…Portreti i martirit Kostaq Stefa plotësohet më mirë nga fëmijët e tij përmes kujtimeve, apo edhe nga shkrime e opinione të ndryshme që plotësojnë figurën shumëdimensionale të tij. Me mjaft interes janë fotografitë që mbyllin librin, të cilat, hap pas hapi, vit pas viti, etapë pas etape, sikur ngjizin fjalët e thëna me imazhin e atij intelektuali model, që la gjurmë në kujtesën e një kombi, që la pas një emër, një vepër që të bën të ndihesh krenar.
“Kostaq Stefa, martir i demokracisë”
Titullohet libri in memoriam, me 234 faqe, i cili të ofron dy befasira: së pari, moshën e thyer të autores së tij, Eleni Stefa dhe së dyti, sepse është përmbushja e një pengu që asaj i ka vluar brenda vetes për vite e vite me radhë. Në qendër është figura e të shoqit, të ndjerit Kostaq Stefa, pushkatuar më 3 mars të vitit 1948 nga komunistët. Kujtime të trishta dhe rrëqethëse e përshkruajnë librin e 95-vjeçares Stefa. Një gjuhë e veçantë që rrjedh, jo vetëm nga kultura gjuhësore e autores arsimtare, por edhe nga dhimbja e dashuria e një gruaje, e cila vuajti persekutimin gjysmëshekullor, pas pushkatimit të të shoqit që i la pesë fëmijë. Kujtimet e zonjës Eleni nuk janë thjesht e vetëm personale, por ngacmojnë memorien e të gjithë atyre njerëzve që provuan tmerret e e genocidit të pamëshirshëm komunist. Në tregimin e jetës së saj, të shkrirë me atë të bashkëshortit dhe pesë fëmijëve, zonja e madhe beratase bëhet vetë ciceroni i dhimbjes familjare, i vuajtjeve dhe privacioneve që iu rezervuan gjatë gjithë jetës. Nga nënshtresa e radhojve të tregimit të saj mëson edhe një herë se, pak, shumë pak gra mbetën simbole të mbijetesës njerëzore, duke treguar se, përveç atyre që u nënshtruan dhe u vunë në shërbim të armës së ish-Sigurimit të Shtetit ekziston edhe një kontigjent tjetër, ai i të panënshtruarve, i atyre që pranuan privacionet e mëdha për të mos tradhtuar kujtimin e bukur të jetës. Njera prej tyre është edhe Eleni Stefa, apo zonja Leni siç vazhduan ta quajnë beratasit edhe pas pushkatimit të bashkëshortit të saj, Kostaq Stefa, i cili në vitin 1993 mori titullin “Martir i demokracisë”.
***
Në hyrje të librit autorja shkruan:
“Këtë libër ua kushtoj: bashkëshortit tim Kostaq Stefa, intelektualëve të nderuar beratas, Hamit Myftiu (ish-deputet), Tajfur Haznedari dhe njeriut të Zotit, Baba Bedri Cakranji, eshtrat e të cilëve u gjetën pas 45 vjetësh, më 18 janar 1993, të lidhur me zinxhir kuajsh, të mbyllur me dryn, ashtu siç ishin pushkatuar pa faj, më 3 mars 1948, si edhe gjithë intelektualëve dhe viktimave të pafajshme që e pësuan nga tragjedia komuniste shqiptare 1944-1992…”
Mëuesja dhe shkrimtarja Eleni Stefa
Më tej, në kapitullin hapës, dy prej vajzave të të ndjerit, Elda dhe Vitore Stefa (Leka), një emër i njohur në qarqet intelektuale krijuese e artistike të diasporës shqiptare, jo vetëm si shkrimtare e poete, por edhe si humaniste, citon: “Kur nisëm të hidhnim në letër fjalët e nënës sonë Eleni, “Mësuese e popullit”, dora dhe shpirti na dridhej. Po na dilte para syve portreti i një ati të dashur dhe të urtë, të thjeshtë deri në madhështi e të dashuruar pas jetës, dijes, kulturës; një bashkëshort i respektueshëm, i dashur; një prind që deri në frymën e fundit shpirtin dhe mendjen e pati tek ne, fëmijët e tij…” Krimi ndodhi më 3 mars të vitit 1948, kur Kostaq Stefa sapo kishte kapërcyer të 40-at, duke hyrë në pragun e burrit të pjekur.
“Na e martirizuan atin tonë të shtrenjtë atë natë marsi. Kishte shtatë muaj që na i kishin shkulur nga vatra familjare, duke e hedhur në birucat e errëta të Sigurimit të Shtetit, duke e torturuar çnjerëzisht, duke ia bërë trupin plagë…
Shtëpia jonë mbeti pa kryefamiljarin e saj, tryezës sonë i mungonte kreu, nënës sonë, shenjtores sonë të bukur, Elenit, i prenë krahët, sepse e lanë pa bashkëshortin e dashur, pa shokun e jetës, të mendimeve, këshillave dhe mbi të gjitha, pa atin e fëmijëve të saj…”, – citojnë në kapitullin “Shenjtërimi i një martiri” Vitorja dhe Elda, ndërsa në faqet që do të vazhdojnë autorja Eleni Stefa, do të kujtojë:
Shtëpia e Stefave “Është një shtëpi e vogël aty në lagjen e bukur “Mangalem” të qytetit të lashtë dhe historik të Beratit, në pragun e së cilës hynë dhe dolën burrat patriotë të fisit Stefa, të cilët u përpoqën dhe luftuan për Shqipërinë, me zemër e shpirt tek liria…
HUMANISTJA DHE SHKRIMTARJA VITORE STEFA LEKA
Ndër ta do të shquhej në veçanti Gjergj Stefën, që së bashku me të vëllain, Kozmanë, ishte ndër patriotët më në zë të Sanxhakut të Beratit… Përveçse një ekonomist i zoti dhe një patriot zemërzjarrtë, Gjergji ishte edhe një diplomat i zoti dhe i shkathët. Gjergji drejtonte si kapedan i vërtetë një forcë prej 1300-1500 luftëtarësh, e cila ishte krijuar në Sanxhakun e Beratit për të qenë e gatshme të përleshej me trupat rregullta të ushtrisë osmane… Gjergji u aktivizua që në ditët e para të krijimit të degës së Lidhjes së Prizrenit për Beratin dhe u bë një mbështetje e fuqishme e kësaj lidhjeje.
