Avioni kishte lënë pas aeroportin dhe tani po kalonte mjaft ulët mbi Paris, gjë e rrallë kjo për francezët, madje mbi Harkun e Triumfit, nga ku jo larg shquanim kullën Eiffel, kupolën e Akademisë Franceze dhe atë të kishës tek “Hôtel des Invalides”, Senën dhe anijet mbi lum. Jusuf Vrioni kurrë nuk e kishte parë nga lart dhe kaq afër këtë qytet aq të dashur ku kishte kaluar rininë e tij. Po fluturonte pa jetë, në një udhëtim që kurrë nuk e kishte dëshiruar, në një udhëtim që i trëmbej gjithnjë këto muajt e fundit dhe që refuzonte ta mendonte: kthimin e tij i vdekur. Udhëtimi i përzimtë s’di pse më kujtoi udhëtimin e shkabës në legjendën shqiptare, që do të çonte dikë në botën e përtejme e që do të kalonte kufijtë e dy botrave përmes një sakrifice të madhe.

Jusuf Vrioni kishte vdekur një ditë më parë, një mëngjes të bukur, të dielltë, kur ndoshta ai kishte menduar të shëtiste në Saint-Germain-des-Près, me shpresën se shëndeti po merrte për mbarë. Një ditë para vdekjes më thirri në shtëpi. Diçka donte të më thoshte, por që përsëri nuk e tha. Kishte mall për Shqipërinë,kishte dhimbje. I trishtë, i lodhur, ai kërkonte paqe. Paqe me botën që jetoi, paqe me jetën. Paqen që aq shume e kishte dashur me të gjithë njerëzit, madje dhe me inkuizitorët e tij. Paqe…

Atë mëngjes, telefoni i Agit, gruas së tij të dashur, më bëri të rend me makinë drejt shtëpisë së tij, në Rue Croix-Nivert, diku pranë Porte de Versailles.

– Eja shpejt, nuk di se ç’ka, Jusufi nuk më përgjigjet!

Me të mbritur, ngjita ashensorin me një frymë dhe hyra në dhomën e gjumit. Trupi i Jusufit kishte lëvizur lehtë nga shtrati, duke formuar një kryq me krevatin dhe fytyra e tij nuk di pse menjëherë më kujtoi figurat e zbehta por mjaft ekspresive në pikturat e El Grekos. I fola, i vura dorën në qafë, i preka duart, këmbët…Por jo, Jusufi nuk do të përgjigjej. Me sytë e hapur, veshur në rroba të kaltra, ai vështronte në zbrazësirën e pajetësisë.

– Agi,Jusufi na ka lënë..Ka shkuar !

Agi nuk donte t’a besonte që vdekja mund të ishte aq e paqte dhe pa fjalë :

– Po ai është i ngrohtë, – më pëshpëriste e hutuar, duke mos dashur ta besonte dhe duke ardhur rrotull pa ditur ç’të bënte :

-Jusuf ! Jusuf ! – kërkonte ajo ta zgjonte nga ai gjumë i rëndë, i përjetshëm. Figura e El Grekos, në dritën e bardhë të mëngjesit, me duart e hapura në formë kryqi nuk u përgjigj më. Kishte diçka të shënjtë. Në krahë,tavolina e tij e punës, librat, fjalorët e panumurt, ordinatori, tekstet e fundit dhe dy dosje ku shkruhej : Mira Meksi ! Ishin tregimet e fundit që po përkthente nga mikesha e tij…

Pas mjekëve që erdhën dhe konstatuan vdekjen, m’u desh t’a rruaj portretin e mikut tim të dashur. Një shkumë e bardhë mbi fytyrë…Çudiërisht kjo gjë e ç’vendosi plotësisht ambientin mortor dhe duke i kaluar briskun më dukej sikur ai thjesht kishte mbyllur sytë mos ti hynte shkuma në sy. Ishte hera e parë që rruaja një njeri tjetër dhe për më tepër një të vdekur. Më dukej e pabesueshme, si në ndonjë tregim të Markezit ku i vdekuri me të gjallin vazhdojnë të bisedojnë duke e kapërcyer atë çka i ndan nga njëri-tjetri. Brisku rrëshqiste dhe gati po mbaroja njërën anë kur befas një kujtim i çuditshëm mu kujtua nga bisedat me Jusufin vite më parë. „E çuditëshme“ mendova me vete dhe vura buzën në gaz, veçse ndryshe nga tani, në gjysmë-mjekrën e dikurshme të Jusufit nuk kishte pasur shkumë. Kishte qënë gjysmë-mjekra e një të prangosuri në errësirën e një qelie ku një ditë i ishte shfaqur hetuesit të tij me një gjysmë-mjekër të ashpër, të shkulur. Jusufi m’a kishte treguar këtë histori duke qeshur dhe me një kënaqësi të habitshme se si mund ta bënte këtë një njeri që nuk dinte nëse do të jetonte apo jo, një njeri që dukej se i ishte afruar pragut të vetë ferrit. Ç’kishte ndodhur?

Në vitin 1951, i arrestuar dhe i akuzuar gjoja si agjent i francezëve e më pas i amerikanëve dhe i anglezëve,atë e kishin plasur në qelitë e tmerrëshme të Tiranës. „ Nga gjyshi im kisha trashëguar zakonin që i ri ti shkulja qimet e mjekrës dhe kështu, një ditë, kur pas 15 ditësh më nxorrën nga qelia për tek banjat, nuk di pse m’u shkrep ti shkulja qimet e gjysmës së fytyrës. Kur gardiani më pa, ai kujtoi se po tallesha me të dhe filloi të më godiste ku të mundëte si një i tërbuar. Menjëherë sollën berberin e burgut që më hoqi pjesën tjetër të mjekrës“…

