ENVER KUSHI/ Mund të ketë qenë fundviti 1983 ose ndoshta edhe fillimi i vitit 1984, kur Rikard Larja, një nga njerëzit më fisnikë që kam njohur, por edhe aktori dhe regjisori i mirënjohur i filmit shqiptar, më ftoi për kafe. Nuk kisha shumë kohë që kisha filluar punën si skenarist në redaksinë e filmit artistik të Kinostudios “Shqipëria e Re”. E pranova me kënaqësi ftesën e tij, por edhe me një farë ndroje, sepse isha i ri në atë institucion të madh të filmit shqiptar, i rrethuar me emra të njohur regjisorësh, skenaristësh, piktorësh etj..

Nga ana tjetër, nuk bëja pjesë në rrethin shoqëror të tij, me gjithë respektin që kisha për të. Mbaj mend se që nga dalja nga porta e madhe e Kinostudios e deri në lokalin e vogël, brenda territorit të këtij institucioni, folëm shumë pak me njeri-tjetrin, se nëse isha lidhur me ndonjë regjisor apo paraqitur ndonjë bocet për skenar. Ti je me origjinë nga Çamëria, më pyeti Rikardi, teksa porositëm kafenë e çikores. Po, i thashë. Atje i kam rrënjët e mia. Të parët e t’u janë nga qytetet e zonës bregdetare Parga, Preveza apo Arta? I thashë se ata janë nga një fshat që quhet Spatar, shumë afër qytetit të Filatit dhe se si më ka treguar nëna ime, nga lagjja e saj, që quhet ‘Breg’, duket si në pëllëmbë të dorës deti Jon dhe qyteti i Korfuzit. Ai pastaj heshti dhe pasi rrufiti kafenë e çikores tha: “Ti e di që unë jam dhëndër Pogradeci dhe shkoj shpesh atje…”.

“Ç’lidhje ka Pogradeci me Çamërinë, mendova teksa vështroja portretin e tij, aq të njohur dhe të dashur për shqiptarët. Timbri i zërit të tij ishte i butë dhe shkodranishtja, nuk e di pse në të folurën e Rikardit, kishte një kolor tjetër, diçka si prej erërave të qytetit verior, përzier me aromat e veçanta të liqenit dhe ujërave të Drinit e Bunës. Me Marjetën kam shkuar në shtëpinë e Mitrush Kutelit në Pogradec, ku banojnë të afërmit e tij… Dhe pas një heshtje të shkurtër, shtoi: “Kutelët janë me origjinë nga Arta… Besoj se ke dëgjuar për Artën… Sa emër të bukur ka”. Pastaj përmendi emrin e një zonje të moshuar, ( emrin e të cilës nuk e mbaj mend). Atje kam dëgjuar zërin drithërues të saj kur përmend Artën, qytetin e rrënjëve të Kutelëve. Pastaj zëri i zonjës nga drithërues e i përmallshëm bëhet befas i egër, kur thotë: “Ah! Ai qeni, Ali Pashai, na përzuri me dhunë nga Arta. Prej atij qeni lamë Artën tonë të bukur”.

Këto më rrëfeu fisniku Rikard Larja, në lokalin e vogël të Kinostudios, 40 vite më parë. Ishte hera e parë që e dëgjoja këtë fakt, pra që të parët e shkrimtarit tonë të madh, Mitrush Kuteli ishin me origjinë nga Çamëria ime e bukur. U gëzova si fëmijë nga rrëfimi i bukur i Rikard Larjes. Për Idromenot kisha lexuar një libër të vogël, ku shkruhej se të parët e Kol Idromenos ishin nga Parga, se kishin shkuar në Korfuz e që andej, vendosur në Shkodër, ku kishte lindur një nga personalitetet e shquara të këtij qyteti, Kol Idromeno.

Nuk dua të zgjatem në librin e Ibrahim Manzur Efendi “Kujtime për Ali Pashën”, që ishte mik dhe armik i Pashait të Janinës, ku flet me realizëm tronditës për 10 majin e vitit 1819: “Pargonjotët të indinjuar, morën vesh se po afroheshin trupat e Pashait, ndërsa anglezët i kishin braktisur… Parganjotët të pikëlluar, shkuan grumbull në qimitrio dhe duke rënkuar nxorën nga varret eshtrat e gjysheve të tyre dhe me nxitim formuan një turrë të madhe me dru, mbi të cilën dogjën arkivolet dhe trupat e atyre që ishin të lumtur se nuk do të përjetonin rënien e atdheut. Shumë parganjotë, përpara se t’i hidhnin në flakë mbetjet e pajeta të paraardhësve të tyre, hoqën nga ato disa relike, për t’i marrë me vete në tokën e huaj, e cila këtej e tutje do t’u afronte një strehë, një pjesë nga ajo çfarë ata kishin me të shtrenjtë. Shumë morën disa grushte nga hiri i zjarreve që digjeshin, të tjerë një dorë dhe nga kopshtet, fushat që kishin qenë të tyret…

Largimi nga Parga përfundoi në maj të vitit 1819, ndërsa zjarri i eshtrave të gjyshërve të tyre, që vazhdonte të digjej, lëshonte dritën e fundit të flakëve funerale. Kur u largova nga Janina, në korrik 1819, e dija se parganjotët ndodheshin në Korfuz, akoma pa strehë e jetonin nëpër ullishte…” (Shih “Kujtime për Ali Pashën” botuar nga “Globus R”,botues Petraq Risto. Tiranë, 2003, fq.145, 147). Në shtëpinë time kam riprodhuar tablonë e piktorit Francisco Hayez(1791-1882), ku ka fiksuar atë që përshkruan më lart Ibrahim Manzur Efendi, studiuesi i mirënjohur dhe punëshumë e i palodhur, Prof. Ferit Hudhri, ka shkruar edhe për këtë tablo të piktorit venecian. Në këtë shkrim, qëllimi im nuk është të analizoj Ali Pashë Tepelenën, që sipas Sami Frashërit “Ka qenë shumë i zgjuar dhe i zoti. Në vendet që ka qeverisur, ai ka siguruar qetësinë, ka përmirësuar rrugët dhe ka ndërtuar shumë fortesa, ura dhe godina të mëdha e të forta. Por ka qenë deri në gradën e fundit keqbërës, i egër, gjakpirës dhe intrigant”. Edhe letra që po publikojmë për herë të parë dhe është shkruar nga Pandeli Pasko, djali i Mitrushi Kutelit, më sjell ndërmend rrëfimin e Rikard Larjes.

NJË LETËR NGA SARAGOZA

Ishte prilli i vitit 1991. Ministria e Kulturës, ku unë punoja, ishte në Rrugën e Durrësit, në katin e tretë, ku sot është Ministria e Arsimit. Kishte kaluar ora 9 e mëngjesit, kur më telefonoi Abaz Dojaka, që më tha se më priste në zyrë. Zbrita me nxitim shkallët dhe pas pak trokita në zyrën e tij, që ishte në katin e parë të Institutit të Kulturës Popullore, godina e së cilës dikur ishte e Radio Tiranës. Kam një lajm të gëzuar, tha ai. Sapo më erdhi një letër. Nga Filati, pyeta unë. Abazi ishte nga Filati dhe me krijimin e Shoqërisë Politiko-Atdhetare “Çamëria”, ishte zgjedhur kryetar i kësaj shoqërie. Ishte ngjarje që në janarin e vitit 1991 u krijua Shoqëria “Çamëria” dhe fati madh që atë e drejtonte një nga njerëzit më të kulturuar që kam njohur dhe personalitet në fushën e etnografisë shqiptare. Letra nga ardhur nga Spanja e largët – tha ai. M’u duk si varg i baladës së famshme të Ago Ymerit. Nga Saragoza, shtoi Abazi.

