Atë pasdite të marrëzishme, Elsa kërkonte apartamentin numër 13 në rrethinat e lagjes më të skajshme të Tiranës, që s’ishte as fshat, as qytet duke iu shmangur “pikave të nxehta” të euforisë së bardhë. Sa herë binte borë (aq e rrallë dhe aq e shumëpritur), fillonte ajo egërsi dhe tollovitje rinore, që e shndërronte bukurinë e qeshur, paqësore në një betejë armiqësore, që vërtet e trishtonte pa masë Elsën e brishtë. Nuk e dinte se do të mundohej aq shumë për ta gjetur apartamentin 13.
Ishte viti i parë i punës, në atë krizë papunësie e pas disa vitesh të mira sorollatjesh, zëvendësoi mësuesen e letërsisë, që kishte dalë në pension. Mori klasën e saj kujdestare, dhe sigurisht, edhe Merin. Po, pikërisht Merin, syblertën, me ballin e kërcyer, me gërshetin e bukur, që i rrotullohej si gjarpërushe deri në brez. Merin e quanin nxënëse të vështirë, nga ato që zakonisht ua heqin fillin.
“Një vajzë, që shkruan vjersha, ruan diçka me vlerë, një fije ku mund të kapesh domosdo,” – tha Elsa me zë të lartë, për t’ i dhënë kurajë vetes, që të mos të bënte si të gjithë dhe ta paragjykonte Merin.
Ajo s’mund të pranonte t’i hiqej filli, një shtatëmbëdhjetëvjeçareje, qoftë ajo edhe më e ngatërruara, apo më e pakorrigjueshmja, siç flitej për Merin, si për një njeri me sëmundje të pashërueshme vdekjeprurëse, nga i cili mënjanohet edhe vetë i sëmuri, edhe të afërmit, me atë murin e pakapërcyeshëm, që ndan zakonisht të gjallët nga i vdekuri.
Elsa e pati lexuar dhe rilexuar vjershën e Merit: “MJELLMA” me dedikimin: “Mamit tim”. Ajo vjershë ishte shkruar patjetër pranë liqenit.
Kur e lexonte atë, Elsës i bëhej se e shihte mjellmën të përplasej pas shkëmbinjve. Pastaj, shihte shkëmbin pas furtunës me re të zeza dhe më pas një ditë të kthjellët me erën kundërmuese të limonëve të sapoçelur dhe me klithmën e përjetshme të mjellmave, ndërsa një vogëlushe u hidhte copëza të vogla buke!
Ajo ua lexoi me entuziazëm kolegëve të saj, vjershën për mjellmën e vrarë në një natë me furtunë.
Në sallën e mësuesve kaloi vetëm një buzëqeshje enigmatike. Elsën e vrau më tepër ajo buzëqeshje, sesa qesëndia: “Hajde Elsa, shpëtoje botën, që po rrokulliset në ferr!”
Për mirësjellje Elsa s’ishte treguar kokëfortë as kur dëgjoi se do të bëhej sa më parë një mbledhje, ku do ta përjashtonin Merin, si turpi i gjimnazit. Midis ish-mësuesve të saj, asaj i dukej se do të mbetej përherë një nxënëse modeste. E ndoshta nga që nuk i kundërshtoi me zë të lartë, ishte disi e nervozuar me veten. Aq vite hallakatje e shëtitje, si mësuese zëvendësuese (periudha më e pafrytshme e jetës së saj), e patën mësuar të heshtë dhe të shpëtojë për fat, pa u rrëmbyer nga vorbulla “e rumpallës”, siç e quanin disa, periudhën e pritjes nëpër dyert e seksioneve të arsimit, ku zuskllëku luhej sheshit. Elsa e dinte se edhe një mijë herë ta vinin në provë, ajo ishte lindur të bëhej mësuese e asgjë tjetër.
Meri, kishte ditë që s’po vinte më në shkollë. Sa herë që Elsa kishte dashur një lidhje me prindërit e saj, Meri i ishte lutur me lot në sy të mos i shkonte në shtëpi. Tani të gjithë ishin të gatshëm t’i lanin hesapet me Merin, sikur ajo të kishte bërë kushedi ç’krime të tmerrshme. Si e gjykonin një fëmijë me aq ligësi? Përse ishin aq të vendosur, aq kalkulues e aq të ftohtë, ata kolegë të nderuar, që e dinin fare mirë se ajo ishte në një moshë të rrezikshme të disekuilibrit, të humbjes së qëndresës, ngatërresave, pasioneve të marra e zvjerdhjes nga shkolla, ashtu siç kishte ndodhur edhe me Merin?