Atë mëngjes të dielltë, bashkë me Agin dhe Luc Barnier, që nuk vonoi të vinte, nisëm t’a vishnim, ti vinim një gravatë të bukur dhe ta përgatisnim për udhëtimin e tij të gjatë. Një telefon me Tiranën. Ishte presidenti i Republikës ai që do të fliste i pari me të shoqen e tij; ai që do të shkruante se Vrioni “ishte profesori i përmasave të mëdha tejet-kombëtare,liberal e demokrat, kalorës i kulturës shqiptare dhe asaj franceze…” Telefonat nga Tirana nisën të binin pareshtur, plot dhimbje e fjalë të coptuara :Ah !…Si ? Kur… Pasdite vonë trupin e tij e vumë në sallonin e ambasadës për t’i bërë homazhet e fundit në prag të nisjes. Atë mbrëmje shumë njerëz të afërm dhe miq të tij erdhën ta përshendesnin. Vinin një e nga një,duke i telefonuar njëri-tjetrit, një lajm që nuk vonoi të shpërndahej ngado nëpër Paris. Këshilli Ekzekutiv i Unesco-s i mbledhur në një konferencë, mbajti një minutë heshtje për ambasadorin Vrioni. Mesazhe ngushëllimi nga personalitete të ndryshme, nga Buthros Ghali, Bertrand Delanoe, kryetari i Bashkisë së Parisit, presidenti i Fondacionit Robert Schuman, nga artistja enjohur e viteve 40-50-të, Micheline Presle, që më pas do të më dërgonte një njëletër për Agin : « Cher Jusuf, ami de ma jeunesse. Je suis très triste, le cœur en larmes et en même temps plein de souvenirs heureux et gais ».[1]

Miqtë që vinin, me dhimbje në sy, ata i linin atij lamtumirën e fundit:ambasadori Jacques Faure, aktorja Macha Meril, regjisorja Liria Begeja, shkrimtari Claude Arnaud, Horst Godicke,ambasadorë të Unesco-s, intelektualë shqiptarë, shkrimtari Ives Mabin… Mabin erdhi atë mbrëmje vonë të ndahej me Jusufin. Sapo më kishte dhuruar një libër poetik të tij «Mémoire d’un temps éventuel» ku shkruante:

« maitre de souvenir, les morts sont les maitres

du regret nécessaire au sommeil des vivants »/[2]

Bashkëju afruam arkivolit dhe për një çast sytë e tij e panë atë përtej xhamit të arkivolit. Fytyra e tij e zbehtë vështronte ngultas portretin e mikut të tij të dashur, gati pa frymë, në një dhimbje të madhe. Të ngrirë, të pafjalë, nderonim mikun tonë, kur ndërkohë Yves filloi të ngashërehej, në fillim ngadalë gjersa sytë ju përmbytën në lotë që rrëshqitën mbi qilimin e shtruar. Atëherë ai ukthye dhe pa përshendetur, i mbytur nga lotët u largua dhe humbi në errësirën e shkallëve, sikur të kishte humbur një njeri të familjes së tij. A nuk e quante Jusufi « mon oncle » (« xhaxhai im ») dhe ai Jusufin përsëri « mon oncle » ?

« La rasion devivre et la raison de mourir

 la présence a le poids et le gout del’absence »…[3]

Dy ditë më pas ai do të më dërgonte në ambasadë shënimet e tij për Jusufin ku mes të tjerash shkruante : « Yusufl ’Albanais. Nous n’avions à priori aucune raison de nous rencontrer, de nous connaître. Les circonstances qui dans une vie sont parfois défavorables, ont été favorables à notre amitié. Aussitôt vus, aussitôt amis. Et pour toujours.Amis de cette amitié qui fait qu’on se comprend sans avoir à parler, à s‘expliquer, à se justifier. Nous admirons les mêmes valeurs. Nous donnions notre préférence aux mêmes priorités, aux même nécessités. Nous nous moquions de mêmes prétentions. Nous étions émus par les mêmes événements. Nous savions aussi rire ensemble. Tu aimais ton pays. Tu t’inquiétais pour lui. Il était toujours au cœur de ton cœur… »[4]

*   *   *

Po fluturonim mbi fushat dhe pllajat e Francës, diku mbi Auxerre, dhe nuk di pse,duke vështruar pas arkivolin e rëndë, imazhe të shumta m’u shfaqën. E në të gjitha ato imazhe, do të ishte gjithnjë Jusufi, me buzëqeshjen e tij karakteristike dhe kënaqësinë që i jepte çdo bashkëbiseduesi.

-Allo ? Comment vas-tu mon cher? – më kumbuan përsëri fjalët që aq shpesh më thoshte në telefon gjatë bisedave tona.

– Bien! Et toi?… Alors, tu vient?… On prend un petit wisky![5]

Me Jusuf Vrionin biseda jonë ishte gjithnjë e këndëshme.Shpesh flisnim frëngjisht dhe unë admiroja frëngjishten e tij të përsosur dhe elegante, një frëngjishte që kishte mbetur në tonet aristokratike të viteve 40-50-të, por që ishte një gjuhë e pastërt dhe mjaftë e rafinuar. Shpesh ai vinte në ambasadë, në « Rue de la Pompe » e më pas në « Avenue Marceau », ose unë shkoja në zyrën e tij në Unesco, në « Rue Miollis », për të cilën ankohej gjithnjë se ishte aq e vogël, sa dy vetë bashkë nuk mund të punonin. Zbrisnim në kafenenë e Unesco-s dhe bisedonim për Shqipërinë, ngjarjet politike, diplomacinë, jetën, artin. Ndonjëherë i jepja të më lexonte ndonjë letër zyrtare dërguar ministrit të jashtëm apo kryeministrit, që të ishte sa më perfekte, dhe fjala e tij ishte gjithnjë e vyer. Po kështu dhe një tufë poezish të vëllimit « Couvrez-moi avec un morceau de ciel »[6] që do të botohej s’afërmi në frëngjisht. Biseda me të ishte vërtet pasionante, pasi për çdo problem, njohuritë e tij ishin të habitshme. Kishte dëshirë të bisedonte me të rinjtë, pasi ai ndjehej gjithnjë iri, djaloshar, me zemër të re, edhe pse ishte në vitin e 85-të të jetës së vet.Kur ngjiste shkallët, nganjëherë ai do ti ngjiste ato duke vrapuar, duke kërkuar ta vinte trupin e tij në lëvizje dhe në gjëndje sportive, si dikur në rininë e tij. Megjithatë kur binte fjala për rininë e tij, apo për epokën kur ai kishte jetuar në Francë, sytë i merrnin një dritë të veçantë dhe nostalgjia e mbërthente. Ajo kohë e rrëmbente me magjinë dhe intensitetin e kujtimeve, të jetës që kishte jetuar, thua se ajo të kishte qënë pjesa më e bukur e jetës së tij.

