-tregim nga lufta italo-greke-
Kur mbritëm para oborrit të mbuluar nga bari të një shtëpie të braktisur që pas luftës, bashkudhëtari im më tha:
-Ja, shikoje, kjo është shtëpia ku ishte strehuar vajza greke.
Ç’t’i shikoja shtëpisë? Një shtëpi e rrënuar, tipike e krahinës së Kurveleshit, dy katëshe, çdo gjë prej guri, muret, rasat e çatisë, pllakat e oborrit… Në gjëndjen që ishte, s’mund të më afronte asnjë informacion konkret për ngjarjen.
Rrallë herë të ndodh që zemra të hov nga humanizmi i një populli, të çahet nga pikëllimi i një kurbani të kodit moral dhe bari në oborrin e një shtëpie të braktisur.
– Pse është braktisur shtëpia? Ku gjënden të zotët e kësaj shtëpie? – e pyeta emocionalisht bashkudhëtarin.
– Thonë se u shpërngulën pas ngjarjes. Duhet të jenë në Tiranë.
– Po shtëpia e djalit, ku është?
– Familja e djalit iku menjëherë nga fshati. Në të vërtetë nuk kam dijeni për të.
Ndonëse kureshtja ime ishte e papërballueshme, për të mësuar të vërtetën e asaj ngjarjeje, prapë mendoja se, po të ishte ashtu siç ma kishin treguar mua, nuk mund ta kishin lënë historianët pa e përmendur, qoftë edhe si një lexim i lirë në librat shkollorë të historisë. Pse të mos e dinë edhe pasardhësit atë ngjarje? Le ta dijë edhe populli grek! Atje ka humanizëm, ka besë, karakter, zakone… ka edhe tejkalim mase të së drejtës … Ama historia është histori!
Te shtëpia me barë në oborrin e saj na ndante rruga me bashkudhëtarin e këndshëm. Trokita vetë në disa dyer të fshatit grykeras, duke dëgjuar variante të cunguara e të pasigurta të ngjarjes. Njëri bile shkoi larg: “S’ke pse interesohesh për vajzën greke. Ajo duhet të ketë qënë spiune… Na humbi djalin njëzetëvjeçar…”. Në një familje tjetër mësova të saktë se familja e shtëpisë, ku kishte bujtur vajza greke, ishte vendosur në Durrës. Pra do të më duhesh të kërkoja në qytetin e madh bregdetar.
Kur po bëhesha gati të mos trokisja më nëpër dyert e Grykerasit, një burrë i moshuar më përshëndeti nga avllia e shtëpisë së tij.
– Pse s’urdhërove edhe nga kjo shtëpia jonë e varfër, shok-oo? Apo se jemi pleq na?
E kuptova se ai e kishte mësur qëllimin tim dhe dinte diçka më shumë se të tjerët.
– Jam duke ardhur, – iu përgjigja për dhjetë hapa shtyva portën e jashtme. Më priti në mes të oborrit.
– Plakëëë, kemi mysafirë, – i thirri të shoqes, e cila doli në krye të shkallëve, duke fshirë duart me përparse.
– Mirë se erdhe! Të lumshin këmbët! – Më uroi zonja e shtëpisë, emri i së cilës ishte Shega.
U prezantuam. U tregova dhe qëllimin pse trokita në disa shtëpi.
– E mësuam, – më thanë njëzëri, duke pohuar edhe me kokë.
Xha Muharremi ishte 85 vjeç, ndërsa nënë Shega, 83. Ama ishin të mbajtur të dy, nuk tregonin atë moshë. Klima e shëndetëshme e zonave malore dhe ushqimi bio, mendova me vete. Ndjeva se të dy pleqtë e pritën me kënaqësi dëshirën time për të mësuar të vërtetën e ngjarjes. Me takt u tregova se ngutesha, për të arritur në Fterrë, te ca miq të mi.
– Ja ku është Fterra, një vrap pele, – m’u përgjigjën njëzëri. Nënë Shega doli me ngut nga dhoma.
-Nuk i mbaj mend vetëm emrin asaj vajzës greke, – e ngau bisedën i zoti i shtëpisë, – se të tjerat më kujtohen sikur e kam para syve. Edhe fytyrën ia mbaj mend edhe sytë edhe flokët edhe uniformën ushtarake. Ishte një leshraverdhë e bukur, që t’i merrje kokën. Pak trupshkurtër…
– E gjatë, e gjatë si selvi ishte, por dukej e shkurtër nga uniforma ushtarake, – ndërhyri nënë Shega nga qilari, ku kërkonte diçka për të më gostitur.