Ai njihej personalisht vetë me një nga prijësit e kësaj lidhjeje, me të ndriturin Abdyl Frashëri, i cili e vlerësonte shumë lart rolin e Gjergji Stefës. Por, figura e shquar e Gjergjit nuk mund të mos binte në sy edhe të të huajve që ndiqnin jetën shqiptare. Kështu zv.konsulli francez në Janinë, Ners, i shkruante qeverisë së tij më 1878-ën: “Shqiptarët e Beratit duan ndarjen nga Turqia. Një rol drejtues dhe komandues luan edhe kapedani trim Gjergj Stefa…”Vëllai i Gjergjit, Kozma Stefa, u martua me Marie Kristoforidhin, motrën e të përndriturit mëmëdhetar Kostandin Kristoforidhi. Nga kjo martesë u lindën djemtë: Jani dhe Vangjeli…”
Kostaq Stefa
“Bashkëshorti im, Kostaq Stefa, u lind më 20 maj 1905, nga prindërit e tij Vangjel dhe Parashqevi Stefa, të cilët vazhduan të jetonin në shtëpinë e madhe të Stefave, në lagjen “Mangalem”. Në periudhën e fëmijërisë së Kostaqit familja e madhe e Stefave ishte një nga më të pasurat dhe më fisniket e qytetit të Beratit, ndaj dhe atij nuk i mungoi asgjë si nga ana ekonomike, por veçanërisht nga ana e formimit etiko-kulturor dhe patriotik. Pas përfundimit të shkollës qytetëse, duke parë rezultatet e shkëlqyera të të birit, Kostaqit, ati i tij Vangjeli, njeri arsimdashës dhe me kulturë të gjerë, vendosi që të birin ta çojë me studime në Shkollën Teknike shqiptaro-amerikane, që sapo ishte çelur në Tiranë. Kjo shkollë ishte krijuar me ndihmën e Kryqit të Kuq amerikan, në vitin 1922 dhe deri në vitin 1933, kur Zogu do ndërmerrte hapin përfundimtar për ta shtetëzuar, kjo shkollë u ndihmua nga Kryqi i të Rinjve dhe përmes veprimtarive të ndryshme ndihmuese. Dëshira për të mësuar, vullneti dhe zgjuarsia bënë që Kostaqi të shkëlqente si nxënës i kësaj shkolle, ku si drejtor, nga viti 1922-1933 do të ishte profesori i përkushtuar amerikan Harry Fultz, emrin e të cilit mban sot kjo shkollë. Duke vlerësuar këto rezultate të tij, pas përfundimit të shkollës në vitin 1926, drejtori dhe pedagogu Harry Fultz e emëroi atë pedagog në këtë shkollë. Kostaqi kishte shkëlqyer në mënyrë të veçantë në gjuhën angleze dhe në vizatim teknik, gjë kjo që ndikoi në caktimin e tij si pedagog pikërisht i këtyre dy lëndëve dhe i gjeografisë. Pedagogu njëzet e një vjeçar e mori me shumë pasion profesionin e tij të ri dhe iu përkushtua me gjithë shpirt mësimdhënies. Ndër nxënësit që ai ka mësuar kanë qenë: piktori i mirënjohur Ibrahim Kodra, dëshmori Muhamet Gjollesha, Eqrem Stërmasi, Avni Zajmi, Stavro Bojaxhi, Irfan Tërshana, ish-kryeministri shqiptar i kohës së komunizmit Mehmet Shehu, Mirush Përmeti, Anton Delhysa, Dhimosten Malo etj…
Ishte viti 1927 kur Kostaq Stefa u zgjodh kryetar i organizatës së parë “Boy Scouts” (boj skaut-ëve) të Shqipërisë, që u themelua brenda Shkollës Teknike dhe me nxënësit e saj. PO këtë vit ai u ftua në Londër nga organizata homologe “Boy Scouts”, për të marrë eksperiencë nga kjo organizatë me tradita të mëdha. Për këtë dëshmojnë dy fletore të trasha, që për fat i kanë shpëtuar kontrollit që Sigurimi i Shtetit i bëri shtëpisë sonë mbas arrestimit të bashkëshortit tim Kostaq Stefa…”
“Jeta ime me Kostaqin”
“Unë, Eleni, u linda në qytetin e bukur dhe historik të Beratit, më 15 qershor 1912, nga prindërit Theodhor dhe Theodhora Jançe, të cilëve u lindën gjashtë fëmijë. Im atë, Theodhori, këndonte shumë bukur dhe ishte psallt në një nga kishat e Beratit. Ai vdiq i ri, kur unë sapo kasha mbushur tetë vjeç. Ishte dhjetori i vitit shkollor 1924-1925 (atë vit u hap për të parën herë shkolla Normale Femërore në Korçë), ku u nisa së bashku me pesë vajza të tjera beratase. Ishte mëngjes herët, aty nga ora pesë, kur iu hipëm mushkave të dy qiraxhinjve voskopojarë, Naunin dhe Soton, burra me moshë aty tek 44-50 vjeç, duke udhëtuar për tri ditë rresht, rrëzës së malit Tomor dhe duke u çlodhur në ca hane me kushte jo të pëlqyeshme. Pas fillimit të Shkollës Normale, kthehesha në Beratin tim çdo verë, kur kishim pushimet. Kështu ndodhi edhe atë verë të viti 1927, kur në një nga ato ditët e gëzuara, pasi isha çmallur me të afërmit e mi, shkova të takoja një nga miket e mia më të ngushta, shoqen time të fëmijërisë Elpiniqi Stefën, ose siç e thërrisnim shkurt Niqin. U takuam dhe pasi shëtitëm dhe u çmallëm pak bashkë po ecnim rrugës që të shpinte për te shtëpia e saj. Aty, papritur na doli përballë vëllai i Niqit, Kostaqi. Kishim vite pa u parë. Ai ishte larguar nga Berati me vite dhe ja tani, unë para syve të tij nuk isha më ajo vogëlushja që rendte oborrit të shtëpisë së tij e luante me të motrën, Niqin. Vura re se për një çast sikur u shtang. Tani para tij unë isha një zonjushe që kishte hedhur shtat, e veshur bukur, sipas modës, por edhe ai kishte ndryshuar shumë. Ishte bërë një djalosh i bukur, me flokë të dredhura e të ndara në mes, me atë hundë të drejtë, me faqet ku i qëndronte një tis i lehtë i kuqi, me dy buzët e plota. Eshe ai ishte i veshur bukur, sipas modës, me kostum dhe kravatë.
U përshëndetëm dhe unë nuk i qëndrova dot shikimit të tij ngulmues. Na ftoi në shtëpi dhe unë me Niqin e ndoqëm pas.