Emri i këtij qyteti, që ndodhet në rajonin verilindor të Spanjës dhe ndërtuar në brigjet e lumit Ebro, më tingëllon i njohur, ndoshta nga romani i Petro Markos “Hasta La Vista”, por edhe nga një libër për Luftën e Spanjës (1936-1939) dhe një poemë e shkruar nga ish-Kryeministri i Shqipërisë, Mehmet Shehu. Pastaj befas më erdhi ndërmend emri i Thimjo Gogozotos nga Rrapëza e Pargës. Ai ka qenë nxënës në Shkollën Normale të Elbasanit. Në Spanjë ka shkuar në vitin 1938, ky çam trim “ra në Frontin e Ebros, në shtator të vitit 1938” (sipas prof. Bernard Zotaj). Djaloshi nga Çamëria ishte 24 vjeç dhe është shpallur “Hero i Popullit”.

M’u kujtu edhe një emër tjetër, ai i Zihni Muratit, djalit të Haxhi Muratit nga Spatari im, që kishte shkuar edhe ai në Spanjë. Ai ishte oficer dhe komandant kompanie. Më 4 tetor 1938, në moshën 29- vjeçare” vritet nga një bombardim pa lënë asnjë gjurmë”(sipas prof. Bernard Zotaj). Në numrin e datës 2 tetor 2023 të gazetës “Dita”, Prof. Bernard Zotaj, botoi shkrimin “Bijtë e Çamërisë, që ranë në Luftën e Spanjës”, dy emrave të mësipërm i shton edhe një të tretë, atë të Xhelal Abaz Çamit, nga fshati Kurtec i Grikohorit, i cili është plagosur katër herë me plagë të rënda, por falë kujdesit të Justin Ashkupit, i shpëtoi jeta. Xhelal Çami u largua nga Franca dhe erdhi në Shqipëri në korrik të vitit 1952. Ai vdiq më 14 prill 1953 në Sanatoriumin e Tiranës.

Mbasi ma zgjati letrën, e lexova ngadalë deri në fund. Pastaj e lexova prapë. Ai i vuri re emocionet e mia, teksa lexoja e lexoja këtë letër, shkruar me makinë shkrimi, ku në krye, lart në të djathtë ishte adresa nga vinte letra: Saragozë, 28.03.1991, ndërsa në të majtë, adresa e marrësit “Doc.Abaz Dojaka. Nismëtar i Shoqërisë Çamëria”. E lexova me zë fillimin e letrës!

“I nderuar docent, lexova me gëzim intervistën tuaj në gazetën “Republika”. Me gëzim dhe me një farë drithërimi, sepse megjithëse lindur në Tiranë prej prindërish lindur në Pogradec e në Korçë, i ndjej rrënjët e mia në tokën çame, në Artë, nga ku të parët tanë, si shumë shqiptarë, u shpërngulën për t’i shpëtuar shtypjes së atij qeni Ali Pasha”. E ndala këtu leximin dhe i fola Abaz Dojakës për rrëfimin e Rikard Larjes, për zonjën nga familja Kuteli, që kujtonte Artën, të parët e saj, larguar për t’i shpëtuar shtypjes së atij qeni Ali Pasha etj., etj..

Do t’ia lë lexuesit t’i bëj komente kësaj letre, dërguar nga djali i Mitrush Kutelit, Pandeli Pasko, shkruar bukur, me shumë informacion dhe emocion për Kutelët e famshëm të Artës, për dokumentet me interes që gjenden në Artë për familjen Kuteli, për motrat e babait dhe xhaxhi Pasko (Pasko Milo Pasko), që vazhdimisht më tregonin për mjegullën e origjinës të fisit tonë, për tregimet e Kutelit, ku flitet me dashuri e dhimbshurin për Çamërinë. Letra mbyllet me këto fjalë. “Në përfundim, pranoni, Profesor kërkesën time për t’u pranuar anëtar i Shoqërisë “Çamëria”.

Me respekt, Pandeli Pasko

Duke botuar këtë letër, pas 33 vitesh, i bëjmë homazh emrit dhe veprës së madhe të prozatorit – shkollë të prozës shqipe, Mitrush Kutelit, si dhe të parëve të Kutelëve, çamëve fisnikë e të kulturuar nga Arta. Është rasti të falënderoj në emër të shpirtit të patjetërsueshëm dhe vital të Çamërisë, Pandeli Paskon, pasardhës i denjë i Kutelëve, që krenohet me rrënjët nga brigjet plot dritë të Artës. Lidhur me atë që shkruan Pasko, për përkrahjen që i ka dhënë Fatos Mero Rrapajt, Mitrush Kuteli, për mbledhjen e folklorit çam, në gazetën “Çamëria të marsit 2002, ku është botuar intervista e Fatos Mero Rrrapajt, ky i fundit pohon: “Një nxitje për të mbledhur më mirë folklorin çam kam pasur edhe nga miku im Dhimitër Pasko dhe i nderuari prof. Eqerem Çabej”.

NË VEND TË MBYLLJES: URA E ARTËS

Disa vite më parë, në janarin e vitit 2013, teksa kaloja mbi Urën e Artës, befas ndala në mesin e saj. Mbaj mend që regjisori Kujtim Gjonaj, më pyeti se përse qëndroja si i ngrirë atje. Ndjej dridhjet e Urës, i thashë Kujtimit. E ke lexuar baladën greke “Ura e Artës”? Dhe pa pritur përgjigjen e tij, citova vargjet:

Siç dridhet zemra ime

U dridhtë edhe kjo urë.

Dëgjoj edhe amanetin e saj, si në baladën çame:

“Do të mbijë kutu nji fik i bardhë,

Kur të pjekë aj kokrrën e parë,

Ju t’ia ipi djalit tim të hajë”

Dëgjoj edhe rënkimin e gruas së murosur. Edhe pëllitjen e një demi dhe të një dashi që bërtet. Edhe zërin e nuses së re çame e murosur në këmbët e kësaj ure: “Oh medet”! Medet”!

Pastaj bëra tutje nëpër urë, duke përsëritur fjalët e baladës çame: “Oh medet”! Medet!” Nga vinin këto fjalë, këtu në mesin e Urës së Artës? Nga themelet e saj, ujërat e lumit të turbullt të Artës, harqeve apo ishin zërat e shpirtrave të Kutelëve, paraardhësve të Mitrush Kutelit tonë të madh? Ata me siguri kur janë larguar nga qyteti i Artës, kanë qëndruar në mesin e kësaj ure, pastaj kanë kthyer kokat pas për të vështruar për herë të fundit qytetin e tyre të bukur, me kodrat e buta, ullinjtë, limonët e portokajt, erërat dhe aromat e detit. Dhe ndoshta ashtu si unë kanë dëgjuar për të fundit herë rënkimin “Ah medet! Medet!”. Pas linin jo vetëm shtëpitë, varret e të parëve, por edhe përrallat, mitet, legjendat, këngët dhe vallet e bukura çame. Kronika shkruan, se ishte viti 1810, kur kapërcyen Urën e Artës dhe morën “dhromin”, rrugën drejt verilindjes, për t’u vendosur në ca brigje te tjera shqiptare dhe pranë një qyteti, që quhej Poradec dhe një liqeni lirik e të bukur, që ishte larg, shumë larg rrënjëve të tyre.

