Në vitin 1871, Antonio Bertoloti, një farmacist nga Torino, nis punë në arkivin e Romës. Më 1880 ai boton disa materiale mbi të dhëna noteriale e financiare, për figura të rëndësishme deri te Mikelanxhelo, ku përfshihen shtypshkrimet poliglote të Romës në shekuj 16-17, mes të cilave disa fragmente nga Pjetër Budi. Studiuesi Ylli Rugova zbardh gjetjet e tij ne nje takim në Institutin e Antropologjisë.

“Fragmentet e botuara të Bertolotit që përbëjnë bërthamën e ligjëratës sonë, na sjellin dëshmi të drejpërdrejta për emrat e përfshirë në shtypshkrimin e dy titujve të botuar nga Budi më 1621, për “Pasqyrën e të rrëfyemit” dhe për “Ritualin Roman”, pastaj ato flasin për vetë rolin e këtij autori shqiptar në këtë proces”.

Bertoloti e gjen të vështirë të klasifikojë shqipen dhe e fut atë te gjuhët orientale, por pranon ndërkaq, problemet në klasifikim. Por ajo që ka rëndësi për libra të shtypur me alfabet latin, është shtypshkrimi i disa germave specifike për librat e Budit, nga Doktrina e Kërshtenë, 1618 e deri te dy librat e viti 1621. Rugova ndalet specifikisht te rëndësia e shkronjës “dh”.

“Giacomo Antonio Mori ka qenë gdhendësi i asaj të vetme germë origjinale që është përdorur në të gjitha veprat e Budit, Ai ka qenë gdhendës monedhash në profesion, por ka gdhendur edhe germat e alfabetit të shqipes. Z-ja është një lloj e-je greke. Për y përdoret nr 8 dhe prej tyre vetëm “dh” dhe “th” sepse është e njëjta shenjë, mund të themi që është gdhendur enkas. Pra., si gdhendje nuk ndodhet në asnjë botim tjetër përveç në gjuhën shqipe”.

Shënimet e Bertolotit na tregojnë se Budi ka mbikëqyrur shtypshkrimin më 1621, nga janari në dhjetor dhe për këtë është paguar 20 skudi dhe pagesa vërteton përfshirjen e procesin.bw

Armenida Qyqja është një zë i dëgjueshëm i kohës që jetojmë në përditësim, që si duket është në garë me veten jo vetëm në maratonën letrare nga Korça në Tiranë, nga Vlora në Durrës, nëprmjet sprovave që i bën alteregos me poetë e aktorë, por edhe me botimet e vijueshme në fushën e poezisë dhe prozës së shkurtër. Përditë ajo ekspoloron vende të panjohura, apo ende pak të njohura, pyje, dete, male, krahina të thella, qendra historike, arkeologjike, shpella, shkrepa, vendlindje poetësh, natyra të qeta, imazhe me furtunë dhe bën vëzhgime të imtësishme për të shpërthyer nëpërmjet vargjeve atë pjesë të bukur e plot dufe të shpirtit poetik në profilizim. Dhe kështu ajo na shfaqet me motivin e njohjes së poezisë dhe prozës moderne përherë në udhëtim dhe rikthimit në trevat e dashura të frymëzimtarisë për të marrë lartësi.

E lindur në Tiranë, në vitin 1977, është larguar me vendbanim në Kanada, qysh në vitin 1995 dhe deri më sot noton bukur në detin e poezisë, por së shpejti priten edhe botime të tjera me tregime e novela të shkurtra. Aq sa shfaqet, siç ndihet poete qytetare me një frymë të re në vargun e saj, ajo po aq është atdhetare e devotshme pa rrahur gjoksin si e tillë. Armenida, qysh me vëllimin e parë “Përtej kangjellave të shiut” (2018), tek “Letra pa zarf” (2020), apo “Mes rrahjeve të zemrës” (2020) e “Puthje në eter” (2020), sidomos “Dyzet plus” (2021), vjen duke u rritur në kulturën letrare dhe historike, më e pjekur artistikisht. Deri tek këto pesë tituj poetik që kam lexuar, personalisht ndihem mirë sepse autorja, edhe pa qenë vlonjate, shfaqet po aq vlonjate sepse nëpërmjet mesazheve të poezisë filozofike, jo thjeshtë të peizazhit historik apo tematikës atdhetare për nderimin e vendeve të shenjtërimit tonë historik, duke i lartësuar poetikisht qytetet antike si Amantia, Aulona e vjetër, Olimpia, Apolonia, Bylisi, Oriku apo Rozafa që dhemb e dhemb, sepse është “toka e gjakut tim”… Sidomos e bën më artistikisht atdhetare letërsinë e saj këndvështrimi i autores nëpërmjet mjegullës së trishtueshme të baladës, tek fshin sytë e Atdheut mbushur me lotë, për shpresat e vrara brezash, me një klithmë migjeniane për ata që shesin e blejnë atdheun, që përjetësisht në ballë do t’u ngelet shenja e djallit!

Vlerësojmë kështu opusin poetik të poetes moderne, Armenida Qyqja sa qytetare, po aq atdhetare, e përkushtuar tërësisht ndaj dashurisë deri në dhembje, që nuk gufoset nëpër moçalet e pesimizmit, edhe kur proteston nëpërmjet vargjeve shumë e shqetësuar për fatet e popullit shqiptar nesër. Armena është poete e dashurisë në të gjitha rrafshet që kjo ndjenjë e madhe njerëzore, e fuqishme dhe e shenjtë shfaqet, së pari në dashurinë për Atdheun – krenarisht e dinjtetshme, po aq sublime e shpesh herë e pikëlluar për Shqipërizën e sotme. Po ashtu, po aq mirë, shkruan autorja për dashurinë e rrahjes së zemrës nga “imazhet e ngritur prej buzëve”, ku, gjaku merr vrapin e shpërthimit, nëprmjet vargjeve të dëlira me ndjenjë, figura letrare dhe shprehje estetikisht të bukura, pa u kalavarur erotizmave të neverishme.

Autore e tetë librave të botuar deri në fillimvitin 2023, Armenida Qyqja qysh me vëllimin e parë poetik “Përtej kangjellave të shiut”, 2018 krijoi një dimension të ri të jetës së së saj dhe të botës sonë poetike, ku shquan një vokacion drithërues vargu deri në një dhembje të ëmbël, saqë përveç kënaqësive artistike që na dhuron autorja, ajo na fal bujarisht shije estetike qytetare.
Vitin 2020 do ta quaja vitin e ylltë për poeten Armenida Qyqja, sepse lindën tre libra të bukur “Letra pa zarf…”, “Mes rrahjeve të zemrës” dhe “Puthje në eter”. Dëshira dhe mundësia nuk na lejon të shprehemi në imtësi, as të bëjmë një analizë letrare të mirëfilltë, edhe pse të flasësh përletërsinë e Armenës nuk mërzitesh dhe dëshiron të bësh refleksione, siç duhet të bëhen në një diskutim libri dhe jo në një përurim libri që, gjithsesi, është një festë letare. Por vlen të theksojmë se autorja mban një hulli drite në poezinë e sotme me motive qytetare. Lirikat e saj janë sa të bukura, aq origjinale. Na vijnë ndërmend shumë poetë lirikë shqiptarë dhe të huaj, që kuptojmë se Armenida është faqeve të atyre lartësive, por nuk duam ta krahasojmë me askënd, sepse ajo ka profilin e saj të veçantë, të pasur me lirika të ëmbla, zbukuruar me ngjyrat më të ngrohta të shpirtit, sidomos për mesazhet e dinjitetshme që jep nëpërmjet vargut të saj aq të shëndetshëm nga struktura e lirë dhe figurat stilistike që i japin shkëlqimin e pastër poetik. Autorja ka meritën jo thjesht intuitive, por të gjakut, (shprehemi me bindje), që shqetësimet qytetare i ngre në poezi atdhetare me nivel të lartë artistik. Jehona e historisë së lashtë të popullit shqiptar rezonon me një forcë drithëruese të vargut, si te poezitë “Atdheu në harresë”, “Ditë apolloniane”, “Britmat e egos”, “I vuajturi Atdhe”, “Shqipëria brenda mureve te teatrit”, “Tirana ime” apo “Popull i vdekur: Nuk di, ç’të ishte ky tërmet llahtar,/ që nga qerpikët ma shkundi gjumin ëndrravrarë,/ pa frymë nga vrapi, agimi po vinte/ me krahët e tij natë më të zezë po sillte…/ Ç’të ishte ky tërmet llahtar,/ që brinjët m’i shkuli me dorën si darë,/ ajrin më thërmoi në dhëmbët e hekurt,/ pastaj më pështyu, më tha: “Populli ka vdekur!” Në vitin 2021, autorja boton vëllimin e pestë “Dyzet plus”, ku ravijëzon profilin lirik, të mbrujtur në filozofinë e saj për jetën, ku mendimi fiozofik futet në varg edhe për ta zbukuruar sjelljen e njeriut, natyrën e tij, mënyrën e jetesës, për ta kulturuar krahasueshëm me të tjerët, si një mozaik i këndshëm letrar e kulturor, me një pafundësi peizazhesh, me qytetërime e miniqytetërime të ngjeshura harmonishëm pas njeri-tjetrit. Qysh nga poezia e parë “Në udhëkryq puthen sytë” deri tek e fundit e këtij vëllimi, por jo e fundit “Sa shpejt harron njerëzimi”, lajmotivi i autores është dashuria me të gjitha ngjyrat, në të gjitha rrafshet e mundshme, që rrok ndjenja dhe mendimi. Thonë se poezia bart një lloj dykuptimshëmrie: është njëkohësisht universale dhe e papërkthyeshme, universale sepse shpirti njerëzor i autores është i tillë, e papërkthyeshme sepse me kalimin nga një gjuhë në tjetrën me ndërrimin e shënjave grafike, ndryshon dhe muzika e saj, elementi thelbësor që ka. Poezia e Armenidës është po aq e ëmbël në të gjitha gjuhët e mundshme të botës që vlen të përkthehet, se të nderon vargu i saj letrarisht i dinjitetshëm. Përveçse një zëdhënëse e emancipuar e dashurisë, poetja moderne Armenida Qyqja, nga sa kemi vërejtur ka dhe një mision të posaçëm letrar: të jetë një zë i dëgjueshëm i kohës që jetojmë në përditësim.
Në vitin 2022 kalon me sukses sprovën e parë në fushën e prozës me librin me tregime nën titullin “I vdekuri që qesh”, ku përfshihen 12 tregime tërheqëse, 12 histori të vogla që flasin shumë për jetën njerëzore, mbushur me zakonshmërinë e përditshme, po aq dhe me dramacitetin e pashmangshëm jetësor, brenda mundësive dhe hapësirave që të lejon struktura e tregimit të shkurtër. Autorja e nisi me bollëk vitin 2023, duke botuar deri në këtë fillimmarsi 2 vëllime poetike: “Sizifi i shpirtit tim” dhe “Ktheja zemrën pranverës”.

Armenida Qyqja është një autoritet i ri letrar, që, siç e shprehëm në krye të herës, synon profilizimin e saj për të qenë natyrshëm një zë i dëgjuar i femrës shqiptare në letërsinë bashkëkohore shqipe, sidomos për lirikën femërore.

Paradigma jonë për këtë autore polifonike, brenda dimensioneve të letërsisë është kjo: Një shkrimtare si Armenida Qyqja i qartëson letrarisht bukur përmasat që gjen në sotmëri letërsia shqipe.
Sikurse në poezi, edhe në prozë, autorja e re në mërgim nuk është më e re, apo pak e njohur, por profili i saj rritet e rritet, pa iu rritur mendja, sepse është pa komplekse, qyetarisht e guximshme, duke krijuar stilin e saj letrar të natyrshëm, të dallueshëm nga të tjerët, të mirëpranueshëm nga shoqëritë e larta të leximit.

Armenida bën letërsi të mirë, sepse ka dhuntinë e kapjes së motiveve interesante dhe di t’i trajtojë me nivel artistik harmonishëm me strukturat e narracionit romanor.

Emancipimi social, veçmas dinjiteti i femrës në udhëtimin e jetës, herë larë me diell, herë larë me furtunë, është lajtmotivi i prodhimtarisë shkrimtarore të shkrimtares A. Qyqja.

Sidomos vëllimet poetike “Ktheja zemrën pranverës” dhe “Sizifi i shpirtit tim” janë antropologjia poetike e derisotme e autores, sepse syri i mprehtë i mendjes dhe shpirti i saj i lirë rrok gjithçka që vrojton me imtësi nga njeriu, nga bota e tij e brendshme dhe e jashtme, e dukshme dhe e pashfaqshme, nga kultura e tij e përgjithshme dhe e përveçme, nga psikologjia e tij, doket dhe zakonet, kodet e kultet, mënyra e jetesës (e pëlqyeshme apo e papëlqyeshme për të tjerët), synimet e tij dhe mesazhet e saj. Vërtetësisht bën një ekspeditë poetike, por autorja, si të jetë një antropologe kulture, s’ka lënë skaj të Shqipërisë pa shkelur jo vetëm me penën esaj, por shpesh herë me këmbë, duke u mbushur drejtpërdrejt me frymëzim të natyrshëm dhe origjinal, duke studiuar njerëz, vende, dukuri, fenomene, fshatra, qytete, malësi e ultësira. I merr me dashuri nga jeta, mbush torbën e frymëzimit dhe i mbart me vete për t’i shkarkuar në laboratorin e krijimit, ku pas kurimeve të kujdesshme e të vëmendshme letrare, prodhohet poezia e saj, që na pëlqen. “Të tjera udhë po marr me vete/ dhe kalldrëmet e lëmuar të fjalëve,/ në zemrën time shtrohen në çdo qoshe/ qytetin e tërë të derdhin damarëve”, shkruan autorja në poezinë “Me vete”.