Në vitin 1932 ne u martuam nëpërmjet një dasme të zhvilluar në Tiranë, ngaqë Kostaqi kishte ndërmend të jetonim aty. Pas martese ai vazhdoi të jepte mësim në Shkollën Teknike, kurse unë fillova të jepja mësim në një kopësht parashkollor. Në vitin 1933 Shkolla Teknike u mbyll, sepse u shtetëzua dhe Kostaqi, së bashku me shokun e tij të ngushtë, Beqir Haçi, fituan bursën për të vazhduar studimet në “Instituto Superiore di Magistero” në Firence të Italisë. Në mbrëmjen e 24 marsit 1934, duke u gdhirë Dita e Shën Vangjelizmoit (që ishte edhe shenjti i familjes Stefa), unë në dhomën lart, e ndihmuar nga nëna Parashqevi dhe mamia e qytetit prisja lindjen e fëmijës sonë të parë që lindi atë natë. Ishte djalë. Gëzimi ishte shumë i madh. Djalin e pagëzuam me emrin Alfredo dhe Llazar, sepse, sipas fesë ortodokse, fëmija duhej të mbante dy emra. Pas lindjes së djalit Kostaqi u kthye përsëri në Firence, ku studioi për tre vjet dhe në vitin 1936 u diplomua me rezultate shumë të mira. Tani ai ishte një pedagog i përgatitur katërcipërisht dhe u kthye në Beratin e tij të dashur, me dëshirën e madhe për t’iu dhënë dituri nxënësve të tij…”
Kujtimet e amerikanes Mangerich…
“Një mbasdite të ftohtë të javës së parë të nëntorit 1943 Kostaqi u vonua më tepër se zakonisht. Ne të gjithë ishim në merak të madh, sepse ai gjithmonë lajmëronte kur nuk mund të vinte për drekë. Kështu që, sapo hyri në shtëpi të gjithë filluan t’i tërhiqnin vërejtje. Ai na qetësoi, duke na thënë se nuk kishte ndodhur asgjë e veçantë dhe më vonë na tregoi se një avion me 30 amerikanë, ku bënin pjesë edhe infermiere femra, që të gjithë ushtarake, kishte rënë andej nga Belshi dhe pas disa ditë ecjeje në këmbë të udhëhequr nga korrierë partizanë priteshin që të nesërmen të mbërrinin në Berat. Ishte vendosur për shpërndarjen e tyre nëpër baza dhe dy nga infermieret ushtarake amerikane do të strehoheshin tek ne, për aq sa të vendosej largimi i tyre nga Berati. “Ata janë aleatët tanë në luftën kundër gjermanit dhe janë në rrezik të madh po t’i kapin gjermanët ose bashkëpunëtorët e tyre”, – na tha Kostaqi.
Të nesërmen në mëngjes ai më tha t’i bëja gati veshmbathjet dhe çfarë do t’i duhej për rrugën shoqëruese të amerikanëve, që nuk dihej për sa kohë do të zgjaste. Po ashtu, na porositi të gjithëve të përgatiteshim për pritjen e dy infermiereve amerikane, të cilat, me siguri do të kishin nevojë të laheshin dhe duhej të gjenin tek ne një mjedis çlodhës. Për të dhënë gjithçka sa më realisht, unë më poshtë po citoj pjesë nga libri “Ikje nga Shqipëria”, të cilin autorja e tij, Agnes Jensen Mangerich, njëra prej infermiereve të grupit që ra bashkë me helikopterin në Belsh, togere e ushtrisë amerikane, ma ka dërguar me përkushtim:
“Më 8 nëntor të vitit 1943, infermierja e ushtrisë amerikane Agnes Jensen linte pas krahëve një shi të ftohtë në Katania, Siçili dhe hynte në një C-53, aeroplan për transport. Por, ajo dhe 12 infermieret e tjera nuk aritën kurrë në Bari, Itali, ku duhej të transportonin ushtarët e plagosur, në spitale larg linjave të frontit. Një stuhi e fuqishme dhe ndjekja nga “Messerschshmitt”-ët gjermanë ishin shkaqet e uljes së detyruar të avionit në një vend të humbur të Shqipërisë, duke lenë infermieret, skuadrën e mjekëve dhe ekuipazhin e fluturimit të bllokuar dhe të humbur në një territor të pushtuar nga nazistët. Partizanët shqiptarë i ndihmuan amerikanët e humbur për të gjetur një Mision të Inteligjencës Angleze dhe grupi filloi kështu një udhëtim të gjatë dhe të rrezikshëm drejt bregut të Adriatikut, gjatë javëve që ndoqën. Ata kaluan malin e dytë në Shqipëri për nga lartësia, nëpër stuhi të forta bore, u goditën nga aeroplanët gjermanë, arritën të braktisnin një qytet pak çaste para se të bombardohej dhe u gjendën në pamundësinë për të bërë diçka. Një përpjekje për t’i shpëtuar ata dështoi, duke u penguar nga forcat naziste.”
“Jensen ishte shumë e lumtur kur ajo dhe Vilma Lytlle, lindur në Kentucky, u caktuan te shtëpia e përkthyesit. Ishte me të vërtetë një fat të strehoheshe në shtëpinë e dikujt që fliste anglisht.
Burri prezantoi veten me emrin Kostaq Stefa.
Ishte gati duke rënë dielli, kur ato arritën në shtëpinë e rehatshme, dykatëshe, të Stefës… Dhoma ishte e ngrohur nga një sobë që shpërndante në mënyrë uniforme ngrohtësinë pa atë tymin e prodhuar nga oxhaqet. Stefa prezantoi gruan dhe prindërit e tij dhe pastaj ftoi Jensen dhe Vilmën të ndiheshin si në shtëpinë e tyre. Znj. Stefa, një grua e dobët me flokë të zeza, e cila fliste një anglishte minimale, ishte mësuese në shkollën elementare të Beratit. Çifti kishte katër fëmijë, më i vogli i të cilëve ishte vetëm tre muajsh. “Anglishtja juaj është e përkryer”, – i tha Jensen të zotit të shtëpisë. – Nuk mund të rri dot pa pyetur veten nëse keni ndjekur ndonjë shkollë jashtë Shqipërisë?!” Stefa buzëqeshi: – “Po, kam bërë shkollë në Itali disa vite, por nuk kam studiuar kurrë në një vend ku flitet anglisht.”
Ashtu si Hasani, edhe ai e kishte mësuar anglishten në shkollën shqiptaro-amerikane. Por Stefa, ndryshe nga Hasani, e kishte frekuentuar këtë shkollë për katër vjet… “Shpresoj të mos të të bezdis me pyetjet e mia, por jam kurioze të di pse njerëzit këtu kujtuan se ne jemi një forcë pushtuese?”, – tha Jensen-i. “Njerëzit këtu kanë pritur një kohë të gjatë që amerikanët të na dërgonin ndihma, në mënyrë që ne të luftojmë efektivisht gjermanët. Kur u hap fjala e ardhjes suaj, të gjithë njerëzit kujtuan se filloi pushtimi amerikan…”
Ditë ankthi
“Ikja e Kostaqit në misionin e caktuar për shpëtimin e ushtarakëve amerikanë në mes të atij dimri të egër të vitit 1943 dhe sidomos rreziku që mbartte ky mision me gjermanët që gjendeshin kudo, për mua në veçanti, por edhe për gjithë pjesëtarët e tjerë të familjes sonë ishte një gjendje ankthi shumë e vështirë. Megjithatë, kjo ngjarje sikur na bëri më të fortë dhe më të vendosur…
Një të shtunë Kostaqi ishte në Tiranë, sepse Maria, motra e tij e madhe ishte e sëmurë. U kthye të dielën dhe unë menjëherë e kuptova, sa e pashë, se ishte shumë i mërzitur. Nuk i fola para fëmijëve, por pasi ata të pestë fjetën, mbetëm të dy tek dhoma e zjarrit dhe unë e pyeta: “Maria ishte shumë e sëmurë? – Jo, jo. Maria ishte fare mirë. Kishte patur një grip të lehtë”, – m’u përgjigj. “Po unë të shoh të mërzitur”, – i thashë. “Ke të drejtë, – më tha. – Po jam i mërzitur se po bëhet kërdia. Kanë filluar me teknikasit dhe Andrea, burri i Marias, më tha se po arrestojnë njerëz që kanë patur të bëjnë me amerikanët, sepse tani që i kemi “armiq” dreqi e di se ç’po bëhet. Më tha të kem kujdes, të mos flisja me njeri. Bile ma tha: “Kostaq nuk ke mundësi të ikësh jashtë?” Kjo gjë më çuditi shumë dhe iu përgjigja menjëherë se as që e shkoj nëpër mend një gjë të tillë dhe se s’kam përse të merakosem. Unë isha profesor në shkollën e Fultz-it dhe amerikanët i shoqërova me urdhër dhe dijeni të plotë të partizanëve. Ti Andrea, – i thashë, – e di si ishte puna. Ai më tha se, nga mënyra sesi po zhvillohen gjyqet, arsyeja dhe drejtësia nuk ekzistojnë. Prandaj jam shumë i mërzitur”, – më tha Kostaqi dhe vazhdoi: “Por ti Leni, sido që të vij puna duhet të bëhesh shumë e fortë.”
