Një ndër fotot më të famshme, e një prej etërve të themelimit të Shtetit të Izraelit, ajo e kryeministrit të parë të vendit hebraik, David Ben-Gurion (1886-1973), është realizuar nga shqiptari Gjon Mili.

Korçari Gjon Mili (28 nëntor 1904– 14 shkurt 1984) konsiderohet si një nga fotografët më të mëdhenj të shekullit të XX.

Foto të tjera të famshme e tij nga Izraeli janë ato të Adolf Eichmanit gjatë gjyqit, nazistit të kapur nga Mossad në Argjentinë (maj 1960), dhe që ishte përgjegjës për zhdukjen e disa miliona hebrenjve gjatë Holokaustit.

I lindur në Korçë në vitin 1904, Gjon Mili emigroi bashkë me familjen kur ishte fare i vogël, fillimisht për t’u ndalur në Rumani, ku mbaroi dhe shkollën e mesme në Bukuresht, dhe pastaj për në SHBA (1923).

Ishte pikërisht në Shtetet e Bashkuara ku Mili e ktheu në art pasionin e tij të jetës, fotografinë, si dhe ndriçimin, për të cilin kreu dhe studimet përkatëse si inxhinier elektrike në universitetin e mirënjohur MIT (Massachusetts Institute of Technology).

Nga Roma në Hollivud, nga fotografitë e artistëve tek ato të sportistëve apo figurave të njohura shoqërorë, pasioni për fotografinë, syri artistik si dhe studimet shkencore të kryera në fushën e ndriçimit, i dhanë mundësinë të hynte në histori si fotografi i parë që përdori “flashin elektronik” apo “dritën stroboskopike”.

Që prej vitit 1939 filloi të bashkëpunonte me revistën “Life”, me të cilin bashkëpunoi deri në fund të jetës të tij, në vitin 1984 (vdiq nga pneumonia).

Përgjatë këtyre viteve emri i Milit mori famë ndërkombëtare për shkak të stilit të spikatur, lëvizjes së dukshme në foto, si edhe personazheve të njohur të cilët fotografoi, midis tyre edhe piktori i madh Pablo Pikaso.

Fotoja e famshme e David Ben-Gurion është realizuar nga shqiptari Gjon Mili

Nga “El Pais”, Spanjë

Puna e artistëve dhe intelektualëve, prejardhja e të cilëve më parë konsiderohej e parëndësishme ose e rastësishme, tani po shqyrtohet në një dritë të re.

Është një debat që ka vazhduar për më shumë se një shekull, por që u ndez në vitin 1919 kur sociologu amerikan Thorstein Veblen botoi “Epërsia intelektuale e hebrenjve në Evropën moderne”.

Në këtë esse akademike, Veblen diskutoi nocionin tashmë të zakonshëm dhe të mbështetur statistikisht se shumë nga zhvillimet transformuese në kulturën perëndimore kane kaluar nga duart e disa njerëzve shumë të talentuar hebrenj.

Pa Karl Marksin, Sigmund Freud, Gustav Mahler, Franz Kafka, Albert Einstein apo Hannah Arendt, politika, psikologjia, muzika, letërsia, shkenca dhe filozofia do të ishin shumë të ndryshme.

Lista e fituesve të çmimit Nobel ofron një te dhene statistikore aksiomatike… pothuajse një e katërta e të gjithë fituesve të çmimit Nobel janë me origjinë hebreje. Popullsia hebreje në botë numëron rreth 13 milionë, shtatë milionë prej të cilëve jetojnë në Izrael dhe pesë milionë në Shtetet e Bashkuara. Meqenëse hebrenjtë përfaqësojnë vetëm 0.16% të popullsisë globale, asnjë grup tjetër nuk mund të krahasohet me normën e laureatëve hebrenj të Nobelit për 1000 banorë.

Ky fakt i guximshëm ka frymëzuar reflektim dhe teori gjatë viteve dhe shtron pyetjen nëse është i vërtetë sot. A janë hebrenjtë ende populli i zgjedhur, të paktën për sa i përket kulturës dhe shkencës? Debati aktual nuk ka të bëjë aq shumë nëse hebrenjtë kanë formësuar botën moderne, por nëse ndikimi i tyre është ende i madh dhe transformues. Studiuesit e kulturës hebraike përgjithësisht pajtohen se ajo shkëlqeu në Evropë midis viteve 1750 dhe 1950, periudhe e quajtur Judaizëm Modern.

