1
Qyteti buzë lumit nuk ishte zgjuar ende, kur në portë u dëgjuan trokitje. Një tmerr i beftë po i merrte kraharorin në agun e parë të kësaj të premteje. Eva shtrëngoi fort në gji vajzën që ende nuk i kish mbushur tetë muaj. Ndërsa djali Mateo po bënte një gjumë të thellë. Ai ndiqte klasën e dytë fillore. Kishte luajtur futboll me shokët e lagjes nga rrepet dhe shelgjet buzë lumit gjer në mbrëmje vonë.
Trokitjet u bënë më të forta…
– Hape, mësuese Eva, hape! Jemi ne… jemi ata… të makinës!
“Janë ata!?, i tha ajo vetes e trembur. Ata!? pyeti zëri i saj. Ata… cilët ata?! Ata që prisja… Apo, në fund të fundit, ata që prisnim pas portës së shtëpisë… pesë muaj më parë me njeriun tim të zemrës?! Që prisnim me muaj… me ditë… me orë… me minuta!”
Pikërisht kështu trokiti porta edhe pesë muaj më parë.
– Hapeni! Kërkojmë doktor Isakun… Kemi një urgjencë,- thanë zërat e rreptë të burrave pas mesnatës.
Pas dritares, nderej nata pus e thellë. Pa hënë. Në ajër peshonte varur makthi dhe frika. Ndjenja e frikës të kaplonte nga majat e thonjve deri tek fijet e flokut, kur krejt qyteti ishte i zhytur në errësisë për shkak, siç thuhej, të kursimit të energjisë. Me përjashtim të qendrës me ligustra ku katër-pesë neonë ndriçonin zbehtë fasadat e Mapos ushqimore, të dyqaneve përballë dhe dy kinkalerive, askund nuk të zinte syri ndonjë dritë në rrugët publike. Rryma elektrike lëshohej rreth orës pesë të mëngjesit.
Në atë orë të fundit të natës, ata që bëheshin gati për punë, ndiznin qirinj. Nga qirinjtë nëpër dritare të shtëpive përdhese dhe në pallatet e ulëta, qyteti ngjante me një nekropol të madh.
Ai qarkohej nga lumi i ftohtë, gjithmonë me mjegullima të akullta të cilatpërhapeshin gradualisht si një tym që vinte prej lumit ende pa zbardhur. Gjithë ky mirazh, përzier me trokitjet e befta të pasmesnatës ende pa zbardhur, të kallte drithma.
Ato netë të ftohta shkurti, avujt e frymës së njeriut në korridorret e apartamentet si kuti shkrepëse, nuk dalloheshin nga mjegulla e acartë e lumit rreth dyqind metra më tej shtëpisë njëkatëshe ku banonte mësuese Eva.
2
Nuk ishte hera e parë që ia merrnin në mesnatë të shoqin. Por e tillë ishte puna dhe detyra e tij. T’i shërbente shëndetit të të tjerëve, ditën dhe natën.
– Haa-pe-niiii!- kishin thirrur edhe pesë muaj më parë.
Eva atëherë i ishte futur krejt në gji të të shoqit dhe e kishte shtrënguar shumë fort. Në çast, vajza dy muajshe, që sapo e kish kapitur gjumi për herë të tretë, zuri të qajë sërish.
I vuri buzët në ballë. Digjej!
– Digjet?- e pyeti ai.
– Do kalojë,- tha mbytur Eva.- Pastaj,… Isak, nuk më pëlqen kjo urgjencë, i dashur… Kjo ikje!
Ai, si me një instikt të pagabueshëm, nuk iu përgjigj.
E puthi në ballë duke e mbajtur fytyrën e saj të bukur mes dy pëllëmbëve të mëdha.
– Eeerdhaaa!- ua ktheu Isak Billa trokitjeve ngulmuese që vinin nga porta e shtëpisë.
Në errësirën e natës, Eva shmangu me gisht një nga kortinaqet në xhamin e dritares nga rruga dhe, në mugëtirë, sytë e përlotur i panë tre policë të armatosur pothuaj ngjitur me një veturë me motor të ndezur.
3
Thoshin se ai ishte mjek i talentuar, por e kishin internuar në këtë qytet punëtorësh, nga një spital kryesor i Tiranës, vetëm disa muaj më parë. Në qytetin e vogël, madje edhe midis kolegëve, qarkullonin zëra se Isak kish folur kundër regjimit. Pra, kishte kapur korrentin me dorë, por në mënyrë të stërholluar: me ankedota shkodrane, “në një formë të maskuar, siç bën armiku i klasës”, thoshin disa nga më të besuarit e regjimit, si dhe disa në komitet. Ky i fundit, komiteti, ishte piramida ku lidheshin mijëra fije dhe ku shpesh përfundonin të gjitha fatet politike e familjare të individëve që hynin në llogari dhe në mëri me regjimin.
Në këtë qytet, që notonte në mjegullima lumi dhe ngrica pa fund, e detyruan një ditë të sillte nga kryeqyteti edhe familjen. Apartamenti i tij në kryeqytet, pranë ish-pallateve të aviacionit, i ishte caktuar dikujt tjetër, ende pa u dëbuar mjeku Isak Billa nga Tirana.
“Është një transferim dhe vetëm kaq. Do të mësohemi, dashuria ime! Dhe një ditë do të rikthehemi sërish në folezën tonë”, i ishte shprehur Evës, kur ishte marrë vendimi për ta larguar nga bota e bukur e bluzave të bardha në kryeqytet.
* * *
Tani, në këtë qendër të vogël urbane punëtorësh, që atij i kujtonte skena nga filmi ‘Zherminal’, ishte shtëpia e tij dhomë e kuzhinë, buzë rrugës. Kishte të njëjtën trajtë dhe formë ndërtimore si krejt banesat e tjera, të vendosura në vijë të drejtë. Të gjitha ndanë rrugës. Çka i kufizonte prej saj, ishte vetëm rreshti i ligustrave, aq shumë të përhapura në këtë qytet. Ato ishin të gjelbra në çdo stinë të vitit. Tek i shihte kështu, nuk e dinte pse i kujtonin vazhdimisht rreshtat ushtarake të zborit me uniformat ngyrë jeshile të zbardhur.
– Erdha,- tha për herë të tretë doktor Isaku, duke u ndarë prej saj me një ndjesi prekjeje si për herë të fundit.
Tashmë Eva po lahej në lot.
– Do të kthehem zemër! Ke për ta parë! Por kujdes Siborën e vogël dhe Mateon.
– Dhe iku me kokën pas. Si me kokë të prerë.
Dy muaj më pas do të dënohej për agjitacion kundër regjimit. Pak ditë më pas, Eva do të pushohej nga puna si mësuese në ciklin e ulët. Ajo që i frenoi për pak kohë gjykuesit e fatit të saj në kryeqytet, si dhe në qytetin e vogël, për ta larguar nga puna dhe më pas, ta internonin, ishte vetëm një dilemë, për dreq: Eva ishte mbesa e një anëtari të Byrosë Politike. Por kodi i kohës nuk bënte shumë dallim. Sapo lufta e klasave të ndizej valë-valë, në kreshendo, do të sillte brymën edhe akullin e radhës. Dhe dilemat vdisnin.
“Në një familje, njëri armik, tjetri edukator? Kjo s’bëhet! Dhe nuk mund të lejohet precedenti. Kurrsesi!” Mbi dyqanin e bukës, pranë qendrës së qytetit, nuk ishte vendosur kot një parullë me drita neoni: “Armiku më i rrezikshëm është ai që harrohet!”.
Një ditë, tek blinte bukën, pyeti shitësen e lagjes, një grua fisnike:
– Sa larg nga qyteti është ndërmarrja e fidanishtes?
Tashmë e kishin hequr edhe nga puna si mësuese. Duhej të punonte në punë krahu. Në një sektor bujqësie që quhej Fidanishtja. Në vend të shkumësit të bardhë, në pëllëmbët e brishta të duarve të mësuese Evës, tani po plasnin një nga një, disa herë, flluskat e majisura e shpesh të gjakosura nga kazma dhe lopata. Një ditë, tek ia lidhte një punëtore me fasho, iu kujtua zëri “dashamirës” i atij të zyrës së punës në komitet:
“Për vegla pune, mos u mundoni, moj shoqe! Mos u shpenzoni! Do t’i gjeni atje…”
Punonjësi me një ecje të përulur deri në pështirosje, buzëqeshte enkas që t’i dukeshin dy dhëmbë prej floriri në nofullën e sipërme.
Evës, tek e pa, iu duk si një mjekër prehistorike me nofull të lemerishme të dalë përpara, gjetur në gërmimet arkeologjike të ndonjë ekspedite.
4
Rreshti i ligustrave, i rrafshuar në lartësinë e një boje njeriu, nuk e linte të shikonte punëtorët e makinës që e thërrisnin. Instiktivisht, si atëherë, Eva shmangu pak perdet në xhamin e dritares nga rruga dhe sytë i zunë punëtorët me kominoshe dhe makinën ZIS të komunales me spondet e karrocerisë të hapura.
– Hapeni, shoqja, zonja mësuese!…- u dëgjua thirrja e një burri nga jashtë. Në fjalët e tij dallohej që përtej një ironi e mjerë.
– Ku do ta shpien të shkretën, o shef Jakupi?!- pyeti njeri prej tre djemve të komunales të cilit i kishin caktuar të ngarkonin dengjet me rroba të familjes që do të jetonte e transferuar këtë herë nga qyteti i vogël, në një fshat të thellë malor.
“Transferim. Internim. Internim. Transferim.”- bënte me zë të ulët një punëtor egjiptian ata të komunales së qytetit, i keqardhur për mësuesen e bukur. Këtij i thërrisnin Reli dhe ishte një brun i ngjashëm me një amerikolatin.
I mbiquajturi “shefi”, një burrë me muzg të përjetshëm në fytyrën e ngrysur, rregulloi me vetëkënaqësi kasketën e dokut gri mbi kokë.
– Ku do t’i çojnë, o shef?- përsëriti Reli, që mbate veshur një peliçe të zbërdhylët dhe të grisur simetrikisht në të dyja bërrylet dhe parakrahët e tij të fuqishëm prej mundësi.
– Do ta çojmë për pushime, djalosh! Në një vend më klimë të mirë. Më të mirë se këtu që ka lagështirë lumi. Atje ka klimë malore. Për turizëm, domethënë. Në Bohotinë. Atje ka pesë muaj borë dhe njerëzit janë me faqe të kuqe si sheqerkat e gegës nga klima e mirë. Të ftohtit atje është shëndet, more djalë, sepse, i vdes mikrobet!- tha “shefi” i grupit, duke e parë me nënkuptim drejt e në sy djaloshin kureshtar.