Më 8 shtator 1947, sapo kisha rregulluar fëmijët, iu dhashë darkë dhe po bëhesha gati t’i vija në gjumë, kur ra zilja e portës. Pastaj porta u godit fort si me diçka të rëndë. Kostaqi, i cili ishte poshtë duke punuar në dhomën e pritjes, doli dhe e hapi portën. Ndërkaq, unë dhe prapa meje katër fëmijët dolëm poshtë. Aty ishin tre burra të veshur ushtarakë dhe të armatosur.
Dëgjova njerin që tha: “Ti je Kostaq Stefa?”, kurse Kostaqi iu përgjigj: – “Po, unë jam”. “Në emër të popullit je i arrestuar”, – foli përsëri ai burri. Kostaqi u vesh dhe pasi e prangosën, dy prej tyre e vunë në mes dhe qëndruan te porta, kurse i treti u ngjit lart dhe filloi të kontrollojë një baulk u nuk kishte veçse lapsa dhe fletore. Pastaj ai zbriti poshtë dhe së bashku me Kostaqin dhe ata dy ushtarakët e tjerë dolën në rrugë. Unë u bëra si e marrë. Hodha krahëve një xhaketë si automat dhe i thashë Alfredos: “Të keqen mamaja, merru ti me fëmijët se unë po shkoj të shoh ku po e çojnë Taçin”. Dola si e marrë nëpër natë, në errësirë dhe rrugët ishin pothuajse të shkreta. Nuk dija nga t’ia mbaja dhe mora drejtimin nga burgu. Nxitova hapat dhe i dallova nga larg që po ecnin me Kostaqin në mes tyre. I ndoqa nga largësia deri sa i pashë që hynë te dega e punëve të brendshme, ku dihej se ndodheshin birucat e torturave.
Prej asaj nate filloi kalvari i mundimshëm i jetës sime dhe i pesë fëmijëve të mi. “Jo, – thoja me vete, – këtu ka një gabim. Kostaqin duhet ta lirojnë sapo të sqarohet puna. Ai është i pafajshëm, pra duhet të vijë në shtëpi…”
“Agjent i amerikanëve”
“Sa shumë gabohesha. Këtë e kuptova kur fillova përsëri me ecejaket në Degën e Brendshme. Ushqimin që ia çoja, kur iu tekej ta pranonin e bënin copa-copa dhe e përzienin si me qëllim, të gjitha bashkë, të kripura dhe të embla. Ndërresat e Kostaqit, që merrja prej tij, ishin gjithmonë me shenja gjaku dhe plagësh. Atë po e torturonin dhe bashkë me të edhe familjen e tij. Unë isha si peshku pa ujë. Nuk dija çfarë të bëja. Nuk merrja dot vesh asgjë. Kishin kaluar tre muaj që s’e kisha parë Kostaqin. Fëmijët e ndjenin shumë mungesën e tij.
Disa ditë pasi Kostaqin e kishin kthyer nga Tirana në Berat, më thirrën në Degën e Punëve të Brendshme dhe më thanë se do të takohesha me një farë Arif Selenica, hetues i Kostaqit. Deri në ato çaste për avokat as që bëhej fjalë. Më futën në zyrën ku ishte ai dhe një burrë tjetër me një makinë shkrimi përpara. Hetuesi, një verdhacuk, më përshëndeti e më tha të ulesha me shumë mirësjellje, pastaj filloi të më pyeste se si quhesha e çfarë pune bëja. Kur i thashë mësuese, ai u shpreh i bindur se do të merreshim vesh dhe po këtë gjë ia pohova edhe unë. “Dëgjo, pa më thuaj, sa herë ka ardhur Fultz-i në shtëpinë tuaj?”, – vazhdoi të më pyeste. “Fultz-i në shtëpionë tonë?! As edhe një herë”, – iu përgjigja. “Qysh as edhe njëherë? Po mbledhjet që janë bërë tek ju me Fultz-in, Ali Orizajn, Selam Tepelenën, Andon Ziun, Gaqi Goxhomanin e të tjerë?!” “Dëgjo shoku hetues, Fultz-i në shtëpinë tonë nuk ka qenë kurrë. Në shtëpinë tonë nuk është bërë kurrë asnjë lloj mbledhje”, – i thashë unë. “Po Kostaqi na ka thënë kështu. Këto ishin fjalët e tij”, – vazhdoi në të tijën hetuesi. “Unë Kostaqin e kam burrë dhe e njoh mirë. Nuk e besoj kurrë të ketë thënë gjëra të paqëna. Ma sillni këtu t’ia them në sy. Veç në ka lajthitur”, – i thashë unë. Hetuesi shtrembëroi fytyrën dhe pastaj më tha: “Mirë, mirë, si të duash, ne e dimë të vërtetën. Ti mendohu dhe mbase do të shihemi përsëri”. “Nuk kam ç’të mendoj. E vërteta është ajo që ju shpjegova”, – i thashë. “Mirë, mirë, mund të shkosh”, – më tha ai…
Vendimi: “Dënim me vdekje”
“Gjyqi i Kostaqit u bë në mesin e janarit 1948. Një gjyq me dyer të mbyllura, pa avokat mbrojtës, një gjyq ushtarak që drejtohej nga gjyqtari “lopçar”, kapiteni kriminel Bexhet Mema, i cili ishte sjellë nga Gjykata Ushtarake e Elbasanit. Të gjitha këto i mora vesh nga im vëlla Mitaqi, i cili shërbente si ushtarak dhe më tha të përgatitesha për më të keqen, sepse gjyqi ushtarak me dyer të mbyllura ishte për atë kohë një shenjë ogurzezë. Sapo mbarova mësimin u drejtova nga salla e gjyqit, tek kinemaja e Beratit. Rrugës takova Andon Myzeqarin, kumbarin tonë. Me zerin që i dridhej ai më tha: “Leni, hajde shkojmë për në shtëpi. Gjyqi ka mbaruar dhe u morën vesh edhe vendimet. Duhet të bëhesh e fortë se Kostaqin e kanë dënuar me vdekje, me pushkatim.” M’u rrotullua çdo gjë që