Ishte jashtëzakonisht e bukur ajo vajzë, ishte aq e bukur, deri në tmerr, ndaj i ngjallte aq urrejtje e aq zemërim edhe atij kolegut qimekuq, me sytë lakmitarë e pa qerpikë si të peshkut dhe me atë buzëqeshje keqdashëse, sensuale.
“Elsa, mos u mundo të ikësh aq larg, se Merin e ke në tavernën pranë furrës së Tafës, ku dehet e bëhet dafrungë, ku kërcen lakuriq, se ç’është e vërteta, ka një trup jashtëzakonisht joshës për shkak të ngjyrës prej mulateje! Veç, duhet të shpejtosh se këto ditë mund të bëhet një inkursion, nga ata me kamionë, që spastron kryeqytetin nga putanat e shtëpive publike sekrete! Dihet botërisht, që ne jemi moralistët më të shquar të këtij shekulli, apo jo kolege?”
Elsës i erdhi t’ia jepte një shuplakë të mirë turinjve të pështirë të qimekuqit, por e përmbajti veten. Mbeti krejtësisht indiferente, si të mos e kishte dëgjuar fare pëshpërimën, që po ia sillte zorrët në fyt. Dhe bëri mirë.
Pasditja po thyhej e udha po boshatisej. Borërimi ishte më i dendur dhe vetëm atëherë, Elsa e shijoi atë mrekulli të rrallë, borën e kryeqytetit, dhe heshtjen, heshtjen aq të largët, që po thyhej nga zëri i një kënge, që as vetë nuk e dinte nga i vinte, ndoshta nga vitet e para të mësuesisë në atë fshat të largët, të harruar verior. “Bie borë, bie borë pa pushim dhe nxënësit janë mbledhur në klasë!” Nxënësit ishim mbledhur në klasë, në atë fshat të largët malor, ku njerëzit jetonin si në kohën e gurit. Elsa ishte sëmurur nga një ezauriment nervor, për shkak të minjve që e vizitonin pa pushim në atë barakë, që ishte dhoma e mësuesve, për shkak të fëmijëve gjysmë lakuriq në dimrin e egër dhe syve të tyre aq të bukur, aq të pastër e inteligjentë, për shkak se ajo nuk ish në gjendje t’i ndihmonte, edhe sikur të shpenzonte të gjithë rrogën e saj e për aq e aq shkaqe…
E kjo borë kaq e bukur, ishte atje armikja më e egër, sepse i ndante me muaj nga bota, dhe shpesh gjendeshin njerëz e kafshë të ngrirë nën ortekë. Tani, ajo kohë i dukej sikur ishte vetëm një ëndërr e llahtarisur së bashku me dhimbjen e përjetshme të pafuqisë së saj. “Bie borë, bie borë pa pushim dhe nxënësit janë mbledhur në klasë.” Ishte dhe kënga e viteve të saj të gjimnazit, të atij gjimnazi historik, ku tani, ishte edhe vetë mësuese.
Elsa s’e dinte që e kish gabim adresën dhe do të sorollatej nëpër pallatet e ngjashme e njësoj të ndyra. Mos ndoshta Meri ia kishte dhënë vetë gabim këtë adresë, që shtëpia e saj misterioze të mos gjendej kurrë?
Ato ishin apartamente të pallateve të ngjashme, me shkallë të thyera, ku mund të këpusje qafën në çdo çast. Apartamente, të pallateve gunga-gunga, të ndërtuara me punë vullnetare, në ditët kur Elsa e gjimnazistët e tjerë bënin marshime të gjata, të çmendura më këmbë, derisa u binte të fikët rrugëve, për të provuar devotshmërinë e rinisë entuziaste të vitit 1967, të vitit, kur ishin bërë me të vërtetë çudira në gjimnazin e tyre, kur u eksperimentuan për herë të parë fletë rrufetë (tacibaot) me kërkesa llogarie dhe akuza të përbindshme, sikur ata që mbanin akoma ikona në shtëpi të ishin bij të djallit e jo të Zotit, ashtu siç ishte edhe drejtori i tyre fatzi (që kishte disa vjet që pati vdekur nga kanceri që iu shpif nga ai ferr, kur gjimnazistët e gjimnazit më revolucionar të kryeqytetit i ulërinin: “Ikonat, ikonat, ikonat!”