– Gruaja e njohu më mirë, se vente shpesh në shtëpinë ku ajo ishte bujtëse. Bile asaj mund t’i kujtohet edhe emri, – tha xha Muharremi.
– Efi, Efi i flisnin, por emrin e kishte pak më të gjatë, s’ia mbaj mend, – u përgjigj plaka nga qilari.
Mua nuk më durohej sa të hyja në temë, se çfarë ndodhi me vajzën greke, por xha Muharremi e mori bisedën me radhë.
– Ushtarët grekë, në ndjekje të ushtrisë italiane, arritën te Qafa e Shkozës pak para perëndimit të diellit, – filloi ai. – Vargani i ushtarëve ishte i gjatë. Kishin me vete mushka të ngarkuara me topa e municione dhe disa kuaj, ku kalëronin oficerë e ushtarë të sëmurë. Midis kolonës së ushtarëve dhe kafshëve të ngarkesës, katër ushtarë me barela, mbartnin një të sëmurë. Më pas mësuam se ishte një vajzë… Të them se nuk patëm frikë, e bëjmë veten më trima se sa ishim në të vërtetë. Ne kishim marrë ca masa, se haberi na erdhi sapo kishin kaluar Borshin.
Kryeplaku mblodhi menjëherë pleqësinë, pastaj popullin dhe ramë në ujdi të tregoheshim të qetë, të matur e të kujdesshëm. Ama, ato pak bagëti që kishim nëpër shtëpira, i nxorrëm lart malit, nëpër stalla të vjetra. Tek-tuk lamë ca shtëpi që kishin nga pak cangadhe, për të mos kuptuar gjë oficerët e tyre. Edhe ca djem të armatosur i nxorrëm nga fshati. Në se bënin ndonjë bastisje, dhunim apo digjnin fshatin, do të kërciste dyfeku. Ishin të sertë dhe trima djemtë tanë në atë kohë…
Ndërkohë nënë Shega solli një tabaka me fiq të thatë e arra të çara. Më pyeti edhe në se doja kafe, por nuk desha ta vija në mundim.
– Rakinë, grua, rakinë. Ç’na duhet kafeja? – ndërhyri xha Muharremi.
– Dale, ti, prit! E di vetë unë. S’do më mësosh zakonet tani në pleqëri… – iu kundërpërgjigj nënë Shega.
Kur zgjata dorën të merrja një arrë të çarë, nikoqirja e shtëpisë nxorri nga prehri i çitjaneve një fletore shumë të vjetër, me kapak të përthyer e të ronitur tej mase. Ajo ma zgjati dhe filloi të fliste si me shoqet e saj:
– Këtë defterin, djal-o, ajo vajza e kishte harruar në një sepet, që zonja e shtëpisë e huajti tek unë, për të mbajtur vajza rrobat e sendet e saj. Sepetin e kam të pajës, qëkur u martova me Muharremin dhe e ruaj si sytë e ballit, por nuk mund ta lija fshataren time të turpërohej me greken. Kur e hapa, për ta pastruar, gjeta plot sende brenda. Në fund fare ishte edhe ky defter. E kishte harruar apo e kishte lënë vetë, s’mund ta dija… Ashtu mbeti atje në fund të sepetit. E kam lëvizur vetëm kur kam hedhur barin kundër molës për pajën e nusërisë… Unë di të lexoj pak, se kam bërë tri klasë shkollë me mësues Xhemilin, para se të fillonte lufta, por shkrimi është greqisht, – më tha, kur unë e kisha në dorë fletoren dhe po e përpija me sy.
Kjo plakë, thashë me vete, do të ishte një mirëmbajtëse profesioniste e objekteve muzeale.
Duke dëgjuar dëshmitë e xha Muharremit fillova shfletimin e fletores. Nuk jam ndonjë njohës kushedi i greqishtes, por, duke qënë se vazhdimisht kam jetuar e punuar me minoritarë grekë, nuk jam fare pa dije. Sa fillova leximin, e kuptova menjëherë se ishte një ditar i mbajtur gjatë ditëve të luftës.
– Ajo vajza, domethënë Efi, se tani më erdhi në mend edhe mua emri i saj, kishte qënë avokate e thirrur nën armë, – tha papritur xha Muharremi.