Atje, do të lindnin pasardhësit e Kutelëve, nga Arta e Çamërisë, që siç shkruan në letrën e tij, Pandei Pasko: “I ndjejnë rrënjët në Tokën Çame”.

Saragozë, 28.03.1991

Doc. Abaz Dojaka

Nismëtar i Shoqërisë “Çamëria”

i nderuar docent,

Lexova me gëzim intervistën tuaj në gazetën “Republika”. Me gëzim dhe me një farë drithërimi, sepse megjithëse lindur në Tiranë, prej prindërish lindur në Pogradec e në Korçë, i ndjej rrënjët e mia në tokën çame, në Artë, nga ku të parët tanë, si shumë shqiptarë, u shpërngulën për ti shpëtuar shtypjes të atij qeni Ali Pasha. Jam i sigurt, se një ditë atje në Artë, do të gjenden dokumente me interes për familjen tonë Kuteli, për breza e breza priftërinjsh e detarësh. Sot jemi të shpërndarë në Tiranë, Pogradec e Durrës. Vitin e kaluar kreva një specializim në Francë, në INRA të Avinjonit, ku më vështruan me kuriozitetin e shqiptarit të parë që shihnin. Kohë më kohë më flisnin me admirim për profesorin turk Qazim Abak, i cili kishte kryer studime me interes e sot është nga më të njohurit në rrethet bujqësore turke.

Aty kishin kaluar edhe studiues të tjerë, po mua për Qazimin më flisnin. Fati më solli të takoi Prof. Abakun nga Universiteti i Adanasë. Pasi shkëmbyem përshëndetjet e njohjes Qazimi më drejtohet: “Si i thonë shqip feu – a i thonë zjarr? Po pain – a i thonë bukë? Mbeta i habitur, po Qazimi vazhdoi: “ Mos u habit. Jam gjysmë turk, gjysmë shqiptar. Shqiptar nga kjo pjesa këtu (dhe më tregoi anën e zemrës). Këto fjalë mi ka mësuar gjyshja nga Çamëria”. Me Qazimin u përqafuam shqiptarçe, kurse miqve francezë u thashë se nuk kam nderin të jem shqiptar i parë në Montjavet, sepse i pari kish qenë prof. Qazim Abak. Megjithëse kanë kaluar disa breza, motrat e babait dhe xhaxhi Pasko (Pasko Milo Pasko) vazhdimisht na tregonin për mjegullën e origjinës të fisit tonë. Ndjenjën e afërsisë me këtë vend origjinë ma kanë shtuar edhe ato pjesë të tregimeve të babait (Mitrush Kuteli), ku flitet me dashuri e dhimbshuri për Çamërinë. Për këtë dëshmon edhe nxitja që jepte dikur babai Fatos Rapajt, mbledhësit atdhetar të folklorit çam. Në përfundim, pranoni, Profesor kërkesën time për t’u pranuar anëtar i shoqërisë “Çamëria”.

Me respekt Pandeli Pasko

Panorama

TIRANE

E shpallur fituese e Nobelit në letërsi të enjten, shkrimtarja koreano jugore Han Kang, është takuar me lexuesit shqiptarë përmes romanit “Vegjetariania”, botuar nga Onufri në vitin 2019. Botuesi Bujar Hudhri, njëherësh përkthyes i veprës nga rusishtja, tregon si e zgjodhi për botim.

“Sigurisht duke qenë botuesi i shkrimtarit më të mirë shqiptar, kam synuar që nga letërsia e huaj të sjell më të mirët. Ne e morëm këtë autore se u vlerësua me çmimin ‘Man Booker Prize’. Dhe e përktheva sepse doja të dija ca është një vegjetariane, se ime bijë është vegjetariane dhe doja ta kuptoja më mirë”, tha Hudhri.

E vlerësuar për prozën e saj intensive poetike, që përballet me traumat historike dhe ekspozon brishtësinë e jetës njerëzore, Kang, në këtë roman trajton tabutë dhe dhunën por duke dhënë mesazhe paqeje.

“Vetë autorja është vegjetariane, ajo në moshën 12-vjeçare gjen një foto album të protestave të përgjakshme me regjimin, kafka të thyera, njerëz të përgjakur dhe vendos të bëhet vegjetariane që atë ditë. Ajo bën pyetje të tilla si: pse njerëzit janë kaq të ashpër, pse derdhin gjak, pse janë kaq të dhunshëm. Vegjetarianaët janë kundër ndalimit të një jete tjetër dhe mesazhi është i rëndësishëm është një thirrje për paqe”, tha botuesi.

Vepra u përkthye nga rusishtja, pasi versioni anglisht ka pasur kritika të shumta mbi pasaktësitë e frazave dhe kuptimeve të përcjella. Kang, vjen nga familje shkrimtarësh, ku vëllai dhe i ati lëvrojnë letërsinë.bw

“Unë shumë gjëra në botë nuk i di,
Po unë kurrë nuk shkruaj për gjëra që s’i di”
LEON FELIPE( poet spanjoll)