Por që nga mesi i shekullit të 20-të, perspektivat janë turbulluar nga kujtesa e Holokaustit, krijimi i shtetit të Izraelit dhe pakësimi i komuniteteve hebreje të Evropës. Këto ditë, të vetmet komunitete hebreje të shumta dhe me ndikim janë në Francë, dhe ato po bëhen gjithnjë e më të vogla në Mbretërinë e Bashkuar.

Duhet të theksohet se termi “hebre” nuk është një përshkrues etnik ose fetar, por vlen për këdo me atë trashëgimi kulturore ose që vetë-identifikohet si i tillë. Në fakt, shumë nga hebrenjtë më me ndikim si Marksi, Ajnshtajni dhe Frojdi ishin ateistë dhe madje mohuan traditën e tyre familjare. Megjithatë, Norman Lebrecht, autori i “Gjeniut dhe Ankthit: Si Ndryshuan Botën Hebrejte (1847-1947)”, argumenton se puna e tyre shfaq tipare në thelb hebreje që sigurisht janë ushqyer në shtëpi, ku karakteristikat kulturore më të thella dhe më të qëndrueshme. u kalohen brezave të rinj.

Lebrecht shkruan se aforizmat sardonike të Ajnshtajnit janë padyshim hebraike dhe se teoria psikoanalitike e Frojdit përdor gjashtë nga 13 parimet e ekzegjezës talmudike, pavarësisht se është rritur në një mjedis laik pa ndonjë edukim fetar. Lebrecht argumenton me terma disi frojdiane se shpikësi i psikanalizës mendonte si një rabin, por ishte i pavetëdijshëm, sikur i zhytur nga një lloj osmoze kulturore, ashtu si të tjerët thonë: “I dashur Zot!” ose “Zoti ju bekoftë” pasi dikush teshtin edhe pse nuk ka qenë kurrë në kishë ose nuk ka hapur një Bibël.

Lebrecht nuk beson në partikularizmin, parimin teologjik se vetëm disa njerëz zgjidhen nga Zoti për shpëtim. Por ai pretendon se elementi hebre është çelësi për të kuptuar këta njerëz dhe rolet e tyre në historinë njerëzore. Për shembull, megjithëse Franz Kafka shpesh përshkruhet si një tregimtar absurdist rreth mundimit të të jetuarit nën një shtet shtypës, studiuesi Gershom Scholem pohon se pothuajse çdo avangardizëm që neofitët shohin në veprën e Kafkës është i bazuar në Kabala. Pavarësisht se shkruante në gjermanisht dhe ishte produkt i sistemit arsimor gjerman, Kafka sigurisht që ishte i njohur me këtë traditë të misticizmit hebre. Një pagan nga Praga pa atë sfond kulturor nuk do të kishte shkruar të njëjtin lloj tregimesh si Kafka.

Vepra e shkrimtarëve, kultura hebraike e të cilëve më parë konsiderohej e parëndësishme ose e rastësishme, tani po shqyrtohet në një dritë të re, një dritë judaizuese. Ky nuk ishte rasti kur ishte gjallë Joseph Roth i ribotuar shpesh. Pllaka që identifikon vendbanimin e tij të fundit në Paris e quan atë një “shkrimtar austriak”, një mbiemër që sigurisht nuk do të përdoret në asnjë pllakë të re.

Berta Ares Yáñez botoi kohët e fundit një libër mbi ndikimin e Hasidizmit Lindor në veprën e Joseph Roth-it dhe se si ai shihet më mirë në atë traditë fetare-kulturore. Me fjalë të tjera, hebraizmi i Roth-it e përcakton atë shumë më tepër sesa trashëgimia e tij austriake apo gjermane.
E njëjta lente po aplikohet edhe për autorë të tjerë hebrenj si Elias Canetti.