më rrethonte. Nuk di se si nuk rashë në tokë. Andoni më vuri krahun dhe më drejtoi për nga shtëpia. Lajmi u përhap si rrufe në të gjithë Beratin. Shumë njerëz rrugës më shikonin dhe ulnin sytë me keqardhje. Arrita në shtëpi dhe sapo hyra brenda shpërtheva në vaj. Alfredoja, Elda, Vitoria ishin aty. Dy të vegjlit, Tina dhe Vangjushi, ishin në kopësht dhe në çerdhe. Fëmijët rrinin të heshtur dhe m’u afruan si të frikësuar. Hymë në dhomën poshtë bashkë me xha Ndonin, siç i thoshin fëmijët e mi. Ai i përkëdheli dhe filloi t’iu thoshte plot fjalë të mira, po ashtu edhe mua më tha se nuk duhej të mërzitesha aq shumë, pasi duhej menduar për të bërë kërkesën për falje në Gjykatën e Lartë në Tiranë. Pastaj ai u largua dhe unë atij njeriu i mbeta mirënjohesë për gjithë jetën… Dënimi i Kostaqit kishte rënë si bombë, si një rrufe në qiell të hapur, sepse askush nuk e priste që ta dënonin me vdekje. Çfarë kishte bërë? Cilin kishte vrarë? Cilin mori në qafë? Çfarë aktiviteti armiqësor kishte kryer? Me siguri Gjykata e Lartë do ta rishikonte këtë punë dhe duhej t’i falnin jetën…
Atë natë për darkë erdhi Mitaqi, i cili, pasi më përqafoi fort mori në krahë Vangjushin, më të voglin e fëmijëve, të tjerët i puthi, iu dha një kuti me galeta, tip biskote që ua jepnin në ushtri dhe më tha t’i shkruaja një letër Aranit Çelës, kryetarit të Gjykatës së Lartë, ku t’i kërkoja që Kostaqit t’i falej jeta. Ai më tha ta shkruaja atë natë dhe të nesërmen t’ia jepja atij, pasi do të shkonte vetë në Tiranë dhe do të bënte të pamundurën që ajo letër të shkonte atje ku duhej. Shkrova një letër ku i shpjegoja jetën e Kostaqit, nga ç’familje patriotësh rridhte, se dhe ai vetë ishte një patriot demokrat i vërtetë, pastaj i lutesha që të kishte parasysh moshën e tij aq të re, 42 vjeç dhe pesë fëmijët, duke i shprehur besimin tim të plotë se do ta merrte parasysh lutjen time. Unë akoma mendoja se kisha të bëja me një njeri të arsyeshëm, një ish-partizan si vëllezërit e mi, me një njeri që përderisa kishte atë post të lartë do të vendoste vërtet drejtësinë. Ku e dija unë e mjera se po i lutesha një përbindëshi, një krimineli, që padronët e tij e kishin vënë atje, sepse ishte njësoj si ata dhe se Kostaqi ishte një nga “kurbanet” ndër mijëra të tjerë që dënoheshin si pa të keq nga këta katila të pashpirt dhe se urdhrin e jepte drejtpërdrejt diktatori Enver Hoxha.
Letrën erdhi e mori Mitaqi dhe më tha se do të bënte çmos që ajo të bionte në dorën e Aranit Çelës. “Le të shpresojmë se mund të bëhet diçka në Tiranë”, – më tha im vëlla dhe u nda me mua, duke më lënë pas një fije shprese. Katër ditë pas dënimit me vdekje të Kostaqit, pesë burra, nga të cilët njoha vetëm një polic që e kisha parë te Dega e Brendshme, trokitën në portën e shtëpisë për të bërë konfiskimin e të gjithë pasurisë. Nga gjithë ajo shtëpi e Stefave na lanë vetëm gjashtë lugë, gjashtë pirunj, një thikë, nja dy tenxhere, një tigan dhe gjashtë pjata. Gjithçka e mbyllën në dhomën e pritjes, duke e vulosur me dyll të kuq. Ata morën edhe një orë dore të Kostaqit (kjo më vonë u pa në dorën e policit) si dhe 500 napolona floriri, që kur gjetëm letrën e shtetëzimit në vitin 1993, nuk rezultonin në asnjerën nga dy fletët ku ishin shënuar plaçkat e konfiskuara. Shtëpia jonë mbeti bosh, por mua tashmë nuk më bënte përshtypje asgjë…”
Pabesia
“Pas dërgimit të letrës dhe pas konfiskimit të pasurisë shpirtin filloi të ma mbulojë një ankth i madh. Nuk dija çfarë të mendoja. Natyrisht, i vetmi mendim që më sundonte ishte falja e jetës së Kostaqit. Në vetvete po kuptoja se në Shqipëri po vendosej një diktaturë. Më kujtohej që së bashku me Kostaqin kisha lexuar një libër italisht të një autoreje ruse në mërgim, që titullohej “Noi vivi” (ne të gjallët). Aty përshkruheshin vuajtjet e familjeve borgjeze, pas triumfit të bolshevikëve. M’u kujtua që edhe atje kishin bërë të njëjtat gjëra që po përsëriteshin tek ne. Më kujtohej se kur e kishim mbaruar së lexuari atë libër me Kostaqin na ishte dukur si ekzagjerim i ngjarjeve.
Kaloi edhe muaji shkurt, kur në datën 1 mars 1948 më thirrën në degë. Më futën brenda shpejt, pa pritur jashtë dhe atje një oficer më komunikoi se nga Tirana kishte ardhur përgjigjja e Gjykatës së Lartë dhe se Kostaqit i ishte falur jeta. Nga dënim me vdekje ia kishin konvertuar në 101 vjet burg dhe të nesërmen në drekë, në orën 13:00 do ta takoja, pasi më datën 3 ose 4 mars do t’i nisnin për në Burrel.
