Tregimi është frymëzuar nga ngjarje të vërteta të Luftës së Dytë Botërore. Masakra e Borovës në 6 Korrik 1943 është nga aktet më mizore të forcave gjermane mbi popullsinë civile të Shqipërisë, e cila në atë kohë ishte nën pushtimin e aleatit kryesor të Gjermanisë, Italisë. Komandanti i një formacioni gjerman që kishte marr urdhër të zhvendosej më pranë bregdetit grek me qendër në Janinë e ndryshoi itinerarin e forcave në mënyrë që këtë zhvendosje ta bënte në rrugën automobilistike Kapshticë-Korçë-Kolonjë-Leskovik-Janinë në tokat shqiptare. Tregimi i është kushtuar viktimave të barbarizmit gjerman në 1943 në Borovë të Korçës dhe popullsisë së terrorizuar nga mizoria e forcave ruse në Ukrainë në 2022.
Nga Naum Prifti
As paralajmërimet e të afërmve dhe as komanda gjermane, nuk e ndalën hyrjen e Ligorit në fshatin e zhuritur. Ai nuk e dinte nëse vajti atje ngaqë kishte merak të shikonte ç’kishte mbetur nga Borova, apo nëse zotërohej nga një forcë e pakontrollueshme që e shtynte mes rrugëve me ushtarë e mes shtëpive të djegura të kthyer në grumbuj me gurë që nxirrnin tym.
Ditën e masakrës ai kishte dalë nga fshati që në mëngjes për të ndërtuar një ballë në Novoselë. Kishte marrë me vete si gjithmonë torbën me çekanin, mistrinë dhe plumçin. S’ka zanat në botë që të dojë më pak vegla se zanati i muratorit, thoshte Ligori. Ai, me atë torbë në krahë, kishte punuar në Kolkidë, në të dyja brigjet e bukura të Bosforit, në qytetet rreth Detit të Zi, e me së fundi pati kuturisur të kapërcente dhe Atlantikun e të provonte fatin në Amerikë. Për muratorin kudo jeta kishte qenë e rëndë. Çekani i tij kishte çokitur gurët e tri kontinenteve. Po Ligori me së fundi kishte gjetur një farë ngushëllimi. “Kështu e ka zanati ynë – thoshte duke fërkuar pëllëmbët pas shajakut të pantallonave. –Shko ku të duash, me gurët do hahesh dhe prej tyre do ta nxjerrësh bukën. Po a nxirret kollaj buka nga guri?”
Nga konakët e palarë të Stambollit, në brigjet me lagështirë të Odesës, në blozën e Detroitit, ku edhe gëlbaza dilte e zezë, sikur gjoksi të ishte oxhak i vjetër, Ligori qe kthyer në fshatin e tij. Shtëpinë e kishte ndërtuar në kodër pasi qe kthyer nga mërgimi. Pasdrekeve të veres i pëlqente të rrinte në oborr, pranë vullajave të kopshtit të shtëpisë, dhe nën hijen e pemëve të shikonte njerëzit që reshperinin në rrugët e të dyja mëhallave të fshatit si të ishte në një ballkon natyral. Mbi truallin e vjetër, ndërtoi një shtëpi të vogël “ku të çlodhte kockat” në prag të pleqërisë. Për të, kjo ishte pasuria e vetme që do t’u linte fëmijëve. Po të ishin të zotët, le të ndërtonin vetë një shtëpi më të mirë e më të bukur, u thoshte Ligori atyre.
Meqë tani në pleqëri i ishte rënduar dëgjimi njerëzia i kishin ngjitur nofkën “shurdhi”. Ligori s’u mbante mëri dhe e pohonte vete; “Jam pak fodull nga veshët, prandaj thërrit, se s’të dëgjoj.”
“Kush ka punuar me muratorët, e di këtë të fshehtë te zanatit,” shpjegonte ai. Kur perona nuk hyn në dërrasë e kur s’ke pranë as vaj, as dhjamë, atëherë e lyen pak me dyllë veshi që shërbente si një lloj lubrifikanti.
Në pune e sipër atë pasdite korriku vuri re një shtëllungë të dendur tymi mbi fshatin e tij.
“Ç’të jetë ky zjarr?” pyeti veten dhe i mbeti çekani në dorë, ndërsa dorën tjeter e vendosi si strehë dhe u mundua të dallonte se në ç’lagje kishte rënë.