I gjori njeri, ishte futur kollovar te një vjehërr njëqindvjeçar, i cili s’pranonte kurrsesi t’i hiqte ikonat nga muret, jo sikur t’ia hiqnin si një heretiku dhëndrit drejtorllëkun (e të sillnin atë zhabë injorante, çalamane, me gojën gjithë pështymëra nga fjalimet), po sikur t’ ia vinin familjen në satër, ata gjimnazistë histerikë, së bashku me gazetat e tyre të marra.
Elsës i vinte turp, kur kujtonte, se sa krenarë e sa të rrëmbyer ishin atëherë e si mburreshin se qenë: “i vetmi vend në botë”, ku Elsa dhe shokët e saj, shkatërruan, si një stihi tempujt e faltoret brenda disa ditëve apo disa orëve e në vend të tyre mbollën kudo “fletërrufera”, që zakonisht vinin në shënjestër hallexhinjtë e pambrojtur për të demonstruar, rolin e jashtëzakonshëm të rinisë e të masave, në revolucion. Sa herë e kujtonte atë kohë, e pushtonte një ndjenjë faji e poshtërimi.
I kishin marrë ashtu, të pafajshëm dhe i kishin përlyer me urrejtje, sikur të mos ishin fare njerëz, po thjesht instrumente për të realizuar një qëllim. E tani ishin krejt të gjymtë e të shtrembëruar shpirtërisht, me atë dhimbje të thellë për ato “gjyqe ikonash”, që kishin përfunduar dalëngadalë në krim. Ashtu, të ndërsyer si qentë, të gjithë të ndërsyer, që nga klasat e para të gjimnazit ku ishte Elsa e deri tek maturantët: “Ikonat, ikonat, ikonat!”, ishin ngjitur, si të shkalluar në shtëpinë e plakut të gjorë. E kishin gjetur në gjunjë duke u falur, pranë një djali ulok, me lot në sy. E megjithatë, pa asnjë mëshirë në shpirtin e tyre, ia kishin rrëmbyer ikonat dhe ia patën flakur nga dritarja e katit të pestë.
Dhe sytë, sytë e llahtarisur të atij plaku, do ta ndiqnin Elsën për të gjithë jetën.
“ZOT FALI, SE NUK E DINË Ç’BËJNË!”
Po, përse, përse s’po e linin të qetë këto kujtime të hidhura, pikërisht atë ditë borërimi? Ndoshta se fëmijët, edhe ata më të pafajshmit në atë skaj të kryeqytetit, po i ndiqnin me topa bore me gurë, pleqtë e rreckosur të fshatrave përreth, që kishin sjellë për t’i shitur bagëtitë e therura fshehurazi?
Jo, s’e kish fajin aspak bora, por ajo rrugë. Elsës iu kujtua që pasi kishin flakur ikonat e plakut fatzi, ishin nisur në marshim për në Durrës, në një natë të tillë borërimi, më këmbë, krenarë, duke kënduar me zë të çjerrë derisa u digjte fyti: “S’ka forcë në botë të na ndalë ne grave sot, revolucioni marshon”.
Ja më në fund, u gjend edhe pallati 5, shkalla 3, apartamenti 13. Deri atë çast Elsa, veçse e pati marrë me mend, se pas dyerve të mbyllura të apartamenteve 12 dhe 13 mbyllej sipari i dramës së secilit. Pikërisht, kur po i humbiste durimi u gjend para apartamentit të kërkuar. I ra ziles. I ra një copë herë. Nuk i bënin më këmbët të kthehej mbrapsht. Ishte shumë e lodhur dhe s’deshi në asnjë mënyrë të kthehej mbrapsht. Dikur, u dëgjuan shapkat që zvarriteshin e një zë krejt i mekur: “Kush është?”