Ai kishte zbarkuar në Paris një ditë të vitit 1925, kur babai i tij, Iljaz Vrioni, ish kryeministër dhe ministri i jashtëm i Shqipërisë, ishte caktuar ambasador i Shqipërisë në Francë. Ahmet Zogu sapo ishte zgjedhur president i Republikës së re shqiptare. Legata ishte vendosur në fillim në « Rue de la Pompe » por më pas, ambasadori Vrioni bashkë me familjen ishte vendosur në 11, bis, « Avenue Victor Hugo », shumë pranë sheshit të « L’Arche de Triomphe ». Pikërisht atë kohë Jusufi do të fillonte jetën e tij pariziane : studimet në një nga licetë më të famëshme të Parisit « Lycée Janson-de-Sailly », ku në një klasë paralele studjonte André Maurois ; sporti në fushat e tenisit në Bois de Boulogne ; pushimet familjare në Evian, Bretagne, në kështjellat buzë Loire apo në Merlimont pranë Touquet, në veri të Francës. Shkrimtarët e tij të preferuar të kësaj kohe ishin Proust, Claude Mauriac, de Monterlant, Gide, etj. Edhe pas 70 vjetëve, atij i kujtoheshin ato ditë kur lexonte « La condition humaine » të Gide, apo « Voyage au bout de la nuit » (« Udhëtim në fund të natës ») të Celine. Jusufi do të ishte padyshim një nga shqiptarët më të integruar në shoqërinë franceze të asaj kohe. Jeta e tij ishte pasionante, me etje për dije, për të njohur shkencën e artin, enigmat e matematikës dhe të kimisë. Ato vite ai luante hockey dhe skuadra e tyre me kapiten Jacques Lacarrière do të dilte kampione e Francës. Papritur, kur ai mbushte 16 vjeç,një ditë më vonë, më 17 mars 1932, babai i tij do të vdiste nga çiroza. Trupi i tij do të përcillej plot nderime nga qeveria franceze, e cila e kishte nderuar me dekoratën e lartë « Officier de la Legion d’Honneur ». Pas vdekjes së Iliaz Vrionit, familja do të vazhdonte të qëndronte në Francë. I riu Vrioni ishte një student i përkryer dhe i njohur në rrethet pariziane. Kështu ai njohu Coco Chanel, aktoren Micheline Presle dhe personazhe të tjerë të mondanitetit francez. Pasliceut, ai vazhdoi studimet në « Hautes Etudes Commerciales » (HEC) një nga shkollat më të famshme të Francës. Pas një liçence në« HEC », ai u regjistrua në shkencat politike si dhe për një doktoraturë në Drejtësi (en Droit). Por në këtë kohë erërat e luftës po afroheshin. Në pranverën e vitit 1939 ai u detyrua të lërë me dhimbje shkollën dhe Parisin.

– « Më kujtohet si tani ajo mbrëmje e fundit, kur isha me një mikeshën time në një restorant të njohur buzë Senës, në « Tour d’Argent », më tregonte ai. – Të nesërmen, bashkë me vëllain, Aliun, ne shkuam në Gare de Lyon. Të përmalluar dhe me një ndjenjë të çuditëshme nga ky largim, ne puthëm kalldrëmin e stacionit dhe u nisëm drejt Romës. Ishte një lloj lamtumire.. »

Më 5 gusht 1939 Vrioni zbarkoi në Shqipërinë e pushtuar nga Italia fashiste…

* * *

Pas një ndalese të shkurtër në Bastia të Korsikës, avioni ynë u ngrit sërrish në një qiell blu, duke ju drejtuar Italisë, ku pak më vonë nisën të shquheshin brigjet e jugut të saj. Më pas, kur ra muzgu, dritat që nisën të ndizeshin, bënë të ravijëzoheshin në gjysmëerrësirë qytetet e Napolit, Kaprit dhe qytezat e gjirit të Sarentos. Duke vazhduar më tej, në largësi ne lamë pas Barin dhe konfiguracionin e asaj« çizmeje » gjigande të skajit jugor të Italisë. Tashmë poshtë nesh shtrihej Adriatiku. Ishte natë. Jusufi flinte në gjumin e tij të përjetshëm. Ai nuk e dinte se po fluturonte si atëhere më 1939, kur la sallonet e Parisit dhe të Romës për të shkuar në Shqipëri, atdheun e tij të pushtuar. – Atëhere kishte filluar lufta dhe Jusufin e takova në Nice, – më kishte treguar një ditë një nga miqtë e Jusufit, Robert Durant-Vienne, ish student me të ne HCE. – Çdo bësh tani që u pushtua Shqipëria ? – e pyeta. – Do shkoj në Shqipëri. – m’u përgjigj menjëherë ai, – Vendi im është atje !…Kjo përgjigje e tij më befasoi.