Ndoshta kjo nuk është krejtësisht e palidhur me atë që historiani Enzo Traverso e quajti “fenë civile” të përkujtimit të viktimave hebreje të nazizmit. Që kur kujtimi i Holokaustit u bë horizonti moral i njerëzimit dhe Aushvici u bë sinonim i ferrit në Tokë (për të parafrazuar të mbijetuarën e Holokaustit Elizabeth Roth), i gjithë kontributi intelektual i hebrenjve është riinterpretuar për t’i dhënë faktorëve kulturorë dhe fetarë shumë më tepër peshë. Për shembull, Hannah Arendt mbetet një nga filozofet më me ndikim dhe më të lexuar, por ndërsa opusi i saj i madh, “Origjina e totalitarizmit” (1951), ka qenë disi i diskredituar, disa nga librat e saj më pak të njohur rreth Judaizmit po ngjallin interes të ri – librat si “Hebreu si Pariah” (1978) dhe “ Rachel Varnhagen: Jeta e një gruaje hebreje” (1957).

Enzo Traverso dhe studiues të tjerë argumentojnë se kultura hebraike ra pas vitit 1950. “Izraeli i ka dhënë fund Judaizmit Modern”, shkruan Traverso në “Fundi i Modernitetit Hebre” (2016).

“Diaspora hebreje ishte ndërgjegjja kritike e botës perëndimore. Izraeli mbijeton si një nga mjetet e tij të dominimit.”

Lebrecht nuk është aq përfundimtar. “Lindja e shtetit të Izraelit shënon fillimin e një kapitulli të ri, jo fundin e historisë.” Sido që të jetë, Izraeli padiskutim përfaqëson një pauzë në histori që vazhdon të politizojë dhe përçajë studiuesit. Çdo analizë e ndikimit hebre në botën bashkëkohore është e pashmangshme e mbushur me emocionet e ngjallura nga ekzistenca e Izraelit, për mirë ose për keq, por zakonisht për keq.
Judeizmi mund të mos jetë më një faktor transformues, por është larg nga të qenit i parëndësishëm. Është e vështirë të imagjinohet kultura e gjysmës së dytë të shekullit të 20-të pa filmat e Woody Allen dhe Steven Spielberg, apo romanet e Philip Roth. Dhe është e pamundur t’i ndash këta burra nga identiteti i tyre hebre.

Filmi më i fundit i Spielberg, “The Fabelmans”, tregon historinë intime dhe gjysmë-autobiografike të një djali hebre që rritet në një Amerikë të pas Luftës së Dytë Botërore ende e shenjuar nga antisemitizmi. Për më tepër, një nga shkrimtarët më të lexuar dhe më të diskutuar në Evropë sot është Delphine Horvilleur, rabinja e parë e Francës, një sioniste e penduar dhe mike e Simone Veil, e cila ishte një nga figurat më me ndikim të Evropës bashkëkohore më vete (dhe tema e fundit e Filmi dramatik biografik francez, Simone: Gruaja e Shekullit).

Krijimi i shtetit të Izraelit nuk e ka mbytur krijimtarinë dhe as nuk e ka shuar analizën kritike. Dëshmi të shumta e mbështesin këtë, si apeli universal i librave të Amos Oz, ose një industri televizive izraelite me ndikim global, ose kontributet e vazhdueshme hebreje në industrinë e argëtimit dhe kulturën popullore.

Studiot në Tel Aviv ndihen si epoka e artë e Hollivudit kur manjatët hebrenj të filmit Samuel Goldwyn dhe katër vëllezërit Warner sundonin industrinë. Por nëse dikush dëshiron të kuptojë ndikimin e Izraelit në shekullin e 20-të dhe fillimin e shekullit të 21-të, thjesht lexoni “Inside Story” (2020) nga Martin Amis, një tregim i trilluar i marrëdhënies së Amis me tre shkrimtarë të mëdhenj hebrenj – Philip Larkin, Saul Bellow dhe Christopher Hitchens.

Mendimi i ndikimit historik të popullit hebre është një kërkim i pafund dhe vazhdon të frymëzojë shkrime të reja dhe debate akademike që ndonjëherë tejkalojnë kampuset universitare. Judenjtë mund të mos ndryshojnë më botën, por ata ende po e detyrojnë atë të mendojë.