– Ehë, duket edhe nga ditari, – i pohova.
E dëgjoja bashkëbiseduesin i zhytur në leximin e fragmenteve nga ditari…
Sot këpucari nga Distomo, Nikolau, më tha: “Greqia ndryshon shumë prej Shqipërisë, tek ne ka fshatra të vogla të mirëmbajtura, dhe jo si këto në Shqipëri”. (fq.12, datë 3.12.1940)
Ndërkohë plaka, tërë gjallëri e pak llafazane, na vuri në sofër djath, gjizë e qepë të qëruara, shishen me raki rrushi dhe dy gota. Uruam njëri-tjetrin dhe u shpreha kënaqësinë që u njohëm. Gotën e pirunin sa i cekja, pasi isha përpirë nga ditari. Nëpër mend më silleshin fjalët e grykerasit të nervozuar; “Vajza greke mund të ishte spiune…”
Mësues Saqi sot më tregoi për krahinën e minoritetit grek: “Vendi është i varfër, dhe njerëzit janë të varfër. Në shumë fshatra, ku kaluam, nuk gjetëm shkolla. Në një fshat të krishterë shqipfolës, në buzë të rrugës kryesore, ndonëse mbi të kalonin ca tela, në shtëpitë e fshatarëve, nuk kishin as llampë vajguri. Shtëpitë ishin nga më të këqiat, qeramidhe nuk kishin dhe dyshemetë i kishin të lyera me bajga lope. Mbase kjo e fundit përdorej si izolues”. ( fq 17-18, datë 5.12.1940)
– Siç të thashë, – vazhdonte të më shpjegonte xha Muharremi, – ata mbritën afër darkës. U sollën mirë, kërkuan vetëm shtëpi për të fjetur dhe ushqime. Siç e shikon, në fshatin tonë dimri është i ashpër. Një tregëtari nga Vlora do t’ia kishin boshatisur dyqanin, por ai nuk ua pranoi monedhat greke. Se si quheshin ato, dhrahmi, me ngjan.
Unë një vesh e një sy i mbaja te rrëfimi, një sy e një vesh te ditari.
“Itendenti Gocias më tregonte: Duhet të gjeja mish për togën. Nesër është e dielë. Arvanitët thonë se nuk kanë. “S’ka”, “nuk ka”. Gjithandej “s’ka”, dëgjon. Është vështirë. Gjithë ç’kanë e fshehin, megjithëse u japim shpërblim të mirë. Duke kërkuar nëpër kasolle, kisha dhe Stelin afër meje të armatosur, për t’i paraprirë çdo gjëje, zbulova një tufëz të vogël me qëngja e dele, nja 25 copë. Ndava 4 qëngja. Arvanitë e arvanite dëgjova të vinin kujën nga jashtë. Nuk e di se çfarë thonin. Nga ta di? Qëngjat i vlova diku. Do t’i therim nesër. (fq 25-26, datë 11.12.1940)
– U bë si u bë, kaloi ajo natë, – vazhdonte xha Muharremi. – Ushtria qëndroi edhe të nesërmen. Mos ta zëmë hasha, atë ditë patëm frikë, se mos, kur të iknin, do të na bastisnin shtëpitë, do të na rrëmbenin gjënë e gjallë ose mund të na digjnin fshatin. Ashtu kishte ndodhur në një fshat tjetër. Fatmirësisht, u erdhi urdhëri që të niseshin të nesërmen herët drejt Vlorës. Në darkë, komandanti i tyre, më duket se ishte kolonel, i kërkoi kryeplakut, në se mundeshin, ta linin vajzën e sëmurë, të cilën e kishin sjellë më barela, në një familje të sigurtë. Kur të shërohej, do të dërgonin ta merrnin.
Kryeplaku e pleqëroi me mend dhe ia pranoi kërkesën. I dërgoi haber Besim Bares dhe i dorëzoi vajzën si amanet të tij dhe të fshatit. Kishte grua nikoqire Besimi dhe dy vajza të pastra. Ishte edhe në gjëndje më të mirë se të tjerët. Dikur kishte qënë xhandar.