Sa atdhetar që ishte Jusufi,aq dhe evropian ishte ai, pasi jeta e tij u gatua në një qerthull ku përziheshin kulturat, gjuhët, shoqëritë. « Cet homme dont la seule fierté avouée était de faire régulièrement moins de quatre fautes aux dictées de Bernard Pivot,connaissait si bien notre langue – et l’italien, et le grec, et l’anglais – quel’on pouvait se méprendre sur saveritable nationalité »,[7] -shkruante atë ditë në « Le Monde », miku i Jusufit, gazetari i njohur José -Alain Fralon. E ndërkohë që avioni i afrohej Shqipërisë, përsëri m’ushfaqën ato rreshta të shkruara nga një dorë e dhimbur, fjalë lamtumire të Yves Mabin :

« Yusuf le français ! Tu aimais la France, sa culture que tuconnaissais parfaitement, sa langue que tu maîtrisais admirablement comme leprouvent les inégalables traductions que tu as faites des œuvres d’un des plusgrands écrivains vivants dans le monde, ton ami, notre ami Ismail Kadaré. Tuaimais ce dialogue difficile, rigoureux, enrichissante entre ta languematernelle et la langue française. Tu aimais tant cette langue que tu m’asconfié qu’en prison, dans l’isolement, tu te parlais français à toi-mëme pouréviter de perdre la raison. Quel plus beau compliment faire à une langue quiétait la tienne car tu étais français aussi, comme sont français tous ceux quiparlent français et qui aiment ce pays partisan déclaré des libertés et desdroits humains. »[8]

Në vjeshtë të vitit 1991, ministri i atëhershëm i Kulturës të Shqipërisë Preç Zogaj, do të bënte një vizitë zyrtare në Paris. Në sallën e bukur të ministrisë së Kulturës, në « Rue Valois », ministri i atëhershëm Jack Lang shtroi një drekë, ku ishin ftuar dhe Ismail Kadareja e Jusuf Vrioni, si dhe shkrimtarë francezë si Bosquet, Nourissier, Ives Mabin e Robert Escarpit, dy libra të të cilit ishin përkthyer dhe botuar në shqip. Yves Mabin ishte padyshim një nga adhuruesit e Vrionit. Kishte qënë pikërisht ai që kishte bërë të mundur që për herë të parë,pas pesë dekadash, Jusufi të mund të shkelte përsëri në rrugët e Parisit. Kjo kishte ndodhur pikërisht me rastin e veprimtarive të 200 vjetorit të Revolucionit Francez, i cili u festua me madhështi në gjithë Francën.

Më kujtohet gjithashtu dimri ivitit 1992-1993 kur bashkë me Liri Begenë dhe Luc Barnier, shkuam në aeroportin « Charles De Gaulle » për të pritur Jusufin. Kësaj rradhe ai vinte i ftuar nga botuesii Kadaresë, Claude Durand. Nga aeroporti shkuam drejt e në shtëpinë e Lirisë kudo të vendosej për një kohë të gjatë dhe ku do të gjente një kënaqësi e prehje të jashtëzakonshme. Mbrëmjeve mblidheshim mes miqsh të ndryshëm, mes të cilëve gjithnjë Edi Rama, dhe Jusufi niste nga ligjëratat dhe kujtimet e tij. Kishe dëshirë t’a dëgjoje. Sapo shkelte në Paris, dukej sikur kryeqyteti francez e thithte plotësisht me hijeshinë dhe magjepsjen e vet, me miqtë e tij të dikurshëm, intelektualët e ndryshëm, rrugët që i njihte me pëllëmbë, kujtimet e rinisë, kafenetë e Saint-Germain-dès-Près apo të Montparnasse. Në shkurt të vitit 1993, Jusufi do të rivinte përsëri në Paris. Tashmë ishte krijuar një« aller-retour » i perhershëm, Tiranë-Paris dhe Paris-Tiranë. Kësaj rradhe do të shkonte në « Rue de Grenelle » në shtëpinë e miqve të tij, Marta Albertinit, stërmbesë e shkrimtarit të madh rus Leon Tolstoi dhe Boris Dino, biri i ish ministrit të Jashtëm shqiptar të kohës së Zogut, i cili ishte njëkohësisht dhe kushëriri i tij nga e jëma. Pikërisht atje, me të ikurJusufi, unë do të jetoja për tri vjet rradhazi me familjen time.

Në mars të vitit 1997, Jusufin e takova menjëherë sapo kishte mbërritur nga Roma. E takova atë në shtëpinë e Begesë. Kësaj rradhe ardhja e tij ishte e shqetësuar dhe e trishtë. Ngjarjet e Tiranës, në marsin e atij viti e kishin tronditur. Si mua ashtu dhe miqve të tij, duke qeshur, ai na tregonte atë histori të një nate marsi në Tiranë, kur kishin hyrë për ta grabitur në shtëpinë e tij. Dikush i kishte vënë thikën, duke i kërkuar para. Po ku kishte para Jusufi ? Kalvari i tij ishte vërtetë i trishtë dhe i dhimbshëm, edhe pse ai e tregonte si një aventurë: krismat nëpër natë, ambasadori francez Chrismant, ikja me nxitim bashkë me Agin drejt Durrësit, Julien Roche, që e kishte kthyer vilën e tij në fortesë, helikopteri ushtarak dhe fluturimi i shpejtë drejt Romës. Shpesh ai kujtonte shtëpinë e tij në rrugën « Naim Frashëri » dhe jetën e atyre dhjetra vjetëve që kishte jetuar aty, makinën e shkrimit, punën e madhe gjer në orët e vona të natës, përkthimet e panumurta, romanet e njëpasnjëshme, veprat e detyruara të Enver Hoxhes, frika nga përgjimi, Agi, Aleni…

Mbaj mënd atë vit të 1997, kur ishte në Paris dhe kur nga fillimi i vjeshtës Fatos Nano, kryeministër, i propozuai të bëhej ambasador i Shqipërisë pranë Unesco-s. Ato kohë, Louis Barnier, i ati i kineastit Luc Barnier, i kishte lënë në dispozicion një apartament në « Rue Olier », pranë « Porte de Versailles », ku për tu futur duhej të kaloje përmes një kopështi të këndshëm dhe gjithnjë të gjelbërt. Jusufit i erdhi e papritur ky propozim nga ana e « Aleancës për shtetin », të kësaj qeverie të majtë, në një kohë që e djathta e Berishës as që kishte menduar për të, edhe pse Jusufi mbahej si një nga intelektualët edënuar të diktaturës. Atë kohë ai mendonte si ta kalonte në qetësi atë pjesë tëjetës së tij dhe në dashurinë e shkrimeve, përkthimeve dhe miqësisë me një numur të madh intelektualësh.