Dera u hap përgjysmë e Elsa u gjend përballë me nënën e Merit, një grua pa moshë, e zbehtë, e përgjumur, me sy të blertë si të Merit, me pizhama fanellate të palara e të zhubrosura dhe me duar të zverdhura nga nikotina. Elsa u drodh. Përballë kishte një Meri të rrënuar, të plakur e të dëshpëruar.
– Urdhëroni brenda, – tha gruaja. – Dhe më falni, që ju lashtë të prisni, po jam vërtet shumë e sëmurë sot!
-Të më falni ju! – i tha Elsa, – por edhe unë jam shumë e shqetësuar për Merin.
– Hyni, hyni brenda! – tha gruaja.
Elsa e ndoqi pas. Në atë apartament, gjithçka, që rrënohej para sysh, dukej më e errët, më e zymtë e thërrmuese, për shkak të borës e të mjellmës.
– Meri ka shkruar një vjershë shumë të bukur me dedikimin: “Mamit tim” – tha Elsa instinktivisht, sikur të donte ta mbushte me gëzim dhe dritë atë zbrazëti, më tepër për vete, sepse pikërisht aty, e kuptoi se përse e kishte shkruar Meri atë vjershë.
Gruaja u mallëngjye, por nuk e dha veten.
– E di, – tha shkurt.
Ndërsa Elsa, në vend të fillonte qortimet e përhershme ndaj Merit, i tha vetes se duhej t’i hapte pak sytë. Mjerimi është i pranishëm edhe në këto rrethina të kryeqytetit, edhe në zonat e epokës së gurit, ku e pati filluar jetën si mësuese. Atje çdo ideal përfundonte te lufta për ekzistencë me minjtë, me ortekët dhe me sloganet “Ti bëjmë malet dhe kodrat pjellore, si fushat!”
Pallavra! Shikoje në sy mjerimin Elsa! Edhe këtu, ka shtëpi të palyera me mure që e kanë humbur ngjyrën e nuk dihet se ç’bojë kanë pasur, ashtu si ajo dhoma përdhese në Miniskajë, dhoma e asaj kulle, ku të qahej çdo natë dhe i përsërisje vetes se ky ishte dënimi i Zotit për ikonat e për sytë e atij plaku. Sytë e tmerruar të një njeriu, i cili i lutej Zotit t’i falte, se nuk e dinin se ç’po bënin.
Ja pra, edhe në kryeqytet Elsa, në kryeqytetin tënd të dashur, paska shtëpi gungaçe, me gra si kjo Meri e plakur. Dhe ti, mëso një herë e mirë ta shohësh jetën ashtu siç është, e jo si do të dëshiroje të ishte: sterile dhe patetike: “S’ka forcë në botë, të na ndalë ne grave sot, revolucioni marshon!”
– Më falni, ju lutem, të më falni! – e zgjoi Elsën zëri i mekur i gruas, por unë do të shtrihem, se nuk qëndroj dot në këmbë! Edhe ju mund të uleni pak aty, tek ai kolltuku, veç kini kujdes, se ka një këmbë, që i lëviz e mund të rrëzoheni! Nuk ju vjen keq?
– Jo, tha Elsa. Si mund t’ju ndihmoj? Keni nevojë për ndonjë çaj? Ju po dridheni.
– Kam ftohtë, – tha gruaja, – kam shumë ftohtë. Më thonë që jam anemike, por unë e di që s’kam thjesht anemi, por kjo tashmë s’ka fare rëndësi.
Gruaja rrëmbeu një grusht me ilaçe nga komodina dhe i rrëkëlleu me duart, që i dridheshin.
– Nuk bëj dot më pa to, – tha.
Elsa deshi ta pyesë se ku është Meri, po gruaja vetëm dridhej e kishte të ftohtë sikur ta kishin zënë ethet e gushtit. Elsa u detyrua ta mbulonte me një jorgan të palarë e të thërrmuar, si dhe me disa velenxa të grisura, si t’i kishin copëtuar qentë, derisa gruaja pushoi së kërcëllituri dhëmbët.
Dalëngadalë fytyra iu qetësua nga ngërçi. Gruaja ndenji një copë herë me sy të mbyllur.
– Jeni më mirë tani? – pyeti Elsa.
– Po, faleminderit! – tha gruaja me zë të fikur.