Njeriu që thirrej me emrin “shefi”, ishte Jakup Dosti. Ai kishte një fytyrë të errët si prej parafine të ricikluar. Në ndërmarrje thoshin për të se, javën tjetër, me vendim të komitetit, do të niste punë si shef kuadri. Kishte mbaruar me shkollë nate të mesmen dhe kishte nisur Shkollën e Partisë në Tiranë. Me korrespondencë. Por kjo s’kishte shumë rëndësi. Jakupi ishte nip dëshmori dhe kjo mjaftonte për karrierën e re, si më i besuar nga shumë të tjerë. Ky status ia kalonte diplomës.
Ngarkesa mbi karrocerinë e ZIS-it kish shkuar në gjysmë dhe pas disa mobiljeve, radha u erdhi plaçkave të futura nëpër thasë sherebeli që këtu, s’dihet pse, u thoshin hararë.
5
Që nga dhoma e gjumit, Eva i dëgjonte të gjitha zhurmat dhe bisedat. Në të vërtetë, atë e kishin njoftuar zyrtarisht për këtë lëvizje tri ditë më parë. Kompetentët. Dikush, nga ata të komitetit të qytetit.
“Të mërkurën që vjen, qysh herët në mëngjes, do të shpërnguleni. Është urdhër nga lart!”, i kishin thënë. “Domethënë, përsëri internin”, mendoi Eva. Tani, nga qyteti i vogël në një fshat, që thonë se është mbi nëntëqind metra mbi nivel të detit! O Zot, ku je!
***
Eva priste çastin ta thërrisnin për të hipur në makinë bashkë me fëmijët. Sendet personale i kishte sistemuar në një valixhe, që e mbante buzë krevatit. Dëgjonte zhurmat e ngarkimit të plaçkave. Pastaj do të hipte në kamion dhe sërish në ikje. E vetme endej nëpër dhomën e vogël të gjumit. Pastaj nga kuzhina në aneks dhe nga aneksi në kuzhinë.
“Endem si një hije. Po xhaketat e Isakut t’i marr?Po këmishat e bardha me mansheta?”
Shkonte tek fëmija që ende flinte dhe kthehej sakaq te dera e mbyllur, me vargje obsesive të ngulitura në kokë, që i pati lexuar dikur nga një lirikë e Gjon Tisies:
O korbë, e zezë, ku nise e shkon?
Tutje errësirë, terri të verbon!
Burri është n’udhë, qeli e litar,
Qyqet, ke për shoqe, dimër e behar!…
“O Zot!”- tha me vajzën në krah, duke parë nga llampa elektrike që iu duk vërtet si një qiri.
Djali ende flinte i pashqetësuar nga zhurmat e ngarkimit të orendive. E vetme, me vajzën pothuaj tetë muajshe dhe djalin tetë vjeç, në një qytet të huaj.
Pa sërish nga llampa në tavanin e ulët të dhomës.
O korbë, e zezë, ku nise e shkon?
Tutje errësirë, terri të verbon!..
“O Zot! Ç’të kemi bërë!” Atë çast, dukej se vërtet priste me ngulm një përgjigje nga një zë i epërm, diku në eter.
Lidhi një shami në kokë, siç e lidhte e ndjera vjehrra e saj dikur dhe, me bishtat e shamisë fshiu lotët që nuk mbante mend prej sa kohësh nuk i zotëronte dot më.
Papritur, iu kujtua zëri i dashur i Isakut në minutën e ndarjes:
“Më jep fjalën e fundit se do të kujdesesh për vete, për vajzën dhe djalin! Se do të jesh e fortë! Të lutem! Nuk iki pa e dëgjuar.” “Ta jap!, i kishte thënë ajo më tepër për kurajë, për ta lehtësuar nga arrestimi dhe dënimi i pritshëm, sesa nga gjykimi mbi ato që sapo tha.
Burri është n’udh’, qeli e litar,
Qyqet ke për shoqe, dimër e behar!”
6
Nuk dihej pse pikërisht Jakupi, tani brigadier i komunales, ishte ngarkuar të ndiqte këtë “transferim” nga qyteti buzë lumit, në Bohotinë.
– Shef Jakupi,- iu drejtua njëri nga punëtorët e ngarkimit. – Thasët e fundit qenkan plumb, sikur i kanë mbushur me gurë!
Papritmas, dy thasët me ngarkesë të rëndë, u çanë dhe në korridorin e ngushtë u hapën libra me kapak kapital dhe në gjuhë të huaj. Jakupi i bëri sytë katër. Mori në dorë një prej tyre dhe nisi ta shfletojë, si një i uritur me copën e mishit. E pa syçelët si të ishin trakte antiregjim.
Papritur e flaku tej, si ta kishte përcëlluar një urë zjarri. Pas pak, u bë pishman. U kthye vrik. U kërrus sërish dhe mori dy libra nga çimentoja e korridorit. Ishin në gjuhë të huaja. “T’ua jap të mëdhenjve”,- tha me zë të ulët.
– Si the, o shef?- e pyeti njeri nga djemtë.
– Hiç, hiç! Të çarë, të paçarë, thasët hidhini në makinë se makina është ndezur dhe harxhohet karburanti i shtetit. Do të ikim të gjithë në Bohotinë! Shkarkojmë plaçkat atje dhe kthehemi pasdite. Se nesër jemi për punë,- u tha Jakup “shefi” çunave të ngarkimit.
Kamioni u ndez dhe, pas pak, qyteti buzë lumit së bashku me mjegullat e tij të përhershme që vinin nga lumi dhe kodrinat shtufishte në të dy krahët e tij, mbetën pas kthesës së fundit të rrugës.
* * *
Makina hepohej rrugës malore sa në një kanal në tjetrin, nëpër kthesat e pafundme. Kamioni gjarpëronte duke prekur ngado degë të pemëve të egra. Në fillim koçimare dhe, në zona më të epërme, përrall, shkozë dhe ilqe.
Nga xhami i kabinës, Eva shikonte rrëpira të tmerrshme, kthesa pa fund, kanione me një bukuri të frikshme dhe shkëmbenj si të përgjakur. Gjithkund i bëhej se do të shfaqej përtej, mes shkëmbinjve të kuqëremtë dhe të prerë si me shpatë, fytyra fisnike e Isakut. Dhe zëri tij… nga mjegullat e kanioneve…
“Ma jep fjalën! Të kujdesesh për vete, për Siborën e vogël dhe Mateon!”
7
Skenat e rrugës së mundimshme malore iu miksuan përgjumshëm me fragmente nga jeta e lumtur në kryeqytet. Iu përhitën xhirot proverbiale në bulevardin e madh ndanë hotel ‘Dajtit’ deri tej, te korpusi qendror i Universitetit. Pastaj i kumbonte në shpirt zëri i ëmbël i Isakut. “Akullore apo parfe? E di pikën tënde të dobët: parfe! Shpejt te kafe ‘Flora’ ose në barin e madh të Pallatit të Kulturës.”
Iu risoll sysh sheshi ‘Skënderbej’. Por çudi. Ngjante tani me sheshin e qytetit të vogël ku ishin internuar.
Tani, pranë sheshit ‘Skënderbej’ kalonte një lumë fiks si ai i qytetit të vogël. I kthjellët në verë dhe i turbullt, gati baltë në dimër. “Parfe, parfe”, sikur thoshte Eva.
Pastaj, iu bë sikur befas u hap me poterë një portë e madhe prej qelqi në një bar të kryeqytetit, pranë bllokut të banimit ndanë Lanës. Pastaj i kaloi si në një film dërgata e parë e “dashamireve” nga Fronti në qytetin e vogël, pak ditë pasi kishin arrestuar Isakun.
“Unë jam shoqja Nurfo dhe kjo është shoqja Dallandyshe. Të dërguara nga Fronti për të mirën e familjes tënde.
Nuk je as e para dhe as e fundit që e pëson për shkak të bashkëshortit. Ndaje me gjyq, mblidh mendjen e shiko fëmijët dhe nuk do të të heqin as nga qyteti dhe as nga puna si mësuese. Kështu bëj!”
“Babanë e fëmijëve nuk e ndaj. Faleminderit që përpiqeni për të mirën time dhe të fëmijëve të mi!”
* * *
Kamioni me plaçka kishte ngecur në një zhavorrishtë me pellgje uji në rrugën malore dhe po xhironte. Brofi e trembur dhe shtrëngoi në gji vajzën e vogël.
Dërgata e dytë dhe e treta nuk vonuan nga njëra-tjetra. E dyta, kishte në përbërje dy gra dhe një burrë. Si i kishin emrat? Nuk i kujtohej emri i të dy grave të Frontit. Por si fytyra i kishte parë në rrugët e qytetit. Ishin të kudondodhura si aktiviste. Kishin madje diçka prej burri në pamje dhe në ecjen e tyre. Por fytyra e mashkullit që i shoqëronte i kujtohej. Ai quhej Halim Corodoli dhe ishte brun i theksuar.
“Dëgjo, moj shoqja Eva. E di nga vij unë?
“Po. Nga Fronti vini, sapo ma thatë,- iu përgjigj Eva.- Faleminderit për interesimin.”
“Nuk e gjete,- tha shoku Halim.- Unë vij nga kllasa. Vij nga kllasa që çan dërrasa! sqaroi ai me krenari.- Marangoz i thjeshtë isha, por Partia dhe Fronti me në krye Udhëheqësin, më dhanë dorën. Natën e mbarova shkollën e mesme dhe, më pas, shkollën e partisë. Dhe ja ku jam, për të të kërkuar që t’i japësh duart ish-bashkëshortit tënd bukëshkalë, që doli armik i pushtetit popullor dhe i partisë!”
“Ai nuk është “ish-bashkëshorti”, por bashkëshorti im dhe babai i fëmijëve të mi”,- tha Eva.
“Ti qofsh!”- tha gruaja e parë. “Ti qofsh!”- imitoi të parën edhe e dyta. “Mos i bjer së mirës me shkelma, shoqja Eva, shoqja mësuese. Për të mirën tënde e kemi”, tha Halim Corodoli dhe vuri dorën në barkun vezak si një besimtar i devotshëm i sektit të partisë.
“Ai është burri im. Bashkëshorti im!- kishte këmbëngulur Eva.
“Gjynah!, ia bëri Halimi. Vërtet gjynah!”, dhe kaloi dy herë lart-poshtë pëllëmbën e hapur të dorës së djathtë mbi mjekrën e tij konike, si për të treguar, edhe me gjestin, se kjo punë mbaroi. Domethënë, në qafë paç veten dhe fëmijët!
Dërgata e tretë vonoi dhjetë ditë. Në klasën fillore ku Eva jepte mësim në qytetin e vogël, një ditë shkoi vetë drejtoresha Merjeme. Hapi pa trokitur derën e klasës së Evës në orën e dytë të mësimit. E vështroi e përqendruar dhe me seriozitet, ndërsa mësuesja fliste në dërrasën e zezë me shkumës në dorë. Nxënësit pëshpëritën. Merjemja, serioze si në një mbledhje të komitetit të partisë, ia bëri me dorë të afrohej.
