-pjesë nga libri i porsa botuar “Si na erdhi ai, i ndaluari” nga Visar Zhiti
Teksa po studionte në shtëpinë e tij në Milano, (Atjonit i kishte ardhur mami nga Tirana, po lexonte dhe ajo, në fakt shtirej, kështu më shkruante, se, e shtrirë mbi kolltuk, vëzhgonte e magjepsur se si djali nënvizonte librat mbi skrivani… sa është rritur, sa i bukur është bërë, është maturuar, o Zot!…), kur nisi të tringëllojë zilja e celularit, dëgjohej dhe zëri tjetër… jam Seb… Zio… ja, në shtëpi… po, po, po… do të shkojmë në Lugano, tha zëri përmatanë, me një si ngut të mirë, më ka thirrur Jevtushenkoja, do të vini edhe ju? Nisemi pas pak… Të pyes Edën, u përgjigj Atjoni. Hë, ma… si thua? Se mos ke për të studiuar? I bëj dhe më vonë. Mirë, shkojmë…
Ky Sebastianoja vazhdimisht të befason, është i madh fare. Veturën e ngiste vetë me shkathtësinë që i shtohej në timon, dhe hidhte ndonjë batutë me humor. Para ishte ulur Rayna, bashkëpunëtorja bullgare, njëra nga përkthyeset e poezive të Jevtushenkos në italisht, kurse pas rrinin Atjoni me Edën, i kishin kapur duart njëri-tjetrit, i gëzoheshin udhëtimit bashkë, ja, kaluan kufirin nga Italia për në Zvicër, pa e kuptuar, i padukshëm, i pabezdisshëm.
Babi është në Rusi, në Moskë, po kërkon shtëpinë e Jevtushenkos, kështu na shkruante, – tha Atjoni në një mënyrë të tillë që ngjau si një shpoti e dashur. Donte të më bënte të pranishëm në aventurën e tij me Jevtushenkon…
* * *
Me të mbërritur në Zvicrën italiane, në Lugano, në pasditen me dritë e freski liqeni e malesh, poeti Sebastiano Grasso e ktheu veturën për nga hoteli, ku kishte bujtur Jevtushenkoja.
Po prisnim në holl, kur ai ia behu te shkallët, i gjatë, i veshur në mënyrë piktoreske si përherë, zotëronin ngjyrat e çelëta me pak nuanca këtë herë, i dobësuar, me patericë. Ecte ngadalë si i pamësuar ende, moskokëçarës ndërkohë, se i mjaftonte ajo ecja tjetër si poet, ndër më të shkëlqyerat e shekullit XX. Pranë kishte të shoqen.
Ja, thirri hareshëm duke ngritur lart patericën, eci apo s’eci? Dhe u përqafuan me Sebastianon duke shkëmbyer me zë të lartë fjalë mirësjelljeje. Jevtushenkoja e fliste italishten me theks të ndjeshëm rusi, të përzier me spanjishten e tij. Sebastianoja e shkërbente me humor, duke u dhënë fjalëve theks rus. U bë paraqitja, kjo është Eda dhe djali, Atjoni… familja e atij që të përktheu në shqip. Jevtushenkoja shfaqi vëmendje dhe dashamirësi.
Jo, jo, e kujtonte vërtet, – do t’i thoshte Atjoni mamit. – Madje pyeti për ty, – do të më thoshte Eda.
Jevtushenkoja u ul në kolltukun midis të gjithëve, më të rëndësishmin. Këmbën e djathtë nuk e kishte më. Ia kishin prerë në operacionin e fundit…
Porositën kafe. Por do të duhej libri për veprimtarinë e mëpastajme. Jevtushenkoja u ngrit që ta merrte vetë. Pas tij u ngrit menjëherë dhe Atjoni, e ndieu se duhej t’i gjendej, iu afrua. Ai pranoi. Ecën ca bashkë krah për krah. Heshtje kërkëllitëse. Kthimi edhe më i bukur. Poeti i moshuar, mbahej pas një të riu, që rrezëllinte.