-Hë !Si thua, ç’të bëj ? – më pyeste Jusufi, pa vendosur për përgjigjen që duhej të jepte për propozimin e bërë.

-Sigurisht që duhet të pranosh të bëhesh ambasador ! – i thoja, jo vetëm unë, por dhe tërë ai grup miqsh që e rrethonin. – Padyshim, për Shqipërinë nuk ka përzgjedhje më të mirë, dhe aq më tepër që ti rikthehesh në Paris, në gjurmët e babait tënd, që ka qënë ambasador i Shqipërisë po këtu. Veçanërisht ky fakt e bënte atë që të mendonte se duhej të pranonte të bëhej ambasador i vendit të tij, në një organizatë të tillë ndërkombëtare, siç ishte Unesco. Vite më parë, vëllai i tij, Aliu, i cili nuk u kthye si ai në Shqipëri, kishte qënë në vitet 60-70-të, një nga figurat drejtuese të Unesco-s. Atë ditë që do të fillonte punën si ambasador, ai nxorri nga dollapi një çantë të vjetër lëkure,me të cilën filloi ditën e parë të punës :

-Eshtë e Aliut ! – më tha me mall dhe një gëzim fëmijëror.

Të gjithë e përshëndetën Jusufin të gezuar për detyrën e tij të re. Ditën në Unesco mes ambasadorëve dhe konferencave, në mbrëmje, pranë teksteve që e prisnin për tu përkthyer, në apartamentin e tij të vogël, në « Rue Olier ». Më vonë gjeti një apartament pak më të madh, po në atë ndërtesë,por Jusufi mjaftohej me pak dhe nuk kishte pretendime për hapësirë dhe lluks.Atëhere ambasada jonë ishte ende në« Rue de la Pompe »dhe shpesh Jusufi vinte në zyrat tona. Një ditë, një mikeshë e vjetër më telefononte nga Gjeneva. Ishte Claire Lucheta, një grua mjaft inteligjente, hebre dhe me kulturë, të cilën e kisha njohur kur isha në ambasadë në vitin 1992. Tashme ajo kishte krijuar një shoqatë humanitare dhe ndihmonte fëmijët e Shqipërisë, shkollat, etj. Atë ditë ajo më telefonoi për çeshtjen e Jusufit.Një grup miqsh kishin mbledhur ca para dhe kishin vendosur të bënin sigurimin shëndetësor për Jusufin, pasi deri atëhere ministria e Jashtme shqiptare nuk bënte një sigurim të tille për punonjësit dhe diplomatët e saj. Kështu, të gjithë kërkonin të bënin diçka për Jusufin.

Më 1998 Jean François Deniau ish ministër e deputet, anëtar i Akademisë Franceze,romancier i njohur dhe ish ambasador, do ta propozonte në Akademinë Franceze që Jusufit ti jepnin një çmim për frankofoninë. Padyshim që ai ishte frankofoni më i njohur shqiptar dhe e meritonte një çmim të tillë më shumë se kushdo tjetër.Pas disa muajsh, ishte Jack Lang, me cilësinë e kryetarit të Komisionit të Politikës së Jashtme të Asamblesë Parlamentare Franceze që do të organizonte në një nga sallat e « Rue de l’Université » një ceremoni, ku do të ishin prezentë mjaft miq të tij, mes të cilëve dhe Kadare, Durand, Masha Meril,Begeja e Barnier: Chevalier de la Légion d’Honneur![9]

Në qënien e Jusufit një ndër gjërat që spikaste më shumë ishte thjeshtësia e tij.Ndoshta nga që gjithnjë ai kërkonte që çdo gjë të ishte në perfeksionin e vet,ç’ka ishte kthyer tek ai në një vlerë absolute dhe e pa arritëshme. Modest në shfaqjen e tij, modest për të mos u dukur në podiumet, i rezervuar për të mos thënë gjithnjë « unë », edhe kur kishte të drejtë ta thoshte këtë,vështirë se mund të gjeje një tjetër aq të thjeshtë e fjalëpakë sa ai. Vështirë se mund të merrje një intervistë, pasi gjithnjë përgjigja e tij do të ishte : „E ç’mund të them unë ? E ç’di unë më shumë se të tjerët? Për një kohë të gjatë regjisori Jean-Louis Berdot dhe producenti Michel Faure,autorë të disa filmave dokumentarë mbi Shqipërinë, u përpoqën të realizonin një film dhe për jetën e Vrionit. – „Thuaj pak Jusufit, – më thonin ata, – përse vallë nuk pranon t’a filmojmë?!“ Një ditë ata mundën t’a bindin që ta inçizonin gjatë dy orëve, në sallën e poshtme të ambasadës në „Rue de la Pompe“, por kur i kërkuan t’a xhironin përgjigja e Jusufit ishte negative. – „Një film për mua? E kush jam unë? Kujt do t’i vlejë ky film? – ju kishte thënë ai me të qeshur, duke u rrahur krahët miqve të tij.

Një tjetër herë isha me Luc Barnier të cilin ai e admironte. Edhe ai donte të realizonte një film për Jusufin. – Kushedi, mbase e bindim, – më tha një ditë Luc. Morëm një makinë, një llampë ndriçimi, një manjetofon, kameran dhe bashkë me Jusufin u nisëm për në shtëpinë e një miku të tij të kohës së burgut, një refugjat politik i ardhur në Paris në vitin 1990. Lavdosh Sulo, një vlonjat i urtë e bujar, banonte atë kohë në „Bulevarde Paniatowski“, në periferi të Parisit. Bashkë me Jusufin ngjitëm shkallët gjer në katin e fundit të ndërtesës dhe hymë në banesën e vogël të mikut të tij, me të cilin kishin kaluar disa vjet në kampin e punës së detyruar në Shtyllas të Fierit. Takimi i tyre ishte vërtet emocionant. Ata nisën të kujtonin vitet e burgut, shokët e tyre, ata që ishin gjallë dhe ata që kishin ikur nga kjo botë,episode të ndryshme dhe të dhimbëshme. Luc xhironte dhe unë inçizoja, duke mbajtur atë llampë të vogël ndriçimi. Pas atij takimi, Luc donte të vazhdonte të xhironte përsëri episode të tjera të jetës së përditëshme të Jusufit, por gjithçka u bë e pamundur. Jusufi refuzonte gjithnjë.