Ky”Pushti” ka patur dhe emër dhe mbiemër,por,meqë nga kjo jetë është ndarë ka gati 50-vjet, për”hyneren” që ka bërë,kur ka qenë në detyrë,po i vë këtë ndajshtim si një damkë që, kur ishte gjallë,e kish si të shkruar mbi ballin e tij të neveritshëm. Qe i madhi i rinisë në rrethin tonë(një nga rrethet më të mëdha të vendit) dhe qe fare i paskrupull:një pusht e shkuar pushtit. E kishte këtë detyrë jo për meritë të tij, po më tepër i farefisit që kish kontribuar në luftë kundër pushtuesëve. Qe i “madhi” i rinisë aty nga gjysma e dytë e viteve ’50-të të shekullit të kaluar. Ende kishim miqësi me Bashkimin Sovjetik dhe ky,duke shfrytëzuar postin, dilte fshatrave dhe mblidhte(kryesisht të rinjtë e të rejat) dhe zgjidhte dy apo tre kandidatë të mundshëm për t’I dërguar në Shkollën e Komsomolit në B.S. Natyrshëm, së pari, kandidatët do”testoheshin” në zyrën e Pushtit. Kjo shkollë,me sa më kujtohet,qe a 6-muaj,a një vit. Me një të sapokthyer nga “kjo lloj shkolle”,ai erdhi në fshatin ku jepja mësim dhe,pasi mori pjesë në një mbledhje me të rinj e të reja, si”përfaqësues i madh i rrethit”,me gjithë”komsomalesen” e tij,u ftua të asistonte në një mbrëmje dëfrimi të rinisë së fshatit.
*
Fshati qe bërë kooeparativë dhe mos kujtoni se qe një fshat dhe aq. Qenë bashkë 6-fshtatra në kooperativë dhe mbrëmja e dëfrimit u bë tek lëmi. SE vetëm aty vendi qe shtruar me cimento.Organizatorët kishin vendosur stola për pjesëmarrësit. Në krye,sekretari i rinisë së fshatit dhe dy karrike për të ftuarit: një karrike për këtë,PUSHTIN dhe tjetra për”komsomalesen” që nuk qe as më pak dhe as më shumë po”konkubika” e tij. Sa bëri prezantimin sekretari dhe u ngrit”PUSHTI” që me entusiazëm fliste për përparimet që kish bërë fshati nën udhëheqjen e partisë dhe sidomos për rininë. Se kush e merrte në mend që për as 15-vjet çlirim të ketë këto arritje. Ja,- tha entuziast,-kjo si ju nga fshati(tregoi për “komsomolen),tani është kuadër partie. Duartrokitjen ia rrit adrenalinë folësit dhe,pastaj,lëshoi urimin:-Të festojmë të gëzuar.
Ende nuk ishte elktrifikuar fshati,por me fenera (varur rreth e qark) tek lëmi ish bërë goxha dritë. Çiftet kërceni pas muzikës dhe,padyshim,Pushti me”komsomolen” e tij. Pas dy a tri kërcimesh,drejtuesi pohoi:- Tani do kërcejnë vetëm çiftet që janë fejuar brenda fshatit. U ngritën nja katër-pesë çifte të fejuarësh dhe befas,një kolegia ime,më thotë:- A çohemi të kërcejmë?
-Dëgjo,- i thashë,- po u çuamë.nuk do ulemi. As mos e shko në mend,-tha ajo,e vendosur. U çova me të dhe PUSHTIT i shkuan jargët nga goja,kur pa kolegen time. Duket pyeti dhe kur drejtuesi i tregoi se unë isha mësues jabanxhi në fshat dhe nuk isha i fejuar. Kaq i mjaftoi Pushtit dhe urdhëroi:- Të ulen,menjëherë! Erdhi dhe,si pak mbyturasi, më tha:-Urdhëroi ai,që të uleni! I thuaj atij,- i them unë,- që jemi të fejuar dhe,sapo e shpallëm:me këtë kërcim!!! Duket vajti i tha dhe PUSHTIT mend i ra pika. Pyeti mbarë e prap për mua dhe,kur mbaroi vallëzimi i “tëfejuarëve”,PUSHTI erdhi drejt e tek unë dhe,ngaqë nuk e mbante dot inatin, u zbraz:- Ti je turk nga Petova( e kish fjalënpër mysliman se pjesëmarrësit ishin të gjithë ortodoksë) dhe PETOVA është fshati im i lindjes në rrethin e Fierit.
Dhe vjen u prish mbrëmjen këtyre të rinjëve që partia i ka bërë me krahë.
Unë nuk jam turk,por shqiptar dhe partnerja ime është e fejuara ime,-ia ktheva me inat. U kthye,i revoltuar tek karrikja e tij dhe nga koka sikur po i dilte tym.
Kur mbaroi mbrëmja,çiftin e ardhur nga rrethi,e mori për darkë LEKA.
*
LEKA qe i vetmi në fshat që kishte një nivel jetese pak më të mirë se bashkëfshatarët. Kur them kështu,mos u çudisni:i vetmi që kish krevat me sustë dhe,ndaj për të nderuar të ardhurit,i mori për darkë. Çdo lexoni,pas kësaj fjalie,janë fjalët e LEKËS.
U nxora raki e meze dhe.ndërsa pinim, miku(lexo:Pushti) zuri më lavdëronte:-Bravo shoku LEKË,e paske selitur mirë jetën në familje dhe,tek hidhte kupat një nga një,thashë se do t’i merrte koka zjarr. Aty nga mbarimi i darkës,sytë “miku” nga krevati dhe,siç duket,priste të “hidhte valle” me komsomolasen e tij.Por si duket,i kish bërë hesapet pa pyetur hanxhinë. LEKËS nuk ia hante qeni shkopin dhe t’i këndonte teskeretë nga xhepi.
-Epo tani,shoku Lekë,- tha PUSHTI,- edhe do flemë,se nesër në mëngjes duhet të jem në komitet të partisë.
-Moj ti,- i thirri të shoqes LEKA. Merre këtë Cucën e mblidhu andej nga dhoma.Qy po ka krevatin dhe mua më shtro shesh,se nu e lë mikun vetëm una!!!
Mikut(PUSHTIT) sa nuk i ra pika.
Shoku Lekë,-tha,- ne jemi komunistë(e kish fjalën për partneren) dhe nuk ka nevojë të na ndashë.
Aha,- tha LEKA,- jam vet zot shtëpie dhe gratë me gratë e burrat me burra. Tërë natës,PUSHTI,mend hante jorganin.
I hasi sharra në gozhdë. Në mëngjes u largua hundë e turi!

Tiranë.9 tetor 2024

Nga fillimi i verës në fshatin tonë ia behu një djalë nga qyteti me emrin Mondi. Nuk ishte edhe aq simpatik, por kishte trup atleti dhe vishej bukur, me rroba të reja e me stampa të huaja. Dukej shumë i shkathët dhe nuk kishte ndroje si djemtë e fshatit. Vajzat e shikonin me admirim. Djemtë të gjithë donin të shoqëroheshin me të. Kur mësuan se ishte vëllai i Verës, njerëzit filluan të silleshin sikur e njihnin prej kohësh. Emrin ende s’ia kishin mësuar, disa e quanin “Djali nga qyteti”, të tjerë “Vëllai i Verës”.

Vera kishte tri gjëra: ishte e bukur; ishte gruaja e një burri plot autoritet, që ia jepte uniforma e ushtarakut, dinte t’u bënte lajka dhe t’ua përkëdhelte sedrën fshatarëve. Edhe ata ia shpërblenin me fruta e perime nga kopshtet dhe qumësht nga lopët e tyre. Duke qënë punonjëse në kafenenë e fshatit, qëkur burri i saj kishte ardhur me shërbim në batalionin e këmbësorisë, ajo e privatizoi lokalin dhe ia pa hajrin. Gjithë burrat dhe djemtë nxitonin të pinin një kafe tek lokali i Verës. Duke qënë vëllai i Verës, edhe Mondi u bë djali i llastuar i fshatit.

Për habinë e të rinjve Mondi më fort u lidh me Beson. Shkonte e rrinte te puna me të, pinin kafe te lokali i Verës, shëtisnin bashkë rrugëve të fshatit dhe shpesh kalonin orë të tëra në shtëpinë e Besos. Ndodhte që rastësisht të gjëndej atje edhe Neta, në shoqëri me motrën e Besos, dy vjet më e vogël se i vëllai. Mondi i hidhte shpesh vështrime mikluese Netës, ndonëse motra e Besos ishte më e bukur. Kjo ia ngrohte gjakun dhe, kur Mondi ia kapte vështrimin tinzar, Neta bënte një gjest prej kali, sikur hidhte baluket lart…

Neta ishte gjitonia e Besos. Ata ishin rritur bashkë si dy binjakë. Kishin lindur në një ditë, kishin qënë në të njëjtën çerdhe, në të njëjtin kopsht e në të njëjtën shkollë. Bashkë kishin qarë, bashkë kishin qeshur, bashkë kishin lozur, bashkë ishin grindur, bashkë kishin kënduar e bashkë kishin mësuar. Edhe lule-shegën ia kishin parë njëri-tjetrit. Të dy skuqeshin kur kujtonin se në fëmininë e hershme kishin lozur lodrën e babit me mamin. Afërsia e përhershme kishte bërë të mos e dallonin rritjen te njëri-tjetri. Fëmijëria e tyre ishte dëborë e pastër në burimin e një lumi nga më të fëlliqurit…