“Disa shoqe do të të vijnë pasdite në shtëpi, mësuese! Kupton? Janë nga organizata e gruas dhe Fronti. Nuk është shaka! Për të mirën tënde. Tregohu e zgjuar! Kaq! Punë të mbarë!”, dhe u largua rëndë-rëndë në korridor si një patë e ushqyer mirë.
Eva qëndroi mbi gjëmba gjithë pasditen, duke parë orën në mur. I vuri në gjumë fëmijët dhe nisi të shkruajë ditarin e mësimeve për ditën e nesërme.
Më në fund, ato erdhën. Hynë njëra pas tjetrës. Tri gra. Prezantimin e bënë sapo u ulën përreth tavolinës në dhomën e pritjes. Shoqja Vangjeli, shoqja Vitori dhe shoqja Parashqevi. Që të trija aktiviste të vijës së parë.
“Për të mirën tënde dhe të fëmijëve”, ky ishte refreni. Ajo, Eva, duhej ta ndante “ish-burrin”! Ndryshe, familja do të dëbohej nga qyteti në një rrugë pa kthim, drejt fshatit. Kooperativiste. Si gjithë të tjerat. “Mos i bjer së mirës me shkelm!”
Eva sërish nuk ndryshoi mendim. I falënderoi dhe vetëm kaq. Ishte pajtuar me fatin e saj.
8
Nga trandjet pa fund dhe e dërmuar nga rruga malore, Eva ishte përgjumur kur boria e gjatë e kamionit e zgjoi dhe papritmas kërceu përpjetë.
– Arritëm!- tha shoferi.
– Arritëm në Bohotinë,- përsëriti edhe Jakupi me fytyrën e murrosur si malet që rrethonin fshatin nga të gjitha anët.
Pak njerëz qëndronin para zyrës së PTT-së ku ndaheshin gazetat. Një burrë i gjatë me mustaqe, që kishte veshur një peliçe ngjyrë ushtarake, i priti pranë rrepeve shekullore të fshatit. Mesa dukej, ishte njeriu i ngarkuar me pritjen dhe akomodimin e tyre.
– Mirë se erdhët, burra!- iu drejtua ai shoferit, punëtorëve të ngarkimit dhe Jakupit.
– As dy minuta dhe shkojmë te konaku për të shkarkuar,- tha ai dhe eci më këmbë para kamionit deri tek një kthesë rruge brenda fshatit.
– Këtu,- tha vendaliu.- Ky është konaku,- dhe bëri me dorë nga një gjysmëbanesë-gjysmëkasolle, me mure guri kseroledh (qerpiçi).
– Mos e shikoni kështu, se nga jashtë nuk ta mbush mendjen, por brenda ka dy dhoma. Nevojtoren e ka jashtë, si gjithë fshati, në natyrë,- dhe tregoi sërish me dorë nga një kolibe në formë arkivoli vendosur pingultas, rreth 30 metra larg shtëpisë, ngjitur me gardhin me tela me gjemba dhe driza ndanë bahçes mbetur djerrë qyshkur.
Banesa ku do të futej familja e mbërritur nga qyteti i vogël dukej që përtej se ishte diçka e braktisur prej kohësh, pa asnjë shenjë rishtare të duarve të njerëzve.
Kamioni ndoqi pas pritësin dhe njerëzit e komunales. Pastaj ndaloi dhe punëtorët hapën spondet e karrocerisë nga ana e shtëpisë së ulët njëkatëshe. Shtëpia ishte me mure guri, e mbuluar pjesërisht me llamarinë të valëzuar dhe pjesërisht me kashtë thekre. Dukej si një gjysmë-shtëpi mbi tokë dhe e braktisur. Dallohej nga shtëpitë e tjera në radhë që ishin më të larta dhe të mbuluara me dërrasa të rregullta guri gri ose me tjegulla të kuqe.
– Ka qenë magazinë e vogël kooperative dikur,- tha pritësi.
Pastaj nxitoi të hapte portën me llamarinë në oborr dhe, pasi çkyçi drynin me zinxhir te porta, e ftoi Evën të futej brenda.
– Je e lodhur, ke dhe fëmijë të vogël, – tha i keqardhur vendaliu, duke parë me dhembshuri vajzën që flinte mbështjellë me kuvertë në krahët e së ëmës.
– Plaçkat këtej, djema! Pastaj iu drejtua njeriut me kapele, që kryesonte grupin e kamionit:
– Shoku Jakup, sa të shkarkojnë djemtë, ne shkojmë hedhin nga një gotë e pimë një kafe te shtëpia ime, se e kam dy çapa larg. Ose nga klubi. Ku të duash. Të vijë edhe shoferi, po të dojë. Po i them gruas t’i çojë diçka për të vënë në gojë edhe mësueses, se ka edhe fëmijë të vegjël.
Jakupi dëgjoi i ngrysur, por tha tjetër gjë.
– Djema, te klubi ju presim,- dhe ndoqi nga pas vendaliun.
9
Ishin ditët e fundit të nëntorit. Bohotina në malet rreth e rrotull ishte zbardhur me dëborë, deri pak mbi shtëpitë e sipërme të fshatit.
Pas një jave, Eva ishte rregulluar disi në konakun në Bohotinë. Rrëzë murit të jashtëm kishte dru lisi, të bëra gati për oxhakun e banesës përdhese. Që atë natë ndezi zjarr në vatrën e shtruar me tulla të kuqe dhe të kornizuar nga të trija anët me një llamarinë të zezë.
Kur ecte nëpër rrugët e fshatit, të gjithë e shikonin me kërshëri, por pothuajse askush nuk e përshëndeste. Vetëm kur shpinte djalin në shkollë më ndryshe, dëgjonte ndonjë “mirëmëngjes!” ose shkurt, “ngjes!” Të gjithë në fshatin malor ruheshin prej saj, si të ishte një leproze dhe i frikeshin marrjes së virusit.
Por muri shkëmbor i heshtjes me kalimin e kohës, ngadalë dhe fshehurazi pësonte ndonjë çarje të vogël. Dy-tri gra nga shtëpitë fqinje i kishin sjellë një legen llamarine për të larë rrobat dhe një gjym për të mbushur ujë te çezma më e afërt e mëhallës, Kroi i Pashait.
Gjithmonë fshehurazi nga sytë e publikut, i kishin sjellë edhe ndonjë ushqim me gjithë varfërinë ekstreme që kishte pushtuar vendin.
Fshati përtypte bukë misri si pothuaj të gjitha fshatrat në Shqipëri.
* * *
Javë e tretë të mbërritjes, në pragun e konakut të Evës u shfaq një grua e moshuar.
Shtatlartë dhe krejt në të zeza, siç ishin të gjitha gratë e moshuara të atyre viseve malore. Veshur me çitjane. Poshtë një peshlliu thurur me shtiza përreth supeve, mbante një rrobë karakteristike që Eva nuk e kishte parë kurrë më parë: një nje jelek tw tillw pa mwngw. E ngushtë në bel dhe e rrahur lart-poshtë me makinë ose nga një dorë e kujdesshme artizaneje. Më vonë mësoi se kjo xhaketë grash, kaq fine, quhej libade dhe mbahej nga femrat vetëm në Labëri.
– Bijoo, jam nënë Zeno. Banoj dy konakë më tej. Jemi gjitone.
Veç kësaj, e habiti edhe një zakoni i rrallë i kësaj nëne labe, e cila pinte duhan me çibuk, që nuk e hiqte nga dora.
Eva bënte shumë kujdes me çdokënd që fliste.
Ende pa u ulur te vatra, Zeno futi dorën poshtë futës, mbi çitjane, dhe që aty nxori një pagur uji nga të ushtarëve të Luftës së Dytë Botërore.
Bohotina dikur kishte qenë pikë e rrahur e frontit të luftës italo-greke dhe, pothuaj në çdo shtëpi, mund të gjeje sende që të kujtonin luftën. Pagure, gaveta, helmeta, kasa municionesh. Deri edhe shule hekuri me spirale dhe tela me gjemba nga i frontit, që tani rrethonin kopshtiet dhe oborret e pothuaj çdo shtëpie.
Helmetat e ushtarëve të huaj i shikoje ngado, edhe në një funksion tjetër: si vazo të mbjella me borzilok e livando, ose si enë për të gatuar ushqimin e qenve nëpër stane dhe atyre të shtëpive.
– Merre, vajzoo! Është me qumësht,- iu drejtua Evës nënë Zeno, kjo grua e çuditshme që pinte duhan me çibuk si pak burra në atë fshat malor.
– Bëje për fëmijët!- dhe vuri çibukun dhe gishtin tregues te buza, në shenjën “bëj sy-e-vesh katër!”.- Sakën se i thua njeriu! Është nga lopët e kooperativës. Po e morën vesh, na piu e zeza! Kaq llafi!- i tha si me urdhër prej njeriu të afërt.
Eva, u kthjell edhe më shumë.
Kjo grua, kishte mbetur e ve prej tridhjetë vitesh, që kurse burrin ia kishin vrarë gjermanët në vërri, në një stan diku në Mallakastër. E moshuar, por një plakë e fortë, kishte ende një nur të bukur. I kish dalë zot fatit të vet kur mbeti “në katër udhët” me fëmijët jetimë. Tani i fliste me një dhembshuri të habitshme, si të ishte gjyshja e saj. Çibukun me duhanin farmak në gojë e me shpresë në sy.
Eva u ngrit, e pa me mirënjohje të thellë dhe, pa asnjë fjalë, e përqafoi si gjyshen e saj.
Për herë të parë në jetën e vet, Evës i pëlqeu aroma e duhanit që vinte nga nënë Zeno. Mori frymë thellë mbështetur në krahërorin e saj të mbuluar me peshlli të zi.
10
Në Bohotinë banorët e rinj shkonin për të jetuar vetëm në dy raste. Të caktuar si specialistë në blegtori e bujqësi, ose si të internuar këtu nga vise të tjera. Ishte vërtet fshat i thellë malor, në lartësi rreth nëntëqind metra mbi nivelin e detit, por i bukur në çdo stinë. Veçanërisht në pranverën e jeshiles e të luleve pa fund, si dhe në dimrin e bardhë nga dëbora që këtu mbante katër muaj.
Fshati kishte shkollë të mesme bujqësore dhe një fushë futbolli. Kishte breza pyjorë të gjelbër në të katër stinët, për shkak të pishave dhe bredhave mbi fshat. Nga njëra anë kishte kanione të thella me një bukuri të frikshme.
E habitshme ishte sesi, kur në këtë fushë luanin djemuria pasdite, disa gra te moshuara, veshur me çitjane dhe libade, uleshin në shkallët e gurta të ‘stadiumit’, duke parë nipërit e tyre që luanin futboll ndërsa në dorë disa mbanin shpesh furkat me dru të gdhendur me shtëllunga leshi duke tjerrë e duke parë lojën e fëmijëve.
Por jo më kot, fshatrave si Bohotina u thoshin edhe “atje ku pula ha stërrall”.