“ Sot intendent Gocias më befasoi: Konispoli është fshat i madh, është edhe nënprefekturë. Ka edhe njerëz të kamur, sigurisht. Unë kisha detyrë të gjeja shtëpi për oficerët dhe për veten. Ishte një shtëpi e madhe, e hijshme. Kishte tri oda të mëdha. Gjeta edhe zjarrin ndezur. Bekim nga zoti. I zoti ishte një shqiptar i mirëmbajtur, dukej si i pari atje, na priti me zell, por surrati i tij m’u duk i dyshimtë, dhe matrapaz si njeri. ( fq 21, datë 13.12.1940)
E lashë ditarin dhe dëgjoja xha Muharremin:
-Vajza u shërua shpejt dhe u lidh shumë me vajzat e Besimit. Për Besimin e të shoqen ndiente shumë respekt. Avash-avash filloi të dilte në oborr, në kopsht, pastaj edhe nëpër udhët e fshatit. Ndonjë here vishte rroba të vajzave të Besimit. Bile një ditë kishte veshur çitjane dhe jelek të qëndisur. I shkonin, mashalla. Nuk kishte frikë, kishte besim te fshatarët. “Njerëz ta mira!”-thoshte. Shkonte te tregëtari nga Vlora, për të blerë sende, por ai nuk ia pranonte monedhat greke. Ndonjë herë i jepte diçka falas.
Pohim i saj: “Sot u ndjeva më mirë. Mendova te dilja, qoftë edhe të shetisja pak. Kam nevojë për dritë dhe ajër… Kam lekë nëpër xhepa dhe dua të blej diçka, ndonjë gjë për familjen, ku më pritën si vajzën e tyre… Dua të gjej cigare. Një çaj. Një zarf. Fjalë goje. Lekët janë të papërdorshme. Një pulë kërkova,.. dhe lekët tona nuk i marrin arvanitët, ma dhanë falas. Mjerim dhe katastrofë si kjo që heqin këta njerëz, nuk mund t’i shkojë kujt në mendje”. (fq.32, datë 23.12.1940)
Vazhdonte Xha Muharremi rrëfimin:
– Kishte filluar të mësonte shqip me vajzat e Besimit. Përshëndeste, thoshte faleminderit, shprehte respektin për fshatarët. Djemve u kishte pikuar në zemër…
– Hë more, edhe ti! Sikur u pëlqente vetëm djemve. Ti ishe gati të paguaje, vetëm ta shikoje një herë, – iu hodh plaka.
– Hiqmu, de, shejtan, se ti bëheshe kot ziliqare! Më ktheje krahët…
Një opinion tjetër në ditar: “Djemtë e fshatit më pëlqejnë shumë. Për ata jam një lule ekzotike…Janë të pashëm, të fortë,
por shumë drojtur. (fq.49, datë 30.12.1940)
Nuk m’u durua më, se edhe koha kalonte. Nuk doja të udhëtoja me errësirë. Iu drejtova xha Muharremit:
– Ç’ndodhi më vonë me greken ?
– Ah, Lere se ç’ndodhi! Ngjau hataja. Kot s’thonë, nga femra vjen belaja… Të thashë se ishte e bukur. Por një djalë nga fshati iu qep prapa dhe e ngacmonte. Ajo e duronte. Mirëpo vajzat i treguan Besimit. Besimi shkoi te kryeplaku. Ishte punë me përgjegjësi ajo. Kryeplaku vuri njerëz ta gjurmonin djalin njëzetëvjeçar. Guximtar i madh ishte, qeratai, Guxim e kishte emrin.
Një ditë, vajza greke kishte dalë jashtë shtëpisë vetëm. Rruga kalonte para shtëpisë së djalit. Ai e ruante. Duke u kthyer, kur i kaloi para portës, ai e rrëmbeu, e futi në oborr dhe mbylli portën. Të besuarit e kryeplakut, kapërcyen avllitë dhe ia morën vajzën… Thonin se Guximit i digjej xhani për të…
– T’u ishte tharë goja atyre që i treguan kryeplakut! – mallkoi plaka që nga dhoma tjetër, e cila i mbante veshët ngrehur!
– Qepe gojën! Nuk është ashtu si mendon ti. Të kam thënë dhe herë të tjera. Shqiptari ka nder…
– Po e bënë nderin, e shpëtuan vajzën, ama mos t’ia tregonin një për një kryeplakut.
-Vazhdo tregimin, xha Muharrem, s’më premton koha, – ua ndërpreva dialogun.