Edhe shtëpitë e tyre ngjanin si binjake. E njëjta arkitekturë, të njëjtat përmasa, në të njëjtën kohë kishin filluar, nga e njëjta dorë ishin ndërtuar. I ndante një murë i vjetër prej betoni i grënë dhe e murrëtyer nga koha. Ai murë i hollë, i rrënuar ishte i padepërtueshëm për dy familjet gjitone, sikur ndante dy botë. Prindërit e Netës e të Besos, punëtorë të thjeshtë, përshëndeteshin te porta, shkëmbenin thjeshtë ndonjë fjalë për kohën apo shëndetin dhe me gjysëm zëri mund të uronin për festën e Vitit të Ri. Në oborrin e njëri-tjetrit hynin 10 deri në 30 minuta vetëm në raste vdekjeje. Familja e Netës ishte biografinxirë, kurse familja e Besos ishte kristal…

Pasi filloi demokracia Besua i thoshte Netës: “Ra Muri i Berlinit… Mbaroi lufta e ftohtë… Uufff!…të marrim pak frymë lirisht!… Uaa, sa ajër i pastër!” Ndërsa Neta vetëm buzëqeshte…

Ditët kalonin e Mondi nuk largohej nga fshati. Shtroi gunën, siç thuhet në këto anë. Ndërkohë edhe Vera kishte filluar të bënte më tepër shëtitje rrugëve të fshatit. Shpesh linte vajzën në lokal nën kujdesin e oficerit të liruar nga shërbimi ushtarak. Shkonte më shpesh për të pshonisur te dyqani i babait të Netës. Edhe Neta takohej pa të keq me Mondin e fliste lirshëm, falë shoqërisë së Besos.

Një ditë prej ditësh Mondi iu hap Besos:
-Unë, Beso, dua të fejohem me Netën. Ti e ke gjitone, shoqe të ngushtë, gati si motër. Prandaj dua të jemë i sinqertë me ty dhe ti i hapur me mua…
Besua e humbi fare. Nuk e priste. Në trurin e tij të plogët nuk e gjente dot rrugën për të vazhduar bisedën. Diçka e brendshme nuk e linte gjuhën t’i shprehte fjalët miratuese shokut rishtar dhe u largua pa i thënë as “Natën e mire!”. Mondi vuri buzën në gas…

Beson dhe Netën, sido që ishin në dy anët përballë lumit të fëlliqur, vetëm shkolla e mesme i kishte ndarë. Neta ndoqi bujqësoren në fshatin e saj, Besua një shkollë profesionale në Fier. Nga ndarja vuajtën të dy, por me dhimbje të ndryshme. Neta humbi mburojën e saj. Sepse, në shkollën tetëvjeçare, sa herë ia mërziste ndonjë vajzë, Besua i turrej: “Ik ti, moj shushkë!”. Kur e bezdiste ndonjë djalë, Besua i thyente turinjtë. Nryshe ishte Besua. Ai kishte mallë për Netën. Ndjente një boshllëk në kraharor, që nuk mund ta mbushte asnjë shok apo shoqe e re…

Nga fundi i viteve ’90 Besua ua vari mësimeve. E la fare shkollën dhe, sa u hap kufiri, provoi të kalonte me një grup shokësh në Greqi, por shpejt u kthye në shtëpi. Në fshat filloi të ushtronte zanatin, për të cilin kishte mësuar dhe e kishte ushtruar pak në shtetin fqinj. Bënte kangjela hekuri e porta te thjeshta llamarine. Neta e mbaroi bujqësoren dosido dhe i ndihmonte të atit, i cili kishte hapur një dyqan të përzier, me ndihmën e ca dollarëve, që ia kishte dërguar nga Amerika vëllai i arratisur.

Nuk kaluan shumë ditë dhe plasi “bomba”. Neta ishte fejuar me Mondin. Kishin ndërruar unazat. Miqësia e familjes së oficerit të liruar me familjen e shitësit të ri e kishte parathënë atë krushqi. Verës dukej se i kishin dalë flatra. Kjo kishte çuditur pak vajzat e bukura të fshatit. Shpesh Vera hapte me to temën e bukurisë, pasi e mbante veten miss. Dhe, kur s’ishte e pranishme Neta, e quante me cinizëm “thithëlopë”. Në të vërtetë Neta ishte pak e shkurtër dhe tej normës e shëndoshë për moshën. Por shoqeve u vinte keq, pasi ajo ishte shumë e sinqertë dhe zemërpastër. Po ashtu oficeri i dalë në lirim dhe babai i Netës pinin së bashku çdo ditë kafen e mëngjesit në lokalin e Verës, gjë që nuk e kishin bërë asnjë herë më parë. Pra paqja ishte ngritur mbi harrimin. Mondi 27-vjeçar, “shend e verë”, ksehaste tërë fshatin me “çapkënllëqet” e tij. Kurse Neta, me dlirësinë e saj, nuk e përmbante dot entusiazmin. Bile ishte bërë llafazane me shoqet e saj, të cilat e shikonin me zili. Edhe kur shërbente në dyqan dukej më e shkathët, sendet i prekte me dashuri, sikur i ledhatonte. Duart e Netës nuk punonin më, ato vallzonin e këndonin. Ndonjëherë në sytë e saj ëndërrues, dukej hapur një farë paniku: I dukej se në dorë i kishte ardhur një zog i truar dhe ajo kishte frikë se e trembte dhe, mos o Perëndi, ai fluturonte papritur.

Neta të gjithë e respektonin për komunikimin dhe mirësjelljen e ëmbël të saj, por askush nuk ndiente gjë për të. Vetëm Besos i ngjante si e bukura e dheut. Besoja ishte një djalë i gjatë, kockëtrashë dhe babaxhan. Kur filloi të merrej me hekura, vuri muskuj dhe krahët iu forcuan sa asnjë djalë i fshatit nuk guxonte të bënte më kthim dore me të. “Ta dinte ujku sa të trashë e ka qafën”, thonin burrat në fshat, kur atë e ngacmonin djemtë e tjerë. Po Besua nuk e shpërdoronte forcën edhe kur ndonjë trimosh ia bënte borxh. Ai bëhej agresiv vetëm kur dikush ngacmonte Netën. Për punëtor, s’i dilte kush në krah. Fshati ringrihej dhe punë kishte boll. Punishtes i vinte kyçin vetëm kur shkonte në dyqanin e babait të Netës. Njerëzit s’kishin shumë para dhe klientët në dyqan ishin të pakët, prandaj babai shpesh linte vajzën. Neta mërzitej vetëm midis atyre sendeve të ftohta pa zë dhe gëzohej kur shihte Beson te dera, i cili blente gjëra jo të domosdoshme, thjesht të rrinte pak me të. Dyqani i Netës ishte përherë një ishull paqeje dhe dashurie për Beson. Por, pas fejesës me Mondin, ai u shmangej takimeve me të. Shumë rrallë shkonte në dyqan, sa për të mos rënë në sy. Ndërsa për Netën, në marrëdhëniet me Beson, nuk kishte ndryshuar asgjë. Trishtimin, mbylljen në vetvete dhe tretjen e Besos e vërenin të gjithë, veç Netës. Vuajtja e Besos ishte e pastër. Asnjë lloj pendimi nuk mund ta ndryshonte. Siç thuhet, brengat e gëzimet lindin nga kënaqësitë më të pafajshme!