“Me siguri fëmijët po djegin kashtën e mbetur të plevicave. A mos është shën Pjetri, pyeti veten i hutuar. Dhe aty për aty u qartësua. Ç’them kështu? Shën Pjetri qe para një jave. Po kushedi mund të kenë gjetur mbeturina në ndonjë cep dhe i kanë ndezur.” Kishte mbetur si zakon qysh në kohët e lashta që t’i pastronin plevicat në fund të qershorit apo fillim të korrikut, që të digjnin kashtën e bykun që kishte tepruar nga viti i kaluar para se të futnin hajen e re. Këto zjarre kishin emrin e tyre të veçantë. I quanin “triko” dhe qenë gëzimi i fëmijëve. Ata mblidheshin nëpër sheshet ose lëmenjtë e fshatit, ndiznin zjarre dhe hidheshin gjithë gaz të kapërcenin mbi flakët e larta. Sipas një besimi të lashtë, kush kapërcente mbi trikot, digjte edhe pleshtat që kishin mbetur nga dimri. Ligori vuri buzën në gaz kur i shkuan nëpër mend kujtimet e fëmijërise sikur të kishte kapërcyer aty për aty gjashtëdhjetë e kusur vite.
“Por ky nuk më ngjan si zjarr kashte. Tymi i kashtës është i bardhë, kurse ky i ka shtëllungat të hirta e të zeza. Ka të ngjarë të ketë marrë zjarr ndonjë shtëpi ose plevicë. Dhe eja ta shuash zjarrin në këtë vapë korriku, – vazhdoi bisedën me veten Ligori. “Ndonjë kasolle fukarai do jetë se atyre u ndodhin fatkeqësitë. Jetë qeni!”
Zjarri vinte nga drejtimi i përroit dhe Ligori padashje u përpoq të kujtonte shtëpitë e asaj ane.
“U bë ç’u bë, kur të kthehem në fshat, do ta marr vesh. Tani duket të punoj që të nxjerr mëditjen,” i tha vetes tek e mbushi mistrinë në govatën me baltë, përhapi baltën me lëvizje të shpejta e të shkathëta dhe me kujdesin e ustait u përqendrua te qoshja.
Si çdo mjeshtër i zanatit të tij, Ligori i punonte qoshet sa më mirë se aty ishte sekreti i jetëgjatësisë së murit. Kur u ngjit sërish në skelë mbeti i habitur nga shtëllungat në qiellin e Borovës që tani vinin nga drejtimi i lumit sikur të ishte përpirë nga flakët.
“Ç’bëhet kështu? Ç’po ngjet?”
Në mënyrë të vetvetishme sytë i shkuan në kodër, te shtëpia e tij gjysmë e fshehur nga pemët e kopshtit dhe të oborrit. Me sa mundime e kishte ngritur atë shtëpi dhe sa shpejt mund ta humbte katandinë e një jete të tërë.
-Izet!, Izet! Pa lëre llaçin dhe ngjitu pak këtu!- i thërriti një djali të imtë, me një këmishë pa jakë e me brekushe të kuqe të bëra nga flamurët e sinjaleve të ushtrisë italiane. Ciraku iu afrua shkallës.
-Ç’bëhet kështu, o bir? Pa shiko andej nga Borova, si shumë tym po del, apo më gënjejnë sytë mua?
Nga Novosela fshati s’mbante asnjë orë më këmbë dhe djali mundi të dallonte edhe gjuhëza flake që ngriheshin drejt qiellit.
-Ke të drejtë, usta Ligori, po digjen disa shtëpi.
Muratori rrudhi buzët dhe qëndroi i menduar. Mendja i shkoi tek i biri partizan dhe te luftimet për të cilat flitej në fshat.
“Mos vallë po e djegin edhe fshatin tonë siç dogjën Vodicën?
“Edhe mund ta djegin, – tha me mend. dhe kujtoi bisedën me të birin psk muaj më parë. Sapo kishin punuar në kopsht për të mbjellë qepët e ujit dhe tek po lanin duart, djali e kishte pyetur:
-Ti, baba, nuk ke ndonjë armë të fshehur?
Ligori shkundi ujin nga duart dhe që nën vetullat e thinjura e vështroi të birin me habi.
-Unë i kam rënë çekanit, s’kam pasur nge të kapardisem me armë krahut.
-Thashë mos kishe armë…
-Armë nuk kam. Ndonjë çekan po të të duhet ta jap.
I biri ngurroi të përgjigjej. Pastaj tha ngadalë:
-Them të shkoj dhe unë partizan.
Ligori e kishte matur me sy dhe pastaj e kishte mbërthyer me një pyetje.
-E kur kështu?
-Ja, këto ditë.
-Hëm.
-E ke vendosur të ikësh fshehur apo kërkon leje? – e pyeti duke i qëndruar të birit për ballë.