– Kryeplaku mblodhi pleqësinë. I rrahën mendimet gjatë. Njerëzit flisnin me mëndje, jo me zemër, se asnjëri nuk donte ta dënonte djalin e fshatit…
– Ah, dynja, dynja! U bë kurban djali njëzetëvjeçar, alamet djali, sikur ishte qëngj, – u shkreh në lotë nënë Shega.
– Tani, djal-o, vendimi ishte i rëndë, po nderi është nder dhe kanuni ishte kanun në atë kohë, – vijoi Xha Muharremi. – Sipas Kanunit të Labërisë, që quhej edhe Kanuni i Vergoit, kush cënonte personat, që gjëndeshin si miq në shtëpi të një bashkëfshatari tjetër, dënohej me varje në litar.
– Ouu! – ia bëra unë instinktivisht dhe nëpër trup më kaluan drithërima.
– Po, po, ashtu është. Dhe për mua kanuni i Vergoit ishte i drejtë! Miku në shtëpi është në besën e të zotit të shtëpisë.
– Shenjtërimi i mikut dhe i besës, – thashë unë.
– Tamam ashtu është, – pohoi xha Muharremi edhe me tundjen e kokës.
– Mbledhja e pleqësisë vazhdoi katër orë. Të varet, të mos varet. Edhe ata që nuk ishin për varje, nuk e nxirrnin të pafajshëm, kërkonin dënime të tjera. Por Kanuni nuk të falte. Pas katër orësh votuan të gjithë, hep, për varje. U zbatua Kanuni, i cili ishte pranuar nga të gjitha zonat e Labërisë dhe Çamërisë. Djali u var të nesërmen tek rrapi, në sheshin ku kuvendonin të moçmit.
Mbeta pa mend, gati m’u shua zemra. Një djalë 20-vjeçar varet në litar, se ngacmoi një vajzë, qoftë edhe një e huaj…
– Po vajza si reagoi? – i pyeta.
– U prek shumë. Më nuk doli nga dera. Në shtëpinë e Besimit ra zia. Ajo as hante as flinte, deri sa erdhi një kolonel dhe e mori. Rrugës, sa doli nga fshati, falënderonte me dorë, por kokën nuk e ngriti.
U ndava me shumë respekt për familjen e xha Muharremit. Tregimi i bashkudhëtarit tim ishte real.
Meditimet më trazonin trurin, por prapë qëndroja te karakteri dhe vyrtytet e të parëve të mi: besa, miqësia, kanuni… Në dorë më kishte mbetur fletorja, të cilën nënë Shega e kishte ruajtur për 43 vjet. U ktheva me vrap, t’ia jepja.
– Ç’më duhet mua? Mbaje ti, që di ta lexosh, – ma ktheu nënë Shega.
– Do ta çoj në muzeun e rrethit, – i thashë. – Në kapak do të shkruaj emrin tënd. Ky përbën një dokument historik. Nënë Shega u gëzua, qeshi e kënaqur dhe më uroi:
– Umbër paç, o bir! Të pastë nëna jote flori!
Rrugës nuk më durohej pa parë në se ditari kishte ndonjë mbresë të vajzës greke për vendimin e pleqësisë së fshatit Grykeras. Duke kërkuar, lexova edhe ndonjë paragraf të shkurtër:
Fjalët e një ushtari nga Messina: “Këta nuk shohin as Zot e as Djall me sy. E tmerrshme…Mish derri, pulë, dele, i sheh vetëm me dylbi. Nuk ka. Kafene? Je në vete! As prona nuk ka.” ( fq. 43, datë 16.1.1941)
Më në fund e gjeta atë që kërkoja.
E shtunë, 29.1.1941
Sot përjetova ditën e tmerrit. Ky fshat shpëtimtar e miqësor për mua, të cilin e dashurova aq shumë, tani do të jetë ferri im. O Shën Mëri, më fal e ki mëshirë për mua mëkataren, më ndihmo të dal sa më shpejt nga ky ferr. Unë kam bërë krim të pafalshëm. Jo se vrava me armën time armiq të pafajshëm, por, pa armë, vrava një djalë të pafajshëm, i cili do të mbetet gjithë jetën brenga ime e pariparueshme. Çfarë kanune barbare, primitive! Çfarë veprimi makabër, të varësh një djalë, se “ngacmoi” një vajzë. Ah, manula mu(nënëza ime)!… O krisht! O Shën Mëri! Më ndihmoni të kthehem sa më shpejt te nëna ime, të qaj me të brengën time!
Komentet