Jevtushenkoja do të hapte librin e tij me poezi në italisht e rusisht dhe do të lexonte me zë, që Sebastianoja ta qortonte atje ku do të çalonte në shqiptim. Zëri i lartë i Jevtushenkos sikur i nxiste gjestet e tij që të ishin më të mëdha, hovëtare. Kur vështronte, në sytë e çelët sikur i yllëzohej një dritë… ylli i Kremlinit, jo, jo, një shandan i largët…
Takimi me lexuesit do të bëhej në rrugë, në një nga sheshet kryesore në “Lungolago”. Dyert e shitoreve qenë mbyllur, vitrinave shihej malli, thasët e kafeve a reklama e tyre. Kalonin njerëz. Qenë ndezur dritat, që liqeni mezi ç’priste t’i pasqyronte si buqeta fërgëlluese flakërimash.
Ahaa, do të ndodhte e kundërta, Narcisi i ringjallur do të dilte nga liqeni si nga një ëndërr, me leshrat e qullura… Policia kishte ndalur trafikun e makinave. Shkuan dalëngadalë për andej. Trokëllimë e hareshme paterice. Atjoni im i kishte futur krahun shpengueshëm Jevtushenkos, që të mos e ndiente se po e mbante, por si afrim, si nderim… më ngjante me gjyshin, do të më thoshte dhe të njohurit që do të shihnin fotot e tij me atë në Lugano, do të pyesin: Atjon, me gjyshin ke dalë këtu? Po, po… – nuk do ta zgjaste ai.
Në fakt gjyshërit e Atjonit e donin letërsinë, edhe pse të përndjekur nga regjimi. Njëri prej tyre, atë që nuk e kishte parë kurrë, kishte bërë dhe vetë letërsi, kishte shkruar poema, drama, Atjoni u kishte bërë vizatimet e kopertinave dy librave të tij që kishin dale së fundmi, dhe kishte parë një pjesë të tij në teatrin “Metropol” në Tiranë, u shfaq posaçërisht për të, se kishte ardhur nga Milanoja. Kurse gjyshi tjetër ishte lexues i mirë dhe blerës i rregullt i librave atëherë në varfërinë e madhe e në dhunën më të madhe. Tani gjyshi jeton në Çikago, larg në SHBA, ku është dhe Jevtushenkoja, por jo për të njëjtat arsye.
Qeshte im bir, teksa do të më tregonte më vonë me adhurim që Jevtushenkoja i shiste vetë librat e tij, aty në këmbësore, jo, jo, do ta ndërpriste Eda, po, po, do të këmbëngulte Atjoni, pasi mbaroi takimi i tij me lexuesin, në tryezën buzë liqenit ishin librat e tij dhe ai, shiteshin… pranë ujërave si në një ëndërr.
Jevtushenkoja kishte recituar me patos rusisht. Mbante me njërën dorë mikrofonin, që pastaj e fiksuan diku, dhe me dorën tjetër ndiqte ritmin e poezisë, shtrinte krahun, valëzonte ëmbël gishtërinjtë e gjatë, prekte gruan anash, e shtrinte krahun përsëri nga publiku përballë, ku mes të tjerëve në këmbë ishin dhe Eda e Atjoni, e Rayna. Sebastianoja rrinte në të djathtë të tij, me kostum të zi, pa kravatë, me syzet e ngritura mbi krye, ngecur mes flokëve të prera shkur. Jevtushenkoja e uli zërin, në qafën e ligur i shiheshin damarët, sytë i shkëlqenin në zgavrat që i dukeshin të mëdha. Duartrokitje. Ai buzëqeshte. Pas kurrizit të tyre, tej, kalonin vetura. Pastaj lexime në italisht nga aktorë.
Diskutuan kritikë të njohur, edhe Sebastianoja.