– Unë e kam vendosur, por pa lejen tënde nuk më vjen mirë. Baba, ti e kupton…
Pa e lënë ta mbaronte frazën, ai palosi një shami pune dhe duke e futur në xhep i tha ngadalë:
-E ke menduar mirë?
-Po, e kam menduar.
-Mirë, o bir. Ti qenke menduar dhe e the fjalën, të mendohem dhe unë sa je menduar ti, pastaj të jap përgjigje.
Si qe menduar gjithë pasditen duke ardhur rrotull nëpër shtëpi e duke i hedhur të birit vështrime shkarazi në darkë e kishte thërritur mënjanë dhe e kishte pyetur:
-Ti, edhe po të mos të jap leje unë, do të ikësh, apo jo?
-Po, – i qe përgjigjur i biri.
-Mirë. Por, po të isha unë në vendin tënd, do ta pyesja tim atë, a ka të drejtë të më ndalojë kur me thërret një baba më i madh?
-Ti s’më le kohë. Më the të mendohem dhe ike, – ia ktheu i biri duke u skuqur.
-Të më kishe thënë këtë, do të isha skuqur unë, siç u skuqe ti tani. Fukarallëku është i rëndë dhe i lig, po robëria është edhe më e rëndë. Kjo botë nuk u ndryshoka me gurë, inshallah ndryshohet me pushkë.”
Ligori e vendosi qoshen e pastaj si e mati me sy nga sipër e anash e goditi lehtë me çekan për ta shtyrë njërën anë disa milimetra më brenda, sikur t’i thoshte “Tani e gjete vendin, këtu do të rrish, pa shiko sa mirë je!”
-Usta! – i tha Izeti duke e zënë për mënge.
Si gjithë ata që e kanë dëgjimin të rëndë, Ligor Pandoja zgjati mjekrën përpara dhe e pa në sy.
-Dëgjohen edhe armë. Ja, mbaj vesh!
-Unë s’dëgjoj gjë, – ia ktheu usta Ligori.
-Ndihen armë, krisma pushke e mitralozi.
-Armë? Mos janë goditur me partizanët?
Tymi i zi i zjarreve tani kishte formuar re të dendura mbi Borovë që përhapeshin e shtyheshin tutje.
Ligori kishte marr një rraso guri qe e harroi në dorë, me sytë të mberthyer në drejtim të fshatit.
-Nuk më punohet, është e kotë.
E lëshoi gurin, mori çekanin, mistrinë, plumbin dhe spangon, i futi në torbë dhe zbriti poshtë. U nis nga Novosela në drejtim të Borovës kur reja e tymit kishte errësuar luginën dhe kishte nxirë qiellin. Veglat i përpiqeshin në kurriz. Zhurmën e tyre ai e ndiente edhe pa e dëgjuar, sepse qe mësuar me të gjithë jetën.
Tymi mbi Borovë qe bërë një re e dendur sikur papritur të kishte shpërthyer një krater vullkani që kishte zënë diellin dhe tani hijet zgjasnin deri afër shpateve të Gramozit.
Rrugës pa bashkëfshatarët që kishin mundur të iknin mes plumbave e zjarrit. Një grua, me një fëmijë për dore, e zbehtë dhe me sy të mëdhenj, ku dukej ende vula e tmerrit, hidhte këmbët dhe mallkonte me zë.
-Na dogjën dhe na vranë. S’tregohet me gojë ç’na panë sytë!
Gjestet e saj flisnin më shumë se fjalët, ndërsa pranë saj fëmija rrinte i topitur. Gruaja u kthye nga Borova e filloi të thërriste e të mallkonte gjermanët si t’i kishte përpara… “U shofshi dhe u bëfshi hi me gjithsej! Mos mbeçi të gjallë e mos u kthefshi ndër shtëpitë tuaja! U dëshirofshi për pjellët tuaja e për njerëz! Zot, o zot, qysh duron? Ç’të patëm bërë?”Ajo rrëmbeu fëmijën për dore dhe nxitoi hapat pa ditur se ku shkonte. Pas saj fëmija po i hidhte këmbët si nëpër gjumë.
Nga ana e përroit u dukën refugjatë të tjerë. Në mes tyre dalloi gruan dhe fëmijët.
“Paskan shpëtuar, – tha i lehtësuar. Ai nuk kishte lejuar të mendonte se mund t’i kishte humbur të gjithë.