Siç vërejmë, poetja dhe tregimtarja shqiptaro-kanadeze A. Qyqja është një autore relativisht e re në moshën letrare, jo e panjohur për lexuesin vlonjat, apo atë të metropolit, Durrësit e Tiranës apo Korçës. Poezia e saj të detyron t’i përulesh me nderim letrar vargut të saj të latuar aq mjeshtërisht. Poetja sfidon me dinjitetin e fjalës artistike, që buron nga shpirti i bukur dhe karakteri i fortë.
Gjykojmë se nuk ka rëndësi të njohësh biografinë dhe botën e saj, mjafon të lexosh poezinë e Armenës, thurur ëndrrash mes furtunash dhe e ke të skanuar autoren, me zemër e shpirt, me gëzimet e shqetësimet, me lumturitë dhe hidhërimet, me ferrat nëpër këmbë dhe lulet që mbledh, me fëlliqësirat që duan ta bëjnë pis dhe identitetin e saj poetik që e do, kërkon e synon ta ketë të pastër si bora e malit të Ali Asllanit.

Duke na dhënë spontanisht portretin e saj të skanuar, autorja i bën po aq mikrobotës dhe universit njerëzor një skaner me kontraste nëpërmjet imazheve dhe abstraksioneve poetike të cilat i përcjellin një fuqi tronditëse lexuesit.

Pas premierës më 1 mars në Tiranë të Koncertit nr.5 per piano dhe orkester GEA 2551 të Maestro Aleksandër Peçit, vlerësimet e mëposhtëme nga kompozitorja Dana Ziu:

———————–

Në çdo vepër artistike është pranishëm elementi subjektiv…dhe fillesa subjektive në art rrit vlerat e tij vepron me forcë , dhe të afron tek e vërteta artistike, të sjell një vizion individual, e zbulon botën me të panjohura.

Në veprimtarinë kompozitorit Aleksandër Peçi ka për të shkruar shumë madje duhen analizuar dhe shkruar pafundësisht !…..

Por po mendoj të shpreh impresionin tim pas një koncerti,pasi si një vepër premierë absolute ,më dha emocionin e duhur mjaft bukur !

më impresionoi muzika e shkruar bukur, jo thjeshtë , (vështirë teknikisht )po natyershëm shumë profesionalisht

Një vepër me përmasa të mëdha, në hapësirën e mendimit më krijoi emocion në menyren e ndërtimit të veprës si nje udhetim në kohë më çoi vërtet larg kohës sot. në perspektivën e së ardhmes .

Peçi një kompozitor , mjeshtër e ka shkruar mjeshtërisht do thoja me forcën e mendimit krijues, ka evidentuar strukturen kompozicionale në funksion të arritjes të së tërës në përmbajtje në dramacitetin e saj në harmoninë tërësisht në mjetet shprehëse në gjithçka bukur !

Dua të theksoj se harmonia në tërësinë e veprës ishte shprehje e shkallës së lartë të përsosmërisë në një gjuhë moderne !

Struktura e veprës,kohezioni ndermjet strukturalizmit dhe tematizmit, stili personal i Peci,kauza e tij per nje smart and spirit composition, drejtimi muzikor qe ka sjelle ne fund te shek 20 dhe shek 21 KABAIZMI, teknikat personale qe ai perdor, levizja Crousele dhe eliptike e ngjyres,tabela matematike e produksionit cartesian me 27 permautacione ritmike, nje strukture tonesh me relacione cantusi te brendshem, si edhe rendesa e disa fushave manjetike qe i japin forme Poligravitetit te Peci, jane dimensione madhore te muzikes se tij.

Koncerti n5 ishte një mrekulli

Magjia dhe madhështia e pianistit Francez …PASKAL GALLET isht NO COMENT brilant një pianist ku interpretimi solli perfeksion në gjithçka , në konceptimin e veprës me interpretim virtuoz! Super bukur!

Atje ku gjithçka gjykohet duke u nisur prej materjes përmbajtja dukej më e thjeshtë por në të vërtetë shkrimi kompo zicional në koncertin për piano / orkestër lidhet me vështirësitë të cilat nuk mund të kuptohen në se nisemi prej teorive të “rehatisë “tonale!

Konkretisht më tingëlluan bukur tingujt në shkallën kromatike mënyra e të shkruarit që dëshmoi se në origjinë si shkallë ka qënë vetëm një shkallë me shtatë tinguj dhe me pesë tinguj të tjerë të (ngritur apo të ulur) dhe natyrisht gradët ndërmjetëse kromatike mes tingujve të shkallës sollën gjithçka të re ku indendifikuan ” tonalitetin ” dhe ” funksionin”! Në pikpamje të historisësë dhe siç ndodh shpesh në historinë e zhvillimit njerzor vepra ishte e përkryer , në të tërën si vepër,harmoni ,orkestracion deri në atë shkallë për shumë breza të tjerë më pas !

Një Orkestër Simfonike e Forcave të armatosura që tashmë po krijon një individualitet cilësisht të dukshmëm , po krijon fizionominë e saj ,me një repertor shumë të zgjedhur dhe kjo një vlerë dhe meritë e padiskutueshme ,shumë këmbngulëse e Muzikantit ARTIST të njohur tashmë në shumë nga koncertet e bëra me Orkestrën ..OSFA dhe me mjeshtëri nga drejtori artistik i kësaj orkestre ARBEN SKËNDERI 👏👏👏🎼🎶🎹⭐️⭐️⭐️🇦🇱🇦🇱🇦🇱

ish bukur dhe do jetë një e ardhme në atë …çka ne na ka munguar !

Një vlerë për orkestrën drejtuesi Arben Skënderi !

një vlerë për Kombin tonë OSFA🇦🇱

Bukur !

Super bukur orkestra

mjeshterisht bukur

dirigjenti shunë i talentuar HARLEN NIKOLLI

Bravo!👏👏👏

Dhe për ta mbyllur dua të theksoj publikun spektatorin që ish i pranishëm deri në fund në sukses të koncertit të OSFA 🎵🎶🎼🇦🇱🇦🇱🇦🇱

Të jetosh mes artit në magjinë e ëndrrës për të jetuar me kulturë!

Duke lexuar romanin “Ëndrra të thyera” të Xhavit Çitakut

Nga gazetari i mirënjohur dhe i talentuar Xhavit Çitaku kam lexuar shumë artikuj në prozë, informues, problemorë, ese, reportazhe, recensa, por s`kisha lexuar ndonjë sprovë të letërsisë artistike, ndaj u befasova kur ai më dhuroi një roman të titulluar ”Ëndrra të thyera”, i cili në fakt është romani i tij i dytë. Romani ka redaktor prof. Nexhat Rexha, recensente Saranda Iseni, lektor prof. Rexhep Jashari, botim i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë “Papa Klementi XI Albani”, Suedi.
Mes punëve të mia krijuese gjeta kohën dhe nisa ta lexoj, por me sinqeritetin e krijuesit dëshiroj të them se nuk e shkëputa nga dora pa e lexuar gjer në fund. Një roman tërheqës, që të trondit dhe të përfshin në subjektin e tij, figurativisht e krahasova me një lumë që vërshon i rrëmbyeshëm, duke u përplasur me “diga” rrethanore, gurë e shkëmbinj të nënujshëm, duke krijuar gjeratore mes tij, turbullirë apo dhe kthjelltësi, kështu gjer në fund të rrugëtimit. “Kështu është dhe jeta, – thosha me vete, – si lumi që të rrëmben dhe nuk e di se ku do të të çojë, nuk di se çfarë të del përpara, çfarë pengesash e vështirësish do të duhet të kalosh e përballosh, gjersa të arrish fundin…”

Një subjekt i thjeshtë dhe drithërues

Libri paraqet një subjekt të dhimbshëm e drithërues, ku ëndrrat dhe dëshirat e mira për jetën shkatërrohen ende pa nisur mirë. I shkruar thjesht, me personazhe realë, të vizatuar bukur si tipa dhe si karaktere. Paraqiten aty mjedise të njohura, kryesisht familje fshatare patriarkale, ku nisin e marrin rrjedhë ngjarjet e librit; aty veprojnë personazhe me veçori dhe karakteristika origjinale, e ku ajo që sundon në të tërën, ëndrrat e bukura, nuk realizohen. Pse? Për shumë shkaqe, por ndër më kryesoret është atmosfera dhe sundimi i rëndë i paragjykimeve, i zakoneve kanunore, të cilat ndryshojnë ngadalë dhe bëhen pengesë për jetën, sidomos për të rinjtë që dashurohen natyrshëm e që pengohen padrejtësisht në kurorëzimin e dashurisë së tyre.

Subjekti i librit në pamje duket i thjeshtë: Në familje jeton djali, Xhaferi i martuar me gruan e tij, Ajshën, me dy vajza, Fatimenë, Nexhmijen dhe me nënën e tij, Salën. Bënin një jetë të qetë, i gëzoheshin gjërave që kishin, të cilat i siguronin përmes punës, më shumë u gëzoheshin fëmijëve që rriteshin si lulet më të bukura të kopshtit. Por një e papritur e jetës ndodhi edhe tek ata, një e papritur thellësisht tragjike. Teksa kthehej me qerren e ngarkuar me dru, Xhaferi pëson një aksident, qerrja rrëzohet dhe e zë nën vete. Nuk mundi të shpëtonte. Dy fshatarë që e gjetën e çuan me dhimbje në shtëpinë e tij. Vdekja kishte rrëmbyer burrin e vetëm në atë shtëpi. Ai po linte pas, pa asnjë mbrojtje, bashëshorten, Ajshën, dy vajzat e vogla dhe nënën. Fshati tradicional, me njerëz të mirë i erdhën dhe i qëndruan pranë familjes në këtë fatkeqësi, nënës së djalit, bashkëshortes së tij dhe dy vajzave të vogla. Ishte një familje vërtet për të qarë hallin, pa një burrë në shtëpi. Kush do të punonte, kush do të përkujdesej për ta, kush do të siguronte ekonominë e tyre? Çfarë fati i priste pas kësaj ngjarjeje tragjike?
Gjërat rrodhën sipas kanunit: Nënën 70-vjeçare erdhi dhe e mori i vëllai në shtëpinë e tij. Për nusen pa burrë të shtëpisë, Ajshën dhe dy vajzat “u kujdes” i vëllai i saj, Neziri, i cili i mori t`i strehonte në shtëpinë e tij. S`kaloi shumë kur ai e martoi të motrën që kishte mbetur e ve me një burrë krejt të panjohur, duke e ndarë dhunshëm nga të dy vajzat. E ndërsa Ajsha u bë nuse në një familje tjetër, vajzat jetonin nën kujdesjen e dajës, duke vijuar shkollën.

Kur femra konsiderohej si një plaçkë tregu

Kur Fatimja, vajza e madhe, vijonte shkollën e mesme, në një takim të rastësishëm i mbeti në mendje Heseti, një djalosh simpatik, i cili shfaqi interesim ndaj saj dhe me fjalët e tij e vuri vajzën në mendime… Nisën të takoheshin fshehurazi dhe teksa bisedonin, thurnin ëndrra të bukura për të ardhmen… Në këtë atmosferë, autori i librit ndalet paksa te figura e dajë Nezirit, duke e portretizuar atë si interesaxhi, zakonor, paragjykues, xhelat. Ai, kur mori vesh se vajza e tij, Sania dashuronte një djalë, së bashku me dy xhelatë të tjerë si ai, e gjetën vajzën dhe djalin, e rrahën djalin barbarisht, kurse bijën e tij, Sanijen e martoi dhunshëm,”duke ia dorëzuar një njeriu që as ai vet nuk e kishte njohur e lëre më e bija, Sanija!”
Fatimes i kalonin shpesh herë nëpër mendje këto sjellje dhe veprime të egra të dajë Nezirit. Ato e frikësonin vajzën, pasi ai ishte i paparashikueshëm dhe mund të bënte me Fatimenë, atë që bëri edhe me të bijën, Sanijen. Frika e saj u vërtetua, e papritura erdhi. Daja e urdhëroi Fatimenë që të ndërpriste shkollën, sepse ai do t`i gjente “një burrë të mirë, që nuk i gjendej shoku në shtatë katunde”. Pas këtyre fjalëve, pa kaluar një muaj, daja mori vendimin e tmerrshëm për mbesën, e fejoi pa e pyetur. Fjala e tij ishte urdhër dhe nuk diskutohej, ato ishin zakonet dhe kanuni, por ai ishte dhe karakteri i lig dhe i zi i Nezirit. Ai e shikonte Fatimenë si një plaçkë, që mund ta përdorte si të donte, ai donte ta “shiste” atë sa më shtrenjtë, atje ku ai do të kishte më shumë përfitime. Fatimeja nisi ta vuaj shumë këtë gjendje, sidomos ndërprerjen dhunshëm të dashurisë së saj për Hesetin. Por edhe Heseti, i cili e dashuronte shumë Fatimenë, e vuajti shpirtërisht veprimin e dajës së saj. Veçse, protesta e Hesetit ishte vetëm kaq. Edhe Fatmija, edhe Heseti, nuk bën përpjekjet e duhura për ta shfaqur dhe për ta kurorëzuar dashurinë e tyre, ata u bindën dhe iu nënshtruan zakoneve poshtëruese e skllavëruese të kohës, mund të themi se reagimi i yre ishte më shumë se i dobët, ata iu dorëzuan zakonit kanunor, iu dorëzuan fatit dhe ligësisë së zakonit, por edhe karakterit të keq të dajës së Fatimesë, i cili gjatë gjithë librit shfaqet si një personazh i uryer për lexuesin. Neziri ishte tipi i njeriut që e konsideronte veten pronar të gjithçkaje, madje edhe pronar të zemrës së vajzës së tij, Sanijes, ashtu si dhe më parë të motrës Ajshës, dhe më pas të mbesës, Fatimesë…

Shoqëri patriarkale, e ndërtuar mbi padrejtësi

Daja Nezir, i tha Fatimes se më 3 korrik, ditën që ajo mbushte 18 vjeçe, do të martohej. U tha dhe u bë. Fatimeja u martua me një njeri që kurrë nuk e kishte njohur më parë! U martua, por mendjen e kishte te djali që dashuronte, ndërkohë që edhe Heseti, nuk e hiqte nga mendja Fatimenë, por tashmë ajo ishte bërë nuse e dikujt tjetër. Të dy të pafuqishëm, të dy pa vendosmërinë e duhur që t`i bënin ballë padrejtësisë që u bëhej për shkak të zakoneve të vjetra, por edhe për shkak të karakterit të keq të dajës së Fatimesë, Nezirit.
Romani vijon me jetën dhe fatin e vajzës së vogël të Xhaferit dhe të Ajshës, me Nexhmijen, e cila është ende e vogël, por që ndihet krejt vetëm: me nënën larg, me motrën të martuar, e mbetur nën kujdesin e dajës shpirtzi. Nexhmija ishte shumë e re, vetëm 14-15 vjeçe. Deri atëherë, të motrën, Fatimenë e kishte konsideruar edhe si nënë, edhe si shoqe, edhe si motër. Ishte e bukur, e kërkonin shumë djem, por ligji e ndalonte martesën në moshën 15 vjeçe, ndërsa daja i saj, Neziri interesazhi dhe shpirkatran, kërkonte një dhëndër ku të shihte interesin e tij.
Kur Nexhmija mbushi 18 vjeçe, daja Nezir e martoi, sigurisht me një njeri krejt të panjohur për vajzën dhe pa dëshirën e saj. Këto që ndodhnin shkrimtari Çitaku i konsideron ”Një shoqëri patriarkale, e ndërtuar mbi padrejtësi” dhe vijon:”Sa vuajtje të heshtura ka shkaktuar në përgjithësi në trojet shqiptare kjo mënyrë e përcaktimit të dashurisë, sa plagë në shpirtërat dhe zemrat e djemve dhe vajzave që shihnin nga të afërmit të diktonin nëpërmjet dokeve e zakoneve, ligjet e zemrës.”