Më kujtohet gjithashtu historia dhe aventura e librit të tij « Mondes effacés », që shkroi në bashkëpunim me mikun e tij francez Eric Fay,romancier dhe kritik letrar. Një ditë Jusufi më tregonte se ishte penduar që kishte marrë paradhënie për shkrimin e këtij libri nga shtëpia botuese, madje për këtë ishte bërë shkas vetë François Nourissier. « Sigurisht, atë kohë kisha nevojë për para, por nuk më bëhej që të tregoja e të shkruaja për veten time. E ç’do të thonin të tjerët ? » Kështu, ai filloi të kthejë mbrapsht paratë e marra më parë si paradhënie. Por shtëpia botuese kurrë nuk ia pranoi.Lexuesi francez dhe më pas ai shqiptar, patën fatin të lexojnë nga ai atë libër mjaft interesant dhe që përshkruante tërë itinerarin e jetës së tij. « Ja fati i jashtëzkonshëm i këtij njeriu, pinjoll i një familjeje të madhe shqiptare të perandorisë otomane, – do të shkruante në pasthënien e librit të tij botuesi i i « Editions Jean-Claude Latteès », – njeri i cili ka përshkruar trazirat kryesore të Evropës së sotme. Një dëshmi pasionante, ajo e rënies dhe pastaj e ngritjes, dëshmi e një aktori e njëkohësisht viktimë e lëvizjeve kulturore e politike të shekullit».

Po, „Mondes effacés“ ishte një libër impresionant, ku gjithçka ngjall kureshtje, interes : kthimi i tij në Tiranë, takimi me nënën e tij dhe jeta e tyre e përbashkët në hotel « Dajti », ku nga dritarja e hotelit shquhej bulevardi i madh me emrin «Musolini», mimozat që mbushnin rrugët e atyre ditëve, pastaj kapitullimi i Italisë, hyrja e gjemanëve duke mbushur hotelin, ashtu të ngjeshur plot armë, ikja e të dyve nga hoteli dhe çlirimi i Tiranës.

Në kopertinën e librit «Mondes effacés», apo ndryshe « Botë e shlyer »,të bënte përshtypje ai zinxhir i rëndë burgu, në majë të së cilës, një flutur e bukur kërkonte ta ngrinte lart, në një simbolikë që të ngjante se ishte vetë jeta e Jusufit. Një dritë shprese ka dashur si duket ta largojë atë flutur nga jeta e burgut.

* * *

Tani fluturonim mbi detin Adriatik dhe në kabinën e pilotëve filluan të vinin mesazhet e teknikëve shqiptarë që nga kulla e vrojtimit të Rinasit, të cilët komunikonin me pilotët e atij avioni të vockël që mbartëte diçka jo të zakonshme. Në fillim u shquan dritat e Durrësit dhe të bregut, pastaj ato të Tiranës dhe së fundi pista e aeroportit të Rinasit që ndriste si një fashë e vetme drite mbi errësirën e tokës. Edhe një orë do të bëhet mesnatë, mendova atë çast kur nga dritarja pashë njerëzit në pistë që po afroheshin drejt avionit që sapo kishte ndaluar. Në çast, duke vështruar portretin e trishtë të Agit, u përpoqa të imagjinoja atë kthim drejt qytetit të Tiranës, njerëzit e shumtë, shtëpinë e vjetër të tij në rrugën „Naim Frashëri“, atë qytet ku ai kishte jetuar rreth 60 vjet. Jusufi shpesh më kishte treguar historinë e tij mëtragjike, atë të një dite vjeshte të vitit 1947, kur në sheshin e Tiranës e arrestuan, tek shkonte në një takim me të dashurën e tij. « Ishte 13 shtator… Kur u lirova nga burgu unë shkova ta kërkoj atë vajzë. Por ajo nuk më priste. Ishte martuar… Atë periudhë, Partia Komuniste përgatiste kongresin e saj të parë të vitit 1948. Ngado dëgjoheshin breshërima. Pas gjashtë muajsh pyetje në qeli, ata sajuan një proçes për spiunazh në shërbim të Francës…U dënova 15 vjet burg. Të burgosurit i shërbenin rindërtimit të vendit, – psherëtiu Jusufi duke buzëqeshur, duke kujtuar siç duket vite të tëra që kishte punuar, duke gërmuar për tharrjen e kënetës së Maliqit, në kanalet e vaditjes, minierat, ndërtimin e pistës së aeroportit të Rinasit, etj.

Olivier Deprez, producent filmash e spektaklesh, më kishte treguar një ditë një historitë çuditëshme, por të vërtetë. Atë ditë të vitit 1997, kur ai po kthehej nga Shqipëria për në Paris bashkë me mikun e tij Jusuf Vrioni. Po kalonin doganën e Rinasit, kur një nga policët i kërkoi Jusufit të paguante taksën e kalimit, një dhjetë dollarësh, ç’ka atë kohë ju kërkohej të gjithëve. Jusufi ishte befasuar nga kjo kërkesë dhe pas një hezitimi, i kishte thënë policit se nuk do e paguante. Polici këmbëngulte por edhe Jusufi këmbëngulte nga ana e tij, gjersa me në fund i kishte thënë: – Nuk kam pse të paguaj taksë për një aeroport që e kam ndërtuar me këto krahë si i burgosur politik!