Nga fragmentet e rrëfimeve të tyre Ligori mësoi se në ato dy orë kishte ndryshuar gjithcka në Borovë. Forcat partizane i kishin bërë pritë autokolonës gjermane dhe e kishin goditur në grykat e Barmashit. Divizioni gjerman qe kthyer prapa duke marrë me vete të vrarët dhe të plagosurit, dhe kidhin hyrë në fshati e parë afër vendit të ngjarjes për ta bërë shembull ndëshkimi. I thanë se gjermanët kishin varur ca pankarta afër urës dhe pastaj qenë lëshuar si të tërbuar. Vendasit edhe pa i lexuar e kuptuan se aty qe shpallur dënimi me vdekje i Borovës. Njerëzve plumbin, shtëpive zjarrin.
-Ne dhe të tjerë shpëtuam se ishim në fushë. Prej andej kaptuam teposhtë dhe zbritëm në përrua.
“Ku do të vemi, ku do të futim kokën, me se do të ushqehemi, si mbetem pa strehë?” Të gjitha këto pyetje i kalonin në mend Ligorit që kishte ndërtuar gjithë jetën shtëpi.
Atë natë vajtën te një miku i tyre në Novoselë. I zoti i shtëpisë, si t’i kishte dëgjuar mendimet që e shqetësonin Ligorin, u tha:
-Rrini këtu tok me ne gjersa të mbarojë lufta. Se një ditë do të mbarojë. Atë që kemi do ta ndajmë bashkë.
-Falemnderit, – i tha Ligori, – po s’janë kohë që t’i biesh tjetrit më qafë. Kushdo ka hallet e tij sot.
-Miku për një ditë të keqe duhet.
Nata e shkurtër e 6 korrikut kaloi me pasiguri dhe shqetësimin e përgjithshëm e ndërprerë nga ofshamjet, ahet, dhe psherëtimat e gjata por dhembja dhe makthet i përkisnin natës dhe në mëngjes dukej sikur dita i përkiste një kohe tjetër.
Ligori filloi të vinte rrotull nëpër dhomë dhe herë pas here ndalej tek dritarja që vështronte në drejtim të fshatit. Nuk po gjente qetësi nga ideja se duhej të kthehej në fshat dhe të shikonte shtëpinë e tij.
-Ligor, s’ke ç’të shkosh, – i tha e shoqja, – Borova u dogj, u shkrumbua. Gërmadhë e hi, asgjë s’ka mbetur.
Megjithate ajo e njihte mirë dhe e dinte se nëse kishte vendosur nuk kishte gjë që mund ta kthente nga rruga.
Torba me çekanin, mistrinë e plumçin i varej pas kurrizi. Ai nuk e dëgjonte po trokitjen e tyre e ndiente, sepse ai ishte lajtmotivi i gjithë jetë së tij. Aq ishte mësuar të udhëtonte me atë peshë të veglave të muratorit në kurriz, sa edhe tani që po shkonte në Borovën e djegur nuk mund ta hiqte nga krahu.
Rrugës takoi një grup që qenë nisur të varrosnin njerëzit e tyre të mbetur rrugëve e kopshteve, po gjermanët s’i kishin lënë. Mëria e gjermanëve kishte kapërcyer kufijtë e gjykimit dhe të arsyes. U ishin kërcënuar me mitraloz dhe nuk i kishin lejuar të hynin në fshat. Ata e këshilluan të kthehej dhe mos mundohej kot.
-Unë jam nisur për atje dhe do të vete.
-Po do të të vrasin mor xha Ligor.
-E pse?
Pyetja e tij ishte vërtetë e çuditshme por edhe shumë e sinqertë dhe e drejtë. E përse duhej ta vrisnin atë plak që po kthehej të shikonte shtëpinë e tij?
Gjermanët e kishin dënuar fshatin me zhdukje dhe urdhrin donin ta shpinin në vend. E megjithatë Ligorin s’e ndaluan. Ai hyri në Borovë sic hyn njeriu që është i zoti i shtëpisë. “Shurdhi” kaloi mes makinave ushtarake gjermane pa ndier as drojtje, as frikë, bile padenjuar t’u hidhte as sytë. Kishte parë plot pajime luftarake dhe ushtri në vendet e largëta dhe pamja s’i ngjallte asnjë interes. Ai as vraponte, as ikte, as fshihej, Ecte si njeri që ka për të kryer një punë dhe nuk ka forcë që mund ta ndaloj.
Pa trarët e shtëpive te djegura që nxinin, kulmet e themelet të bashkuara dhe ngërçi i shtrëngoi gjoksin. Pranë mureve të kroit dhe në një avlli pa afishet e ngjitura me zamkë. “Këto do të jenë ato kartërat e gjermanëve” – tha me vete dhe pa u kushtuar vëmendje mori rrugën drejt kodrës. Patrulla gjermane që nga xhadeja po e ndiqte me sy. Sipas tyre ky njeri s’kishte të bënte me fshatin. Do të qe ndonjë udhëtar i rastit që i pati rënë rruga të shkonte asaj ane.