Përgatiti në Shqip: Saimir Z. Kadiu, enciklopedist

Nga Ajnshtajni dhe Frojdi, te Shpielberg dhe Kafka : ndikimi i kulturës së hebrenjve në botë

Të shkruaja një portret për Mbretëreshë Geraldinë, “Trëndafilin e Bardhë” të Hungarisë dhe “Nënën Mbretërëshë” të Shqipërisë, zgjodha 8 Marsin, të njohur ndërkombëtarisht si “Festa e Grave”.

Nuk ka portret më të kompletuar si ajo e Mbretëreshës Geraldinë, një simboli të mirësisë, diturisë dhe dashurisë për shqiptarët. Ajo kontribuoi në themelimin e Kryqit të Kuq Shqiptar; hapjen e Radio Tiranës; Maternitetit Modern të Kryeqytetit, etj.

VAJZË E MARSHALLIT TË MADH TË HUNGARISË

Geraldina u lind, më 27 prill 1915 në Budapest. Ajo ishte e bija e Kontit Gyula Apponyi de Nagy-Appony (1873–1924) i familjes e fisnikërisë së kryehershme hungareze Appony, dhe e Gladys Virginia Steuart (1891–1947), nga një familje hungarezo-amerikanë (nëna e saj ishte lindur në SHBA), ndërsa babai i saj ishte “Marshalli i Madh” i Oborrit Mbretëror të Hungarisë.

E mbetur jetime qysh në moshën 9-vjeçare (babai i saj ndërroi jetë në vitin 1924), nën përkujdesjen e gjyshërve Aponny, Kontesha Geraldinë u dërgua në një shkollë angleze në Menton të Francës.

E DIPLOMUAR PËR SHKENCA SHOQËRORE DHE FINANCIARE

Gjyshërit e Saj Aponny, e dërguan në kolegjin “Sacred Heart” të Pressbaum, afër Vjenës në Austri, ku mbaroi fakultetin e shkencave shoqërore dhe financiare.

Kontesha Geraldinë iu përkushtua me gjithë shpirt stenografisë, sociologjisë, historisë dhe letërsisë.

KRYECICERONE E MUZEUT KOMBËTAR TË HUNGARISË

Një ndihmesë në edukimin e saj dha edhe biblioteka e familjes, e cila ishte shumë e pasur, me rreth 30.000 libra.

Për shumë kohë, Kontesha Geraldinë, për shkak të zotërimit të dijeve enciklopedike dhe gjuhëve të huaja të shumta, mbuloi detyrën e kryecicerones pranë Muzeut Kombëtar të Hungarisë.

MARTESA ME MBRETIN ZOG

Geraldina u prezantua në dhjetor 1937 me Mbretin Zog I të shqiptarëve, i cili kishte parë një fotografi të saj. Ajo vizitoi Mbretërinë Shqiptare dhe brenda pak ditësh çifti u fejua për t’u martuar. E njohur si “Trëndafili i Bardhë i Hungarisë”, Geraldina u ngrit në statusin mbretëror si Princesha Geraldine e Shqipërisë përpara dasmës së saj.

Më 27 prill 1938, në Tiranë, Shqipëri, Geraldina u martua me Mbretin në një ceremoni ku ishte i pranishëm edhe Konti Galeazzo Ciano, i dërguari dhe dhëndri i Il Duçes dhe kryeministrit të Italisë, Benito Mussolini.

Ajo ishte katolike romake dhe mbreti Zog ishte mysliman. Geraldina veshi një diademë të re diamanti, të porositur posaçërisht nga argjendaritë austriake, me motive të trëndafilit të bardhë për nusen dhe dhisë heraldike për dhëndrin. Ata shkuan në muajin e tyre të mjaltit me një Mercedes-Benz 540K ngjyrë të kuqe të hapur, dhuratë nga Adolf Hitleri.

Më 5 prill 1939, lindi Leka Zogu, i cili u bë Mbreti i ardhshëm i shqiptarëve, deri në 30 nëntor 2011, kur ai ndërroi jetë.

NË SHËRBIM TË SHQIPTARËVE

Mbretëresha e Shqiptarëve Geraldina, gjatë periudhës së shkurtër të qëndrimit në Shqipëri, u impenjua maksimalisht për rritjen e mirëqenies së popullit shqiptar, sidomos të shtresave në nevojë.