Në faqet e romanit
dhe vetes sonë ndjejmë shpirtin e protestës

Fatimeja, vajza e madhe përpiqet të ambjentohet me jetën e saj, përpiqet të gjejë anët e mira të jetës. I lindi një djalë dhe ky qe gëzim i madh për të. Autori shkruan:”Një gjë në jetë duhet të kuptohet, se është me rëndësi që të kërkosh gjërat që i do, por shumë më e rëndësishme është që t`i vlerësosh ato që i ke”.
Jeta ecën në rrjedhat e saj. Nëna e Fatimes, Ajshja ndërroi jetë, kurse vet Fatimja, në vite, u bë nënë e katër fëmijëve, që i donte shumë, ndërkohë që edhe bashkëshorti e respektonte. Veçse fati i keq nuk iu nda. Kur ishte aty te 52 vjeçe, Fatimeja u sëmur rëndë. Djali i saj i madh u kujdes shumë për nënën e tij që ajo të shërohej. Kishte nisur të bënte rrezatime. Aty, në mjediset spitalore, takohet rastësisht me Hesetin, djalin që dikur e kishte dashur aq shumë. Edhe Heseti u trondit, por tashmë atyre u mbeteshin vetëm kujtimet. Heseti u kujdes shumë që Fatimeja të shërohej, por më kot, sëmundja avancoi. Pas tetë muajve që kishte filluar mjekimet, Fatimeja ndërroi jetë. Një hidhërim i madh i përshkoi të gjithë. Thonë se “kur ndodh e keqja, hapi derën!” Pas Fatimesë, edhe Nexhmija, motra e saj humbi jetën në një aksident automobilistik…
Romani ka dhe dy kapituj mbyllës njëri më interesant se tjetri, të dy me mesazhe të qarta. Në kapitullin e 18-të, tregohet sesi Heseti, gjen në shtëpinë e tij, në një situatë jo “korrekte” motrën e tij, Merjemen me shokun e tij të ngushtë, Agimin. U zemërua, nisi t`i marrë në pyetje të motrën dhe më pas shokun dhe, nga të dy mësoi se ata duheshin prej kohësh. Lexuesi ndjen se zakonte e vjetra, kanë rrënjë të thella në mendjen e njeriut, sepse, Heseti, ndonëse i përvëluar edhe vet nga këto zakone, duket sikur disa çaste pushtohet nga fryma e tyre. Ai druante se çfarë do të thoshte fshati, si do ta komentonte njohjen, martesën dhe dashurinë e motrës së tij, Merjemes me shokun e tij të ngushtë, Agimin! Por, duke kujtuar dashurinë e humbur me Fatimenë, pikërisht për shkak të zakoneve dhe kanuneve të egra, ai kupton se pengimi nga ana e tij i dashurisë së motrës me Agimin, do të ishte i gabuar; ai s`duhej të bënte ndaj dashurisë së tyre, atë që daja i Fatimesë kishte bërë me atë dhe me vajzën që ai dashuronte. Heseti bisedon me të atin dhe të dy i hapin rrugë marrëdhënies dhe dashurisë së sinqertë mes Merjemes dhe Agimit.

“Kështu e ka jeta”, apo…?

Është trishtues por dhe simbolik kapitulli mbyllës, i 19-ti, ku autori i rikthehet përshkrimit të shtëpisë së vjetër, ku dikur kishte jetuar një familje e thjeshtë me shpirt të kristaltë por me ëndrra të thyera. Tashmë ajo kishte mbetur një shtëpi e braktisur, gërmadhat e saj heshtnin (figurativisht) se realisht ato flisnin, aty rritej bari, vinin fluturim dallëndyshet dhe zogjtë e tjerë; ajo tregohej me dhimbje si shtëpia e një familjeje fatkeqe. Ajo familje u shua, u shuan dhe kujtimet e një jete njerëzish të thjeshtë, që donin të jetonin, por…
Ç`mund të themi? Na vjen në mendje fjala e vjetër ngushëlluese frënge “C`est la vie” (kështu e ka jeta!), duke dashur të ngushëllojmë vetveten, për fatet e mijëra njerëzve të mjerë, për ëndrrat e tyre të thyera, teksa brenda vetes ndjejmë shpirtin e protestës, që të mos dorëzohemi ndaj të këqiave që më shumë se natyra i bëjnë vet njerëzit; të mos lejojmë që njerëzit me shpirt të zi të na thyejnë dëshirat dhe ëndrrat e mira për jetën dhe për të ardhmen…

Mozaik personazhesh realiste dhe të portretizuar me art

Mendoj se ky artikull ka vend për një koment rreth personazheve të romanit, të cilët janë të vizatuar bukur, secili me veçoritë dhe karakteristikat e veta, me dritëhije dhe me ngjyrime, që e bëjnë romanin sa të vërtetë, aq edhe realist.
Xhaferi, një “shtatore” e dhimbshme, simbol i thjeshtësisë, i mundit dhe i punës. Sala, nëna e Xhaferit, mëshirim i shpirtmadhësisë, e plagosur keq nga ngjarjet tragjike të familjes së saj. Ajshja, grua fatkeqe, të cilën e shoqërojnë gjatë gjithë jetës brenga dhe dëshpërime. Xha Bardhi, burrë fisnik, që përpiqej t`u gjendej njerëzve me shpirtmadhësinë e tij. Fatimja, femër e nëpërkëmbur në ndjenjat dhe në ëndrrat e saj, e pafuqishme që t`a çonte gjer në fund dashurinë; teksa iu ndërpre po aq dhunshëm edhe ëndrra për të treguar personalitetin në jetë:”Kishte besim në vetvete, se do të bëhej një edukatore e shkëlqyer, se do të shpërndante nektarin e dashurisë tek nxënësit me kujdesin më të madh dhe do të organizonte aktivitete të tjera të shumta në dobi të gjeneratës së re…” Dajë, Neziri, njeri me karakter të keq, i lig e shpirtkatran, shfrytëzonte për interesa të tij zakonet, kanunet dhe paragjykimet e kohës ndaj femrave.(”Fatimeja dhe motra e saj ishin dy fëmijë të lënë në mëshirën e një mizori..”.). Nexhmija, viktimë e zakoneve dhe kanuneve të kohës, iu “bind” me zemër të thyer zakoneve të egra (”Martesa e saj, pra, u bë në heshtje dhe pa bezdisur askënd, që në të vërtetë është protesta më e lexueshme kundër një rrugëtimi pa sistem vlerash të një shoqërie patriarkale, e ndërtuar mbi një padrejtësi dhe pa sentiment njerëzor…” Sanija, vajza e Nezirit, viktimë e zakoneve të kohës dhe e karakterit të zi të babait të saj, që në sytë e lexuesit s`është veçse një xhelat, që përdor si mburrojë injorancën, kanunin dhe paragjykimet. Hasimja, nëna e Sanijes, gruaja e Dajës së Fatimes dhe Nexhmijes, një grua që vetëm miraton vendimet e burrit, gjithnjë e nënshtruar;Heseti, ndonëse i shkolluar, i pafuqishëm dhe i tërhequr për të përballuar pengesat e dashurisë…
Kundër patriarkalizmit
Romani ka formën dhe karakterin e një drame, ku skenat dhe personazhet veprojnë në mjedise të njohura, ata lëvizin lirshëm, duket sikur diku i kemi parë, sikur u kemi dëgjuar zërat; ata janë më se të njohur në disa prej mjediseve shqiptare në Kosovë e Shqipëri, që kanë qenë të mbuluara nga mjegulla e zakoneve kanunore e patriarkale, e ku janë nëpërkëmbur brutalisht fati i emencipimit të femrës, të drejtat dhe liritë e saj. Romani shigjeton dhe trondit rëndë sundimin e plotë, të pakufizuar dhe të padiskutueshëm të burrit, demaskon zakonet e normat e vjetëruara të sjelljes, si dhe prapambetjen e thellë në mënyrën e të menduarit dhe të jetesës.
Me këtë roman realist dhe protestues, Xhavit Çitaku ndez dritën e respektit dhe të emancipimit të femrës shqiptare, e cila edhe vet, duhet doemos të kthehet në një luftëtare, të di të mbrojë jetën dhe të ardhmen e saj…
Libri ka nënvizime dhe përshkrime realiste, madje edhe drithëruese, ashtu siç vijnë dramat dhe tragjeditë njerëzore. Gjen aty mendime të bukura dhe mesazhsjellëse, gjen një figuracion të pasur artistik, ndjen bukurinë e zemrës së autorit, shpirtmadhësinë e tij, dritën me të cilën ai ndriçon fatet njerëzore, ndjen dëshirën e tij për të mbështetur dhe për të lehtësuar sadopak shpirtërat dhe zemrat e vuajtura.

Mbresa leximi: ”Rrëfime Bregamatase” të Gjergj Shytit, libër me përmbajtje universale historiko-shkencore, një manual i traditave, zakoneve e dokeve tona nëpër shekuj

Gjergj Shyti: Rrëfime Bregamatase”, ”Muzgu” 2023 Tiranë.

Autori i librit “Rrëfime Bregamatase”, është personalitet i njohur para lexuesit shqiptarë kudo, i cili me shkrimet e tija , në prozë e poezi dhe gjini të tjera të letrare, po le gjurmë të thella me interes për letërsinë tonë dhe gjeneratave në ardhje.
Librin ”Rrëfime Bregamatase”, me 267 faqe, e lexova me një kënaqësi të veçantë.
Përshtypjet nga ky libër-manual janë të shumta, të gjithanshme dhe gjithëpërfshirëse nga historia fisnore e etnokulturore të kombit tonë nëpër shekuj.
Gjergj Shyti, një krijues me përvojë në krijimtari letrare, për lexuesit që në faqet e para të librit “Rrëfime Bregamatase”, tërheq vëmendjen përmbajtjesore ,duke tërheq vijën kufizuese të përfshirjes së Bregut të Metës, duke cekur atë në ultësirën perëndimore mes Lezhë, Tiranës e Durrësit, si një konfiguracion gjeografik, nga i cili vend e ka prejardhjen edhe vete autori i këtij libri, Gjergj Shyti.
Në brendi të librit lexohet ai thesar historik ku përshkruhet gjeneza e fisit Kelmendi, dyndjet e tij, vendbanimet nomade të fiseve nëpër kohë, kushtet dhe luftërat si shkaktare e nomaditetit te fiseve shqiptare nëpër trojet tona, Ballkan e gjetiu në Evropë e botë. Në këtë kuptim, autori përshkruan bukur mënyrën e jetës baritore të fiseve, bjeshkët dhe kullotat në disa vende të ndryshme ballkanike, vështirësitë për të mbijetuar situatave të rënda të shekujve të kaluar, si pasardhës ilir.
Po nga ky fis me nam, pra nga fisi Kelmendi, autori gjen dhe trajton gjenezën e vet familjare duke argumentuar përmes emrave të brezave të kaluar deri ne ditët e sotme. Gjithë njohuritë për të kaluarën e fisit Kelmendi, autori i shtjellon nga fakti i gojëdhënave të bartura nëpër breza, me aso përshkrimesh të gjalla e bindëse për kohën, sa të mendosh se nuk kanë kaluar aq shekuj transformime jetësore. Jo vetëm me kaq. Autori i librit gjen argumente bindëse (faktografike) bazuar edhe në revista e shkrime të ndryshme ,si bie fjala te revista “Hylli i Dritës 1934,ku trajtohen rrënjët e fisit Kelmendi. Pastaj bazohet edhe në shumë shkrime shkencore gjetur arkivave të vendit, si bf. Nopçe, M.Shuflaj, Dom Nikollë Gazuli e shumë të tjerë, të gjitha me argumentime mbi rrugëtimin e fisit Kelmendi. Në këtë vazhdë argumentesh nga z. Gjergj Shyti, gjendet e shkruar se edhe Papa Klementi, ka zanafillën nga fisi Kelmendi, i cili “për të përhapur fjalën e Krishtit, qe shpallur i shenjt”.