Nuk e besoja dot këtë lajm dhe as nuk dita ta gëzoj aty ku isha, por, pasi falënderova oficerin, u largova dhe këtë lajm ua dhashë të gjithë atyre që takova rrugës. Po ashtu, me të mbërritur në shtëpi dërgova Alfredon që të lajmëronte nëpër “Mangalem” ku të donte ai. Pasdite shtëpia u mbush plot me njerëz që vinin për urim, duke sjellë pasta e llokume, sipas zakonit. Atë natë nuk më zinte gjumi. Pas gjashtë muajve do të takoja Kostaqin, bashkëshortin tim të mrekullueshëm dhe atin shembullor të pesë fëmijëve të mi. Në orën 12:30 u nisa për tek burgu. Nuk më lanë të prisja, por në orën 13:00 fiks më thirri një ushtarak dhe më futi brenda. Më erdhi keq se vura re që kishte kangjella nga të dyja anët, të ndara me një hapësirë në mes, por s’pata kohë të mendoja tjetër, sepse u duk Kostaqi, i shoqëruar me një polic, që ndaloi në anën tjetër. U trondita jashtë mase kur e pashë dhe sa nuk thirra, por arrita ta mbaja veten. Ai ishte tjetërsuar. I zbehtë dhe i dobësuar jashtë mase. Në faqe e mbi vetull kishte dy shenja mavi prej plagësh në shërim e sipër. Dukej i qetë dhe më tha: “Leni, duhet t’i jemi mirënjohës Pushtetit Popullor dhe Gjykatës së Lartë që më fali jetën. Ne do të na nisin për në Burrel, kështu që nesër, bashkë me rrobat e tjera, më sill edhe pallton e madhe.” Unë isha kthyer në një mumje dhe ende nuk kisha hapur gojën. “Fëmijët janë mirë? Vangjushi, Alfredoja, Elda, Viktorja? Tina nesër mbush një vjeç. Puthi të gjithë nga unë. Kujdesu që të venë mirë me mësimet dhe qëndro e fortë”, – vazhdoi të më thotë Kostaqi. Më në fund unë hapa gojën: “Ti ki kujdes veten dhe ruaju, sepse në Burrel është klima e ashpër. Sa për fëmijët mos u bëj merak. Ata janë shumë mirë dhe në shkollë shkojnë fare mirë. Ty të duan shumë dhe të puthin që të gjithë” Në këtë çast ndërhyri polici, i cili tha se kishte mbaruar koha e takimit. Kostaqi më dha shaminë me të cilën mbulonte faqen e bërë plagë dhe më uroi shëndet. Shtrëngoja në dorë shaminë e tij, ku ishin ende njolla gjaku dhe e putha. Thosha me vete se nuk duhej të dëshpërohesha, sepse tani Kostaqi do të ishte më i qetë dhe do ta merrte veten. Para se të largohesha nga burgu, pyeta se kur do t’i nisnin për në Burrel dhe më thanë që të pyesnim nesër në mëngjes. Kur u ktheva në shtëpi gjeta përsëri njerëz që vinin për urim.
Në mëngjesin e 3 marsit 1948, aty nga ora 10:00 unë mora leje për Alfredon në shkollë dhe e nisa me disa pasta të paketuara mirë, që t’ua jepte policëve për gëzimin që morëm me rastin e faljes së jetës së Kostaqit dhe të pyeste kur do të niseshin për në Burrel. Alfredoja shkoi, por u kthye shumë shpejt. I trembur dhe i alarmuar më tha: “Vajta atje, i dhashë pastat një polici dhe e pyeta për Taçin. Ai i mori pastat, ia dha një tjetri dhe m’u kthye e më tha: “Për Kostaq Stefën i keni këto? Thoni rroftë Partia, se ai është pushkatuar sot në mëngjes.”
Mbeta si e ngrirë, por kolegia ime, Fili Cici, më tha: “Leni, mblidhe veten. Shko vetë më mirë se Alfredoja është kalama dhe kushedi ka ndonjë keqkuptim. Nisu se ta mbaj unë klasën.”
Ika me vrap, pa kthyer kokën prapa, por afër pazarit shikoj Ymer Haznedarin, i cili ishte i përlotur dhe më doli përpara. Më përqafoi dhe më tha: “Leni, moj motër! Na i kanë vrarë sot në mëngjes, Tajfurin (vëllain e tij) dhe Kostaqin.”Në ato çaste m’u nxi çdo gjë rreth e rrotull, por nuk e di se ku i gjeta forcat dhe i thashë Ymerit: “Unë do të shkoj atje!” Edhe pse ai këmbënguli që ishte e kotë, unë vrapova me një frymë drejt degës dhe kur ma përsëritën edhe mua të njejtën gjë si edhe djalit, Alfredos, nuk di se ç’kam nxjerrë nga goja, duke uluritur dhe sharë policët, derisa njëri nga ata më dha një pëllëmbë fytyrës dhe unë rashë përtokë… Nuk e di si u zvarrita deri në shtëpi, ku vura ulurimën së bashku me fëmijët e mi. Edhe sot e kësaj dite nuk arrij të kuptoj atë që ka ndodhur dhe nuk besoj se ka në botë njerëz të ndershëm që të mund të kuptojnë e t’iu japin shpjegim veprimeve djallëzore të këtyre përmasave…”“Ndodhi me Kostaqin diçka e pabesueshme. E urdhëruan të shoqëronte amerikanët gjatë operacionit të dimrit dhe sa u kthye prej aty e kryqëzuan si agjent të tyre. Ata që i besuan misionin e vështirë e vunë përpara skuadrës së pushkatimit”Rrëfimi i familjarëve të njeriut që u martirizua barbarisht një natë marsi të vitit ‘48, mundohet të përqendrohet në thelbin e metamorfozës që ka përjetuar Kostaqi i tyre i dashur. E para, Eleni, gruaja që ka kaluar pjesën më të bukur të jetës në krahë të tij, pastaj Elda, Vangjua, Vitorja e Parashqevia, fëmijët që i deshi si sytë e ballit profesori i “Harry Fultz”-it, teksa u kthehen kujtimeve për ditët që kanë kaluar bashkë, përloten e hera herës shpërthejnë në dënesë pavarësisht se tragjedia i përket një kohe të largët. Mundohen të jenë modest e të përmbajtur, pa e fshehur krenarinë për jetën dinjitoze të Kostaqit. Kur bie fjala për për mënyrën si u martirizua, të rekomandojnë për të lexuar shënimet që kanë mbajtur nga rrëfimet e Elenit gjatë viteve. Megjithëse ajo ende vazhdon ta ruaj kujtesën dhe dëshiron ti rrëfejë vet momentet kur sigurimi i shtetit në mënyrën më barbare do ti merrte jetën Kostaqit të saj…
Eleni: Ditët e ankthit pa Kostaqin
“Ishte një pasdite nëntori kur Kostaqi na foli për misionin që i kishin besuar. Pa shumë hollësi na shpjegoi se do shoqëronte një trupë ushtarake amerikane, që kishte mundur të mbijetonte pas rrëzimit të një avioni në Belsh të Elbasanit.