Njerëzit hanin bukë thekre dhe misri. Mungesat e ushqimeve ishte një kalvar i mallkuar. Siç duket, prandaj Bohotina ishte përzgjedhur si vend internimi ose “vend pushimi”, siç thoshin me ironi në zyrat ku caktohej fati i shumë jetëve.
* * *
Lajmi se në Bohotinë do të dërgohej edhe një person tjetër “për pushime”, nuk dihet se nga goja e cilit banor doli në fillim dhe mori shpejt dhenë, nga mëhalla e Mustos në qendër deri përtej, në Stomirie dhe Kamenike.
Milto Kordha, bari me të leshtat, ndër më të moshuarit e barinjve të fshatit, që dikur në luftë pati qenë vetëm tri ditë me Ballin dhe pastaj partizan, e mori vesh ndër të parët. Një mik shtëpie i tij, nga fshati Horë, pothuaj ngjitur me Bohotinën, kunat i sekretarit të byrosë së partisë në zonë, i kishte thënë diçka.
“Ta dish vetëm ti!- i kishte thënë Miltos.
“Në Bohotinë është caktuar edhe një i internuar tjetër, përveç asaj gruas së armikut të pushtetit popullor. Partia e vlerëson Bohotinën si një fshat i besuar. Fshat vigjilent, ashtu siç jemi. Prandaj! Se, të ishte ndryshe, e çonin gjetkë. Fshatra të tjera ka plot në male”.
Kur dëgjoi këto, Milto Kordha ndjeu një si dhimbje në shpatull, që i vinte nga ftoma e vjetër, që nga koha e luftës. Ai vetë konsiderohej nga biografia “edhe ashtu, edhe kështu”, por gjithsesi, me një kleçkë në biografi, si një cen i vjetër në mushkëri, që do ta shoqëronte gjithë jetën.
Shumë shpejt u mësua edhe emri i gruas që do të internohej. Sevasti quhej. Ishte e paburrë. Të dhënat e para i erdhën, siç pritej, sekretarit të byrosë, Shefit Barxhulit. Ajo kishte dy fëmijë lindur para largimit të burrit në kurbet, në Amerikë. Vinte nga një fshat minoritar, por askush nga njerëzia e fshatit ku erdhi nuk e dinte arsyen e syrgjynosjes këtu, larg nga fshati i saj.
Sipas informacioneve, që i kishte në një zarf sekret vetëm sekretar Shefiti, por që qarkulluan ato ditë edhe në Bohotinë, thuhej se i shoqi kishte ikur jashtë shtetit. Pati ikur në kurbet para Luftës së Dytë, si një pjesë e kurbetlinjve që kishin lënë shtëpi e prokopi në fshatrat kufitare në kërkim të ilaçit kundër varfërisë. Kishte mbërritur në Amerikë dhe atje mbeti, edhe kur përfundoi lufta. Këtej i mbeti gruaja, Sevastia shtatzënë me një djalë në bark, që tani ishte në shkollë në Tiranë.
11
Kamioni që shpuri në Bohotinë banoren më të re, por të moshuar, askujt nuk ia mbushi mendjen se po sillte një të internuar. Ca më tepër që ishte një kamion tip riportabël, nga ato të ndërmarrjeve të ndërtimit, me karroceri një si kazan të madh metalik, që shërbente për ngarkesa llaçi, gurë ose materiale ndërtimi.
Por në qendër të Bohotinës, pranë sheshit para klubit të fshatit dhe mapos industriale dhe ushqimore, vendasit u habitën kur nga kabina e makinës, përveç shoferit, zbritën edhe dy persona të tjerë. Një polic me uniformë dhe një grua e moshuar me rroba të zeza, që nuk ngjanin fare me veshjen që mbanin gratë e moshuara në krahinën e Bohotinës.
Polici i gjatë foli diçka me shoferin dhe më pas u nis drejt postës së policisë, vetëm dy çapa larg nga qendra e fshatit. E moshuara dhe shoferi qëndruan para makinës, ndërsa dhjetëra sy kureshtarë po i shponin me shikime nga klubi i fshatit, nga zyra postare dhe zyrat e admnistratës së kooperativës. Gratë, që po mbushnin ujë me gjyma nga kroi i qendrës, e heshtën bisedën. Lanë gjymat në sheshin me pllaka të kroit dhe shikonin me habi të sapombërriturën.
E moshuara dukej qartë nga veshja që vinte nga vise të tjera. Në kokë kishte një shami të zezë, të lidhur ndryshe nga gratë e moshuara të krahinës malore ku shkeli tani.
Kaq mjaftonte për pyetje: “Ç’është kjo që erdhi? Nga vjen? Pse e kanë sjellë? Ahaa! Është ajo që flitej. E internuara e re! Po kjo e shkretë, ç’ka bërë vallë? Apo ia ka bërë burri të keqen, domethënë proçkën dhe kjo e vuan si ajo mësuesja, e shoqja e doktorit armik.”
Pas njëzet minutave pranë riportablit u afrua polici i gjatë me qime të verdha dhe dy civilë.
– Ne jemi të pushtetit,- iu drejtua gruas së moshuar njëri nga shoqëruesit vendorë të policit. Gruaja e thinjur tha diçka në gjuhën greke, që askush nuk e kuptoi.
Burri i sapoardhur e ngriti zërin, me shpresë se këtë radhë, po ta ngrinte zërin, ajo do të kuptonte:
– Ne të dy, të dyyy, jemi nga të këshiiillit!
Por ajo dukej që nuk kuptonte fare shqip!
– Mos u lodhni kot, more njerëz! Sevastia e shkretë nuk di asnjë fjalë shqip! Po nga veshët është në rregull!- tha shoferi i zisit ripotabël, që e kishte sjellë gruan në Bohotinë.
– Efxaristo , more xhani!- tha gruaja që kuptoi se po flitej për të.
– Ububu!- ia bëri tjetri, i këshillit.- Kjo nuk ditka vërtet asnjë fjalë shqip!
– Oo dreq!- tha i dyti.- Po si do t’ia bëjmë me këtë? Si do të kuptohemi, një zot e di!
– T’u themi atyre të partisë. Këtë do të bëjmë,- tha ai i këshillit dhe ia bëri me shenjë gruas t’i ndiqte pas.
– Për ndonjë orë punë, u ndihmoj edhe unë me përkthimin,- tha shoferi,- se pastaj do të kthehem. Nesër, duhet të paraqitem në ndërmarrje!
12
Kishin kaluar pothuaj tetë muaj në Bohotinën e largët, që kur Eva punonte në farishte.
Ishin ditët e para të dhjetorit dhe bora kishte zbardhur gjithçka. Nga oxhaqet e shtëpive që nxirnin tym mbi çati, në fshat mund të numëroje mbi njëqind e tetëdhjetë shtëpi. Mateo ndiqte klasën e dytë në shkollën e fshatit. E ëma bënte të pamundurën që djali i saj të ishte shumë i rregullt në mësime dhe në veshje. Mateo dhe Sibora ishin gëzimet e vetme të saj në këtë jetë të re dhe tepër të vështirë.
Por ajo vetë nga dita në ditë ndiente në sy dhe në shpirt se ngado ndeshej me muret e një rrethimi të dyfishtë. Malet e Bohotinës e qarkonin fshatin si karakollë, nga të gjitha anët, duke lënë sipër vetëm një kupë qielli të kaltër. Një kupolë qielli, që sikur ta zinte frymën.
Ishte edhe rrethimi tjetër, më i rëndë se i pari. Largësia. Muri njerëzor, me heshtje.
Ky ishte rrethimi i vërtetë.
* * *
Prej ditësh kishte nisur edhe këtu zbatimi i direktivës bujqësore nga udhëheqja: çelja e tokave të reja të bukës. Brigadieri, i shoqëruar nga sekretari i byrosë, një ditë shkuan në farishte, në vendin e punës së Evës.
– Është porosi nga lart,- tha me ton të prerë sekretari,- nesër e në vazhdim edhe ju katër gratë e farishtes do të vini në Qafën e Shëmitrit për hapjen e tokave të reja.
“Domethënë, ky i shkurtri është sekretari që thonë, mendoi me vete Eva, që kishte mbështjellë kokën me shami si shoqet.
Sekretari, Shefit Barxhuli, mbante kasketë ushtarake kineze dhe kishte një vit që bënte punën e kreut të partisë për të gjithë krahinën malore të Bohotinës. Dukej qartë se imitonte udhëqësit në Tiranë, të cilët tani mbanin kasketa të tipit kinez, shprehje e dashurisë pa kufi me Kinën e madhe motër të Mao Ce Dunit. Ai vinte nga klasa punëtore dhe, sa herë binte fjala për këtë klasë, kujdesej që këtë fjalë ta shqiptonte me “ll”, si ata lart: “kllasa”. “Unë vij nga kllasa punëtore, nga kllasa e partisë!”
Kishte punuar si zdrukthtar në një ndërmarrje në qytet, por gjithmonë i organizuar në parti.
Pas një kursi lokal partie, vijonte në Tiranë me korrespondencë shkollën e partisë me emrin e Iliçit rus. Karrierën e kishte nisur në krahinën malore. Bënte çmos të imponohej, shpesh me arrogancë dhe veshje prej kinezi. Imitonte garderobën imagjinare të udhëheqjes në kryeqytet.
Udhëheqësit atje lart në kryeqytet, pasi kishin lënë pas modën ruse të veshjes, tani ishin kthyer në mënyrë masive te kasketat kineze.
Dhe shoku Shefit e ndiqte me nuhatje majmunore imitimin e udhëheqjes. Kur fliste, tundej mbi majat e këmbëve për t’u dukur më i gjatë. Por bohotinasit, që mbahen për ironi, në davete familjare me njëri-tjetrin e mbiquanin herë “kinezi” e herë “biçimi”.
– Partia nuk bën dallime!- tha Shefiti i partisë,- duke e zhbiruar si me një skaner e duke i hedhur një sy mashkullor nga koka në këmbë “armikes së bukur, Eva”.
– Qilizëm me krahë për toka të reja!- tha ai me sytë te gjoksi i Evës dhe triumfator para katër grave: tre me cene shëndetësore dhe një me cen biografik.
– Kazmat do t’ua sjellim ne atje,- tha me një ton krejt të butë e njerëzor brigadieri, si për t’i ngushëlluar katër gratë e farishtes.
– Po unë që kam vajzën në çerdhe, nuk arrij ta marr dot po erdha aq larg!- tha me gjysmë zëri Eva.
– Atë e di Partia!- tha brutalisht Shefiti,- duke ngritur dorën e djathtë përpara, si të imitonte dorën e profetit Lenin, siç e kishte parë te busti në lulishten e qytetit buzë lumit.
– Të paktën Eva të mbetet këtu, se ka fëmijën e vogël,- u hodh njëra nga gratë e farishtes.