Elsa s’ guxoi më ta pyesë “Ku është Meri”. E ndjeu që gruaja po e shtynte, po e largonte pyetjen e Elsës. Kishte diçka që e mbërthente atë të mjerë për fyti, që po ia drithëronte apo po ia shkurtonte çdo çast jetën, ndoshta leucemia për të cilën ajo bënte aluzion, apo diçka tjetër më e rëndë, më e zezë, e kishte katandisur atë njeri në një kufomë të gjallë.
“Duhet të mësohem edhe me këtë shkatërrim!” – i jepte zemër vetes Elsa. Por rrënimi i asaj gruaje ishte aq i dhimbshëm e sytë e saj të gjelbër ishin aq të ngjashëm me sytë e atij plaku, që lutej atë ditë të largët borërimi: “Fali o Zot, se nuk e dinë se ç’po bëjnë!”
Sytë e asaj gruaje, ishin aq inteligjentë e aq ngulmues sa Elsa gati sa nuk thirri: “Në dreq edhe Meri, që ju bën të vuani kaq shumë!”
– Sa ditë ka Meri që s’ vjen në shkollë? – pyeti papritur gruaja.
– Ky është shansi i fundit – tha shpejt e shpejt Elsa. – Unë do t’ia justifikoj të gjitha mungesat e nuk do t’i lë kolegët e mi ta përjashtojnë nga shkolla. U bënë tri javë që ajo nuk është dukur fare në shkollë.
– Mua më duket sikur ka tre vjet, – tha gruaja me zë të dridhur, sepse të thuash të drejtën, ne kemi tre vjet që jetojmë kështu.
– Si kështu? – pyeti Elsa.
– As në dhè e as në qiell, – pëshpëriti gruaja.
– Po pse?- guxoi të pyesë Elsa me zë fare të ulët.
– Ja, jetojmë kështu, siç e shihni.
– Po babai i Merit s’është këtu me ju?
– Është, tha gruaja, – po sikur të mos ishte, sikur të mos kishte qenë kurrë, do të qe më mirë, shumë më mirë.
Elsa u mek. Iu tha pështyma e s’dinte nga t’ia fillonte.
– Ju duhet të kuptoni që Meri është më e mira, më e pafajshmja. Meri është viktima. Xhelatët jemi ne të tjerët. Po dihet që viktimat paguajnë gjithmonë, paguajnë më tepër se xhelatët e tyre. Ky është një ligj i përjetshëm, i pandryshueshëm. Dhe e gjitha kjo për shkakun tim. Për shkakun tim, më besoni! Mos ma gjykoni kurrë fëmijën tim! E shoh që ju s’jeni nga ato që i gjykojnë a i dënojnë njerëzit. Dhe ta dini, të jeni e sigurt, se gjithçka ndodhi për shkakun tim.
– Për shkakun tuaj? Po përse pikërisht për shkakun tuaj?
– Sepse edhe unë isha dikur e re. Edhe unë dashurova dikur një oficer marine, një njeri të detit, si i thonë. Isha shumë e re dhe krejtësisht e pafajshme. Kisha të drejtë të dashuroja edhe pse isha e bija e Lefter Jezitit. Ia ke dëgjuar emrin Lefter Jezitti? Ai ishte jeziti i një qyteti të tërë. Me dhjetëra djem të atij qyteti u vranë e u internuan nëpër kampet naziste për shkak të Lefterit, babait tim. Por edhe Lefterin e vranë në mes të qytetit dhe i vunë një letër të bardhë në shpinë ku ishte shkruar: “Spiun”. Unë jam e bija e Lefter Jezitit, të cilin nënat e atij qyteti e kanë mallkuar, me siguri për shumë breza. Dhe ta dish se mallkimit të nënave për vrasjen e bijve të pafajshëm, nuk i shpëton askush, askush, edhe në vrimë të buallit sikur të futet.
Po unë isha e re. Si thoni ju, s’kisha të drejtë të isha e pastër, e bukur, e dashuruar, vetëm e vetëm se isha e bija e Jezitit? Ja, më thoni të vërtetën, vetëm të vërtetën! Kisha apo nuk kisha të drejtë të dashuroja, qoftë edhe një oficer marine me spaleta, një bukurosh marine, të sapoardhur nga Rusia, e dashur? Ë? Të lutem, të lutem, mos nguroni të ma thoni të vërtetën!