Polici ishte shtangur dhe e kishte lenë të kalonte…

Pas lirimit të tij nga kalvari i burgjeve, Jusuf Vrioni nuk mund të bënte gjë tjetër, veçse të përkthente… « Koha më e bukur e jetës sime ishte periudha e burgut, – më ishte shprehur një ditë ai. I habitur nga kjo shprehje paradoksale i thashë se nuk e kisha dëgjuar mirë, por ai kishte shtuar : -Po, ashtu është. Në planin human është momenti ku unë kam qënë i vërtetë përballë vetes sime dhe të tjerëve. Atje kishte sigurisht njerëz spiunë dhe maskarenj, por kishte dhe njerëz të mrekullueshëm ».

Një ditë, pas burgut, duke lexuar lexuar një shkrim rreth romanit « Gjeneralii ushtrisë së vdekur », ku thuhej se ky roman meritonte të përkthehej, ai kërkoi ta lexojë menjëherë, dhe që në faqet e para ai e kuptoi gjeninë e shkrimtarit, të cilin nuk e njihte : ishte Ismail Kadare. Dhjetë vjet rresht, përpara makinës së shkrimit, Jusuf Vrioni u shndrua në një hije apo fantazmë që përkthente veprat e shkrimtarit të madh. Askush nuk e dinte se kushi përkthente ato romane «made in Albania», nga «Gjenerali i ushtrisë sëvdekur », tek «Tamburet e shiut » e me rradhë, si «Kronika e qytetit të gurtë », «Dimri i madh», « Perëndimi i zotërve të stepës», etj. Me romanin « Prilli i thyer» dhe «Ura me tri harqe» u shfaq për herë të parë emri i përkthyesit-fantomë. Madje atij i kërkuan të përkthente dhe botime politike e në rradhë të parë vepra të Enver Hoxhës, të cilat sigurisht s’mund t’i refuzonte, ndryshe duhej të rikthehej në qelitë e dikurshme. Kështu shpjegohet dhe udhëtimi i tij rokambolesk në Suedi më 1979 për të punuar në fshehtësi, i mbyllur në ambasadën shqiptare, për rishikimin e një vepre të Enver Hoxhës, bashkë me specialistëtë tjerë marksistë-leninistë. « Hoxhën unë kurrë nuk e kam takuar, -thoshtë Jusufi. Ai më kishte bërë të ditur se i kishte çmuar përkthimet e mia,dhe që nga ai moment pata autorizimin që krah përkthimit të shtoja dhe emrin tim.»

Një nga miqtë e afërt të Jusufit ishte studjuesi dhe romancieri francez Eric Fay,me të cilin dhe punoi për botimin e librit „Mondes effacés“ apo « Botë e shlyer ». « Para se të njihesha me Jusufin, – shkruan ai, – kisha njohur dhe kisha përjetuar mjaft nga vëndet ku ai kishte jetuar dikur :në Romë, Durrës, Tiranë, në qytetin e tij të lindjes, në Berat, ku një gidë na kishte treguar një ndërtesë ku kishte ndënjur familja e tij e që tashmë ishte kthyer në « Muzeu Historik i Luftës Nacional-Çlirimtare ». Në prill të vitit 1990, kur gjendesha në Tiranë për bashkëbisedimet e mia me Ismail Kadarenë, më prezantuan përkthyesin e tij, atë « djalosh shtatëdhjetepesëvjeçar ». Gjatë takimit tonë rreth një kafeje në hotel „ Dajti“,shumë shpejt e kuptova se gjëndesha përballë një njeriu me një histori të jashtëzakonshme. Gjatë viteve, një miqësie thellë u lidh mes nesh. Kur ai më kërkoi ta ndihmoja që të sistemonte kujtimet e tij për t’i hedhur në letër, unë u gjënda përballë të papriturave. Evropa dhe historia e saj e sotme a mund të prodhojë fate kaq maramendëse, të fuqishme, të gjymtuara e të pasura sa kjo e këtij njeriu ? Një fëmijëri si e Nabokovit, « rini e artë », me studime të gjata që gatuan një shpirt të aftë për të interpretuar situata shumë të ndryshme, për të arsyetuardhe luftuar në një mori fushash, kampet staliniste të llojit të Solzhenicinit,pastaj gjithë ajo ngjitje e ngadaltë drejt jetës, në një botë që nuk e zgjodhi ai, me të cilën ju desh të adoptohej çdo ditë, gjer në rinjohjen e tij përmes universit letrar, një rinjohje që ju bë shumë vonë për të shijuar vërtet dhe me dhimbjen e viteve të humbura. »

Një ditë, duke biseduar me Jusufin rreth përkthimit dhe rolin e përkthyesit në pëcjelljen e veprës së letrarëve në gjuhën e një kombi tjetër, unë e pyeta atë rreth filozofit dhe linguistit të njohur Georges Steiner, autorit të një prej veprave më të njohura « Après Babel », ku ky filozof e linguist flet në veçanti për artin e përkthimit. Madje si gazetar i kërkova një intervistë rreth përkthimit dhe eksperiencës së tij personale, që është padyshim eksperienca më e pasur dhe më e thellë e përkthyesve shqiptarë të deritanishëm në gjuhën frënge.

-E ç’mund të të them… – më ishte përgjigjur ai me atë modestinë e zakonshme. – E ku di unë nga përkthimi… Padyshim ka shumë teori, por sigurisht më interesantja është ajo që flet Steiner në esenë e tij « Après Babel ».