-Havaaa!! Ti flet badiava!- iu kthye me ironi Shefiti.- Shiko fëmijët e tu ti. Partia i di të gjitha! Ashtu, shoqja Havaaa që flet në havaaa!
“Është e kotë të kërkoj gjë nga ky monstër”, mendoi Eva. Nuk deshi t’i jepte shkak këtij njeriu me nofkën “kinezi”, të ndjehej edhe më shumë i kënaqur në sadizmin e tij.
13
Shefit Barxhuli, sekretari i byrosë së partisë për krahinën e malore, po kërkonte pandërprerë në telefon qendrën e rrethit, për të komunikuar me eprorët. Pasi u lodh duke rrotulluar mbi tryezë telefonin me manivel si mulli kafeje, më në fund iu shkreh centralistes, duke ngritur zërin enkas, që të dëgjohej nga porta e hapur deri tej, te tavolinat jashtë klubit të fshatit:
– Moj shoqe! Jeni këtu juve, apo nuk jeni këtu! Më lidhni urgjent me qendrën! Me komitetin! Posi! Alo, shoku Nazif? Urdhëro! Si urdhëron, e kemi sistemuar në një dhomë të një shtëpie të braktisur nga një familje që ka ikur pas luftës në Tiranë. Kooperativa e Bohotinës e ka përdorur gjithmonë si depo duhani. Si urdhëron! Aty e kemi futur, shoku Nazif, sipas porosive tuaja. Vetëm kokën ka, nuk ka njeri. As fëmijë. Sigurisht që e dini, shoku Nazif.
Deri jashtë dëgjohej ende zëri i tij.
– Por kemi vetëm një problem. Ajo nuk e di gjuhën shqipe! Nuk dimë si të komunikojmë. Di vetëm greqisht, e ka gjuhën e nënës. Po po! Ju kuptova. Kemi në zonë vetëm një mësues matematike që di greqisht. Është i ardhur. Do ta sjellim këtu. Si urdhëron, shoku Nazif! Si urdhëron! Këto ditë do ta zgjidh unë edhe punën e komunikimit, me atë mësuesin.
* * *
Të nesërmen mësuesi i matematikës trokiti në portën e zyrës së byrosë dhe priti. Trokiti përsëri dhe në portë u dha figura e Shefitit.
– Aaa, mos je ti ai mësuesi i arithmetikës?
Tjetri e pa me ndrojtje. “Si e kanë hallin?, mendoi.- Mos më kanë gjetur gjë në biografi për dajon, që kam në Australi, oh nëna ime!”
– I matematikës,- saktësoi ngadalë.
– Shumë mirë, si e ke emrin, ti djalosh?
– Alqiviadh,-tha tjetri.
Sekretari hapi bllokun dhe lexoi me rrokëzim:
– Al-qi-vi-adh…Palla-vraqi! Tamam. Partia i di të gjitha!- Pastaj e pa nga koka në këmbë.- E di pse të kemi thirruar, Alqi?
– Jo! Nuk më ka thënë njeri, shoku Shefit.
Njeriu i zyrës heshti pak dhe diçka lexoi ose bëri sikur lexoi në një bllok të trashë.
– Djalosh, të hënën do të fillosh punë në shkollën e Bohotinës. Do japësh lëndën tënde. Me ata të seksionit në rreth ka folur Partia. Këtu kemi nevojë, se do të përkthesh, kur të të kërkojnë, Një grua që kanë sjellë të jetojë këtu, nuk di fare shqip. Po fare, ama! Hiç! Është nga anët tuaja.
Shefiti u ngrit dhe nuk i la kohë mësuesit të jepte asnjë mendim.
– Ajo gruaja do të jetojë këtu? Ç’punë bën ajo?
– Ka ardhur për pushime dimërore, djalosh!- ironizoi sekretari.- Këtu do të punojë, se është e internuar.
Alqiviadhi u step.
Shefiti pa hezitimin e tjetrit dhe, duke zgjatur dorën për mbylljen e takimit, i tha:
– Këto punë i ka parë partia dhe shteti. Hë bravo!- dhe i vuri dorën në sup, tani si një babaxhan.
14
Anest Melo, ishte ndoshta i vetmi student në kursin e inxhinierisë së ndërtimit në Tiranë, i cili vinte në fakultet nga puna, si hidroteknik, ndryshe nga studentët e tjerë, që vinin nga gjimnazet.
Ai kishte punuar më parë disa vjet si teknik ndërtimi në Himarë dhe pothuaj në të gjithë fshatrat e Bregut e njihnin si të tillë në kooperativën e tyre.
Por ndërsa po ndiqte me pasion studimet universitare në mesin e vitit të parë, kishte rënë në sy si një nga studentët më të mirë. Një ditë, në korridorin e universitetit dikush e kërkonte.
I interesuari, një civil në moshën e një burri të pjekur, pasi takoi më parë punonjëset e sekretarisë së fakultetit dhe mësoi sallën e leksionit ku ndodhej Anesti, u shfaq pas portës së saj, në pritje.
– Ju djalë, jeni Anesti Melo?
– Po. Urdhëroni. Mos kam ndonjë lajm të keq nga shtëpia? Nga nëna?
– Jo! Domethënë, po. Do të vini me mua në Policinë e Tiranës. Ju kërkojnë atje, se kanë një porosi.
– Porosi?!- Unë në polici? Nuk kuptoj? Ç’ne unë në polici ?!
* * *
Në zyrën e Policisë i thanë të ulej në një karrige në korridor. Njeriu që do ta priste i dukej fytyrë e njohur. Anesti e pa me vëmendje dhe u përpoq të kujtohej se ku e kishte parë atë fytyrë. Askund. I ngjante me portretin e inspektorit të policisë në filmin francez “Të mjerët”, një film që e kishte parë me shokët e grupit dy herë rresht, në kinema Partizani në kryeqytet. “Çudi, mendoi. Po ata sy prej akulli. Po ajo kokë katrore dhe po ai vështrim dhelparak.”
– Ju jeni ai studenti nga Vanova? Anesti…?- ia ndërpreu fillin e mendimit zyrtari me uniformë policie, që duket se kishte një post me rëndësi në këtë institucion të diktaturës së proletariatit, që quhej Degë e Punëve të Brendshme.
– Urdhëro? Po, unë jam.
– Ju kërkojnë në Degën e Brendshme të qytetit R. Është urdhër i prerë! Do të niseni nesër që në mëngjes me autobuzin e linjës së Bregdetit nga Llogaraja.
– Po unë kam me vete librat, dispencat. Kam nesër leksione edhe seminar.
Tjetri e pa me habi nga koka në këmbë dhe i tha qetësisht:
– Të kanë kërkuar kolegët tanë të degës dhe kaq mjafton. E dinë ata si e qysh do t’i bësh edhe leksionet, edhe seminaret tani e tutje.
Pasi lëvizi për të zënë vend më mirë në karrigen e zyrës, e pa drejt në sy studentin:
– Sonte do të flini këtu, në atë zyrën përkarshi,- tregoi me një laps kopjativ zyrën.- Dhe nesër do t’ju shoqërojë në autobuz për në R. një nga tanët.- Lëvizi kokën në drejtim të një njeriu me uniformë policie që priste në këmbë te porta.
– Kapter Xhebro!
Ai që quhej Xhebro mori drejtqëndrim.
– Si urdhëron, shoku shef!
Për studentin Anesti Melo, e nesërmja nuk po gdhihej dot. Në mëngjes e ndjeu kokën daulle dhe trupin të drobitur nga syprina e tavolinës. “Dyshek policor”, tha me vete i përhumbur. Kishte fjetur në tavolinën e dhomës ku e caktoi oficeri i shërbimit. Më saktë, ishte shtrirë njëlloj si të shtrihej në një dysheme çimentoje.
* * *
Autobuzi i markës çeke që pasagjerët i thoshin ‘Sata’, një kuti e stërmadhe shkrepseje me ngjyrë blu, u nis nga Tirana herët në mëngjes.
Xhebro, kapteri me uniforë policie, që do ta shoqëronte gjatë gjithë rrugës deri në destinacionin fundor në Degën e Brendshme të rrethit të rrethit R, kishte zënë vend në sedilje në krah të studentit, diku nga fundi i autobusit. Shikonte nga dritaret pothuaj në krejt rrugëtimin. Ishte fjalëpak. I heshtur dhe pothuaj pa gojë. Kur u afruan drejt Vlorës, tha ngadalë:
– Tani në Vlorë do të zbresim nga autobusi për një pushim. Sa të hamë drekë dhe të pihet ndonjë kafe. Ec përpara, djalo!
Anesti u ngrit me përtesë dhe pas pak, kur vuri këmbët në sheshin e agjencisë së udhëtarëve, përballë një klubi të madh ku po hynin pasagjerët, ndjeu në fytyrë dhe në krejt qënien e tij erën e mirë të jodit të detit.
U ndje i malluar.
Aroma e jodit i solli në mendje kohën kur punonte për disa vite në Himarë dhe fshatrat e asaj ane të Bregut, miqtë e ngushtë dhe dashurinë e parë. Nuk kishte uri dhe nuk hyri në restorant si të tjerët. Po ecte ngadalë para autobusit në afërsi të hotelit të ndërtuar dikur nga italianët me emrin ‘Adriatiku’. Ndjeu se po shkelte mbi kujtimet rinore. Po i hidhte hapat ngadalë, me frikë se mos zgjonte dikë. Ndoshta veten e tij të një viti më parë.
Befas një zë fëmije e përmendi:
– Xhaxhi Nesti, xhaxhi Nesti!- dhe një vajzë e vogë iu mbështoll te këmbët.
U prek. Ishte vajza e Damianit, mikut të tij më të mirë në Himarë, që tani ishte transferuar në Vlorë.
I përkëdheli flokët dhe instiktivisht vështroi nga Xhebro që qëndronte pak hapa më larg.
– Xhaxhi Nesti, unë nuk iki po s’erdhe të takosh babin, se kjo është lagjja jonë e re këtu në Vlorë,- tha vogëlushja.
Ç’t’i thoshte! Nesti ishte mik i ngushtë me babanë e saj në Bregdet.
“Do të kërkoj ndihmë nga roja”, mendoi.
– Të lutem, ta takoj pak familjen e saj, se i kam miq dhe me babanë e saj kam punuar. Më është gjendur në vend të vëllait të madh që s’kam.
Mbeti si i ngrirë me duart në kaçurelat e vogëlushes dhe me kokën kthyer nga tutori i tij me uniformë policie. Nuk dinte si të dilte nga kjo situatë. Tjetri u mendua një hop.
– E di ç’ke ti? Ik e takoi. Ik djalo! Piqu me miqtë e tu. Njerëz jemi të gjithë. Unë do të pres jashtë shtëpisë, por sot them se do të flemë në Degën e Vlorës. Nesër me kismet. Nisemi me ‘Satën’ e mëngjesit për udhë.