Pasuri e veçantë janë kumtet e hershme kanunore

Duke u thelluar faqeve të këtij libri voluminoz, lexuesi gjen dhe mëson edhe për kumtet e hershme kanunore të popullit tonë, mënyrën e jetës dhe organizimin e saj, kodet që mbarëvanin jetën e tërësishme njerëzore. Pra, vërejmë një etikë të koduar fisnike e shtetformuese që herët tek fiset tona, ndoshta para popujve tjerë ballkanas e evropian….
Mbi këto rregullat ceket mënyra e bjeshkimit, dita e “çuarjes” në bjeshkë, organizimi i karvanëve, rrugëtimet e gjata, siguria e territorit të bjeshkëve, e kodime të tjera. Njëkohësisht, të atyre rregullave të koduara janë edhe një mori rregullash të tjera ku zhvillohet jeta e përbashkët e fisit dhe fiseve të tjera përreth. Një shembull tipik ceket edhe mënyra e bluarjes në mullinj të drithërave për jetesë.
Radhazi, lexojmë e kuptojmë nga ky libër, historinë e fiseve tona, mënyrën e jetës dhe shumë rregulla tjera në shumë fusha të jetës. Kjo mënyrë jete e përsëritur brez pas brezi, por në disa raste edhe e shkruar nga kronikan të kohërave të ndryshme, kanë bërë që të “jetojmë” gjatë në kujtesë të popujve tjerë të Evropës. Pikërisht falë disa karakteristikave të rralla që kemi bartur nëpër shekuj si veçanti tona, e si të tilla vlerësohen: besa, bujaria, fisnikëria, trimëria, veshja e dalluar nga të tjerë, (koreografia), që përmbajnë etnosin tonë, virtytet dhe etnokulturën bartur deri në vitet tona.

Gjergj Shyti, autori i librit në fjalë, nëpër faqet e këtij libri, përmend babin e tij, Pal Gjergj Kola ( Shyti), lindur me 1909-v.1985 dhe nënën fisnike ,Drenën, nga të cilët ka formësuar personalitetin e tij. Shpesh reflekton ngjarje nga kujtesa e të atit vlerat familjare e fisnore dhe historikun e tyre, duke dhënë edhe përshkrime karakteristike të brezave, si figura të rralla që dalin nga eposi jonë. Si një skulptor skalitë tiparet e veshjes, shtatin e drejtë si pishë mali dhe fytyrën e pashme shqiptare, ku glorifikohet madhështia hyjnore e fisnore që nga Ilirët. Një veprim të tillë përshkrimi e lexojmë edhe nga kronikani Nopçe, i cili figurën tipike të shqiptarit e bënë të dallueshme nga gjithë popujt e tjerë, si në momentet kur ai është i gëzuar, apo i hidhëruar nga sulmet e armiqve…. Në këto” përimtësina”, autori Gjergj Shyti, ka treguar talentin e tij prej studiuesi duke skalitur tiparet e qenies fizike, të urtësisë, bujarisë e veçanërisht qëndresën e fisit Kelmendi, por edhe të kombit shqiptarë nëpër kohë.
Nga këndvështrimi i autorit në librin “Rrëfime Bregamatase”, mësojmë se fshati afër Lezhës, i quajtur Markatomaj, është rrjedhojë e banimit të hershëm të familjarëve të autorit Gjergj Shyti, prej të cilëve edhe ka marë këtë emërtim, nga Mark Toma = në Markatomaj, ku ekziston edhe sot e kësaj dite. Kjo e dhënë flet mjaft për prejardhjen e autorit të këtij libri dhe rrënjët historike të tij.
Sikur të vazhdonim me përshkrimin e përshtypjeve nga libri “Rrëfime Bregamatase”, do të shkonim në disa faqe shkrimi ,por, mjafton të vlerësojmë se ky libër përmban vlera universale të etnokulturës sonë, i cili do na shërbej kurdoherë si një thesar i krenarisë dhe historisë sonë.
Të rëndësishme e lexojmë aty rolin e femrës në shoqërinë shqiptare, të drejtën zakonore të theksuar si rrallëkund, vlerën e rritës dhe edukimit të brezave etj.
Në veprën e autorit, ”Rrëfime Bregamatase”,nga etja për shkollim, gjejmë përshkrime të avancuara të mësimdhënies e mësimnxënies mu në kohën sa autori ishte mësues në Zejmenit të trevës së Mirditës në vitet gjashtëdhjeta. Me një dashuri e respekt të veçantë vlerëson figurën e mësuesit të viteve 46-ta të shekullit të kaluar, z. Gjon Simoni, për të cilin citon: ” Ai ( Gjon Simoni),na paskësh qenë një arshivë e gjallë ku ruhej dija, kultura ,përvoja e një jete të pasur rravguese, prej nga do të rridhte furka e tij…”
Krejt në fund, dua të falënderoj mikun tim, Gjergj Shyti, për dërgesën e këtij libri, nga i cili mësova ato që më kishin munguar….

Poeti Ismet Tahiraj, vazhdon të hapërojë gjerësive poetike për ta mbledhur thesarin e muzave dhe për ta strukturuar si frymëzim i motivuar në një përmbledhje të re poezish. Libri i radhës, që na ofron Ismeti, vjen si klithje, si ofsham, si dhimbje a si ndjeshmëri sensitive e shpirtit të poetit; vjen si përjetim e ndijim nëpër kohë, si shpërfaqje e botës së tij shirtërore. Bazamenti i krijimtarisë poetike të Ismetit, si gjithnjë, është realiteti i përjetuar, koha dhe përditshmëria, rrjedhat jetësore dhe nxitësit e ndryshëm të dellit krijues, është e kaluara dhe e sotmja, si gardërobë e jetës dhe njerëzve të kësaj treve. Ismeti i ndjenë problemet, i prekë ato, jeton me to, Ismeti e ka jetuar thellë të kaluarën, veçanërisht atë të kaluar të afërt që ka lënë gjurmë, vrragë e plagë që kullojnë akoma; e kujton këtë kohë duke përshkruar inserte vrragëlënëse për të mos i harruar ato veprime barbare, të cilat në trevat e tij (në Drenicë) ishin shumë të theksuara, veçanërisht:

“Përplotë sorra, o zot
Sorra të zeza
Mbjellnin vrasje
Sikur të ishin sot…”

Vërenë dhe ndjenë poeti, e jeton kohën e rëndë, bashkëjeton me dhimbjen dhe me tmerrin e atyre ditëve kur jeta kanosej në çdo çast, kur ekzistenca individuale dhe kolektive ishte në zgripc. Sorrat mbillnin vrasje, sorrat e zeza që e nxijnë vendin, e zënë diellin, mundohen ta shuajnë dritën e jetës e t`i mbyllin shtigjet e ardhmërisë. Tym nxirrte vendi, flakë digjej toka, por shpresa jeton, shpresa ndrinë horizontit, gjithsesi:

“Mbi qiellin pa ndjenja
Ditët rendohëshin
Si kllira e egër
Sipër neve…”

Por, ai bashkëjeton edhe me trimërinë, njeh sakrificën sublime dhe shkruan për të, e vlerëson atë, e lartëson atë. Shkruan për trimin (Ilaz Kodrën, Adem Jasharin, Tahir Mehën, Çerçiz Topullin, etj), shkruan për simbolin (plisin), për aktet që piedestalizojnë heroizmin, por edhe për antipodin e tyre (udbashët); shkruan “për tokën e kokën”, për zjarrin e shpirtit dhe zjarrin e betejës.
Poeti ravijëzon ngjarjet poetikisht, nëpër gjeografinë e vendit të tij, nëpër gjeografinë e ndjenjave të tij, duke shpërfaqur drejtpërdrejtë emërvende që lidhen me përjetime të tmerrshme dhe, ndjeshmërinë shpirtërore të tij për ndodhitë që i ka parë e përjetuar. Në kënde të ndryshme, në poezi të caktuara, pikturohen skenat e tilla, të cilat defilojnë në ekranin e mbamendjes së Ismet Tahirajt.
Veç të shkuarës, poezia mbërthehet edhe nëpër aktualitetin e sotëm, nëpër hapat e përditshëm që hedhim, nëpër mendimet, gjykimet e meditimet, por edhe nëpër dukuri e fenomene të njohura e të panjohura. Mbi këtë bazë, motivet lindin e nxisin sot, këtu dhe shtjellohen përmes ndijimit, perceptimit, por edhe imagjinatës, të cilën poetët e angazhojnë herë, herë. Tek Ismeti vrejmë një linjë të veçantë përshkrimi, një mënyrë të posaçme të transponimit të realitetit e aktualitetit; përdorimin e figuracionit dhe simbolikës, në masë të konsiderueshme dhe, aplikimin e formateve gjuhësore të veçanta e të rralla, në të cilat përmblidhen kuptime e postulate shprehëse, sintetizohen formulime të caktuara për ta shprehur atë që dëshiron autori, atë që ka paraformuar në shtresat e nënshtresat ndjenjore e emocionale:

“Dje dola nga spitali,
Jo nga spitali
Po nga therra murrizi,
Që digjej edhe qefini..”

Itinerarin stilistik, Ismeti e përshkon nëpër fjalëformim dhe nëpër strukturë unike poetike, e cila përfaqëson autenticitetin dhe individualitetin krijues të tij. Si i tillë, ai është original në tërë tablonë krijuese të tij. Sipas tij, jeta rrjedh si lumi që përshkon hapësira dhe vijëzohet tek ikën tutje, tek ikën fushave e luginave, tek ikën nën ura, por edhe tek vërshon e del nga shtrati, pastaj lë mbetjet e kohëve, mbetjet që shtresohen në shpirtërat njerëzor. Në këtë infrastrukturë rrjedh edhe vargu (si lumi), përshkon kaskadat e shpirtit dhe, herë-herë bie si ujëvarë dhe sajon avullim e pluskime që ylberohen nga rrezet e diellit, por herë-herë krijon edhe katrahura, të cilat po ashtu reflektohen apo identifikohen në varg:

“Thjesht lumenjtë
U futën udhëve,
Nën ura
Nën parvaz hekurash
Ata nuk i flladitën
Fushat, fushë gjëra
Por sollën baltëra
Sollën katrahura…”

Lumenjë të tillë nuk ikin vetëm nën ura, nën parvaze hekurash, nuk i flladisin fushat, por edhe i vërshojnë ato, i mbushin baltëra dhe sjellin katrahura në gjerësitë ku shtrihen, nëpër udhë pa udhë, rrëmbyeshëm.
Në rrugëtimin poetik, Ismet Tahiraj shkarkon frymëzimet e tij në kordinatat e njohura artistike dhe eksploron në thellësitë emocionale për t`i formësuar ngacmimet, për t`i ngjyruar ato me koloritin e fjalës së kultivuar dhe shprehjes së rafinuar bukur. Ismet Tahiraj është mjeshtër i simbolikës, i akomodimit adapt të saj, konformë kërkesave të ideotematikës.
Në shumësinë e trajtimeve motivuese, autori i përmbledhjes “Klithje” gjendet në vorbullën e ngacmuesëve të jetës, që rrjedhin nga aspekte të ndryshme të saj. Në këtë kontekst, aspekti lirik është i pashmangshëm, si gjithnjë. Ndodh kjo, sepse ndjesitë e shpirtit veprojnë në çdo kohë, në çdo rrethanë. Prandaj, në vargun e Ismetit dashuria është prezente, në një formë a një tjetër, ku më pak e ku më shumë, por me konfigurimin e saj të veçantë, gjithsesi:

“Eh dhe kjo deklaratë
Kishte preambulën
Më të kuq të buzëve tuaja
Ku lidhen nenet e dashurisë

Mbi vargje të zjarrta
Mbi betime të qarta

Në arkivin e bukurisë.”

Kjo është jeta; e jetuar dhe përjetuar në të gjitha format e mënyrat që ofrohet, me të mirat e sfidat. Poeti e përshkruan atë, e pikturon atë në poezi tek fikson ngjyrat e saj në intensitete të ndryshme. Kjo jetë (dhe përshkrimi i saj, natyrisht) shpërfaqen në çaste kohe, në momentume, por edhe në sjellje, edhe në koncepte, edhe në ravijëzimin artistik, gjithsesi. Dukuritë e ndryshme, të cilat defilojnë në këtë përmbledhje, e ilustrojnë këtë. Ato evidentohen dhe stigmatizohen artistikisht, si devijim a si ves i njeriut tonë që prodhon negativitet shoqëror. Janë disa poezi që e konkretizojnë këtë element, që e skicojnë në kohë, mënyrë e hapësirë:

“Kafshata ime
Po më del diçysh
Si më hangër deltinë!
Po , pa pikë tambëli
Gjithkah e mykurë…”

Janë këto copëzat e jetës, si pjesë e një mozaiku që shtrihet në gjerësitë e thellësitë poetike të përmbledhejes së Ismet Tahirajt.
Poezia e Ismetit është gjithpërfshirëse në kuptimin e shtjellimit të problematikave që shfaqen në jetë, si sfidim a si cimbisje sporadike. Ajo rreket t`i trajtojë aspektet e shumta, të mbaj qëndrim shpirtëror ndaj tyre, duke i sipërfaqësuar nga bota e brendëshme në strukturën e poezisë.
Përgjithësisht, Ismet Tahiraj është poet produktiv, që nuk pushon së krijuari, që i ofron lexuesit produktin e tij intelektual, krijimtarinë artistike.