Mbretëresha Geraldinë kontriboi për ngritjen dhe funksionimin e institucioneve në shërbim të shtresave në nevojë, si spitalet, azilet dhe jetimoret.
Vizitat e shpeshta që bënte në këto ambiente, ishin “vizita pune” për të. Mbretëresha Geraldinë u impenjua totalisht edhe për promovimin dhe jetësimin e të drejtave të grave, si dhe për mundësitë e emancipimit të tyre.

Mbretëresha Geraldinë punoi shumë për të ndihmuar në përmirësimin e shërbimit spitalor në Shqipëri, dhe dha një ndihmesë të madhe për ngritjen dhe funksionimin e spitalit Ushtarak në Tiranë.

KRYQ I KUQ SHQIPTAR

Ajo solli nga Austria një numër të madh mjekësh për drejtimin e Spitalit Ushtarak. Mbretëresha Geraldinë kontribuoi në ngritjen e maternitetit të parë shqiptar në Tiranë.

Një nga projektet që mbahet mend edhe nga bashkëkohës të asaj periudhe, është mobilizimi dhe ngritja e fushëveprimit të Kryqit të Kuq shqiptar.
Gjithashtu, Mbretëresha Geraldinë mundësoi hapjen e edicionit të parë emetues radiofonik në Radio Tirana.

EMPANCIMI I SHOQËRISË RURALE

Prioritet i punës së Saj ishte emancipimi i shoqërisë shqiptare në përgjithësi, për ngritjen e vetëdijes së saj dhe në veçanti emancipimi i pjesës rurale të popullsisë.

Përveç përkushtimit të Saj në të mirë të popullit shqiptar, Mbretëresha Geraldinë gjente kohë të përkujdesej për mbarëvajtjen e Familjes së Saj, sikundër ishte ndikimi për një edukim sa më cilësor të trashëgimtarit të Fronit Mbretëror.

JETA NË MËRGIM: ANGLI, FRANCË, EGJIPT

Mbretërimi i Zogut u ndërpre nga pushtimi italian i Shqipërisë në prill 1939 dhe familja u largua nga vendi në mërgim. Nga prilli 1939, Geraldina dhe Mbreti Zogu u larguan nga Shqipëria nëpërmjet Greqisë dhe Turqisë dhe u vendosën në Francë, e më pas në Angli.

Ata jetuan në hotelin Ritz, Londër, në Ascot dhe, për pjesën më të madhe të luftës, në Parmoor House, Frieth, Buckinghamshire, Angli. Më 1946 shkuan në Egjipt, e më pas në 1952 në Francë.

Mbreti Zog I vdiq në Hauts-de-Seine, Francë, në vitin 1961 dhe djali i tyre, Princi i Kurorës Leka, u shpall Mbret Leka I nga qeveria mbretërore në mërgim. Pas kësaj, Familja Mbretërore u zhvendos në Spanjë, Rodezi dhe më pas në Afrikën e Jugut.

RIKTHIMI I MADH NË SHQIPËRI

Pas vdekjes së të shoqit, Geraldina ajo njihej si “Nëna Mbretëreshë e Shqipërisë”. Në qershor 2002, Geraldina u kthye nga Afrika e Jugut për të jetuar në Shqipëri, pasi ligji u ndryshua për ta lejuar atë.

E PËRCJELLË ME RESPEKT NGA SHQIPTARËT

Mbretëresha Geraldinë, bashkëshortja besnike e Mbretit Zogu I, nëna e Leka Zogut I (1939-2011), dhe gjyshja e Princit Leka II, ndërroi jetë në Tiranë, më 22 tetor 2002, në moshën 87-vjeçare, e përcjellë me respekt nga shqiptarët që i deshi aq shumë.

Mbretëresha Geraldinë prehet në Varrezën Mbretërore në Tiranë.

Për nder të saj, vajza e Princit Leka dhe Princeshës Elia, ka marrë emrin Geraldinë, e bekuar së fundi me bekimin apostolik të Atit të Shenjtë, Papa Françeskut.