Studenti e pa me habi. Nuk dinte si ta falënderonte. Ishte i befasuar nga mirësia e papritur e këtij polici të çuditshëm. E kishte kuptuar që në takimin e parë nga aksenti se ishte nga anët e Labërisë. Nuk dinte ç’lidhje kishte kjo me atë çast, por i erdhi mirë.
Ndjeu se më tepër se malli për mikun e vjetër, nevoja për të shkëmbyer një mendim apo të merrte një këshillë për situatën absurde ku ndodhej, e shtynte ta takonte atë medoemos.
15
Kishte pirë kafen dhe kishte provuar glikonë e qitros, nga duart e Mondës, gruas duarartë të Damianit. Ky, pasi dëgjoi me vëmendje rrëfimin, tha qetësisht:
– Unë e di që ti je rritur jetim, Nesti. E di për babanë tënd që ndodhet në Amerikë dhe të ka lënë në bark ende pa lindur, kur iku gjatës luftës. Për atë që më pyete, them se nuk do të të marrin për në burg. Po të të merrnin për në burg, nuk do të udhëtoje me autobus. Do të kishin vënë hekurat që në Tiranë. Por ndoshta, maksimumi, ndonjë internim për biografinë siç ka ndodhur me shumë të tjerë. Lufta e kasave, Nesti! Flama! Fati i keq mund të jetë se ka rrezik ta humbasësh fakultetin, që e kishe ëndërr.
Mori frymë thellë.
– Por kurajo, themi ne himarjotët. Kurajo!- dhe e përqafoi fort.
Pas pak Damiani e përcolli për në Degën e Brendshme të qytetit bregdetar. Në hyrje e priste Xhebroja.
– Do të flesh edhe këtu në një zyrë. Fola me të mëdhenjtë. Do bësh si do bësh, se natën është pak ftohtë,- i tha ai.
– Ke dy stola. Po e pe keq, shtriu mbi tavolinën e madhe.
Damiani dëgjonte me dhimbje.
– Shoku polic, të lutem, mund të sjell diçka nga shtëpia për t’u mbuluar Nesti? Nëse lejohet.
– Ik edhe sille,- tha Xhebroja.- Do të flas unë me këta.
***
Kur autobusi, ndali në Llogara për pushimin e shkurtër të kafes, Anesti nisi të shikojë fytyra të njohura nga zona e Himarës. Disa prej tyre e përshëndesnin me respekt dhe i flisnin në emër. Andoni, shoferi i linjës së Himarës nga Dhërmiu, e njihte gjithashtu. U dëgjua boria e mbarimit të pushimit.
– Nesti, eja para, se u lirua një vend,- tha Andoni.
Anesti pa nga Xhebroja, që po afrohej në krah të tij dhe iu drejtua me zë të ulët:
– Të lutem, nëse është e mundur, meqë më njohin të gjithë këtej, tani deri në Himarë dhe më tej, se kam punuar si gjeometër në çdo fshat, të mos qëndrojmë në një sedilje bashkë. Se dukem si i arrestuar. Mundet?
– Hidhu para, ku të tha shoferi,- iu përgjigj Xhebroja dhe vet zuri një sedilje bosh nga fundi i autobusit.
16
Pas disa muajve, Eva kishte nisur të mësohej disi me vështirësitë që e rrethonin. Vajzën e çonte në çerdhen e kooperativës, ndërsa Mateon e bënte gati për në shkollë para se të ikte në punë. Iu rikthye pasioni i saj i dikurshëm për të qepur e përshtatur rroba. Përshtati për fëmijët disa fustane e bluza verore e dimërore. Donte që djali i saj të ishte i dalluar në klasë jo vetëm në mësime, po edhe në veshje e pastërti. Në vetminë e saj kjo prirje iu kthye gati në një mani. Nuk donte kurrsesi ta shkelnin me këmbë, në çdo lloj situate. Ndjehej më mirë dhe e harronte lodhjen e punës fizike të ditës, kur djali i tregonte për përparimin në mësime dhe notat e larta.
Një ditë Mateo e lumturoi.
– Mami, shiko,- dhe i tregoi një fletë-lavdërimi me stemën e shëndetësisë, ku shkruhej me kaligrafi emri i tij si nxënësi më i dalluar në higjienë dhe pastërti. Evës iu mbushën sytë me lotë dhe e përqafoi.
– Mami, pse qan?- tha Mateo.- Nuk u gëzove për fletën e nderit?
– Po bir, u gëzova. Shumë!- dhe e puthi fort.- Nga gëzimi qava.
* **
Por një ditë tjetër, Mateo hyri në shtëpi duke qarë. Kur Eva u kthye nga puna dhe e pa me sytë e enjtur nga të qarët, e pyeti menjëherë:
– Çfarë të ka ndodhur? Pse ke qarë, zemra ime? Eja këtu!
Djali hezitoi pak dhe nisi të qajë sërish me ngashërim.
– Ai inspektori i shëndetësisë, që erdhi nga qyteti dhe që herën e kaluar më dha fletë-lavdërimin para shkollës, erdhi përsëri në shkollën tonë.
– Edhe pastaj, ç’ndodhi?
Doli përsëri si herën e kaluar para oborrit të shkollës së rreshtuar dhe tha: “Është bërë një gabim herën e kaluar nga inspektimi ynë i pastërtisë. Ky nxënës nuk e meriton fletën e lavdërimit! Prandaj ajo fletë nuk quhet. Anullohet! Ne do t’ia akordojmë një nxënësi tjetër, që ka edhe biografinë të mirë. Sepse shkollat tona, nën udhëheqjen e partisë, kanë plot nxënës të tillë, model.
– Po të tjerët ç’thanë?- pyeti Eva.
– E gjithë shkolla e rreshtuar ia bëri “Uuuu!”. Po shumë prej tyre u erdhi keq. Unë e kuptova. Ata më shikonin si miq.
– Po mësuesit?
– Mësuesit nuk folën. Po edhe atyre nuk u erdhi hiç mirë. Kur ngjitëm shallët për të hyrë nëpër klasa, mësuese Zenjo, ajo e gjata që të kam folur, që është me origjinë nga Gjirokastra, më përkëdheli kokën. “Mos u mërzit, xhan.Ti je më i miri”, më tha në vesh.
– Biri im i mirë, sytë e mi, zemra ime, që të dua kaq shumë!- tha Eva dhe e shtrëngoi fort në gji, si një shpend zogun e vogël të plagosur, që sapo ka shpëtuar nga egërsira në pyll.
17
Nga qyteti R., qendër rrethi, fshati i Anestit, Vanova ishte larg, por Dega e Brendshme nuk ishte as dy çapa nga sheshi i agjencisë së autobuzëve të linjave qytetëse. Anesti po e shikonte nga troturi përballë. Duke parë personat që hynin e dilnin në atë portë të madhe, tani vuri re për herë të parë se Dega, një pjesë të madhe të punonjësve i kishte civilë. Të tjerët me uniformë policie.
Krahasimi që i erdhi në mendje në Tiranë, për degën e brendshme kur shkeli atje dhe më pas, kur u largua për këtë udhëtim misterioz, iu risoll në tru sërish vetëtimthi. Kjo godinë trikatëshe, ishte një sy i madh qiklopi që kontrollonte jetët e tjerëve. Ata lëvrinin nëpër rrugët, kafenetë, restorantet, dyqanet, mapot industriale, në qytete dhe fshatra, edhe në banesat e banorëve.
Kapter Xhebroja u shkëput prej tij dhe u paraqit tek një sportel i vogël në zyrën pritëse, në katin e parë të degës. Te syrit i qikllopit, mendoi Anesti. Pastaj ai ia bëri me dorë të afrohej në korridor. Pas disa minutave, një oficer me uniformë policie hyri në dhomën e pritjes.
– Shoku Xhebro, i madhi i degës, shoku Bektash Hadëragaj, do të jetë këtu për dy minuta.- Vetëtimthi u ngrit nga karrigia në qendër të tavolinës kryesore, si ta kishte shpuar një akrep nga syprina e ndenjëses, për t’u ulur në një tjetër karrige në cep.
– Fute studentin!
Pas pak, një njeri me trup të gjatë, që ecte rëndë-rëndë si me supe, veshur me një xhup kinez me gëzof në jakë, me flokë të thinjura vetëm në tëmtha dhe gjysmëkaçurrela, u shfaq në korridor dhe hyri në dhomën e pritjes. Oficeri i shërbimit u ngrit në këmbë si me sustë dhe mbajti drejtqëndrim.
Kapter Xhebroja bëri të njëjtën gjë, por më ngadalë. I treti u ngrit studenti i mbërritur nga larg. Anesti pa sesi i madhi (“i syrit të qiklopit”, i vetoi frikshëm në tru) nuk i foli askujt. Pasi zuri vend, përsëri rëndë-rëndë, në karrigen ku më parë ishte ulur oficeri i shërbimit, u drejtuar nga Anesti:
– Ti je ai studenti i Tiranës? Hëë! Ai inxhinieri?
– Po shoku… Jam student në vit të parë.
– Shoku Bektash,- plotësoi tjetri.- Bee-ktash!- Lëvizi sërish nga karrigia për ta zënë vendin edhe më rehat.
– Ti… ti, domethënë ti nuk e di përse të kemi thirrur?
– Jo. Nuk e di, shoku Bektash!
– Po ta them unë, more king! Ti, ke një baba tutje? Tutje!- dhe bëri me kokë nga dritarja, për të kuptuar botën jashtë shtetit.- Tutje, në Amerikë. Ti ishe ende pa u lindur kur ai iku gjatë luftës.
– Unë… unë, nuk… nuk e kam parë asnjëherë!- belbëzoi studenti.
– Dhe gëzon shëndet të plotë,- tha me pezmin e sarkazmës i madhi i institucionit.- E kemi parë neve, po s’e ke parë ti! Por, more djalosh, po ai babai jot në Amerikë po bën punë armiqësore atje ku është, kundër pushtetit tonë popullor në Shqipëri! E more vesh?! Çfarë i thua ti kësaj? Hee!
Tjetri, tashmë i zverdhur në fytyrë, nuk dinte ç’të thoshte. Ngriti supet i habitur dhe i frikësuar.
– Ç’të them unë! Unë nuk di gjë. Jam i vetëm në shkollë në Tiranë dhe kam vetëm nënën në fshat, në Vanovë, që punon në kooperativë, si të gjithë.
Tjetri i nguli sytë si dy shigjeta dhe ndjeu menjëherë prenë e tij. Preja po i dukej si një qingj pirës, që po dridhej nën lëkurë.
– Sot, meqë u err, do të rrish këtu. Domethënë do të flesh këtu në këtë dhomë, se të tjerat i kemi të zëna. Janë prenotuar!- tha me cinizëm, duke nënkuptuar se qelitë ishin plot. Por nesër, që në mëngjes, do të të shpiem në Bohotinë.
Heshti pak dhe po zhbironte reagimin e studentit. Ndjeu si i rritej adrenalina duke parë përhumbjen e tjetrit. Të qengjit pirës që dridhej papushim, nën lëkurë.