Jevtushenkoja po jepte autografë. Paterica s’ishte aty, diku e kishin lënë. Ia sollën kur u ngritën. Një patericë kishte apo dy? S’i përdorte njëherësh të dyja? Bastun, the? Apo, kur i futnin krahun, s’i duhej asnjëra?
Ja, Atjoni pranë tij. Po e kërkonte Jevtushenkoja.
Pastaj panë dhe ekspozitën e tij fotografike. Imazhe dhe vargje. Shina treni, një vogëlushe që vrapon, shishe, buzët e së dashurës së Jevtushenkos, më tej “vrasësi i plakur” etj. Dhe pastaj artikulli i Sebastianos në revistën e PEN-it Italian.
Si the, që Jevtushenkoja ishte veshur në mënyrë piktoreske? Zotëronte e verdha, edhe në kapelë, në kravatë, variante të saj, katrorë, lulurina edhe në xhaketë, dhe gishtat e tij të gjatë sikur kishin polen zambakësh.
Veshjet në shoqëritë e hershme tregonin se cili ishe, çfarë identiteti kishe, kujt i përkisje. Edhe në Shkrimet e Shenjta flitet për veshjen. Ngjyrat janë lavdia, llojshmëria e saj. Edhe Krishti kishte petka të veçanta, që ushtarët para kryqëzimit ia hoqën. Në kryq je lakuriq… si në dashuri…
* * *
Shëtitën dhe buzë liqenit. Atjoni pranë Jevtushenkos, e mbante nga krahu si përherë. I gjatë sa ai, edhe më shumë. Mbi 80 vjeç Jevtushenkoja, Atjoni s’i kishte mbushur ende të 19-at… trokëllima e ngadaltë e patericës… pasqyrimet mbi ujë. Flisnin gazmendshëm. Narcisi që çalonte…
Faji ishte i liqenit, – do të më thoshte Atjoni duke buzëqeshur ngacmueshëm… pse, ngaqë e nxori Narcisin këtë radhë?… Ishte interesant… kur thua egocentrist, s’e di pse më vjen pamja e rrathëve të ujit, të njëpasnjëshëm, kur hedh një gur… po guri është egoja?…
Më vinte mirë që Atjoni e kishte mbajtur për krahu atë… njeriun, poetin, mitin…
…përktheji ca poezi… dhe bëj një libër me Jevtushenkon… më tha.
Jo se ngulmoi, fare, por zëri i tij do të më vinte ngulmues më pas… Ta kam thënë, janë pak poezi, i thuaj Sebastianos, kur të shkosh në Milano, s’e di a bëjnë një libër… Bëji!…
* * *
…nëntokë, diku, në një lokal kishin shkuar së bashku të darkonin. Jevtushenkoja çalonte pa u shqetësuar, kishte punëra të tjera që e prisnin, më të rëndësishme se të çaluarit. Atjoni i rrinte në krah si engjëll mbrojtës, si i zbritur nga qielli posaçërisht dhe duhej marrë sa më shumë prej dritës së tij.
U ulën ndanë një tryeze të madhe. Si të ishin një komision gazmor poezie. Porositën peshk të mbështjellë në letër alumini, do të më tregonte Eda më vonë, kamerieri i shpërndau me shkathtësi sikur të ishin libra, por nuk i kujtohej se cilit nuk i pëlqeu, Jevtushenkos apo Sebastianos, dhe e kishte kthyer pas. Atëherë libër tjetër.
Atjoni pothuajse vetëm dëgjonte. Kurse, kur biseda ndodhte të lokalizohej, ai ndiqte jo vetëm ç’thoshin përballë Rayna me mamin, por ç’bënte Jevtushenkoja në qendër, si hante, ç’thoshte, a do t’i duhej për ndonjë ndihmë të rastit. Eh, është i moshuar, invalid, por sa i gjallë, me humor, ekstravaganca e tij e tanishme bën më shumë përshtypje se ekstravaganca e tij e dikurshme, flokët i janë rralluar dhe i mban të shtrirë drejt, nuk e arrijnë ballin, si në ca statuja mermeri perandorësh romakë.