“Ata janë aleatët tanë në luftën kundër gjermanëve dhe janë në rrezik të madh po të kapen prej tyre”, shtoi ai. Të nesërmen sipas planit mbërritën në Berat. Dy prej tyre erdhën në shtëpinë tonë. Me sa mësuam ishin me profesion infermiere. Ndenjëm deri vonë atë natë me to. Ju ofruam gjithçka për t’u qetësuar dhe folëm gjatë rreth luftës dhe pushtuesit. Në mëngjes u nisën në inkursionin e riatdhesimit. Kostaqi u nis bashkë me ta. Na tha se do të kthehej sa t’i përcillte në një bazë të sigurt. Kaloi një ditë, dy, tre. Kaluan disa javë. Asnjë lajm për fatin e tij. Ankthi sa vinte e shtohej. Shumë herë kur merrja vesh ofensivën e forcave gjermane më bëhej sikur prisja kot kthimin e tij. Kishte raste që mendoja se s’do ta shihja më kurrë. E quaja mrekulli sikur të kthehej gjallë. Megjithatë shpresat nuk i humba deri sa pasditen e 30 janarit ‘44 Kostaqi trokiti në portë. Mjaftoi kaq që shtëpia të gjallërohej menjëherë. Të parët turfulluan fëmijët. U çuan në këmbë si të tërbuar dhe filluan të thërrasin “Erdhi Taçi” “Erdhi Taçi”. Ndenjëm deri në të gdhirë atë natë e folëm me të për ditët që kishte rrugëtuar me amerikanët e kërcënuar…
Misioni në vëmendjen e Ruzveltit
“Ushtarët e humbur” i kërkonte drejtpërdrejt Presidenti Ruzvelt. Ai interesohej orë e çast për fatin e tyre”. Në rrëfimin e Kostaqit ky pohim veçohej si një nga momentet kulmore të misionit. Pastaj tregimi i tij vazhdonte me përjetime nga ditë-netët e marshimit të jashtëzakonshëm. “Kaluam vështirësi e rreziqe të mëdha, po falë Zotit ia dolëm mbanë. Përshkruam tetëqind kilometra më këmbë, në borë e shpate të thepisura, poshtë fluturimit të avionëve gjermanë që na ndiqnin kudo. Na dha krahë bujaria e fshatarëve, që ndanë bukën e fëmijëve me ne. Trimëria dhe intuita e korrierëve partizanë, u bënë zemra e misionit. Forcë e kurajo na u bë sidomos qëndrueshmëria shembullore e ushtarakëve amerikanë. Dhjetë prej tyre ishin femra, madje në një moshë të re, por asnjëherë nuk thanë “u lodhëm”. Një trupë vërtetë heroike. Kur ecja në krahë të tyre më kujtoheshin fjalët e mikut tim Harri Fullc: ‘Mundohu ta bësh veten dhe Atdheun tënd sa më të nderuar dhe të vlefshëm për të jetuar dhe po qe nevoja të japësh edhe jetën për të’. Tek ta e pashë më së miri mishërimin e kësaj filozofie”. Ndërkaq, interesimi i krerëve të Pentagonit për fatin e tyre, për Kostaqin kishte qenë befasues. Ata e ndiqnin çast pas çasti inkursionin e “ushtarëve të humbur”. Në çdo kontakt me radio, shtabi madhor kërkonte të dhëna për t’u ardhur në ndihmë me të gjitha mundësitë. Një ditë afër Gjirokastrës, fluturuan dy aeroplanë të SHBA-së në përpjekje për të shpëtuar grupin e ushtarakëve amerikanë, po sa ishin dalluar nga gjermanët ishin përballur me një bombardim të rrufeshëm dhe ishin tërhequr menjëherë. Sakaq, qyteti ishte përfshirë në kaos e panik dhe njerëzit ishin larguar të traumatizuar. Sidoqoftë, me kalimin e ditëve misioni do të shkonte drejt suksesit dhe Kostaqi do të ndahej me ta në afërsi të Vlorës. Në ndarje e sipër aleatët i dhuruan një palë dylbi, të cilat ia fali Mehmetit (Shehut) qysh në takimin e parë. Rikthimi në shtëpi i dha në një farë mënyre fund makthit të pritjes së gjatë, po vetëm përkohësisht. Hallet e familjes Stefa do të vazhdonin dhe më tej. Mbarimi i luftës do të shoqërohej me një tjetër tronditje në familjen e përkthyesit në Mangalem…
Miqtë e amerikanëve në shënjestër
“Fill pas luftës, komunistët i shpallën amerikanët tradhtarë. Miqtë e tyre u vunë në shënjestër”. Retrospektiva e atyre ditëve të dhimbshme, në kujtimet e gruas së përkthyesit të pushkatuar, risjell momentet dramatike të zhgënjimit që shkaktoi sjellja monstruoze ndaj aleatëve. “Vizita e parë e në Tiranë, pas kthimit nga misioni me ushtarët amerikanë, e kishte tronditur e befasuar Kostaqin. Shkoi aty për të qëndruar disa ditë te motra, por u kthye që të nesërmen. Dukej i mërzitur e i prerë në fytyrë. E pyeta pse nxitoi, por më tha ta lija të qetësohej nga rruga. Vonë, diku nga mbrëmja më shpjegoi gjëra e gjatë për atë që e vlerësonte mosmirënjohje e pabesi. “Në Tiranë po bëhet hataja,- më tha. -Po arrestojnë teknikët dhe ata që kanë pasur lidhje me amerikanët. Qeveria ka shpallur tradhtarë, miqtë e aleatëve perëndimorë…”. Mu duk e pabesueshme dhe i thashë se do të ishte ndonjë e dhënë dashakeqe. Po ai këmbëngulte në të tijën dhe shprehej i bindur se kishim të bënim me një strategji të fshehtë. Më dukej marrëzi ajo që thoshte dhe aty për aty, i kërkova arsyet pse duhej të goditeshin miqtë e aleatëve. “Ku e di unë, bëri ai duke ngritur supet dhe nisi të rrëfejë atë që kishte mësuar në Tiranë. “Kështu më thanë miqtë e mi, bile më porositën të ruhem se edhe për mua kishin dëgjuar lajme jo të mira. Më porositën të kem kujdes, të mos flas me njeri, madje më sugjeruan që të ikja jashtë shtetit. U thashë që këtë nuk e shkoj kurrë në mëndje dhe se nuk kisha pse të trembesha. Në fund të fundit unë isha profesor në shkollën e Fullcit dhe amerikanët i shoqërova me urdhër të partizanëve. Ata kishin bindje të padiskutueshme se fushata antiamerikane do të zgjerohej shumë…”. Vetëm kaq më shpjegoi atë natë Kostaqi për lajmin ogurzi, që kishte mësuar në Tiranë. Në tronditjen që përjetonte, lexohej qartazi makthi se diçka do të ndodhte dhe me të e i vinte keq që ishte i pafuqishëm për ta ndryshuar rrjedhën e fatit…
Arrestimi: Në emër të popullit