PROF. DR. ISAK SHEMA

Xhemail Peci

NE DITËLINDJEN E 83-të TË PROFESOR ISAK SHEMËS
Duke përkujtuar Konicën, i cili sipas Apolinerit: “Është shqiptari më erudit i Europës” dhe “enciklopedi lëvizëse”, sot ndjejmë krenari të ligjshme. Fan Noli shkruan në Hyrje të librit “Shqipëria-kopshti shkëmbor i Europës Juglindore”:”Të gjithë autorët shqiptarë që vijnë pas Konicës janë nxënësit e tij, duke përfshirë edhe shkruesin e këtyre radhëve. Me madhështinë e tij si krijues Konica është prore i pranishëm në jetën tonë kulturore dhe shkencore. Me krijimtarinë e tij letrare ai kthehet ngadhënjimtar në Historinë e letërsisë shqiptare. (Prod. Dr. Isak Shema: ‘Faik Konica personalitet i shquar i kulturës shqiptare dhe evropiane’)

Duke qenë në vazhdimësi i përkushtuar në studimin e vlerave të mirëfillta letrare dhe kulturore, si të traditës e gjithashtu edhe atyre bashkëkohore, por duke shfaqur në vijimësi prirjen e tij të theksuar për të vlerësuar dhe përkujtuar në vazhdimësi këto vlera madhore, prof. dr. Isak Shema me studimin e tij kushtuar veprimtarisë së Faik Konicës, ka ofruar një kontribut të ri dhe mjaft meritor.

E veçanta e këtij studimi është kundrimi i shumanshëm i figurës poliedrike të Faik Konicës. Ky personalitet me përmasa të mëdha në fushën e letrave shqipe, si dhe në ate të publicistikës, të diplomacisë, të përkthimeve, të hulumtimeve dhe të gjurmimeve nëpër arkiva, në dritën e studimit të dr. Isak Shemës, jo vetëm që nderohet por edhe me të drejtë lartësohet për kontributin e tij të pamhoueshëm.

Duke e cilësuar atë si eseist dhe pamfletist mjaft të zotin, duke sjellur risi nga jeta dhe krijimataria e tij e larmishme letrare dhe publicistike, sikurse edhe nga veprimtaria e tij e bujshme atdhetare, studiuesi Isak Shema e shpalos figurën e Faik Konicës prej një personaliteti të shquar të kohës, i cili me peshën e mendimit të tij intelektual sikurse edhe me përmasën e guximit të tij atdhetar, arriti që të përfaqësonte çështjen shqiptare duke i njohur mjaft mirë rrjedhat politike të kohës në raport me interest e Turqisë, Italisë, të Austro-Hungarisë, apo edhe të Greqisë kundrejt Shqipërisë dhe shqiptarëve.

Studiues i përkushtuar i jetës dhe veprës së Faik Konicës

Në këtë vepër me mjaft interes për Faik Konicën, dr. Isak Shema dëshmon se ky shkrimtar dhe erudit shqiptar ka qenë objekt i përhershëm i interesimeve dhe studimeve të tij. Që në ‘Parathënie’ të librit, dr. Isak Shema vë në pah aktivitetin e shumanshëm të Konicës, duke theksuar se:

‘Faza e parë e angazhimit patriotik të Faik Konicës në Bruksel gjatë është ajo e periudhës kohore 1896-1902, kur autori është marrë me krijimtari letrare, kulturore, gjuhësore, me veprimtari publicistike etj., e cila ka qenë shumë e rëndësishme për njohjen e qytetërimit shqiptar, për formimin e lëvizjes shqiptare për liri, pavarësi kombëtare dhe për emancipimin e gjithanshëm kulturor, shoqëror, politik, si dhe për afirmimin ndërkombëtar të popullit shqiptar, të Shqipërisë, të viseve të tjera shqiptare dhe të mbarë diasporës së shpërndarë në Europë, në SHBA dhe në kontinente të tjera të botës’.

Duke e vënë figurën poliedrike të Faik Konicës në një prizëm të tillë vrojtues, studiuesi i përkushtuar i jetës dhe i veprës koniciane, e kundron këtë erudit të rrallë në përmasën e tij të plotë, duke vënë kështu në pah kontributin e veçantë si studiues dhe publicist me një gamë mjaft të gjerë të shkrimeve: ‘Konica shquhet si hulumtues dhe autor i zellshëm i shkrimeve për historinë e Shqipërisë. Duke gjurmuar në arkiva, në muze, në biblioteka të ndryshme, gjen material për ngjarje dhe për figura të ndryshme historike. Artikujt me tema të historisë janë të shumtë dhe janë botuar në organe të shtypit dhe të periodikut shqiptar, por edhe në ato të vendeve të ndryshme në gjuhë të huaja. Të kujtojmë me këtë rast shkrimet për flamurin shqiptar (Konica zbuloi Flamurin Kombëtar dhe më 15 shkurt 1909 botoi punimin “Shqipëria ka një flamur authentik”), për jetën, portretin autentik dhe për armët e Skëndërbeut, portretet për shqiptarë të shquar, artikullin për Patrikun shqiptar, shkrimet për arbëreshët e Zarës, për ngulmimet e tjera shqiptare, për humanistët shqiptarë dhe për mesjetën shqiptare në përgjithësi, për Rilindjen Kombëtare dhe për çështje të veçanta të historisë dhe të qytetërimit shqiptar. Dokumentet e panjohura për Shqipërinë, që i publikon Konica, kanë vlerë të madhe për studimin e historisë së popullit shqiptar. Vlerë të madhe për historinë, për kulturën dhe për shkencën shqiptare kanë shkrimet “Parashtresë mbi Lëvizjen Kombëtare Shqiptare”, “Gjermania dhe Shqipëria”, “Shqipëria si m’u duk”, “Shqipëria: kopshti shkëmbor i Europës juglindore” etj. “

Nga kjo shkëputje e parathënies së librit, vërehet qartë se dr. Isak Shema parapëlqen të shpalosurit në plotni të veprimtarisë së shumanshme të Konicës. Duke qenë studiues i përkushtuar për të bërë sintezën e figurave të shquara kombëtare, ai e ka dëshmuar zotësinë e tij të admiruar për të mos lënë asgjë mangut në vlerësimin e kontributit të Konicës. Së këndejmi, ai e paraqet Faik Konicën me të gjitha përmasat të cilat e shquanin dhuntinë e tij:

“Faik Konica zhvilloi veprimtari të gjerë kulturore, letrare, publicistike dhe shkencore. Ai shquhet edhe me veprimtarinë e dendur diplomatike.

Në fushën e publicistikës që nga viti 1896 angazhohet me tërë qenien e vet për botimin e organeve të ndryshme publicistike. Kontributi i tij si poet, prozator, kritik letrar, pamfletist dhe si përkthyes është shumë i madh. Njëzet poezitë dhe prozat e tij poetike, sajojnë një vëllim poetik, në të cilin trajton motive dhe tema të larmishme. Portretet letrare dhe prozat e shkurtra, të shpërndara në shtypin dhe periodikun e kohës, si dhe poezia bëjnë një një vepër të veçantë letrare.”

Tek ndalet kështu në meritat dhe në vlerat e veçanta ideo-estetike të Konicës, dr. Isak Shema përkujton me të drejtë se Faik Konica “ka përkthyer disa artikuj të filozofëve dhe dijetarëve botërorë.”, kurse tek proza satirike ai vëren prirjen e Konicës “për humor dhe satirë”. Ndërkaq, lidhur me prozën poetike, me të drejtë thuhet se: “Përshkrimet e bukura të natyrës, lirizmi i theksuar, stili dhe gjuha e pasur, janë veçori artistike të disa prozave që kanë vlerë antologjike. Dashuria e madhe për vendlindjen, për Atdheun, që ka bukuri të jashtëzakonshme natyrore, shkrihen me mallin e pashuar kurrë ndaj atdheut.”

Edhe në shkrimin tjetër, të titulluar “Faik Konica-personalitet i shquar i kulturës shqiptare dhe europiane”, autori i librit pasi përkujton se ai “me të drejtë është quajtur “princi i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare”, shquan meritat e Konicës si kritik: “Konica si kritik letrar i vë bazat e kritikës letrare dhe e afirmon ate në planin kulturor dhe shkencor. Librin e vlerëson si një “monument” të rëndësishëm. I tillë është edhe opusi krijues i këtij autori të famshëm të shekullit XIX.”

Ndërkaq në shkrimin e titulluar “Vlerësime të Faik Konicës për veprimtarinë e Jeronim De Radës, dr. Isak Shem ka përdorur një term nga më të veçantit në vlerësimin e kritikës koniciane:

“Duke dhënë shpjegime lidhur me veprën e dijetarit Dr. Mikele Markiano: “L’Albania e l’opera di Giroliamo De Rada” në shënimet bibliografike dhe sidomos në artikullin “A propos d’un livre italien”, po ashtu vlerëson me sy kritik këtë botim dhe shpreh mendime për De Radën. Në këto shkrime Konica kultivon kritikën e kritikës”.

Konica vlerësohet gjithashtu edhe për meritat e tjera: “Faik Konica është njëri ndër përkthyesit më të shquar.”, “Konica njihet si hulumtues dhe autor i zellshëm i shkrimve për historinë e Shqipërisë”, “Faik Konica ka nohur shumë krijues të shquar dhe ka komunikuar me shumë personalitete të shumta të kohës kur ka jetuar dhe vepruar. Letërkëmbimi i tij është shumë i pasur. Ai u ka dërguar letra dhe materiale të ndryshme bashkëkombësve të vet, diplomatëve, shkrimtarëve, asrtistëve, albanologëve të njohur, publicistëve, shhkencëtarëve, burrave të shtetit, diplomatëve dhe sidomos figurave të njohura të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare”, “Konica mbajti korrespondencë edhe me dijetarë të shquar, profesorë të universiteteve dhe albanologë të njohur, siç janë: Albert Thumb, Emil Legrand, Holger Pedersen, Jan Urban Jarnik, Julius Pisko, Lui Benlev, Max Muller, Mishel Breal, Ogyst Dozon, Viktor Anri, Zhyl Oper etj.”.

Revista “Albania” dhe sfondi i saj

Studiuesi i jetës dhe veprës së Faik Konicës ndalet veçmas tek qendra e kohës, duke theksuar se: “Brukseli, ku doli për herë të parë “Albania” dhe shumë revista e gazeta të huaja, ka qenë në të kaluarën dhe ka mbetur gjithnjë si qendër e rëndësishme midis Parist dhe Londrës. Nëse nuk ka arritur t’u dalë para, së paku i ka imituar, ka qëndruar në hijen e tyre, me të gjitha ngjrat konvencionale dhe moderne të jetës shoqërore, politike dhe kulturore”.

Më tej, duke iu qasur kontributit të revistës “Albania”, vihet në të pah se: “Revistën e mbajtën patriotët e shquar të lëvizjes patriotike kombëtare dhe shkrimtarët e Rilindjes, duke i siguruar asaj karakterin kombëtar dhe rolin pozitiv gjatë kohës së botimit dhe më vonë. Në ato rrethana specifike aty botuan punimet e tyre edhe albanologët e huaj. Konica “Albaninë” e konsideronte si armë të mëmëdhetarëve shqiptarë në luftë për pavarësi dhe emancipim të përgjithshëm kombëtar”.

Fjala vjen, duke e vlerësuar “Albaninë” e Konicës, prof. dr. Isak Shema thekson me të drejtë se ky “thesar i çmuar kulturor u ka mbetur të gjithë brezave, trashëgim nga tradita pozitive e periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare”.

Revistën “Albania” të Faik Konicës, prof. dr. Isak Shema e vlerëson si “monumentin e puublicistikës shqiptare” si dhe njërën “prej revistave më të njohura të periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare”.

Ky mendim dëshmon sërish predikimin që Konica i kishte bërë revistës së tij, se Albania “këtu e 6 muaj do të bëhet një gazetë aq e vlefshme, sa s’ka nër popujt e tjerë të Ballkanit” (Përparimi i shqipes).

Në mënyrë të veçantë, dr. Isak Shema vë re se: “Nëse shikohet me kujdes piktura që bëri Nocquet për faqen e parë të “Albanisë” vërehet qartazi figura qendrore e vendosur në plan të parë: shqiptari me kostumin kombëtar i cili mban armën në njërën dorë dhe në tjetrën librin e hapur, për të treguar dy synime themelore të rilindësve. Portreti i Skëndërbeut është vendosur në kornizë të rrumbullakët, të cilin e rrethon një shirit me mbishkrimin: Gjergj Kastrioti i thanun Skënderbeg.”

Krahas kësaj, gjithashtu vihet në pah edhe ana tjetër e sfidave të mëdha që kishte Faik Konica:

“Gjatë vitit 1901 dolën edhe disa vështirësi lidhur me botimin e “Albanisë”. Faik Konica ishte i ndjekur nga qeveria turke. Legata e Turqisë për dënimin e Konicës e njofton zyrtarisht Ministrinë e Punëve të Jashtme të Belgjikës. Në raportin nr. 6090 të dates 13 gusht 1901 të sekretarit të përgjithshëm, dërguar ministrit të Punëve të Jashtme, shkruhet se kryeredaktori i gazetës revolucionare “Albania”, që botohet në Bruksel, është dënuar me vdekje nga gjykata kriminale e Konstantinopojës, dhe shton se ky njoftim është i dobishëm për administratën e sigurimit publik”.

Lidhur me këtë, jepet edhe një detaj tjetër: “Kështu për shembull, gazeta turke “Ikdam” e vitit 1901 kishte shpallur dekretin e Sulltanit, ku për shkak të ikjes dhe për shkak të shkrimeve me përmbajtje armiqësore kundër Turqisë, Faik Konicën e kishte dënuar me dënimin më të rreptë, me vdekje”.