Mjeshtëria e përkthimit të Jusuf Vrionit është vlerësuar padyshim nga gjithë kritika letrare franceze e shqiptare. Kjo është vënë në dukje disa herë në« Assises Européenne de la traduction littéraire », ku krahas përkthimeve të autorëve të mëdhenj si Proust, Sarraut, Duras apo Bodelaire,është folur dhe për përkthimet e tij nga veprat e Kadaresë. Për këto vlera atij iu dha më 1995 në Arles, në jug të Francës, çmimi i njohur në botën e përkthyesve « Helperine-Kaminsky », nga « Shoqëria e Letrave të Francës », të themeluar nga Hugo, Balzac, Dumas dhe George Sande. Një vit më vonë po në Arles, kryetari i bashkisë Michel Vauzel, ish ministër i Drejtësisë në epokën e Miteranit, e nderoi atë me titullin « Qytetar Nderi » i Arles. Pas dekorimit të tij me titullin „Chevalier del’Ordre des Arts et lettres“, ai ishte dekoruar me „Urdhërin Naim Frashëri » në Shqipëri, pas « Chevalier de la Légion d’Honneur » dhe « Medaille de la Francophonie » nga Academie Française në Paris, me « Penda e Argjendtë », në Tiranë më 1998.

Jusufi ishte njeri i paqtë dhe e donte shumë muzikën. Madje jo çdo lloj muzike. I pëlqente shumë xhazi, të cilin e kishte ndjekur veçanërisht në rininë e tij. Mbaj mënd disa mbrëmje, kur Jusufi, në fillim me ndrojtje, ngrihej të kërcente, por brënda disa minutave i mahniste të gjithë me elegancën e kërcimit të tij. Një drekë, në shtëpinë e një miku, Simon Antoine, në Aulnay-sur-Bois,pranë Parisit, me të dëgjuar një « bluz », u ngrit dhe i dehur nga muzika filloi të kërcente. Sigurisht e ndoqëm dhe ne më të rinjtë. Një mbrëmje  tjetër në apartamentin e ri të fotografes dhe shkrimtares shqiptare Ornela Vorpsi, kërcimi i tij i habiti të gjithë. Jusufi kishte përhumbur në krahët e Ornelës dhe të muzikës.

Veç një merak kishte Jusufi: vuajtjen e nënës së tij gjatë kohës që ai ishte në burg dhe ajo e internuar, si dhe varri i përdhunuar i babait, koskat e të cilit, ishin hedhur në lumë vitin e parë të pas çlirimit të Shqipërisë. Një ditë, kur në «Le Monde» ishte botuar një shkrim i Nicole Zand per veprimtarinë kulturore shqiptare në Die, në jug të Francës, dhe fliste për kërkimin e eshtrave të Mehmet Shehut nga i biri, Bashkim Shehu, në librin e tij më të fundit, ai nuk mungoi të shprehte një shënjë pakënaqësie. – E shikon më tha, -e çuditëshme. Per eshtrat e një krimineli, që urdhëroi të ç’varroseshin dhe hidheshin në lumë kockat e babait tim, njerëzve iu vjen keq, ndërsa për kockat e tim eti, askush nuk mundohet ti kujtojë. ». Padyshim kishte të drejtë…

* *   *

Në Tiranë atë mbrëmje mbritëm vonë. Ministrja e Kulturës dhe zëvëndës ministri i Jashtëm, bashkë me njerëz të familjes dhe një tufë gazetarësh na prisnin në aeroport. Makinat ju drejtuan Tiranës që sapo kishte nisur të dremiste pas një dite plot zhurmë e pluhur. Më pas morrëm rrugën « Naim Frashëri » ku ishte shtëpia e tij. Përsëri njerëz. Na prisnin miq të tij, Marsel Skëndo,Julien Roche, ambasadori Christmant, Pëllumb Xhufi, Sabri Godo, Shahin Vrioni,Thoma Thomai, Zhani Ciko…Të gjithë u grumbulluam rreth trupit të Jusufit të ndanim dhimbjen së bashku, mes kujtimeve tona që vazhduan gjer pas mesnate. Atë pasdite, televizionet dhe radiot kishin njoftuar për « udhëtimin » e Jusuf Vrionit, duke e shoqëruar dhe me një intervistë të Kadaresë, ku ai thoshte : « Për mua, kjo është një humbje e dyfishtë :fillimisht për kulturën shqiptare, por së dyti kjo është dhe një humbje personale, pasi për 40 vjet rradhazi ai ishte përkthyesi i veprës sime dhe i shkrimtarëve të tjerë shqiptarë ».

Të nesërmen, trupin e Jusuf Vrionit e vunë në hollin e madh të ministrisë së Jashtme. Erdhën ti bënin homazhet e fundit presidenti i Republikës ,kryeministri, qeveritarë, intelektualë, kryetarë partish politike, miq, të afërt, adhurues të thjeshtë të penës së tij. Në drekë, në varrezat e Sharrës,trupi i tij do të zbriste në varrin e nënës së vet, në të njëjtin vend, për tu takuar pas një mungese të gjatë, shumë të gjatë:

-Erdha nënë !…

-Vër kokën në prehërin tim  bir, dhe shlodhu nga kjo rrugë e gjatë!…

Nuk di pse në ato momente, kur arkivoli i tij zbriste nën dhé, sepse m’u shfaq përsëri fluturimi i avionit që linte mbi det një hije gjigande në formën e shkabës. Ishte shkaba e legjendës që fluturonte rëndë e ngadalë dhe përcillte një udhëtar të largët, nga bota e të gjallëve në atë të të vdekurve.

Luan Rama

në librin “Krushq të largët  dhe “Pont entre deux rives”.

« Yusuf le Noble ! Yusuf l’Albanais ! Yusuf le Français ! – më kishte shkruar në letrën e tij Yves Mabin, – quand nous nous promenions dans Paris la première fois où tu avais été autorisé à y revenir après tant d’années d’interdiction et d’absence, tu m’as dit que tu étais mon « oncle », mais que moi aussi j’étais ton « oncle ». En fait, tu étais mon frère. Frère aîné, en sagesse, en expérience douloureuse, mais parfois frère cadet quand tu me demandais conseil et que je te voyais si vif, si fringant, éternel jeune homme.Nous étions frère, Yusuf, et les frères savent, vivants, se reconnaître. Et morts, ils savent se retrouver. A bientôt Yusuf. »[10]

Gjate ceremonise se dekorimitNe rreshtin e dyte-Fakulteti i Drejtesise – Sorbonne, me F.Sejdini