“Kostaq Stefa, në emër të popullit je i arrestuar!” Mjaftoi kaq dhe tre ushtarakët e paraqitur te porta një mbrëmje vjeshte do ta merrnin për mos ta kthyer kurrë tek streha e tij. Edhe pas kaq dekadash, Eleni gruaja që lidhi jetën me të, e ka në sy dramën e atyre çasteve. “I pari shkoi te dera Kostaqi. Pas tij u avitëm unë me fëmijët. Policët i komunikuan urdhrin e arrestit dhe menjëherë i hodhën prangat. Pastaj e tërhoqën me forcë dhe dolën në rrugë. Ngriva e tëra dhe nisa t’i ndjek nga prapa. Ashtu nxitimthi vrapova deri te hyrja e Degës së Brendshme. Pyeta aty, por ishte e pamundur për të mësuar gjë. Prita disa minuta dhe ika me shpresën se do të ishte ndonjë keqkuptim. Por fatkeqësisht jo….”. Teksa flet për dramën e të shoqit, Eleni ndalon në momentet e përballjes me njerëzit e sigurimit. “Menjëherë pas arrestimit e nisën në Tiranë. E mbajtën tre muaj në hetuesinë speciale aty dhe e rikthyen Degën e Brendshme të Beratit. Një ditë më thirrën dhe mua atje. Shkova me shpresën e ndonjë lajmi të mirë. Më priti në zyrë njëri nga hetuesit e Kostaqit, i cili pas pyetjeve standarde, doli aty ku i interesonte. “Ju jeni mësuese, – më tha. – Besoj se do të kuptohemi mirë?”. – “Po”, i thashë. “Pa më thuaj sa herë ka ardhur Harri Fullci në shtëpinë tuaj?, “Fullci në shtëpinë tonë?! As edhe njëherë”,- iu përgjigja aty për aty. “Nuk besoj. Po mbledhjet që ka bërë tek ju me miqtë e tij?!” -”Në shtëpinë tonë, Fullci nuk ka qenë kurrë. Asnjë mbledhje sekrete nuk është bërë te ne”,- iu përgjigja unë. Pastaj ai ndërroi taktikë dhe me një lloj mirësjellje të stisur pohoi se Kostaqi kishte deponuar të kundërtën. “Nuk besoj kurrë që tim shoq të thotë gjëra të paqena. Ma sillni këtu t’ia them në sy.”, i thashë unë e turbulluar. Hetuesi shtrembëroi fytyrën dhe me vështrimin nga dritarja ma bëri me shenjë të dilja nga zyra. Ashtu bëra…
Vendimi: “Dënim me vdekje”
“Gjyqi i Kostaqit u bë në mesin e janarit 1948. Ishte një gjyq ushtarak me dyer të mbyllura. Mjaft nga të njohurit më thanë të përgatitesha për më të keqen. Sidoqoftë në ditën e caktuar u paraqita në kinemanë e qytetit, ku ishte paralajmëruar zhvillimi i tij. Kur mbërrita aty i pari që takova ishte një komshiu ynë. Me zërin që i dridhej më tha se çdo gjë kishte mbaruar dhe Kostaqin e kishin dënuar me vdekje, me pushkatim. Mu errën sytë dhe nuk dija çfarë të bëja. Ndenja një çast sa përmblodha veten dhe mora rrugën për në shtëpi. Sa mbërrita aty, ja behën njerëzit me radhë. Dënimi i Kostaqit kishte rënë si rrufe në qiell të pastër. Çfarë kishte bërë? Cilin kishte tradhtuar? Kë kishte vrarë? Cila ishte veprimtaria armiqësore e tij? E vetmja shpresë që na ngrohte ato momente ishte rishqyrtimi nga Gjykata e Lartë. Vetëm ajo mund të ndërhynte për t’i falur jetën. Po ende pa mbërritur përgjigjja prej saj, një tabor me policë trokitën në portën e shtëpisë dhe bënë konfiskimin e pasurisë. Diku pas një muaji nga Gjykata e Lartë na njoftuan se Kostaqit i ishte falur jeta. Nga dënim me vdekje ia kishin konvertuar në 101 vjet burg, të cilin do ta vuante në burgun e Burrelit. Kjo na gëzoi pa masë dhe në shtëpi filluan të na vijnë njerëz për urim. Sidoqoftë momentet e gëzuara nuk do të vazhdonin gjatë. Një ditë krejt papritur kur djali i madh, Alfredoja do çonte ushqimet për Kostaqin te Dega e Brendshme, oficeri i rojës, duke ia kthyer mbrapsht do t’i komunikonte lajmin e tmerrshëm: “Për Kostaq Stefën i keni këto? Thoni rroftë Partia, se ai është pushkatuar sot në mëngjes”. Nuk desha t’i besoja asaj që më tha Alfredoja me lot në sy dhe u nisa vetë për aty. Po edhe mua më thanë të njëjtën gjë. U kujtova për vendimin e Gjykatës së Lartë, por ishte e kotë. Ata rrinin përballë meje sikur mos të kishte ndodhur gjë dhe ma bënin me shenjë të largohesha prej aty. Një çast e humba durimin dhe nisa t’i shaja me zë të lartë, por shkelmi i njërit prej policëve më hodhi për tokë. Ndenja ashtu e përhumbur për disa çaste dhe pastaj mora rrugën për në shtëpi. Nuk e di se si mbërrita deri aty, po mbaj mënd që bashkë me fëmijët ia dhamë kujës me dënesë”.
Barbaria e natës së 3 marsit ‘48
Ishte natë kur i nxorën nga qelia, një natë marsi e errët pa hënë. I futën në gazin e Degës së Brendshme dhe i drejtuan tek vendi i pushkatimit. Të dënuarit me vdekje rrinin në heshtje dhe deshifronin secili në mënyrën e vet atë që i priste. Të mbështetur në supet e njëri-tjetrit, kujtonin kalvarin që kishin lënë pas, pa kuptuar çfarë do të ndodhte më tej. Madje, as Kostaqi, përkthyesi i aleatëve gjatë luftës, nuk ishte në gjendje të përkthente gjuhën e barbarisë që i shoqëronte në fundin greminor. “Këtu!” thirri eprori i skuadrës së pushkatimit dhe ata u shkundën nga përgjumja e thellë. Me sa dukej djalli vet kishte gjetur humbëtirën. U dëgjua breshëria e parë. Pastaj një breshëri tjetër. Kostaq Stefa ra në rrënjët e gëmushës. Pas tij ranë një nga një tre të tjerët. Lopatat që kishin hapur gropën e zezë, tani po kthenin baltën në vendin e saj, por me një ndryshim, për të bërë mbulojën që “dheu s’e fsheh dot”. Mjaftoi kaq dhe përkthyesi i viteve të luftës me tre të tjerë, u bënë shokë me baltën e përroit të Uznovës. Miqtë e tij u harruan në harrim. Sidoqoftë, misteri nuk do mbetej i tillë përgjithmonë. I fundmi i dëshmitarëve të natës tragjike, një ditë do të hapte gojën. Njerëzit e mirë do të nxitonin për te vendvarrimi i fshehtë. Kazmat do takonin eshtrat e pleksura me telin me gjemba dhe historinë e dhimbshme të natës pa hënë të 3 marsit ‘48. Dalëngadalë do të zbulohej dhe barbaria, që mjeshtri i përkthimeve Kostaq Stefa, nuk mundi ta përkthente ato çaste fatale.
Dhurata e Jordan Misjes
Familjarët e Kostaq Stefës, përkthyesit të amerikanëve gjatë luftës, janë të lumtur që kanë mundur të ruajnë nga koleksioni i tij një dhuratë të Jordan Misjes. Është një portret, që piktori i martirizuar në barrikadat e luftës për liri, e ka punuar me merak gjatë ditëve të miqësisë me Kostaqin. Eleni, e shoqja e tij, kujton se Jordani, një nga shokët e afërt të Kostaqit kur ishte mësues në Dibër, iu lut një ditë për t’i pozuar dhe hodhi në telajo portretin e tij. “Jemi në luftë, – i tha – dhe e nesërmja nuk i dihet”. Qysh atëherë, rrëfen e moshuara 100-vjeçare, e kemi ruajtur si diçka të rrallë e të shenjt( AFRIM IMAJ)
Rama shkruan se kjo kishë do të rilindë në emër të trashëgimisë kombëtare. “Kishë e vjetër e Dhërmiut që do rilindë në emër të trashëgimisë kombëtare”, ndërsa kishën e ndërtuar së fundmi e cilëson “garazhi” pa leje që e quajnë kishë”.