Faik Konica zbuloi Flamurin Kombëtar

Në vazhdën e një vlerësimi të tillë prej figure poliedrike, autori i librit e shfaq në plotni përmasën e përkushtimit të Faik Konicës: “Konica shquhet si hulumtues dhe autor i zellshëm i shkrimeve për historinë e Shqipërisë. Duke gjurmuar në arkiva, në muze, në biblioteka të ndryshme, gjen material për ngjarje dhe figura të ndryshme historike. Artikujt me tema të historisë janë të shumtë dhe janë botuar në organe të shtypit dhe të periodikur shqiptar, por edhe në ato të vendeve të ndryshme në gjuhë të huaja. Të kujtojmë me këtë rast shkrimet për flamurin shqiptar (Konica zbuloi Flamurin Kombëtar dhe më 15 shkurt 1909 botoi punimin “Shqipëria ka një flamur autentik”), për jetën, portretin autentik dhe për armët e Skëndërbeut, portretet për shqiptarë të shquar, artikullin për Patrikun shqiptar, shkrimet për arbëreshët e Italisë dhe për arbëneshët e Zarës, për ngulimet e tjera shqiptare, për humanistët shqiptarë dhe për Mesjetën shqiptare në përgjithësi, për Rilindjen Kombëtare dhe për çështje të veçanta të historisë dhe të qytetërimit shqiptar. Dokumentet e panjohura për Shqipërinë, që i publikon Konica kanë vlerë të madhe për studimin e historisë së popullit shqiptar. Vlerë të madhe kanë shkrimet “Parashtresë mbi Lëvizjen Kombëtare Shqiptare”, “Gjermania dhe Shqipëria”, “Shqipëria si m’u duku”, “Shqipëria: kopshti shkëmbor i Europës Juglindore” etj.’

Dy dashuritë e Faik Konicës: Sophie Annette Hygo (në Francë) dhe Marie Forbes-Rodhna (në Londër). Faik Konica mes Scillës dhe Haridbës, mes kudhrës dhe çekanit, si dhe mes flakëve të Amorit

Përveç ofrimit të të dhënave të dokumentuara arkivore reth qëndimit të Faik Konicës në këto dy epiqendra mjaft të rëndësishme europiane, studiuesi Isak Shema ka shpalosur detaje mjaft interesante edhe lidhur me jetën personale të Konicës, i cili përveç se një njeri me dhunti të veçantë lerare e publicistike, shafqet edhe si ‘anarkist revolucionar’, por gjithsesi edhe si një figurë mjaft komplekse për sa i takon jetës së tij intime.

Duke iu referuar vitit 1901, e në mënyrë të veçantë përndjekjes që i bëheshin një të dënuari me vdekje nga i sëmuri i Bosforit, me një përkushtim të veçantë për të kapur detaje të reja nga jeta personale e Faik Konicës, Isak Shema ka shpalosur detaje të reja mjaft interesante:

“Duke përcjellë lëvizjet që bënte ai në dy vitet e fundit, autoritetet zyrtare të qytetit të Brukselit në shkresat e ndryshme që japin edhe disa shënime, të cilat, përveç të tjerash, tregojnë edhe diçka më tepër për arsyet që e shtynë Konicën të largohet nga Brukseli më 1902 dhe të vendosej në Londër. Po në atë dosje gjejmë edhe disa të dhëna nga jeta private e familjare e Konicës. Gjatë kohës kur jetonte në Francë, kishte njohur një grua të quajtur Sophie Annete Hygon, me të cilën më 1897 kishte një djalë me emrin Henrik. Sipas një raporti tjetër të policisë së qytetit të Brukselit të dates 25 shtator 1901, i cili i dërgohet drejtorit të përgjithshëm të sigurimit publik, Konica gjendej para një ‘problemi tjetër. Zonja Macay Rodhna-Forbes, kishte arritur nga Anglia dhe në administratën komunale të qytetit kishte kërkuar disa informata lidhur me Konicën, i cili sipas fjalëve të saj të shënuara në raport, duke qenë një anarkist revolucionar, ishte redaktor i një gazete po ashtu anarkiste me titullin “Le Scandale”. Ajo pastaj shton se e bija e saj Marie Forbes-Rodhna para një kohe ishte njohur me Konicën. Nëpunësi kishte raportuar më tutje se zonjusha Forbes është shumë e pasur dhe se e ëma e saj supozon që Konica synon shfrytëzimin e pasurisë së saj. Mirëpo nga vajza, thuhet në raport, nuk është nxjerrë asnjë fjalë lidhur me të, përveç se është duke u përgatitur të shkojë për të jetuar me të dashurin e vet.

Në një shkresë tjetër të 29 prillit 1902 gjinden shënimet se gazetari i huaj, i shoqëruar nga një vajzë njëzetvjeçare, shfaq gatishmërinë ta lëshojë vendin për t’u vendosur në Londër. Shkresa e datës 16 gusht 1902 njofton se Konica nuk banonte edhe më tutje në Bruksel. Ai kishte udhëtuar në Londër, ku do të vazhdojë botimin e revistës “Albania”.

Është e udhës të theksohet se në shkrimin e tij “Ese mbi edukimin”, Konica ofron një shënim mjaft interesant, e që mund të hedhë sadopak dritë lidhur me marrëdhënien e tij bashkëshortore: “Duke qenë me një nervozizëm të skajshëm, që më bën të tronditem dhe të vuaj mjaft për shkakun më të vogël, për derisa e kam një djalë – dhe që është me nënë po ashtu nervoze, – bota e jashtme nuk do të jetë për këtë fëmijë veçse një subject trishtimi, zemërimi dhe dhimbjeje”.

Ambiguiteti i Konicës

Duke shpalosur kështu fakte dhe dëshmi të reja, bëhet e mundur të njihet më mirë dhe më gjerësisht Konica dhe pikëpamjet e tij, si pikëpamjet e tij politike, letrare, kulturore, shoqërore etj. Ajo që e shquan këtë figurë markante të letrave shqipe është jo vetëm dhuntia e tij e shumanshme por edhe prirja e përkushtimi i tij prej studiuesi, prandaj është e njohur thënia se: “Faiku ka qenë tërë jetën e tij student”.

Në qasjen e tij të njohur mjaft analitike, studiuesi Shema pohon se: “Veprat më të rëndësishme Faik Konica i ka krijuar gjatë viteve të mëvonshme, kur veprimtarinë e vet e ka vazhduar në Angli dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Faik Konica ka krijuar veprat me të cilat ka zënë vend të rëndësishëm në historinë e letërsisë shqiptare. Përveç poezive, prozave të shkurtëra, artikujve kritikë dhe eseve, përkthimeve letrare, etj., Konica ka kultivuar prozën e gjatë”.

Dr. Isak Shema pohon se Faik Konica “tregoi një aftësi të rrallë për t’u marrë me gazetari”, por sa u përket pikëpamjeve të tij “politike dhe shoqërore, Konica nuk ishte konsekuent.”

E njëjta gjë thuhet nga autori i librit edhe për programin e revistës “Albania”, duke theksuar se: “Albania kishte vënë në thumb “Armiqtë e Shqipërisë” dhe veçanërisht kishte hapur front të gjerë për ta demaskuar politikën e Turqisë në Shqipëri dhe synimet grabitçare të shteteve të tjera borgjeze. Por programi i luftës për autonomi i kësaj reviste nuk ishte konsekuent dhe i njëjtë me atë të simotrave siç janë “Shqipëria” e Bukureshtit, “Drita “ e Sofjes, “Shpnesa e Shqypnisë”, “Kombi”, “Pellazgu”, “Shkupi” etj.”

Ai gjithashtu, në shkrimin “Faik Konica-personalitet i shquar i kulturës shqiptare dhe europiane”, ka vënë në pah qëndrimin paksa kontraverz të Konicës lidhur me dy poetët tanë kombëtarë:

“Në veprën Shqipëria-kopshti shkëmbor i Europës Juglindore” të Konicës përfshihet vështrimi me titullin “Gjuha dhe letërsia”. Aty jep edhe një pasqyrë të zhvillimit të letërsisë shqipe që nga fillimi i shkrimit të veprave të para letrare dhe deri te opusi letrar dhe i përkthimeve të Fan S. Nolit. Shkruan edhe për letërsinë e shkeullit nëntëmbëdhjetë, “kur u bë rilindja e gjuhës kombëtare”, dhe për romantizmin shqiptar, por nuk jep asnjë informacion shkencor për krijimtarinë e Jeronim De Radës dhe as për atë të Naim Frashërit, të këtyre dy autorëve “të letërsisë individuale apo të shkruar”, për të cilët ka shkruar shkurt në v.shtrimin “Letërsia shqiptare”, të botuar në numrin e parë të revistës “Albania”.

Qëndrimi ndaj Ismail Qemalit

Edhe lidhur me këtë çështje, e cila është rrahur mjaft në fushën e publicistikës shqiptare, dr. Isak Shema paraqet mjaft qartë sfondin e raporteve mes Faik Konicës e Ismail Qrmalit:

“Ismail Qemali duke shkuar në Londër, ishte ndalur në Bruksel. “Albania” nr. 8, e vitit 1990 shkruan nën titullin “ismail Bej Vlora”: “Ky shqiptar i ndershëm vate në London duke shkuar nga Brukseli, dhe patëm pra nderin të piqemi e të kuvendojmë me Z.T. gjer e gjatë për punët e Shqipërisë. Shumë njerëz me shkallë të lartë e kanë për së largu famën më të madhe se vlerën e vërtetë. Ismail Qemal Begu përkundra, sado që e ka të madhe famën, edhe më tepër e ka vlerën, dhe u gëzuam e na u ngroh zemra duke parë se Shqipëria mund të mburret që ka një djalë me mendime aq të shëndosha e me zemër aq mirë të lindur.” Të dhëna të tjera lidhur me qëndrimin e Faik Konicës ndaj Ismail Qemalit nuk ekzistojnë. Por dihet se përpjekjet e Ismail Qemalit për të bashkuar patriotët shqiptarë nuk u pritën mirë nga Konica. Skënder Luarasi pohon përveç të tjerash në monografinë e tij se “në fillim duket sikur redaktori i “Albanisë” u tregua entuziast ndaj Ismail Qemalit, por dihen përpjekjet e tij të mëvonshme e të vazhdueshme për të diksredituar Ismail Qemalin. Në fund të fundit kjo e kishte burimin në pakënaqësinë e Faik Konicës dhe të zotërve të tij të cilët e urrenin Ismail Qemalin për rezervat e shumta që çfaqte ai ndaj politikës ekspansioniste të Austro-Hungarisë në Ballkan”.

Faik Konica për Jeronim De Radën

Një vëmendje të veçantë i është kushtuar edhe mendimit të Konicës për De Radën. Në shkrimin “Vlerësime të Faik Konicës për veprimtarinë e Jeronim De Radës”, dr. Isak Shema i qaset kësaj çështjeje duke e kundruar atë në plotninë e saj por edhe nga prizmi krahasimtar, pra duke përmendur edhe studimet e Jup Kastratit e të Martin Camajt.

Kështu, ai shquan mendimin e Konicës për bardin e madh: “Jeta e Radës-shkruan Konica, është e kulluar si ujët e një kroi ndër malet. I lindur, prej rrënje shqiptare, në Macchia Albanese, katund i vogël i Kalabrisë, më 1814, që në vjetët e djalërisë mendja e tij, zemra e tij e sytë e tij u kthyen në Shqipëri, te vendi i stërgjyshërve”.

E veçanta e këtij kundrimi është fakti se autori i librit ia ka dalur të kapë pikat kryesore të vlerësimeve të Konicës për De Radën. Ai e ka bërë këtë duke u ndalur me thekse të veçanta tek vlerësimi që Konica i bënte De Radës për atdhedashurinë e tij:

“Po ku është madhëria e Radës? Një dashuri e nxehtë por kurrë të lodhur për Shqipërinë. Ky plak 90 vjetësh, kish edhe për atdhenë e shkretë një zemër 20 vjetësh djalë. Ç’bukuri në këtë jetë të kthyer tri të katërta shekulli me një mendim të mbështetur me një shpresë. Ç’mësim i madh për ne të gjithë…Poetit të shkëlqyer, Jeronim de Radës, megjithqë koka e tij është bardh si bora nga flokët e thenijur, zemra s’i ka pushuar së luftuari për atdhe…Këtij shqiptari të vërtetë, le t’i falemi, O Shqiptarë!”

Nuk është rastësi pse janë përzgjedhur me një shije shumë të rrallë mendime e vlerësime të tilla të Konicës për De Radën. Duke ndjekur një qaje të tillë, studiuesi i veprës koniciane në të vërtetë riaktualizon vlerësimin dhe përkujtimin e figurave madhore të letrave shqipe. Nga ky prizëm, dr. Isak Shema nënvizon faktin se për Faik Konicën, Jeronim De Rada ishte një shqiptar i madh. E për më tepër se kaq, për Konicën: “Rada, pra është nër ata të rrallët e Italisë që mund të thuhen me të vërtetë jo vetëm shqiptarë, por atdhetarë shqiptarë”.

Në vështrimin e studiuesit të përkushtuar të jetës dhe veprës së Faik Konicës, poezia dhe atdhedashuria e De Radës shkrihen e bëhen një në vlerësimet e Konicës: “Poezia e De Radës, pohon Konica…me bukuri të madhe…na vë përpara syve një pamje të bukur e të gjallë, na kujton katundet ku, me të rënë të natës, në verë, dyert happen te shtëpiet, dritët ndizen, edhe fshatarët dalin në parqe…”

Megjithatë, autori nuk lë pa përmendur qëndrimin paksa kontradiktor të Konicës në vështrimin “Gjuha dhe letërsia” (në veprën “Shqipëria-kopësht shkëmbor i Europës Juglindore). Me të drejtë pohohet se Konica: “Shkruan edhe për letërsinë e shekullit nëntëmbëdhjetë, “kur u bë rilindja e gjuhës kombëtare”, dhe “për romantizmin shqiptar, por nuk jep asnjë informacion shkencor për krijimtarinë e Jeronim De Radës dhe as për atë të Naim Frashërit, të këtyre dy autorëve “të letërsisë individuale apo të shkruar”, për të cilët ka shkruar shkurt në vështrimin “Letërsia shqiptare”, të botuar në numrin e parë të revistës “Albania” më 1897”.