Mbretëresha Geraldinë, “Trëndafili i Bardhë” i Shqipërisë

Kur ishte endë një fëmijë, Anton Mazreku krijoi një gazetë shtëpiake “Nana Leze”, një kronikë e ngjarjeve javore familjare; 17-vjeçar shkroi në “Gazeta e Sportit” të Shkodrës të themeluar, më 30 nëntor 1925, ndërkohë që 27 vjeç, më 28 nëntor të vitit 1935, nipi i Luigj Gurakuqit themeloi gazetën e parë sportive në Shqipëri, “Sporti Shqiptar”. Më 1 shtator 1938 ai realizoi të parën radikronikë direkt të ndeshjes Sportklub Tirana-Iraklis i Kavallës (7-0). 79 vjet pas themelimit të “Sporti Shqiptar”, pikërisht më 15 dhjetor 2014, televizioni “Telesport” dhe gazeta “Sport Plus” e nderuan “babain e komentit sportiv shqiptar” me “Medaljen e Meritës, për rezultate të shquara në sport”, që i shtohet “muzeut Mazreku” përpos nderimeve të tjera ndaj tij. “Babai, – tha e bija e tij, Adelina, gjatë marrjes së çmimit, – ishte një figurë poliedrike me një sferë të gjerë interesash intelektuale. Ai donte të kishte 11 djem, që të formonte një skuadër futbolli, por bëri vetëm një vajzë, sa për një skuadër”. Letërsia dhe sporti ishin dy dashuritë e mëdha të figurës poliedrike të intelektualit pasionant, poliglotit të edukuar me përpikërinë austriake (shkollën e mesme e bëri në Austri), çka ndikoi dukshëm në saktësinë dhe bollëkun e statistikave të përhershme të tij, si dhe kulturën e iluminizmit francez të mësuar në Liceun francez të Korçës, të cilën e ndeshim në poetikën e komenteve brilante të Mazrekut. Vdiq, më 3 gusht 1969 nga një hemorragji cerebrale, i dalë në pension të parakohshëm (si arsimtar e jo si nëpunës), pa i munguar asnjë ditë ish-zyrës së tij, me tetë orësh të plotë, pa asnjë shpërblim përveç pensionit.

FËMIJËRIA

I lindur, më 6 maj 1908 në Shkodër, nëna e tij, Adelajda, motra e Luigj Gurakuqit, dhe i ati, Serafin Mazreku, një intelektual gjakovar i dorës së parë i diplomuar në Vjenë dhe patriot i madh, Antoni i vogël u dallua për pasionin e tij për sportin dhe letërsinë. Poet lirik, prozator tipik, përzgjedhës mjeshtëror i kryeveprave botërore, Mazreku, është një ngjizje midis ëmbëlsisë së nënës së tij, Adelajdës dhe seriozitetit të të atit, Serafinit. Antoni e kreu arsimin fillor 6-vjeçar e mori në Shkodër. Ishte daja i tij, Luigj Gurakuqi, që e nxiti të ecte në rrugën e gjerë të letërsisë dhe të sportit. Ende fëmijë “botoi” të parën gazetë që ishte kronikë e ngjarjeve javore familjare që u quajt gazeta “Nana Leze” (emri i gjyshes) dhe që afishohej në derën e brendshme të shtëpisë Gurakuqi. Kjo “gazetë” ishte vënia në jetë e këshillës së dajës Luigj dhe nga ato vite Antoni çdo shkrim apo kujtim e hidhte në fletoren e tij, vetëm në formën e shtyllave (kolonat e gazetave).

SHKOLLIMI NË AUSTRI

Me iniciativën e Luigj Gurakuqit dhe miratimin e ministrit të asaj kohe, zotit Mirash Ivanaj, fill mbas mbarimit të arsimit fillor, gjashtë nxënësit më të mirë iu akordua një bursë për vazhdimin e arsimit të mesëm në Austri, e njëri prej tyre ishte edhe Anton Mazreku, krahas Frederik Shirokës (kirurgut të ardhshëm) dhe Skënder Luarasit. Pas dy vjetësh në Frajshtad të Austrisë, sistemuar në familjen e një arsimtari austriak, Antoni mësoi gjuhën gjermane si dhe qytetarinë austriake krahas fëmijëve bashkëmoshatarë të këtij arsimtari.