Ligori po i afrohej shtëpisë. Çatia ishte shëmkosur, dritaret dukeshin si zgavra prej nga dukeshin ca fjolla tymi që ngjiteshin mureve të brendshme. Ai ndjeu shijen e hidhur dhe të trashë të tymit. Disa nga gurët ishin çarë nga nxehtësia e madhe. Ai i njihte të gjithë gurët, se i kishte vënë me duart e tij dhe i dukej se edhe gurët e njihnin atë. Hoqi nga krahu torbën me vegla dhe i erdhi rrotull shtëpisë. Tym. Hidhërim dhe… Heshtje.
Fshati s’kishte më mure të bardha, porta të lyera me bojë vaji, dritare me perde dhe saksi lulesh. Në vend të tyre gërmadhe e pirgje hiri. Era e hidhur e tymit i diqte grykën dhe sytë. Gjermanët që nga ura po i ndiqnin lëvizjet e këtij njeriu që u ngjit në kodër dhe po sodiste fshatin. Këmisha e tij e bardhë kontrastonte me muret e nxira dhe pemët e shkrumbosura.
Ligori u përkul dhe fërkoi midis gishtërinjve pushin ngjyrë floriri mbi fletët e domateve, pastaj u mori erë. Kjo aromë e kënaqte shumë dhe i dukej sikur po hante domate të freskëta. Kokrrat ishin akoma të vogla sa një lajthi e të fshehura midis gjetheve.
“Duhet filluar nga e para” – i dha vetes kurajë Ligori. Dhe me instiktin e ustait që ka ndërtuar mure gjithe jetën, vendosi pranë arsenalin e veglave të tij. Më shumë se vapa e korrikut, apo afshi i shtëpive, i gurëve dhe kalldrëmit, i përvëlonte hidhërimi. Hapi torbën me vegla, nxori çekanin e mistrinë, përveshi mëngët dhe bëri një farë skele me disa arka e dërrasa të mbetura në oborr. U ngjit dhe filloi të hiqte fundet e trave gjysmë të djegur. Pas pak çekani i tij nisi të trokiste ritmin e lashtë mbi gurët ende të nxehtë.
Patrulla gjermane mori urdhër të qëllonte dhe plumbat që vinin në drejtim të kodrës, vërshëllenin kobshëm mes fletëve të pemëve, ngrinin cifla guri e pluhuri dhe përziheshin me ritmin e çekanit të Ligorit. Qenë plumba gjurmëlënës që shënonin herë një vijë të kuqe, të gjelbër ose të kaltër. Ligori pa flurudhat që shkonin si ca flutura me ngjyra të ndezura dhe u kënaq. Ai nuk i ndjente krismat, por shikonte në ajër vetëm vizatimet me ngjyra të plumbave. “Ç’janë gjithë këto flutura?” tha i habitur nga shpikjet e reja të teknikës luftarake ndërsa plumbat i shkonin pranë, anash, por nuk e preknin.
Ligori mendoi të bënte pak baltë si dhe të vadiste domatet në kopsht, ndaj shkoi te vija për të mbushur kovën me ujë. Gjermanët e qëlluan sërish dhe një plumb i shpoi kovën që filloi të rridhte në të dy krahët. Ç’bëhet kështu sot? – S’e marr vesh. Kjo sikur qe e mirë e nuk rridhte. Apo ndoshta kështu ka qenë dhe unë s’e kisha vënë re?
U përkul në tokë, mori disa gjethe, i bëri shuk dhe i zuri pizgat nga rridhte uji. Nga ana e urës të shtënat pushuan se pandehën se e kishin vrarë. Me kovën në dorë Ligori nuk ndaloi më. Ai nuk i dëgjoi urdhrat dhe të sharat gjermanisht, por edhe sikur t’i kishte dëgjuar, s’kishte për t’u dhënë asnjë rëndësi, se s’besonte të kishin të bënin me të. Malet pa për herë të fundit Ligori atë pasdite korriku. Ata u epuan një herë pastaj u mjegulluan, humbën, u fundosën dhe nga humbëtira dolën sërish të qarta. Ligori vazhdoi të ecte drejt kopshtit të shtëpisë që kishte vendosur ta ndërtonte përsëri derisa nuk mundi më. Vizioni i shtëpisë iu fiksua në retinë dhe ai nuk i mbylli sytë si të donte ta ruante përjetësisht aty imazhin e saj.
Komentet