– Sigurisht që kishit të drejtë të dashuronit, – tha Elsa. – Është e drejta e çdo njeriu, po ndoshta të gjithë nuk e kanë atë fat. Mos e quani veten të humbur, sepse paskeni dashuruar.
-Po a e dini se ç’ndodhi me marinarin tim?
– Jo, sigurisht nuk e di.
– E burgosën dhe e vranë, sepse ishte dhe ai spiun i rusëve, ja ç’ndodhi. Dhe thuaj pastaj që ky vend nuk është i plehëruar me spiunë kombëtarë e ndërkombëtarë, me polispiunë, siç thuhet edhe në një vepër të fundit, për ish-kryeministrin shqiptar. Po ç’faj ka një vajzë e re, si Meri, që ka lindur në një vend ku spiunët bëjnë kërdinë?
Po ç’faj kisha edhe unë, që pasi humba dashurinë time të vetme, u martova me këtë burrë njëzetë vjet më të ri? Kush më merrte mua, bijë spiuni, e grua spiuni? Po ç’faj ka edhe ai, që ka tre vjet që fle me të bijën në një krevat dhe ajo, e shkreta fëmijë ikën me ditë e me net të tëra, e shkon me kë të mundë vetëm e vetëm, që të shpëtojë nga xhelozia dhe nga druri që po ia shkallmon trupin e bukur e të njomë?
EIsës iu rrotullua e gjithë bota mbi kokë. Ngërçi po i merrte frymën. Mbeti krejt pa gojë.
Kurrë, kurrë ndonjëherë tjetër, edhe para vdekjes së njerëzve më të dashur, s’ishte tronditur ashtu.
– Po ti je kaq e mirë, – vijoi gruaja, – e sigurisht e kupton përse u martova unë. Për një pafajësi, vetëm për një pafajësi. Dhe për një dëshirë e për një ëndërr që ka çdo grua: të ketë një fëmijë! Të gjitha, të gjitha të tjerat, nuk mund të jenë dashuri. Të tjerat s’kanë asgjë konkrete. Pasionet, dashuritë e marrëzitë, në qoftë se do ta dish, janë të rrëshqitshme si uji, po një fëmijë jo. Jo, kurrën e kurrës. I vetmi çast i lumtur i jetës sime, i vetmi po të them (e për këtë s’jam penduar aspak, veçanërisht tani që edhe orët e mia janë të numëruara), i vetmi çast i lumturisë sime të vërtetë ishte ai, kur më sollën Merin e sapolindur dhe unë e mora në duar. E ishte aq e dëlirë, aq hyjnore, foshnjëza ime. Hyjnor, është gjithnjë një fëmijë. Bekim i Zotit, është një fëmijë, i pastër si drita, i bukur si dielli, – vijoi gruaja, – po i mbeti fjala në mes.
Nga rruga erdhën disa ulërima të çakorduara, të çakërdisura, të padëgjuara, të llahtarisura, sikur po thereshin e po vriteshin njerëz.
“O ba, të lutem, të lutem, mos më vrit, mos më vrit, të lutem, o ba!” Ishte zëri i përgjëruar i Merit që çante tollovinë e asaj dite të marrëzishme në kryeqytet.
“Putanë, putanë, putanë! Le ta marrin vesh të gjithë kush je!”- i ulërinte babai.
Elsa s’mundi të duronte më. Po i çahej zemra. Iku nga sytë këmbët, që të mos e dëgjonte më atë klithje: ”Të dua shumë, o ba, mos më vrit, o ba!”
“Zot, ç’bëre kështu me ne!”- klithi Elsa, ndërsa nata tashmë po binte mbi kryeqytet.
Bora kishte shtruar e kudo. Ishte një qetësi, një qetësi vdekjeje.
Elsa kishte disa orë që ecte dhe përsëriste si automat fjalët e vjershës së Merit:
“Mjellmën e vranë në një natë me furtunë
Mjellma u përplas pas shkëmbinjve të egër.
Mjellma aq e bardhë, në ditët me re të zeza.
Zemra e saj ishte e bardhë!
Dhe ëndrra e saj.
Ra mjellma, në ditën me re të zeza,
Më të zeza se korbi i zi
Dhe gjakosi borën e bardhë!”
Komentet