Dita e dasmës, me këmbënguljen e Verës, u caktua shumë afër. Ftesat kishin mbritur deri në Amerikë dhe xhaxhai i Netës erdhi duarplotë një javë para dasmës. Midis të tjerave solli edhe një makinë për vëllain e vet, babanë e Netës. Mondi dinte ta drejtonte Xhipin dhe kjo qe mrekullia më e madhe që ai shpalosi para banorëve të fshatit.
Xhaxhai i Netës kishte shumë mallë për vëndlindjen. Dukej hapur se ishte më i përmallur për vendet se për njerëzit. Mondi e çonte kudo me entusiazëm. “Eshtë me fat Neta jonë. Një djalë si Mondi, s’e kishim parë as në ëndërr”, i pëshpëriste mamaja e Netës të shoqit sa herë shihte Mondin në timon.

Dasma u bë e madhe. Me shumë njerëz e shumë shpenzime. Këngë e valle dy ditë e dy netë. Haje e pije plot. Xhaxhai i derdhi lumë dollarët për mbesën. Por, po ta shikoje me syrin e një kamere të ftohtë, dukej sikur gëzimi dhe hareja ishin më shumë për xhaxhanë e ardhur nga Amerika se për çiftin e ri. Të gjithë i kishin sytë e veshët nga ai. Dukeshin të magjepsur prej tij. Vetëm Neta lundronte në re trëndafili dhe nuk dallonte nuanca gri në dasmën e vet.

Një javë pas dasmës, xhaxhai dha lajmin se do të ikte pas dy ditësh. Të gjithë, që nga vëllai e deri te krushqit, prisnin gojëhapur fjalën e fundit të tij. Çfarë do t’u premtonte? Nuk se ishte treguar kurnac, i ndihmoi dy motrat dhe dy vëllezërit. Dikujt i dha para të thata, dikujt i bleu një tufë me bagëti, ndonjë e ndihmoi për të hapur ndonjë biznes të vogël, sipas dëshirës të secilit. Mirëpo nipat e mbesat prisnin oferta më të mëdha. Ata synonin Amerikën. Xhaxhai ua kishte mësuar dëshirat gjatë ditëve të qëndrimit. Secili ishte rrëfyer pranë tij. Pasnesër, u tha, unë do të nisem, por shumë shpejt do të kthehem prapë. Mundet, si ta gjykoj, të hap ndonjë biznes në Shqipëri. Vendi është i virgjër nga konkurenca kapitaliste dhe krahu i punës është i lirë. U ndihmoj dhe juve me punë këtu në vendin tuaj. Në Amerikë do të marr vetëm një nip dhe një mbesë. Ju mendojeni, bini në ujdi sipas nevojave, dëshirave dhe aftësisë për të ndihmuar dhe të tjerët këtu në vendin tonë. Gjejeni me njëri-tjetrin. Kur të vij prapë do të jemë i përgatitur për t’i marrë. Të rinjtë gremisën kokat. Kjo ishte si rrufe në qiell të kthjellët për ta. Mondi ishte treguar më i shkathti dhe të tjerët u bënë xhelozë. Sipas fjalëve të xhaxhait, dukej sikur ai ishte më afër realizimit të ëndërrës. Sidoqoftë shpresa mbetej e hapur. Të gjithë prisnin mëndjengrehur.

Shkathtësia e Mondit nuk kishte kaluar pa lënë mbresa te Xhaxhai i Amerikës. Mondi, Neta, motra e Mondit dhe ish-ushtaraku ishin lumturuar. Shtëpia e oficerit të liruar kishte hapësira të bollshme, pasi ishte godina e një reparti ushtarak, të cilën e kishte privatizuar, kur u lirua nga shërbimi ushtarak. Çifti i ri u sistemua në godinën e ish-repartit ushtarak dhe dukej i lumtur. Por ajo që kishte rënë më shumë në sy ishte fakti se Mondi dhe Neta nuk bënin hap pa Beson, i cili shkonte pas tyre sikur e tërhiqnin zvarrë. Si djalë i qetë e i mbyllur, e vuante shumë ndjenjën dhe pasionin për Netën. Ndërsa ajo, me pafajsinë dhe naivitetine saj, tregohej e pakujdesëshme ndaj tij. Nuk nguronte që, me intimitetet pak të trasha ndaj Mondit, ta manifestonte tërë gëzimin e lumturinë e saj pasmartesore në sytë e Besos.

Pas 7-8 javësh gjendja shëndetësore e Netës ndryshoi shumë. Ndihej e këputur, s’kishte oreks, pështinte shumë, i vinte për të vjellë. Nëna e Netës dhe Vera i njihnin shenjat e shtatëzanisë. Gjatë kësaj kohe Neta ndjeu një ndryshim të dukshëm të Verës në kujdesin ndaj saj. Edhe oficeri i liruar nuk përtonte t’i afronte gjërat e nevojshme nuses së kunatit. E kujdesnin Netën si atë vazon e argjëntë që do të mbante pjellën e tyre.

Përgjigjja e xhaxhait nga Amerika s’po vinte. Mondi fliste në krye të javës me të dhe nuk ia kursente elozhet, i shprehte mallin për të dhe brengën për Amerikën. Përgjërimet ishin aq të shumta, sa bënin efektin e kundërt. Gjthmonë në fund të bisedës, i thoshte: Fol pak me Netën, se këtë s’e zë gjumi tërë javën në pritje të së shtunës. Pret me padurim të flasë me xhaxhain. Lavdi teknologjisë, xhaxhi! Neta ishte e drejtpërdrejtë. Ajo i thoshte hapur xhaxhait se Mondi s’mund të priste të shkelte në tokën e bekuar të Amerikës. Thoshte fjalët që përsëriste shpesh Mondi: “Ky vend nuk bëhet, shpresën e kemi vetëm te ju, xhaxhi”. Dhe në fund ia merrte prapë telefonin Mondi, për t’u përshëndetur me xhaxhain. Nëpërmjet bisedës, Mondi nuhaste edhe opinionet e tij.

Fare papritur, një ditë, Mondi e provokoi Beson për ndjenjat që ruante ndaj Netës:
-Thjesht e kam shoqe që nga fëminia. Veç miqësisë dhe keqardhjes, që do më ikë bashkë me ty, nuk ruaj asgjë tjetër për të.
Mondi e kuptoi shumë mirë atë që dinte. Besoja e donte shumë Netën.
-Mos ki ndroje nga unë. Unë e di se ti e do për vdekje Netën.
-Si e di ti? Nga e di ti? Pse je kaq i sigurtë në ato që thua?-Besua dyshonte në ato që thoshte Mondi, por, vallë, mos ishin të vërteta? Mos ia kishte thënë vetë Neta?…
-Më ka thënë vetë Neta, -iu përgjigj Mondi, që e psikologjiste me një vështrim Beson. Besos i shkëndijuan sytë dhe një valë e ngrohtë gjaku ia përshkoi trupin.
-Edhe ajo të do ty. Po të mos ishte martuar me mua, ajo do të martohej vetëm me ty dhe askënd tjetër. Duke mos i ditur mardhëniet tuaja, unë hyra midis juve dhe e ndjej se kam bërë një krim. Por tani… s’kam si ta shlyej.
Beson, të cilit instinktivisht i vinte të përdorte grushtat, sa herë takohej me Mondin dhe dëgjonte broçkullat e tij, këtë herë e çarmatosi sinqeriteti i dhëndërrit të ri. Filloi t’i vlonte gjaku, iu errën sytë dhe iu turbullua mëndja. I rifilluan ëndërrat me sy hapur. Gjumi iu terratis përsëri.