Më konkretisht, studiuesi Shema ndalet edhe më thellë në zbërthimin e kontardiktës koniciane lidhur me vlerësimin ndaj De Radës:

“Konica në shkrimin “Giroliamo De Rada” është mjaft kontradiktor në vlerësimin e veprave të Jeronim De Radës, sepse në mënyrën e vet, nuk e ka spikatur sa duhet apo e ka mohuar vlerën e lartë të krijimeve artistike të tij. “Për të folur vërtet, shkruan Konica, vlera e këtyre librave s’na duket aq e madhe”. Edhe për gjuhën e poetit të madh ka pohuar: “Gjuha e Radës është shqip vetëm nga rrënja e fjalëve, po këto fjalë nuk janë aq të ndryshuara ndë pendë të tij e aq ligsh të lidhura, sa merren veshme të vështirë a s’merren vesh fare. E mjerisht – vallë pse? Ndofta nga vobësia – s’vajti as kurrë në Shqipëri, që ta kish ndrequr gjuhën e tij. Sikur të kish bërë një udhëtim gjashtëmuajsh te vendi i të parëve, do të kishim sot në gjuhën tone disa libra që mund të ishin kryepunëra”.

Duke gjykuar midis dy kolosëve të letrave shqipe, dr. Isak Shema tregohet objektiv në vlerësimin e tij. Ai nuk e mbanë anën e askujt por shpalos fakte dhe argumente, mendime dhe opinione të mbështetura në parime të mirëfillta vlerash ideo-estetike. Ai përkujton me të drejtë bashkëpunimin e frytshëm që kishin këto dy figura eminente të kulturës shqiptare: “Bashkëpunimi i Jeronim De Radës me revistën “Albania” që nga numri i parë i saj, tregon përkushtimin e madh të këtyre dy shkrimtarëve të famshëm në veprimtarinë kulturore dhe publicistike. Në letrën e Konicës, drejtuar De Radës më 23 qershor 1897, shprehet admirimi ndaj veprës së poetit arbëresh dhe i kërkon dy fotografi”.

Pikëpamjet e Faik Konicës për gjuhën shqipe:

Duam të flasim e të shkruajmë një shqipe të qëruar: në e trazofshim me greqisht, turqisht, italisht e me të tjera gjuhë, më mirë ta lëmë fare shqipen (1899)

Me thekse të veçanta është ndalur autori i librit tek qëndrimi i Konicës për gjuhën shqipe:

“Konica pohon se kishte ndërmend tërë jetën t’ua kushtonte “mundimeve mendtare” që të mos hyjë në shërbim të Sulltanit. Ëndërronte gjithashtu të merrej me botimin e një gazete apo reviste të përkohshme shqipe, por duke konsideruar këtë punë si shumë të vështirë në ato kushte, nuk kishte pasur guximin t’ia fillonte punës: “…po duke pare dite për dite ngazetat se Schipetaret s’kanë ghue – shkruan Konica – s’eshte deghuar të kete zene ne schiptar të punojë per komin e tij ene mij ter tier ate verteta, m’u ndez ghaku, nuk durova dot, i bëra therore te gjitha e erdha ketu (në Bruksel-I.Sh.) në fund të motit 1896 të nis “Albanien”.

Nga ky prizëm, studiuesi Isak Shema vëren me hollësi se Faik Konica: “Qysh në fillim ishte i preokupuar edhe me problemin e zhvillimit të mëtejmë të gjuhës shqipe dhe të pasurimit të saj. “Gjuhën – shkruan Konica – ashtu si e lanë stërprindërit t’anë t’eger para Krishtit, ashtu e gjeta, pa mundur të thoshe mendimet e tua, pervesh se për t’shkruar lutie e kenege per dërvise”.

Vrojtuar nga ky prizëm, autori vë në pah se: “Çështja e përpilimit të alfabetit të gjuhës shqipe dhe problemi i gjuhës letrare qenë preokupimi i vazhdueshëm i revistës “Albania”.

Ndërkaq, në shkrimin “Vlerësime të Faik Konicës për veprimtarinë e Jeronim De Radës”, nënvizohet thënia e cila e shpalos gjithë admirimin për prijatarët e gjuhës mëmë: “Qofshin të paharruara për jetë në kujtim të kombit emrat që hapnë udhrat për përparimin e gjuhës shqip”, shkruan Konica”.

Në pjesën e shkrimeve “Për gjuhën dhe letërsinë”, është ofruar gjithashtu një përzgjedhje mjaft e qëlluar e shkrimeve të Faik Konicës për çështjet gjuhësore dhe letrare. Edhe në këto shkrime vërehet dhuntia për gjuhën por edhe zotësia për qasje mjaft analitike si dhe kërkesa e drejtë dhe gjithmonë aktuale për shkrirjen e dy dialekteve.

Në shkrimin “Dialektet e Shqipërisë dhe nevoja e shkrirjes së tyre”, Konica paralajmëronte me të drejtë se: “të përpiqesh të të ndryshosh gjuhën e një populli do të thotë të ndryshosh karakterin dhe të prishësh personalitetin e tij.”

Duke e vënë theksin e tij për një afrim të dy dialekteve, ai vinte në pah qëllimin sublime: “Puna është që të krijohet, përtej bashkëjetesës paralele të të dy dialekteve, një gjuhë letrare e shkruar e cila të jetë e njëllojtë për t. gjithë Shqipërinë”.

Për Faik Konicën: “Rrjedha e gjerë dhe fisnike, sado që pak e rëndë, e gegërishtes duket se i përshtatet ritmit të mendimit dhe të ndjenjave”. Ndërkaq, duke kërkuar një gramatikë të përbashkët ai kërkonte edhe një gjuhë të përbashkët: “E vetmja rrugëdalje, që është edhe më praktikja, do t’ishte përpilimi i një gramatike, e miratuar nga shqiptarët e shkolluar dhe albanologët, në të cilët të gjitha elementet dialektike, të mpleksura në një grup, të pajtuara dhe të bashkërenditura, duke ndjekur një metodë racionale dhe shkencore, do të krijonin një gjuhë të përbashkët për të gjithë shqiptarët, siç është Koine glossa e grekëve”.

Faik Konica shprehte gëzimin e tij dhe admirimin për përpraimin e gjuhës shqipe: “Tani, pa fjalë, dëshira e gjuhës shqip hyri në gjithë zemrat e shqiptarëve të mësuar” (Përparimi i shqipes).

Në shkrimin “Letërsia shqiptare”, duke bërë fjalë për prozën, përderisa për Nikolla Naum Naçon shprehet se “kontribuoi në formimin e gjuhës së polemikës në shqip”, tek i ka vlerësuar përkthimet e Konstantin Nelko Kristoforidhit, Faik Konica me të drejtë e ngre në paidestalin që i takon, babain e gjuhës shqipe:

“Edhe pse në shqip nuk ka vepër origjinale të lexueshme në prozë, megjithatë mund të themi se ajo ka rritur një shkallë të konsiderueshme të përsosjes me përkthimin e Evangjelëve nga Konstantin Kristoforidhi i Elabasanit, përkthim gjenial dhe, kjo fjalë e marrë në kuptim relative, nuk është e tepërt, sepse ka kohë që në gjuhë të tjera, fjala e Dijetarit po dobësohet dhe po bëhet banale, në versionin e Kristoforidhit, ajo ka një fuqi hyjnore dhe një graciozitet mallëngjyes e bindës që na step, e sidomos pasazhi (Predikimi në Mal, për shembull) që këtu me siguri është më superior ndaj tekstit grek. Për të vështruar rëndësinë që ne ia atribuojmë Kristoforidhit, duhet të kemi ndër mend vendin që Amyot, Përkthyes i Plutarcut, mban në letërsinë frënge. Po ashtu i jemi mirënjohës të Madhes Shoqëri Biblike të Londrës, e cila pati mirësinë t’i përkrahë përkthimet e Evangjeleve të Kristoforidhit”.

Ndërkaq, në shkrimin e tij të njohur, të titulluar “Ca këshilla mbi artin e shkrimit”, vërehet sërish gëzimi i papërmbajtur i Faik Konicës për lulëzimin e gjuhës:

“Erdhi më në fund dhe për gjuhën shqip koha e lulëzimit. Kohë e lumtur, kohë e bukur, kohë plot me shpresë! Qofshin të paharruara për jetë në kujtim të kombit emrat e S.H. Frashërit dhe Naim Frashërit, e Kristoforidhit, Pashko Vasë Pashës, e Mitkos, e Radës, e Naços dhe e gjithë atyreve që pak a shumë hapnë udhrat për përparimin e gjuhës shqip. Me të katër anët, një zjarr i bukur zien në zemër të djalërisë, dhe, plot me dëshirë, trimoshët e dhut tone po përpiqen për zbukurimin e shqipes”.

Në fund të këtij shkrimi Konica linte një porosi e cila është aktuale sot e mot: “Gjuha të jetë e qëruar, pa ato fjalë që na i kanë mbjellë magjitë e të huajve; të merret vesh lehtë, prandaj hiqni dorë nga togjtë letrash të gjata, të cilat duhet mjeshtri e madhe për t’i përdorur”.

Krahas qërimit të gjuhës, ai i kushte vëmendje të veçantë edhe mënyrës së të shkruarit: “S’është mjaft të marrë pendën njeriu dhe të nxinjë kartë, duhet të mësonjë, të shkruanjë me mjeshtëri se s’arrin të hedhësh gurë më gurë për të ngritur një shtëpi, është nevojë t’i vësh gurët radhë më radhë që të lidhen dhe që të qëndrojnë shëndoshë e bukur…Se po të jetë hyrja si një gërmadhë, shpejt shpejt këndonjëtori kthen fletën…Fund, kur shkruani një gjë, këndojeni dhe ndreqeni shumë herë që të bjerë në vesh çdo tok letrash si një copë muzike”.

Edhe në shkrimin për veprën e Andon Zako Çajupit “Baba Tomori”, Konica e konsideron gjuhën shqipe si gjuhë të qiellit: “Po gjuhën e qiellit, atë gjuhë që të bën të qeshësh e të qash, të gëzohesh e të trishtohesh, e që të vetë mu në zemër, atë sa të pak e flasin! Le të marrim gjuhën shqipe…”

Faik Konica për gjuhën angleze

Në shkrimin e tij emblematik për këtë gjuhë (Bukuri, dobi, vdobësi e gjuhës inglisht), bukurnë e saj ai e lidhte me bukurinë e ligjërimit të poetëve të saj:

“Kur kërkon njeriu shkaqet për cilët kjo gjuhë zjen në të gjith’ anët, më pare gjen bukurin’ e saj. Dhe me të vërtet gjuha Inglisht është nji nga më të bukurat e dheut; gjenia e aedhëtorëve si Shakespeare (këndohet: Shekëspir), Milton, Pope, Byron (Bairën), Shelly (Shele), Tenyson, ka enthusiasmuar mijonëra të ditur dhe artistë. Në krye të XIX shekull poezia mori në Francë një sulmë të re; kryetorët e kësaj sulmës ishin Lamartini dhe Hygua, cilët kishin ushqyer mëndjen e tyre me këngët e Shakespearit dhe Byronit”.

Konica për qytetërinë dhe për lirinë

Liria e mëmëdheut mbetet lajtmotivi kryesor i krijimtarisë së faik Konicës, gjë që shpaloset mjaft bukur në vargjet: Lufta tri her’ e bekuar/Që n aka për të shpëtuar (Flamuri), në thënien: Është detyrë nonjëherë edhe të vdesim për atdhenë (Baba Tomori), apo edhe në shkrimin tjetër Lulia e malevet: “Qytetëria është zbukurimi i mendjes dhe e flakta dëshirë për lirinë. Le të mësojmë të vdesim për lirinë. Njeriu është lindur për lirinë. Liria është të jetë njeriu zoti i vetehesë, pa nonjë urdhërimtar mi kokë. Me vdekje të përpiqemi për larine”.

Poetika e ligjërimit lirik të Faik Konicës

Në copëzat e shkrimeve të tij, në poezitë e tij, në prozat poetike të tij, në skicat e portreteve dhe të peresonaliteteve kombëtare shqipare, të cilat dr. Isak Shema na i ka sjellur në përzgjedhjen e tij përplot shije, shpalosen në të vërtetë pjesët më monumentale nga pena birilante e Faik Konicës.

Ajo që i shquan këto shkrime është poetika e ligjërimit lirik, stili lakonik, mendimi përplot peshë dhe gykimi i thelluar, meditimi për natyrën dhe malli për atdheun, gjë që vërehet në vijimësi:

“Njëri pas tjatrit, yjtë shpojnë qiellin e pikëlojnë dritë. Nata u afrua. Nata erdhi. (Anës liqenit), gjithësia flente, s’dëgjohej gjë veç të psherëtiturit e borës binte gadale-gadale…zëmbëra e gjithësisë këndonte tashi këngën e lulëzisë gjithë…Zëmbëra na mbushet me gas kur shikojmë fustanellat të perëndishme qi flytyrojnë rreth e rrotull kuajve…Ish një zhgarbë e gurtë, e ndrequr dhe e lepirë nga duart’ e Natyrës. Lisa të gjatë dhe të tufëta i bënin një kurorë rreth e rrotull. Një kënetë me ujtë akull ndrinte përpara hyrjes. Zogjtë ligjëronin ëmbël. Era rente nga fletë në fletë…Dy vjet shkojtin, dhe përsëri erdhi e ëmbla verë. Lulet kthejnë drejt diellit fletët e tyre të rea, dhe mbushin brigjet me erëra; po në majat e larta të Tomorit, as një bar s’lulëzon aq bukur sa Shega. Shega është, me të vërtet, ajo m’e mirëershma lule e këtyre maleve; nënqeshja e buzëve të saja gëzon ç’do kohë fletat, drunjtë dhe zoqtë, sytë i janë bërë më të mëdha e më të kordhta, leshërat më të dëndura, qafa m’e zbortë, lëkura e saj çkëlqen nga qërimi…Fle mi lule, ngrehu midis luleve, la sytë në nji mburim të akulltë; ha pemë për mëngjesin, dhe gjah për drekën; ki mi kokë nji qiell gjithnji të qëruar, në këmbë një gjelbësirë të butë; dehu me erëra lulesh, me liri, me dashuri: ç’ëndërr m’i bukur në këtë jetë!…Nata po rrethon pyllet; yjtë e parë dëftehen te qërimi pa pikëllim i zurdit; shpesërat e erësirës derdhin nëpër pushimet kënga të thella dhe të larta…(Lulia e malevet)…Bora shkruan trëndafila të argjendtë (Bora), Nata po binte dalëngadalë, e, në fund të qiellit, porsi virgjinesha të bardha, yjtë ëndërronin me trishtim…Mrika ish e vdekur, por e bukur, e qetë, me nj. Nënqeshje në buzë, si në gjumë, aq e lumtur kish qenë që vdiq pranë Skëndërbeut!… (Mrika), Dashi vërtitej në hell pranë zjarrit madhtor, te pylli i gjelbër ku javë për javë venim të hamë e të pimë, në mes të lisave, të luleve, të zogjve e të burimeve. (Në dritë të hënës)”.