– Po unë jam në shkollë, vitit i parë…- belbëzoi Anesti.
– Ishe! Po po, ishe! E dimë, si nuk e dimë ne kaq gjë!
U ngrit.
– Por tani do të shkosh për pushime. Në një vend me klimë të mirë. Malore. Në Bohotinë. Aty do të kesh edhe një surprizë, siç ndodh në pushime zakonisht. Do të gjesh dhe do shmallesh edhe me nënën tënde.
Pas kumtimit lakonik, i madhi doli nga kjo zyrë informacioni sikundër hyri, rëndë-rëndë, në qetësinë dhe madhështinë e tij. Me vetëkënaqësinë e një gjahtari të vjetër, që ka zënë një çark një gjah të mirë.
18
Pas disa muajve, muri i heshtjes në fshat ndaj familjes së internuar kishte nisur vende-vende të plasaritej. Kishte tani njerëz tek-tuk që e përshëndesnin. Më tepër gra. Sidomos ato të moshuarat. Ishin të gjitha me rroba të zeza dhe me tumane, që këtu u thoshin “çitjane”. “Si u erre, bijo?” Një herë tjetër: “U lodhe sot, moj bijë?” Këto ishin si të thuash kodet që Eva i deshifronte: jo të gjithë në këtë fshat të madh e kishin bojkotuar me shurdhëri, me mbyllje sysh dhe veshësh, përveç syrgjynosjes, që nuk varej fare prej tyre.
Herë-herë, kur ndodhej në oborrin e vockël para shtëpisë, shikonte dallimet në veshje të nuseve dhe grave që ende nuk kishin shkelur në moshë madhore. Megjithë varfërinë që në ato vite ishte ulur këmbëkryq, syri i kapte një pjesë veshjeje te gratë që e habiste, se nuk e kishte parë kurrë në qytete. Ajo ishte si një xhaketë femrash, treçerekshe, pa mëngë dhe me ngjyra të ndryshme sipas moshave.
Nuset e reja i kishin të punuara me kadife të kuqëremtë ose lejla e herë-herë jeshile, ndërsa të moshuarat, të njëjtën xhaketë, aristokrate, e kishin të rrahur nga lart-poshtë me damarë mbi cohën e kadifes së zezë. Edhe emrin e kishte të çuditshëm kjo veshje: libade.Me theks në zanoren fundore.
“Libade, thoshte me vete Eva. Ç’tingëllimë prej kadifeje të butë në mes të këtyre maleve të sertë dhe të lartë. Libade. Po edhe këtu, mendoi, jetonin tipa të butë njerëzorë, përkundër egërsisë së relievit, që e kishte rrethuar si në çark shkëmbor Bohotinën nga qafat e malit deri tej, në rrëpirat që përfundonin në kanione shkëmbore e hone të frikshme, qindra metra thellë.”
***
Një shi i butë sapo kishte pushuar dhe meditimi i saj atë pasdite prilli befas u ndërpre nga një zhurmë këmbësh në oborr.
– O bijë!- iu bë Evës se dëgjoi një zë gruaje.- Bijooo!- u përsërit zëri në pragun e shtëpisë.
Te oborri u shfaq një plakë e shkurtër dhe e rrëgjuar prej moshës. Eva hapi portën. Mysafirja iu duk se ishte e shkurtër, sa një grusht.
– Bijoo,- tha plaka. -Si i ke fëmijët? Atë të çerdhes? Vashën e vogël?
– Urdhëroni gjyshe!- e ftoi brenda.
– Jam gjitonia jote, Gjylyshaja, që mos qofsha!- tha plaka.
– Urdhëro, me se të të ndihmoj?
Kur e moshuara kaloi pragun e derës, Eva tha:
– E di. Ju kam parë shpesh që më përshëndesni. Faleminderit që erdhe! Po mos të bëj dëm që erdhe?- tha Eva.
– Ç’u kërren sytë atyre!- u përgjigj e moshuara në mënyrën e saj krahinore, ndoshta për të treguar gjykimin ndaj të tjerëve jashtë portës.
– Nuk do ulem se e kam vetëm konakun dhe pres nipin nga mali, e kam çoban. Po merri këto, nuse!- dhe nxori nga poshtë një përparëseje përmbi tumane, një send të lidhur me katër cepat e një shamie dore.
– Po ç’i ke këto, moj gjyshe?- ia bëri Eva.
– Hiçgjë s’janë! Katër kokrra vezë, të lidhura me një stërrok, shami. Koqeve, u themi na. Bëjua fëmijës. Do bjerja më shumë po u ra flama, që u shoftë dhe, dy pula më la gjallë.
Tek i zgjati vezët e mbështjella me shami, Eva vuri re nga afër duart e saj. “Sa shumë rrudha!”, tha me vete. Fytyra, e brazduar gjithashtu nga rrudhat. Iu dhimbs dhe iu mbushën sytë nga ndjenja njerëzore e së moshuarës.
Mes këtyre maleve kishte muaj që nuk kishte parë vezë me sy, pale t’ua bënte fëmijëve.
– Po unë ç’të të jap?- tha e prekur thellë dhe vështroi dhembshurisht plakën.
– Asgjë nuk dua, bijo! Erdha të të shoh dhe të them se. me fatin nuk hahemi dot. Po bëj kurajo se ke dy fëmijë për të rritur, – dhe i vuri dorën e rreshkur mbi sup.
– Nuk kam fëmijë. Jemi dy plaka në shtëpi. Djali i kunatës është edhe djali im. Është në mal, me dhën. E kemi flori dhe shpirt njeriu, e dua si sytë e ballit, që ta ruajë zoti! Kjo jetë, bijo, është sa një fletë, themi ne të moçmit. Njëherë e një kohë, në konakun tonë qëndronte këmba e mishit varur në hajat. Dhe voza me djathë e gjalp. Kishim kopenë tonë. Dhe sot, e di ç’themi ne me kunatën? O barku im kokove, sa ha kur ke, po sa duron kur s’ke! Kështu erdhën kohërat!
E pa me dhemshuri Evën.
– Të kam si evlatin tim, bijo! Këta na çitën barkun për bukë dhe për një çikë mish. – Vuri dorën në barkun e saj të tharë. Nuk thonë kot të parët: kjo jetë, sa një fletë, bijooo! Po shiko fëmijët që shyqyr i ke si molla deri tani, që zoti të t’i ruajë!
19
Studenti Anest Melo pas disa muajve ishte pajtuar më në fund më fatin tij. Nuk e kishte menduar kurrë më parë se muajt në internim do të bëheshin vite. Periudha e dikurshme romantike kur, djalosh i ri, kishte punuar si hidroteknik në fshtrat e Bregut, tani i dukej se ishte pjesë e një humbelle së bashku me sytë blu të Rinës, vajzës që dashuroi në ato vise të magjishme.
Ndërsa koha e artë e universitetit në Tiranë, me vlerësimet maksimale për përgatitjen dhe punët e tij në projekte, i dhimbte po kaq shumë. Këto, në jetën e tij kishin mbetur pas, duke i lënë në shpirt dhimbjet e trishtimin që e bartëte gado, tek bënte punë krahu në kooperativën malore.
I vetmi ngushëllim tani, ishte prania e nënës, Sevastisë. Me atë, kalonte jetën në kalidheshtëpinë, një barakë e mbuluar me eternit. Nëna gatuante duke mbajtur kështu imazhin e jetës familjare në kushte internimi. “Shtëpi si në laborator”, thoshte hidhur me vete Anest Melo.
***
Pas disa viteve në Bohotinë, ishte shtuar numri i të internuarve. Ishin bërë gjashtë. Anesti së bashku me katër të tjerët dhe nënën e tij, bënin edhe “dy shëtitjet e detyruara” siç thoshin me njeri-tjetrin për apelin e detyrur. “Shëtitja” e parë, lidhej me orën shtatë të mëngjesit. Tjetra, bëhej në darkë, në orën tetë. Të gjashtë të internuarit, duhej të shkonin të detyruar në “apel”, në një barakë të mbuluar me dërrasa dhe llamarinë të zezë, pranë zyrave të kooperativës. që të internuarit i thoshin”zyra”. Aty i priste i njëjti polic i zonës me uniformë. Misiri. Ai mbante librin e apelit mbi një tavolinë nga ato të mencës së kooperativës.
Në faqet e “zyrës”, ishin varur disa portrete. Sa herë që hynte në këtë “sallë” Anestit i ishte bërë si zakon që të këqyrte sërish e sërish fotot e varura. Tre me mjekër dhe dy, të fundit në rresht, pa mjekër. Marks, Engels, Lenin, Stalin, Enver. “I fundit, ky toni, nuk ka mjekër, mor; burr’ por ka parrullë ama-i thoshte një ditë i internuari nga Shkodra një mirditori në apelin e mbrëmjes. Dhe niste e lexonte me ngadalë parrullën në barakë:
– “T’u ngjitemi ma-le-ve e t’i bëjmë pje-ll-ore si edhe fushat!-Enver.
-Boll, he burr; se aq, dimë me e lexu shtypin e partisë…!-ia kthente tjetri me një ndjenjë bezdie.
Anesti e përtypte me shumë vështirësi këtë jetë të re. Të vetmet situata me pak humor ishin ato kur bisedohej mes të internuarish. Njeri prej tyre, Zefi nga Shkodra kishte qenw dikur partizan dhe ish komunist. Tjetri, Pashku nga Malësia e Mirditës vinte nga një familje bajraktarësh.
-E tanë jeta jonë ditore, mor’ burra shtrihet në një litar: nga Misiri i orës shtatë të mëngjesit , tek Misiri i orës tetë të mbrëmjes!-thoshte Zefi, duke bërë vlerësimet për policin e “Apelit”: Dhe pasi nuk ia varte kush , ia niste refrenit të tij:
-Misiri zotni, Misiri, ndër policat, ma i miri!
20
Ura e Arëzonjës në Hos të Zallit, kishte vite që ishte shndërruar në një gangrenë për kooperativën e Bohotinës. Shirat e vjeshtës me rrëketë malore e kishin kthyer në një lum të furishëm përroin e Arëzonjës dhe këmba e urës ishte shembur. Pas letrave në ministri nga kooperativa dhe komiteti i rrethit për shembjen e këmbës së urës, në Bohotinë ia behu një ditë një grup pune nga ministria për të zgjidhur situatën. Ujërat ishin tërhequr dhe një grup punëtorësh ku bënte pjesë edhe Anest Melo, po hidhnin inerte me lopata në vendin ku një buldozer po mbushte disnivelin e pjesës së rënë të urës. Grupi i ministrisë po këqyrte pa folur punën te këmba e shembur.
-Shoku kryetar, – tha në një çast zëvendësministri që kryesonte grupin e ardhur nga kryeqyteti,-më bëjnë sytë mua apo ai atje, është Anesti, një studenti im i inxhinierisë së ndërtimit?
-Po shoku Pjetwr, ai është.