Që nga ajo bisedë Mondi nuk linte asnjë ditë pa e takuar Beson bashkë me Netën. Kur Neta rrinte në dyqan, Mondi bënte ç’ishte e mundur ta çonte Beson atje. Ai nuk druante ta linte Netën vetëm me Beson edhe në vende që një tjetër i posamartuar do të hezitonte. Bile shpesh sajonte pretekste për këtë. Bënte ca akrobacira që ata të dy të përplaseshin trup me trup. Vërente drithërimat e konvulsionet ndjesore të Besos dhe indiferencën e Netës. “Kjo s’është femër”, thoshte me vete… Ishte e dukshme se Mondi nxitonte për diçka që as Neta dhe as Besua nuk kishin mundur ta kuptonin. Pas një kafeje në lokalin e Verës, Besua tha me vete: “Diçka kurdis ky”. Po atë pasdite, duke bërë të ndrojturin, Mondi foli dhe me Netën:
-Besua vuan shumë. Më vjen keq për të.
-Pse, ç’ka Besua. Me shëndet është mirë. Puna me hekura ia ka forcuar muskujt, si luan.
Ajo fjala“si luan”, në çast i shkaktoi një rrënqethje instinktive Mondit, por s’i bëri më përshtypje.
-Beson e ka zënë prej kohësh qymyri…
-Ashtu! S’e dija. Mos ta ka treguar të adhuruarën e tij?
-Po. Unë tani e di.
-Hë, cila është?
-Nuk ta themë, deri sa s’ta ka thënë vetë ai.
-Po, hë të shkretën, thuaje!… Të keqen!… T’u bëfsha! Ma thuaj, se më përvëloi kureshtja!
-Çfarë të themë tjetër? S’të kuptoj. Ti e di mirë. Bën sikur s’e di.
-S’është e vërtetë. As më ka thënë gjë as më ka pyetur. Si shoqe duhej…
-Ama ai ma tregoi mua, -nxitoi Mondi, -por më porositi të mos i tregoj Netës.
-Po mirë mos ma trego, nuk jam shumë kureshtare për jetën e të tjerëve, qoftë edhe vëllai im.
Mondi heshti pak, thithi fort një cigare, sikur do të thoshte diçka shumë të rëndësishme:
-E adhuruara e Besos është Neta.
Aq e pavëmendëshme ishte Neta, sa nuk e kuptoi tekstin e nëntekstin e Mondit.
-Cila Netë,more? -pyeti ajo e habitur.
-Mbesa e xhaxhait në Amerikë. Dhe ti mos më bëj të paditurën. Ai ty të adhuron. Këtë e kam kuptuar me kohë, por ti përpiqej ta fshehësh, për shkak të lidhjes me mua.
-Ç’janë këto fjalë, Mondi? Mos je gjë i pirë! Këtu s’ka asgjë të vërtetë. Dhe unë nuk kam thjeshtë lidhje me ty, unë të dua. Kot u jep udhë bisedave të tilla mes nesh.
-Pse është keq të të dojë një njeri! Nuk ka asgjë për t’u habitur dhe as për t’u fyer. Aq më tepër për një djalë që ke qënë një jetë të gjithë pranë tij.
– Mondi, ti më provokon mua!?Jo,po…- nisi diçka të thoshte Neta, por Mondi i kyçi buzët më gishtin tregues, se po vinte mamaja e saj.

Mondi kishte kohë që e kishte nuhatur se nuk ishte i preferuari i xhaxhait të Netës. Kjo nënkuptohej nga bisedat telefonike mes tyre. Prandaj rrinte gjithmonë i menduar dhe i zymtë. Nevrikosej për hiçmosgjë dhe bëhej i padurueshëm. Neta e çiltër vrazhdësinë e tij në sjelljet me të e lidhte me padurimin e tij, për të ikur në Amerikë. Por shumë herë ai e përbuzte dhe e fyente hapur. Ajo vetëm stepej pak dhe pastaj i buzëqeshte. Kurrësesi s’mund ta pranonte se Mondi asnjë herë s’kishte ndier gjë për të. S’mund ta kuptonte se krenaria e saj që ishte gruaja e tij dhe çdo gjë që e bënte të lumtur, atë e neveriste. S’mund ta kuptonte se çdo gjë që e gëzonte Netën, atë e zemëronte. Nuk mund ta pranonte se gangsteri nga qyteti kishte vetëm një synim: ta përdorte atë “vajzë të shpifur” si karrem për të kapur Amerikën…

Shqetësimet shëndetësore të Netës vazhdonin. Për të ëmën dhe Verën çdo gjë ishte e qartë. Vera i shpjegoi diçka edhe Mondit. Që atë çast Mondi u bë bishë. Shpërthente pa shkak mbi Netën. Nuk është e vërtetë, ulërinte ai në dhomë kur ishte vetëm, që ta dëgjonte motra e kunati. Kjo nuk i pëlqente as Verës as oficerit të liruar. Në fund të fundit shtatëzaninë e Netës ata e konsideronin një hallkë më tepë pë ralizimin e synimit. Sa më thellë të hyjë grepi, aq më lehtë kapet peshku, thoshte oficeri i liruar. Prindët e saj e çuan Netën për vizitë në qytet me një shpresë tëmbël në gji. Ata nuk dinin gjë se ç’bënte Mondi. Neta nuk u tregonte asgjë.