Se ç’po thuhej për gratë, për të tjerat, me nënkuptime, dashuritë e Jevtushenkos, unë fal, por nuk harroj, shtoi me të qeshur e shoqja e tij.
Atjoni e ndiente se ishte një rast disi i veçantë, për t’u adhuruar, gjendej në shoqërinë e poetëve të njohur, botërisht madje, dhe ku, në një vend-ëndërr, në Lugano, në Zvicër. Këtu kishte qenë dhe filozofi i tij i parapëlqyer, Friedrich Nietzche, kur punonte për librin “Lindja e tragjedisë”… lind vdekja, vdekja që mposht vdekjet… Dhe e mbante ndezur kërshërinë, por pa u kuptuar përreth. Jo se nuk e shqetësonte disi provimi më i afërt, por dhe ç’të veçantë do të duhej t’i tregonte të atit, kur të takoheshin. Është në Moskë, do të jetë lodhur nga ecjet më këmbë, siç i pëlqen, po a do ta ketë gjetur shtëpinë e Jevtushenkos, se i zoti është këtu. Por prandaj e do shtëpinë e tij, ngaqë ne jemi me të, për t’u ndier bashkë, seç ka ca mani kështu ai…
“Il mio nipote…”, tha befas Sebastianoja për Atjonin, e kishte bërë si të familjes, e merrte dhe në zyrën në gazetën “Corriere della Sera”, nëpër ekspozita, e ftonte çdo fundjavë në apartamentin e tij të madh, libra plot, nga dyshemeja deri në tavan, katalogë, albume, gazeta, piktura, miq të shquar… poetë nga vende të ndryshme të Europës, gazetarë, fotografë të njohur, ministra etj., mjekë, studentë, gjyqtarë, avokatë… e nuk do të doja që t’i jetë kujtuar qoftë dhe një herë gjyqi i të atit, që e dënuan thjesht për poezi… burgu im.
Dhe qeni me emër poeti, Blake, i zi si një copëz e ngrohtë nate, që Atjoni e donte aq shumë, dinte ta përkëdhelte ku ai donte, i shkonte nga pas, dilnin dhe bashkë, aty përreth nga rruga “Moscova” në atë “Solferino” e ktheheshin. Moscova, Moska…
Ndërsa Jevtushenkoja tregonte zëlartë, Atjonit, që s’i shpëtonte gjë, mund t’i jetë dashur ndërkohë të hapte celularin poshtë tryezës, siç bëjnë të rinjtë, duhej dhënë përgjigje medoemos diku, shkurt, ja, po shkruan dhe babi nga Rusia… sa të lexoj këto, që… dhe do t’i përgjigjem… Sa mirë bëri mami që nuk shkoi andej, por erdhi këtej me mua, dhe me avionin më të parë erdhi në Milano… Më shpesh duhet të vijë… Por dhe Moska duhej parë…
U nëpërmend nga pyetjet që po i bënte gruaja e Jevtushenkos a cila ishte, a po, një modeliste, që po e përpinte me sy e buzë Atjonin, së cilës i përgjigjej korrekt, me edukatë, po, po student jam… në filozofi… në…
Ishte aq shumë mesnatë sa nuk duheshin thënë gjëra kaq të zakonshme!
6 poezi nga Evgeni Jevtushenko,
Perkthyer nga Visar Zhiti
PIKTORËT
Është e pafuqishme e gjithëfuqishmja e jashtme,
le të bredhë i patalentuari ngado.
Arti në shpirt u është futur me afshe
dhe s’mund ta shkulin prej jush, jo!
Le të jenë ditët të vështira shpeshherë,
megjithatë mos i mallkoni ditët tuaja!
Oh, ç’aromë ka tushi dhe guashi në derë,
oh, ç’ajër kanë studiot, rrëmuja…
Unë i thur lavdi etjes me glinën për të lozur
dhe punës me penela deri në mesnatë.
Në çdo epokë si raketat në kozmos
do të enden emrat tuaj të artë.