LICEU FRANCEZ

Me hapjen e liceut francez në Korçë, Antoni kreu studimet në qytetin që ai e përkufizon “Korça, model punë e përparimi”, e ku përvetësoi krahas gjuhës frënge edhe kulturën iluministe franceze. Shok shkolle, klase e konvikti me Enver Hoxhën (1926-1933), të cilin e takoi vetëm dy herë pas çlirimit të vendit, kur Hoxha ishte Kryeministër dhe Sekretar i Parë i Partisë së Punës të Shqipërisë, por i lënë thuajse në hije nga njeriu më i fuqishëm i diktaturës komuniste. Mazrekun e shohim në Korçë të radhitet në skuadrën e Skënderbeut, një mëngjarash simpatik që shkruante edhe në shtypin e kohës me pseudonimet “Aku” apo “Krahi i rrmaktë”, ashtu si kundër është edhe themeluesi i skuadrës “Shprefeja” në vitet 1940, nga bashkimi i dy ekipeve kryeqytetase, “Shpresa” dhe “Rufeja”.

DASHURIA PËR SPORTIN

Një nga shkrimet e tij titullohet “Arti i dashurisë”, ndoshta edhe një dedikim për bashkëshorten e tij, Vasilikën, por më tepër ngjan si një “traktat dashurie i përjetshëm” me të bukurën, kudo që ajo ndodhet në jetë, letërsi apo sport. “1926. Korçë. Posa kisha ardhur nga Shkodra. Vizita e parë Lyceut. E dyta fushës sportive. Lëvizja sportive sapo kishte nisur t’agonte për Korçën”, – shkruan Mazreku në shkrimin kushtuar Aristotel Samsurit, një prej kampionëve të parë të Skënderbeut të vitit 1933. Komentet e opinionet e tij, për ndeshja të tillë si Sporklub Tirana-Skënderbeu apo Kotori-Vllaznia mbeten ende perla të të shkruarit sportiv e “footballit të dashtun”, siç e cilëson Mazreku në “Historia e footballit shqiptar”. Mazreku ishte ambicioz. Donte të mësonte gjithçka që i vlente. Vazhdoi me korrespodencë fakultetin e Jurisprudencës në Bolonjë, duke e ndërprerë atë në vitin e III-të, për shkak të Luftës së Dytë Botërore.

KAMPION BALLKANI

Në fakt, Anton Mazreku, nuk doli kurrë një kampion i Ballkanit me Kombëtaren shqiptare të futbollit, por ai doli “kampion” me komentin e tij në atë “finale” të fituar 1-0 nga Shqipëria ndaj Rumanisë, më 13 tetor 1946. Edhe sot, pas 68 vjetësh kur e lexon komentin e tij të botuar në librin “Anton Mazreku, fjala dhe heshtja” me titullin “Shqipëria, Kampione e Futbollit në Ballkan”, edhe pse s’ke qenë kurrë i pranishëm në ditën më të lavdishme të futbollit shqiptar, mund t’i përjetosh 90 minutat e asaj ndeshje të madhe sikur të ishe i pranishëm midis 25 mijë tifozëve në impiantin e vetëm ndërkombëtar të kohës. Poselli, Dibra, Spahiu, Fakia, Llambi, Kavaja, Parapani, Teliti, Biçaku, Mirashi dhe kapiteni Boriçi nuk mund ta kenë ndjerë veten më të nderuar në penën mjeshtërore të Anton Mazrekut.

FIGURË POLIEDRIKE

Anton Mazreku ishte dhe mbetet një figurë poliedrike me një sferë të gjerë interesash intelektuale, të cilat kanë gjetur pasqyrimin e tyre në shtypin e kohës. “Sportist i vjetër dhe fanatik, të tana pjesët e sportit i ka për zemër, por sidomos foot-ballin e ka në zemër. Qysh kur ishte student në Shkodër, ish lojtar i shoqërisë s’aherëshme “Studentë Shkodra”, “Juventus” dhe më pastaj kur ka kenë mësues në Korçë s’kish mungue me parë pjesë në “Skënderbeun” e atij qyteti. Sporti për Mazrekun nuk asht vetëm një nevojë për zhvillimin fizik të të riut, nuk asht vetëm një pasion, por asht një shkenc’ e tanë dhe si të këtillë e ka marrë Anton Mazreku”, shkruan Rudolf Gurashi në shkrimin e tij “Anton Mazreku, një vlerë e çmuarshme e vendit t’onë”.