Në mënyrë të veçantë, në ligjërimin e tij poetik Konica shpalos përmes perlave lirike, mallin e tij ndaj atdheut: “Sa mirë i vjen njeriut kur, pas shumë viteve largimi, shkel përsëri baltën e mëmëdheut të tij, kur hyn në shtëpi a në kasolle, i duket sikur edhe muret e gurëve I thonë “mir se ke ardhë”, lulet e kopshtës posi vasha bukuroshe duket sikur i zgjatin dorën edhe buzët e hieshme; shkurt; edhe era ngjan sikur është veshur me atë me t’lehtën stoli për ta pritur mikn’ e saj. (Lulia e malevet), “Ah, mall i Shqipërisë, mall i atdheut të dashur, i shenjtë mall e dashuri e shenjtë, kush është ai shqiptar që s’e ka pasur në dhe të huaj! Duhet të jesh jashtë Shqipërisë, e t’jesh larg, për të kuptuar se ç’forcë e ç’bukuri të ëmbël ka për veshët kjo fjalë: Shqipëri! Ajo më e zbrazura letër, ajo fjala më e vogël, na sjell, kur vjen nga Shqipëria, një gaz të parrëfyeshëm, se na sjell sin jë cope të atdheut…(Malli i Atdheut).

Edhe në portretet dhe në prozat e shkurta, vërehet një psikologjisje e hollë në portretizimin e figurave emienente të kulturës e të historisë sonë kombëtare. Sërish bie në sy stili lakonik dhe mendimi i hollë: “Mjekra e gjatë, pak e thinjur, balli i lartë dhe i gjerë, i jepnin Abdyl beut një hije me të vërtetë madhështore; po sytë-dy sy të mëdhenj e të thellë, që kishin shkëlqimin e yjeve dhe forcën e çelikut-dëftenin më shumë, gjithë flagën, gjithë fuqinë e këtij burri” (Abdyl Frashëri), “Gjuhëtar i shëndoshë, i ditur, i mbaruar në greqishte të vjetër e në persishte e në shumë gjuhë të tjera, mendjelëruar e mendjehollë, do të kish mundur e dëshironte të shkruajë gjëra më pak të nevojshme e më shumë të bukura…Me atë mënyrë gjithë bektashizmin e solli e e mbajti në qark të kombësisë së dashur…As frikësimet as vobësia-rroi e vdiq i vobek, e nuk kish me se të mbulohej trupi i tij!-as pabesia e shqiptarëve nuk e turbulluan një herë. Gjer në firomë të fundmë, mendoi e foli për Shqipërinë…Kemi shpresë, kemi besë të rrënjuar se, një ditë, do të vijë që shqipëtarët do t’i sjellin të mbeturat e Naimi beut në atë Shqipëri, që deshi e shërbenj aq mirë. Ahere, nuk do ta përcjellin treqind atdhetarë, po do ta presë një komb i tërë (Naim H. Frashëri), “Kryeqitja e çlirimi i Greqisë ishin punë shumë të dreqta…Për të gjykuar mire një njeri qi ka pjesë në Histori, duhet t’a gjykojmë jo mbas mendimeve të kohës së sotme, po mbas kohës ku ai vetë u rrit, u-suall e roiti…Po ç’i mungoi Ali pashës? I mungoj dija, e i mungoj edhe nji komb besnik e jo gati kurdoherë të kthejë mendim për të holla…se fajet e atyre fytyrave ishin fajet e asaj kohe po vlera ish vlera e tyre. (Ali Pasha i Tepelenit)…

Një zemër-thirrje jashtëzakonsiht fisnike

Edhe në shkrimin e titulluar “Faik Konica-personalitet i shquar i kulturës shqiptare dhe europiane”, dr. Isak Shem përveç se ka shprehur gëzimin e tij për rikthimin triumfal të Faik Konicës në kulturën shqiptare (pas përjashtimit tepër të padrejtë sa dhe të padenjë), duke konstatuar më tej se është shtuar numri i studimeve dhe botimeve për Konicën, ka bërë një zemër-thirrje jashtëzakonisht fisnike:

“Është me interes të posaçëm të botohet edhe një vepër gjithëpërfshirëse studimore krahasimtare, e cila do të zgjonte edhe më tepër kërshërinë e lexuesve dhe studiuesve të shumtë shqiptarë dhe të mbarë botës”.

Njëlloj fisnike është edhe thirrja tjetër: “Të shpresojmë se në projektin e botimit të veprave të plota, të planifikuar në kuadër të korpusit “Trashëgimi kulturor i popullit shqiptar” do të shohë dritën e botimit bibliografia e plotë e Faik Konicës, ku do të përfshihen edhe botimet e tjera që nga viti 1942 e deri më sot”.

Në syrin vroojtues të studiuesit Isak Shema, Faik Konica shfaqet sërish me një qasje origjinale e me një metodologji shkencore bashkëkohore, si njeri i letrave, njeri që besonte fuqishëm se: “Mendjet e larta merren vesh aq udobisht njëra me tjetrën” (Ai që është i qytetëruar), njeri që e thoshte hapur se: “Palla ime është penda, atë pallë të dobët kam, me atë përpiqem t’i shërbej atdheut (Ai që është gati të vdes për Shqipërinë). Ai ishte dhe mbeti njeriu që besonte se: “Atdheu, pra, ka një rrënjë të forte në zemër të njeriut” (Baba Tomori), dhe që i shërbeu atdheut, gjuhës, kulturës dhe letërsisë shqipe, duke shprehur bindjen e tij të patundur se: “Nëse një popull ngacmon kërshërinë e tij, ai do t’i vihet studimit të gjuhës dhe letërsisë së tij.” (Ese mbi edukimin).

Duke lexuar kështu veprën e dr. Isak Shemës për Faik Konicën, jo rastësisht m’u kujtuan epitetet për Volterin: Gazetari gjenial, gjeniu i gazetarisë, gazetari më i madh që kanë njohur njerëzit, Patriarku i Europës intelektuale. E për më shumë se kaq, m’u kujtua epiloguu me të cilin Andre Maurios e përmbyllte librin e tij për Volterin:

“Me violinat e para të Volterit, francezët ndienin t’u gjallërohej shpirti. Mund të pëlqesh muzikë më të rëndë, por ajo e tij duhej të kishte shumë ëmbëlsi, sepse edhe sot mbas gati dy shekujsh, Franca nuk është lodhur nga ajo që e kanë quajtur aq mirë prestisimoja e Volterit”.

E tillë është edhe përmasa e Faik Konicës prej publicist dhe prej eruditi, për Shqipërinë dhe botën shqiptare. E tillë është edhe përmasa e rikthimit triumfal, e cila ma përkujton si sot vitin e kthimit të eshtrave të Faik Konicës në atdhe, së bashku me atë zemër-klithjen e njohur përmbi varrin e Zhan Zhak Rusoit (nga romani “Sylvia” të shkrimtarit francez Zherar dë Nerval):

“O i Ditur! Ti na fale qumështin e të fortëve dhe ne qemë shumë të dobët dhe nuk ditëm të përfitonim. I harruam mësimet e tua që etërit tanë aq mirë i njihnin dhe e humbëm kuptimin e fjalës tënde, jehonë e fundit e urtësive të lashta. Megjithatë, le të mos dëshpërohemi, dhe ashtu siç bëre ti në çastin e fundit, le t’i kthejmë edhe ne sytë tanë nga dielli”.

“Përmes notave mundohem të paraqes ngjyrat muzikore e përmes tyre flas për natyrën, mitologjinë e letërsinë me teknika bashkëkohore”. Kështu u shpreh Dafina Zeqiri – Nushi kompozitore, veprat e së cilës u promovuan në Prishtinë në praninë e disa kompozitorëve, instrumentistëve e artëdashësve të muzikës.

E re në moshë por me një krijimtari 20 vjeçare kompozitorja arriti që këto vepra ti përmbledh në dy vëllime, njëra përfshinë vepra vokale si duo, solo dhe korale. Dhe vëllimi i dytë i cili përfshinë vepra instrumentale nga duo deri tek ato për ansambël më të gjerë. U tha se ky është botimi i parë i këtij lloji nga një kompozitore grua në Kosovë.

Gjatë promovimit të veprave u tha se zhvillimi i krijimtarisë së saj bëhet gradualisht nga ajo tradicionale nga forma e harmonia, deri tek ato avangardë ku vërehet përdorimi i teknikave të zgjeruara instrumentale e vokale.

Muzikologja Yllka Kurti gjatë vështrimit që i bëri librit ”Vepra vokale”, tha se kompozitorja ka një stil individual që i atashohet natyrshëm motiveve popullore dhe arbëreshe të cilat trajtohen me një këndvështim të ri.

Ndërsa, Rreze Kryeziu Breznica muzikologe duke folur për librin” Vepra instrumetale”, trajtoi temën, “Zgjerimi i paletës kompozicionale kosovare përmes krijimtarisë instrumentale të kompozitores Dafina Zeqiri Nushi”. Kryeziu Breznica mes tjerash tha se ajo është kompozitorja e parë profesioniste në Kosovë e cila për synim kishte dhe vazhdon ta ketë ndjekjen e stilit bashkëkohorë i cili si i tillë na paraqitet në po thuaj se tërë opusin e saj krijues. “Me anë të kësaj krijimtarie Dafina, vazhdon mos me e mbajtë sekret muzikën që ajo e krijon. Nga 13 kompozime të këtij botimi shpalosen edhe disa elemente autobiografike, ndoshta të mbajtura sekret deri më sot”.

Vet autorja në fjalën e saj tha se këto dy vepra paraqesin krijimtarinë e saj 20 vjeçare duke filluar nga krijimtaria në moshë fare të re 16 vjeç e deri më sot. Zeqiri-Nushi u shpreh se në të ardhmen shpreson të botojë edhe vepra të tjera me krijimtari orkestrale.

Siç thotë Dafina, vazhdimisht është munduar të jetë aktive duke qenë pjesëmarrëse nëpër festivale si në Kosovë e po ashtu edhe në shumë vende të botës si në Izrael, Angli, Gjermani, ShBA etj.

Në këtë organizim përpos muzikologeve Prof. ass. dr. Rreze Kryeziu Breznica dhe Mr. Yllka Kurti, morën pjesë edhe instrumentistet Artemida Qarri, Florita Raifi, Nezahate Shala Zeka, dhe trion Trio de Soprano (Jeta Çitaku, Erëmira Çitaku, dhe Alberta Troni) të cilat interpretuan disa vepra të autores.

Përndryshe, Dafina Zeqiri Nushi është kompozitore fituese e disa çmimeve kombëtare e ndërkombëtare.

Nëse përmendim vetëm disa nga pjesëmarrjet e saj duhet veçuar se, ajo u bë e njohur në Konkursin e Kompozitorëve të Rinj Çesk Zadeja (2002, 2003, 2005), PRE ART 2008 (në Zvicër), Theodore Front Prize (ShBA), Chopin Fest 2012 (Kosovë), konkursin Composer’s Voice 2012 nga ‘Vox Novus’ (New York, ShBA), konkursin e kompozitorve nga Ministria e Kulturës (Kosovë) (2011, 2013, 2014, 2015, 2016). Ajo ishte finaliste në konkursin ndërkombëtar në Festivalin e Grave Kompozitore të Hartford-it, në Connecticut (SHBA), ajo mori pjesë në festivalin e muzikës bashkëkohore ‘blurred edges’ në Hamburg (Gjermani), Gaudeamus Musicweek (Hollandë), Festivalin Vox Feminae’ në Izrael, Aldgete Square Festival në Londër (MB), Connect Festival në Malmo (Suedi), Emil Cossetto Festival në Zagreb (Kroaci) dhe në shumë evenimente tjera festivale.

Përveç vendlindjes, Kosovë, veprat e saj janë interpretuar në Angli, New York, Vermont, Gjermani, Austri, Itali, Meksikë, Danimarkë, Hollandë, Izrael, Turqi, Hungari, Zvicër, Suedi, Bullgari, Kroaci, Shqipëri dhe në Maqedoninë e Veriut. Ajo është titullare e Doktoratës për Kompozim nga Departamenti i Muzikës në ‘New Bulgarian University’ në Sofje, Bullgari.

Ajo punon si mësimdhënëse në Universitetin e Prishtinës, është anëtare e OJQ-së Neo Musica e cila është anëtare në FOUNDATION ADKINS CHITI (Anëtare Ndërkombëtare e Këshillit për Muzikë në UNESCO dhe Këshillit Evropian për Muzikë), OJQ-së Aleanca Ndërkombëtare për Gratë në Muzikë (IAWM/USA), si dhe anëtare e Shoqatës së Kompozitorëve të Kosovës.