Dhe le të jetë brengë dhe hall
pagesa e dëshirës që të fluturoni.
Të vdisni s’ju lë arti i madh
dhe arti i madh s’ju lë të jetoni.
SHQIPTARKA
Shqiptarkë që të magjeps me bukurinë,
katërmbëdhjetë vjeçe, e zbathur.
The se të quajnë Aksinjë,
“Po Melehovi të është shfaqur?”
“Ende s’e kam, – psherëtive lehtë, –
s’e dua shpellar, e dua poet”.
E rrallë për kohën, s’gjen ngaherë
një vajzkë kështu, e tëra perrí,
që burrin të mos e dojë bankier,
plot me para, por me poezi.
Jeta vetë ecën dhe vonë a herët
do vijnë vajza me intelekt të fortë.
Ato s’do martohen kurrë me skllevër,
ato s’do marrin tiranë bashkëshortë.
Etje e egër parash do jetë tretur
te ne, në Rusi, te ju, në Shqipëri
dhe do ngadhënjejë në shekuj e shekuj
i shenjti mall i madh për poezi.
Dhe poetët-gjeni do të shpërthejnë
mes bunkerësh pa shpirt, të ngrirë
si balle divash të rënë,
nën dhé rroposur, në errësirë,
për të mos u ngritur kurrë më.
Ja u ngritën! Skllevër s’na bën asgjë.
QENIT TIM
Në xham shtyn hundën e tij të zezë,
qeni im pret dhe ka vendosur të presë.
Dorën zhyt nëpër leshrat e tij
dhe unë pres, pres si ai.
Të kujtohet, qen, ka qenë një kohë,
kur këtu banonte një zonjë?
Ja, që ishte e shtrenjtë për mua.
Mbase motër do më bëhej a mbase grua.
E shpesh e më shpesh po i ngjante një bije,
nga unë kërkonte, s’e di çfarë ndihme.
Larg është tani… dhe ti pusho!
Këtu s’ka për të pasur grua si ajo.
Qeni im i mirë, meriton të përkëdhelesh,
ç’mëkat që s’pi, që s’mund të dehesh!
1958
PRAGËN ÇAJNË TANKET
Pragën çajnë tanket
nën gjak agimi të nxehtë.
Çajnë “Të vërtetën”* tanket,
që s’është gazetë.
Tanket çajnë përpjekjen
klikave për t’mos iu përulur,
të çarë e ndiejnë veten
ushtarët në tank ulur.
Zot, ç’turp po fusin,
Zot, ç’nuk po shembin!
Çajnë tanket Jan Husin,**
Pushkinin, Petëfin.***
Tanket çajnë varret
dhe të atyre pa lindur.
Kapse zyrash, rruzare
u shndërruan në zinxhirë.
A jam armik i Rusisë?
Unë jo! – Të tjerë të nxitur
me tanket e ligësisë
ku s’ndërhyjnë të shpifur.
Mundet si më parë të jetoj,
tani që këto tanke – zdrukthe
shpresat me presë sheshojnë,
tanke të familjes ruse?!
Unë, para se të zhdukem,
– si do quhem, s’ka rëndësi, –
pasardhësve u lutem
të më zbatojnë një porosi.
Sipër meje, pa qarë,
të vërtetën të shkruajnë me gjak:
“Shkrimtar rus. I vrarë
nga tanket ruse në Pragë”.
Shkruar në 23 gusht 1968 –
botuar më 1990
_______________
*) E vërteta – rusisht “Pravda”. Emri i një gazete të përditshme, më e shitura në Bashkim Sovjetik.