KRYETAR I FEDERATËS

Federata Shqiptare e Futbollit u themelua në vitin 1930, por në atë të rikrijuar pas çlirimit, Federatas Sportive Shqiptare, më 2 shtator 1945, e shohim Anton Mazrekun si kryetarin e parë të saj. “Përvoja e tij, pasioni i tij, kultura e tij, ndershmëria e tij, e bënë një drejtues të talentuar”, kujton gazetari i mirënjohur Dizdari. Me ngritjen e Komitetit të Kulturës Fizike dhe Sporteve, Mazreku u bë nënkryetar i tij, nënkryetar të Komitetit Olimpik, nënkryetar të Federatës së Futbollit. Ai kontribuoi në ngritjen e terreneve sportive, riorganizimin e ekipeve, rifillimin e kampionateve të llojeve të ndryshme sporti.

GAZETAR MADH

Federata Shqiptare e Futbollit në vitin 1935 i ngarkoi Mazrekut të themelonte gazetën “Sporti Shqiptar”, së bashku edhe me Aqif Tominin dhe Luigj Shalën, e cila më pas ndryshon emrin në “Sporti” dhe “Sporti Popullor”. “Antoni është drejtori dhe kryeredaktori i parë i gazetës më jetëgjatë në Shqipëri”, shkruan Rifat Uruçi te “Intervistë në heshtje me Anton Mazrekun”. 36 vjet me radhë ai iu kushtua me një pasion të pashoq sportit, si organizator, por edhe si një gazetar me “sens kritik, por të shkruara me kulturë e talent publicistik”, siç e përshkruajnë Kristo Papajani e Besnik Dizdari. Gazetari shkodran Dizdari ka themeluar edhe një çmim “Anton Mazreku”, i cili u akordohet gazetarëve më të mirë sportivë në vend. “Anton Mazrekun e konsiderojmë themelues të publicistikës sportive shqiptare. Ai ishte modeli im i gazetarisë sportive”, shkruan Dizdari.

KOMENTATOR BRILANT

Me emrin e Mazrekut është e lidhur radiokronika e parë sportive shqiptare. Ai transmetoi për herë të parë në vitin 1938, një ndeshje midis Sportklub Tiranës dhe Kavallës së Greqisë. Ai ishte spiker i Radio Tiranës për sportin. “Anton Mazreku mbetet një propagandist i shkëlqyer i sportit shqiptar. Ai ishte pionieri i parë i publicistikes sportive dhe mikrofonit sportiv. Ai ka një vend nga më të nderuarit në historinë e gazetarisë”, shkruan komentatori Ismet Bellova, një nga nxënësit e pasuesit më të zellshëm të Mazrekut. Zëri i tij u dëgjua përmes radios nga Budapesti, Praga, Bukureshti, Moska, Varshava, etj. “Mazreku krijoi një ‘shkollë’ të tij sportive përmes radiokronikave në Radio Tirana”, kujton Prof.Dr. Jup Kastrati, i cili e vlerëson edhe si përkthyes të kualifikuar dhe poet lirik. Praktika ideologjike e biografike e regjimit të kaluar la gjurmë mbi Mazrekun, duke ia zbehur padrejtësisht në mënyrë të pamerituar kontributin e tij. Më 16 shtator 1966 nxirret në pension në moshën 58-vjeçare, ndërsa tre vjet më pas ai ndërron jetë në moshën 61 vjeç. Në kulmin e tij. Por, i harruar nga kasta politike e kohës. Sot, ai kujtohet si një nga gazetarët më të mirë të Shqipërisë, jo vetëm të sportit. Ai vlerësohet nga ata që e kanë njohur; nga ata që e kanë dëgjuar; nga ata që e kanë lexuar; nga ata që përpiqen që të imitojnë sado pak nga stili i tij.

Anton Mazreku, ikona e gazetarisë sportive