-Më bën përshtyje se sa afrohemi ne, ai largohet. Përse ndodh kjo?
-Ç’t’u themi…!
-Ai më njeh mirë se jam pedagou i tij. Dhe ai ka qenë studenti im më i shkëlqyer i kursit të inxhinierisë së ndërtimit.
Tjetri i shpjegoi për fatin e Anestit.
-Ja pyete një herë. Përse largohet nga ne. Domethënë nga unë….
Kryetari, u shkëput nga grupi i ministrisë dhe shkoi te punëtorët. Pas pak u kthye .
-Nuk do që t’u prishë punë juve për shkak të biografisë së tij. Mendon se takimi me atë, do ju dëmtojë juve, shoku Pjetwr.
Pjetri i ministrisë këmbënguli ta takonte dhe ish studenti i tij kuptoi se duhej të angazhohej në grupin e punës për drejtimni e punimeve te këmba e urës.
-Ne do të bëjmë një plam ndërhyrje të punimeve për meremetimin e këmbës së urës.-tha ai.-punimet mund t’i ndjekë edhe Anesti. Me zyrën përkatëse për këtë qëllim, do të flasim ne.
Mbërritja e ish pedagogut të tij, tani zëvendësministër, ishte një rastësi mbret, për trajtimin e mëtejshëm të Anestit. Ai bëri projektet e detajuara të ndërhyrjes në këmbën e urës sikurse ia kërkuan. Nuk do ta dërgonin më në punë krahu si tre vite më parë. Në ditët në vijim, ai u kërkoi drejtuesve të Bohotinës që projekt e tij t’i miratonin dhe firmosnin në Tiranë përpara se niste puna në terren. Kërkesa e tij u plotësua sikurse u plotësua edhe nevoja për një kthinë, apo një lloj minizyre ku ai të mund të punonte si hidroteknik për nevojat e Bohotinës. Ndërkohë deri sa qëndroi në atë fshat për katër vite si i internuar, detyrohej si më parë të shkonte për ‘Apel” dy herë në ditë te vendi i castuar së bashku me nënën dhe të internuarit e tjerë.
21
Kishte kaluar veç një javë nga puna e re e Evës në hapjen e tokave të reja. Ajo çonte vajzën në çerdhe, pasi bënte djalin gati për shkollë dhe pothuaj vraponte të kapte shoqet e brigadës. Flluskat e duarve tashmë i ishin shndërruar në kallo. Por një ditë, kur ajo po thekte bukën e misrit në zjarr pranë shoqeve, brigadieri iu afrua dhe me zë të ulët i tha:
– Ti Eva, nga nesër do të punosh atje ku ishe. Në farishte. E gjykoi byroja e kooperativës ngaqë ke fëmijë të vegjël. Pastaj, shohim e bëjmë.
Ajo padyshim u gëzua. Pastaj brigadieri shtoi:
– Aty do të vijë edhe Trëndua e Mile që është operuar.
Të nesërmen u nis me një ndjenjë më të lehtësuar në farishte. Të paktën do të ishte brenda Bohotinës si fshat. Nuk do të hipte më në karrocerinë e kamionit me brigadën e tokave të reja. Do të shkonte në kohë edhe nga çerdhja për të marrë vajzën.
Kaluan pothuaj dy javë që kishte rinisur punën e vjetër, kur te baraka me kashtë e farishteve, aty ku linin rrobat, u shfaq krejt papritur sekretari, Shefiti. Ajo nxitoi të dilte nga baraka e ulët e mbuluar me kashtë thekre, por ai tashmë ishte te hyrja.
– Eeee! E shikon që partia mendon më theellë?- i tha.
Eva nuk u përgjigj. Pastaj shtoi ftohtë:
– Faleminderit, për vajzën e vogël!
– Kalova këtej se e kisha lënë me brigadierin. Kemi mbledhje te zyrat,- tha Shefiti dhe shtoi:
– Dallon një grua qyteti në mes njëqind të tjerave këtu.- Iu soll rrotull.- Qëndro pak kohë këtu, se je më afër dhe pastaj… do të mendojmë edhe për më mirë.
Si u sigurua që aty, veç tyre, nuk kishte të tjerë, iu afrua për ta prekur pakëz nga supet. Ajo tentoi të dilte.
– Hapuni të kaloj!
Ai i vinte deri te qafa e saj e gjatë. Eva e tmerruar e pa me përçmim dhe e shtyu me sa fuqi kishte.
– Për të mirën tënde po përpiqemi! Mos i bjer së mirës me vickla!- dhe i preku gjoksin.- Pastaj, ti ke fëmijë dhe je edhe e vetmja grua e bukur nga qyteti që kemi këtu.- Tentoi përsëri ta prekte.- E di ti që të bukurën e duan të gjithë, si lulet,- tha me zë të dridhur.- Por partisë i takojnë edhe të bukurat, edhe lulet, apo jo?
– Largohu menjëherë!- thirri Eva.
Ai u përpoq t’i fuste përsëri me forcë duart në gjoks. Ajo mori një grush me pleh kimik nga një thes te hyrja dhe e goditi sa mundi.
– Shporru, farë e keqe! Largohu menjëherë se do t’i them brigadës!
– Për të mirën tënde menduam… Avash-avash, mund të të çojmë edhe ndihmëse në mencë. Po ku di dhia, ç’është tagjia!- u zbyth duke e parë sërish me lakmi dhe ethe mashkullore.- Jo kështu! Jo kështu, shoqja Eva! Partia do të të provojë e para! Do ta shohësh më pas. Ne me bukë, ti me gurë! Ti me pleh. Po partia plehrat i pastron,- tha duke marrë kapelen kineze që ishte shkelur nga këmbët e të dyve dhe u largua, duke mbërthyer kopsat e xhupit ushtarak kinez me jakë gëzofi.
Eva kishte dalë në ajër të pastër. Nxitoi hapat, pastaj vrapoi kuturu. “Ku të shkoj? Ku të mbytem?” Mendoi një herë të shkojë tek shtëpia e nënë Zenos. Pastaj ndërroi mendje. Duke dihatur e duke shpejtuar hapat, më në fund u afrua për te shtegu i konakut të saj.
22
Atë mbrëmje fëmijët i kishte vënë për të fjetur më herët se çdo natë. E vetmja gjë e shtrenjtë për të ishin ata. Sapo kthehej nga puna, gazmendi i vetëm i saj ishte Sibora e vogël dhe Mateo. Këto, mendonte gjithë atë mbrëmje dhjetori, tek i shihte fëmijët që flinin pranë zjarrit në oxhakun në krye të dhomës.
Jashtë kishte nisur një shi i pandërprerë dhe zhurma e tij mbi llamarinat e hajatit iu duk si një simfoni-morti e pandërprerë. Shi me bubullima e vetëtima. Ishte e shtunë.
Në jetën e saj, të shtunat i kishin sjellë gjithmonë një ndjenjë gëzimi qysh nga fëmijëria.
Dikur fëmijë, me motrën e vëllanë, shkonin me prindërit nga Tirana në qytetin e lindjes. Më vonë, në gjimnaz, shkonin me shoqet e klasës në ekskursione ose mbrëmje vallëzimi. Ishte studente kur u njoh me Isakun dhe sërish të shtunat ishin të mbushura me gëzim nga filmat ose teatri ku shkonin të dy.
Në sytë e kujtesës iu përhit si një vegim gjithçka me shpejtësi. Gëzime e hidhërime. Në këtë orë të mesnatës, si në një film me sekuenca të shpejta, u shfaqën edhe çastet më të gëzuara.
Por tani, më shumë hidhërime. Hidhërimet e jetës së saj. Internimi në qytetin e punëtorëve. Arrestimi i Isakut, me pretekstin se “kishte një urgjencë shëndetësore ndaj të gdhirë”. Dënimi i tij “për agjitacion e propagandë”. Letra e fundit e Isakut nga burgu i Ballshit, që i jepte kurajë. Dhe tani internimi në këtë fshat malor, ku veshi të kap vetëm suferinën dhe shiun mbi llamarinat e konakut.
Për më tepër, këtë të shtunë, ndryshe nga dikur, ishte e bindur se kjo agoni do të zgjaste pa fund! Dhe pa shpresë! Iu kujtuan si çdo ditë fjalët e Isakut: “Më jep fjalën se do të kudjesesh për fëmijët dhe për veten!”. Nisi të flasë me zë të ulët dhe të endej nëpër dhomën gjysmë të errët: “Nuk ta jap dot fjalën, Isak, se këtu shikoj vetëm terr edhe vuajtje, i shtrenjti im! Më fal që nuk ta mbajta dot fjalën!”.
Papritur u ngrit, si në jerm. Jasht nisën vetëtimat dhe bubullimat, që paralajmëronin përsëri reshje bore. Shkoi si në përçartje tek një sënduk në kthinën e hajatit përdhes. Në t’errët, zgjati duart në thellësi të tij. Kapi tërkuzën me lesh dhie që ia patën dhënë për të transportuar pleh për farishten. Pastaj vuri këmbët që i dridheshin mbi një nga stolat prej lisi në qendër të dhomës së zjarrit dhe u ngjit mbi tavolinën e vogël që kërciti nga pesha e saj. Duke u dridhur e gjitha, zgjati duart deri te trarët e ulët të tavanit ku hodhi tërkuzën. E bëri si kular dhe e vendosi në qafë.
“Më fal Isak, që nuk munda ta mbaj fjalën. Ishte peshë e rëndë për mua, i shtrenjti im. Dhe unë isha shumë e dobët. Kaq munda! Më falni, fëmijët e mi! Nuk isha nënë e keqe. Koha dhe shumë njerëz të saj ishin të këqinj. Më falni, fëmijët e mi, zemra ime! Më fal, o Zot! Kujdesu për engjëjt e mi!”
Pjesën e lakuar të tërkuzës e hodhi në qafë, për t’u varur dhe për ta këputur jetën e saj atë çast. Por, në atë grimë kohe, pas një vetëtime dhe bubullime të fortë dhe të gjatë, vajza u zgjua dhe nisi të qajë me të madhe, e trembur.
– Maaa! O Maaa! Ku jeee?!
– O Zot!- tha Eva dhe ngriu me litarin të sapohedhur në qafë.
Me duart që i dridheshin, e hoqi nga qafa tërkuzën dhe zbriti nga tavolina prej lisi.
– Këtu jam, zemra ime! Këtu jam!- dhe shkuli flokët deri në dhimbje në shenjë hakmarrje për veprimin e saj atë çast tragjik.
Ushtri ngadalë pranë vajzës, duke e pushtuar me krahët që i dridheshin si një purtekë në ujin e ftohtë të lumit.
Jashtë, vetëtimat dhe bubullimat vazhduan për tërë natën, derisa e mundi gjumi. Të dërmuar.
Ishte ditë e shtunë. Një natë e zezë pus, në mes të maleve me borë.
Në vendin e quajtur Bohotinë.
Komentet