**) Jan Hus – hero kombëtar i popullit çek. Lindi në Husinec në 1371, kreu studimet e larta në Pragë dhe në 1401 u bë dekan i universitetit ku studioi. Në 1400 u emërua prift. Punoi për edukimin e kombit duke këmbëngulur në detyrën e mbrojtjes së vendit nga ndërhyrjet e huaja. Iu përkushtua veçanërisht dhe gjuhës çeke. Ai u bë simbol i krenarisë kombëtare dhe i shpresës për të ardhmen. Ndihmoi njerëzit e Bohemisë e të Moravës për pavarësinë shpirtërore nën zgjedhën e huaj. Vdiq në turrën e druve në 1415. (Shën. nga botimi italisht si dhe një pjesë e shën. të mëposhtme)
***) Aleksandër Sergejeviç Pushkin (1799-1837). Nismëtar i letërsisë së re ruse, themelues i gjuhës letrare ruse, poet i madh, shkëlqeu në të gjitha gjinitë letrare. Qe pranë dekabristëve, dy herë emigroi. Vdiq në duel për motive nderi.
Sandor Petëf (1832-1849). Poet revolucionar demokratik hungarez. Udhëhoqi kryengritjen e Pestit gjatë revolucionit të viteve 1848-49. Pati ndikim të madh në poezinë hungareze..
KËRKESA E FUNDIT
L. Evstratova
Shkëlqesive e atyre që s’janë shkëlqesë,
ç’gjëra t’u kërkoj? Ja, kështu pra,
s’kemi më nevojë për udhëheqës.
E kemi një, por në kryq, ah!
Dhe duke nxitur qeshjen e ndokujt,
ka plot që qeshjen e kanë harruar,
ende do t’i kërkoj gjithkujt:
që unë të mos jem i munguar.
Dhe lutem me zë të mekur,
i humbur mes gjithë të humburve,
trembem, nëse kam për t’u tretur
si një rreze e vogël aurore
në ditën dritëderdhur.
I kapluar barërave shkëlqimisht,
gjithandej mërmëris me mall:
“Nuk do të vuaj sigurisht,
kur nuk do të jem gjallë”.
Asgjë nuk kam që të bëj thirrje,
as piedestal, as i dekoruar,
por ja që ka dhe përjashtime:
që unë s’kam për të munguar.
Si aromë e fletores së vjetër të poezisë
me petlat e jaseminit të tharë.
Më e tmerrshmja e të gjithave-humbja e bukurisë,
edhe për botën – llahtar!
Ç’mëkat vdekës të vdekurit të harrosh.
Vdekje, nëse në paqe njerëzit janë lëshuar,
lëri të gjithë të jetojnë e të shpjegosh
që unë s’do të kem të munguar.
DASHTË QIELLI
Dashtë Qielli u vjen pamja verbanëve
e gungaçët shpinat drejtojnë.
Dashtë Qielli bëhemi ca Zot, pak fare,
të jesh pak, pak, s’të kryqëzojnë.
Dashtë Qielli të mos i ngjitemi pushtetit,
heronjve të rremë jo dhe jo.
Të pasur të bëhemi, por jo të vjedhim,
natyrisht nëse mundet kjo.
Dashtë Qielli të bëhemi dhelpra plakë,
që s’bie në ato gracka me shkopinj,
mos qofshim viktima, as xhelatë,
lypsa kurrë, as zotërinj.
Dashtë Qielli sa më pak plagosje
në përleshjet që vetëm të çmendin,
sa më shumë vende dhe përsosje,
pa u dashur ta humbësh tëndin.
Dashtë Qielli që toka e pamatë
gjurmët t’mos na i hajë gjithkund.
Dashtë Qielli të na duan gratë
dhe kur të jemi në fund.
Dashtë Qielli të heshtin gënjeshtarët,
zë hyu të ndiejmë në thirrjet e pafajshme,
që Krishtin të dallojmë tek të gjallët
në fytyrat e burrave dhe të grave.
Të mos mbartim si kryqin pabesitë
dhe si mjeranë të biem përdhe,
të mos jemi dyshues çdo ditë,
dashtë Qielli qoftë Zoti në ne.
Dashtë Qielli të gjithën për të gjithë
ta kemi sa më shpejt, pa u fyer prej saj.
Po, po, të gjithën, por veç zgjidh
nga ato që s’të turpërojnë pastaj.
Komentet