Besua dhe Mondi rrinin ulur në verandën e lokalit të Verës, secili në mendimet e veta, kur vetura ndali para tyre.
-Mondi, kemi një sihariq të madh për ty… – e lëshoi zërin vjehrra që larg tërë gas, duke u hedhur e para nga makina dhe iu drejtua djemve, që ta dëgjonin edhe gjitonët. Ajo nuk e dinte se Mondin e kishte informuar Vera, por e ndjeu se Mondit i hipën xhindet.
-Po shkrepe, moj vjehërza ime! Ç’farë ke në mëndje? –foli ai me shpoti.
– Neta është shtatëzënë…
Mondi u tërhoq prapa, i shtrembëruar dhe dyll i verdhë në fytyrë, sikur e vjehrra do ti hidhej në qafë, siç e kishte zakon dhe do t’i ngjiste sëmundjen e lisë.
-Ashtu! Pse s’thua se Neta do të na lindë Krishtin… “Kjo ishte gjëmë, moj bastarde, jo sihariq”, tha me vete. Vjehrrës i pëlqeu t’i mirrte si shaka alla Mondi ato fjalë.
-Shkojmë në shtëpi, vjehërrza ime, ta marrim vesh punën e Krishtit pa baba, – e vazhdoi Mondi fjalën dhe i futi krahun vjehrës. Ajo ia hoqi krahun.
Sa mbritën në shtëpi, Mondi filloi sherrin.
-Qënke shtatëzën ti…, moj Shën Mëri? –iu drejtua me përbuzje Netës, duke përtypur me dhëmbë fjalën “zhabë”. Neta dhe e ëma buzëqeshën, duke i dhënë përshtypjen Mondit se i merrnin për shaka maskarallëqet e tij.
-Po si u bëre shtatëzënë ty, moj pëllumbeshë? Me frymën e shenjtë, si Shën Mëria!… Në se je e sigurtë se je shtatëzënë, trego me kë e ke dobiçin.
Gratë vështruan njëra-tjetrën syshqyer. Netës i iku fytyra. U zbardh si gëlqerja e murit. E ëma, ndonëse e fundosur në një dyshim të madh, u hodh se mos i binte të fikët vajzës. Kur e uli në divan, iu drejtua Mondit me një zemëratë prej ulkonje:
-Ti s’je në vete sot. Mund të kesh pirë. Ik qetësohu një copë herë.
-Jam shumë i qetë. Mos më mëso ti se ç’do të bëj unë!
-Atëherë, po je esëll, të ka ikur mëndja. Shko thyej qafën! Mos guxo t’i flasësh vajzës sime si rrufjan! E di ti kush jemi ne dhe kush është babai i saj apo jo?
Mondit as i shkonte në mëndje një reagim i tillë nga ajo “pulë e sëmurë”. Bëri sikur qeshi me të madhe si karagjoz. Mllefi që kishte brenda, me që nuk realizoi dot vajtjen në Amerikë, ia kishte fshirë çdo nojmë njerëzore. Tani donte ta hiqte qafe atë pengore nëpër këmbë, martesën me Netën, të ikte nga sytë këmbët dhe t’i fshinte ata njerëz të pagdhendur nga memorja e tij.
-Nuk është fëmija im dhe pikë, -tha ai dhe bëri të dilte jashtë.
-Ajo është martuar me ty dhe s’është nga ato që do të na tregosh ti! –foli e ndërkryer vjehrra dhe ishte gati t’i hidhte thonjët në fyt. -I kujt është atëherë, kur e ditke që nuk është yti?
-I Besos. Shko pyete , po të duash, nënokja ime, -u përgjigj Mondi dhe doli nga shtëpia me nxitim. Njerëzve që s’janë në gjëndje të duan, asgjë s’u duket vërtetë e rëndë… Nënës i erdhi shtëpia rrotull. Neta ra në divan e alivanosur.

Mondi me vrap u gjënd te Besua.
-Beso, më trego të vërtetën, pa ndroje: E do Netën?
-E,e, e…kam dashur, por tani e do ti.
-Po e do me gjithë mend, dili zot të adhuruarës tënde.
-Si t’i dal zot, nuk e kuptoj,-pyeti i habitur Besua.
-Ta shpjegoj unë. Neta është shtatëzënë.
– Ç’do të thuash është shta-të-zë-në!… E pastaj?
-Prit, bëj durim. Fëmija nuk është imi. Ç’rëndësi ka se i kujt është fëmija. Prano që është fëmija yt dhe gjithçka merr fund…
-Si!?…Si!?…S’e kuptoj…Po Neta çfarë do thotë?-pyeti Besua i shtangur me dyshim mos edhe këtë e kishte pranuar Neta.
-Këtë që them unë.
Besua mbeti i hutuar. As kuptonte gjë as ishte në gjëndje të arsyetonte dhe të merrte një vendim të çastit, se çfarë duhej të bënte…

Ndërkohë Mondi shkoi në lokalin e Verës. Mlodhi alabakët e fshatit, të cilëve kishte 5-6 muaj që u kishte hedhur trurin e gomarit . Ua shtroi me raki e meze dhe i bindi e i nxiti me ato marifetet e tij të përhapnin fjalën se Neta ishte shtatëzënë me Beson dhe ai e kishte pranuar vetë para tyre… Fshati aq donte, filloi thashethemnaja: “E poshtra, priste një fëmijë dhe iu ngjit atij bukuroshit nga qyteti”… “Jo, s’janë Neta dhe Besua të tillë”. …“Iu ngjit ai vagabondi Netës, për të vajtur në Amerikë”… Por grave të fshatit, mikesha të Verës, u pëlqente më shumë variant i parë.

Të nesërmen pasdite nëna e Netës vuri ulërimën në oborr të shtëpisë: Ndihmë! Ndihmëëë!… Po më vdes vajzaaa!… Ishte vetëm fare në shtëpi. Gjitonet dolën në ballkone e dritare dhe vështronin të tronditura sa nga shtëpia e fqinjës, sa njëra-tjetrën. Ndërkohë Besua kapërceu avllinë dhe kërceu në oborr. Nuk kishte kohë të kalonte nga porta.
-Ku vete ti, budallai i fshatit. Ti ma mbyte vajzën. Ik, zhduku, se të rashë me sopatë në kokë!-ulëriu nëna e Netës, por fjalët i ngecën në grykë. Beson e kishte si djalin e saj dhe Neta e kishte si vëllain e vet. Por Besua s’u kushtoi vëmëndje fare fjalëve. Me dy hapa e përshkoi oborrin dhe u gjend në dhomën ku ishte Neta.
-Netaaaa!…Netaaa! -thirri ai sa kapërceu derën dhe e kapi me të dy krahët te kofshët. E ngriti menjëherë lart trupin e saj si një ari i fortë, deri sa pesha e trupit nuk binte më në litar.
-Afro tavolinën shpejt! -i thirri mamasë së Netës. Gruaja iu bind. Ia vendosi këmbët vajzës mbi tavolinë, pastaj hipi edhe vetë. Ngadalë ia liroi litarin dhe donte ta përqafonte, por prania e nënës së saj e ndali. Neta mori frymë. O Zot! O Zot! thirri nëna dhe ia dha të qarit. Besua e uli poshtë trupin e vajzës, e shtriu në krevat dhe, duke mos u përmbajtur dot, u shtri edhe vetë pranë saj për ta ndihmuar. Nëna humbi ndjenjat.
-Pse e bëre këtë, Netaaa? Për kë deshe t’i jepje fund jetës, për atë gangsterin?…Ai u martua me ty për Amerikën! Unë prisja ta kuptoje, pastaj le të martoheshe me kë të doje, -i thoshte Besua Netës. Ndërkohë u hodh te mamaja e Netës. E goditi me pëllëmba faqeve dhe preu me shpejtësi një qepë. Ia afroi te hunda deri sa nëna erdhi në vete.
-Ik tani, lere vajzën! – tha nëna sa mori veten. Ishte instinkti mbrojtës i nënës. Besua u bind vetëm kur Neta i hapi sytë dhe mori frymë lirisht. Ajo e vështroi e habitur, sikur të mos e kishte marrë vesh se ku ishte. Besua bëri hapa prapa drejt derës. Kur doli jashtë dhomës, u kthye sërish dhe tha, si një përbetim:
– Unë të kam dashur ty, Neta. Nuk dua të të turpëroj, fëmija s’ka si të jetë imi, siç thonë gojët e çthurrura, por unë e pranoj atë fëmijë sikur të ishte imi… Po të pranosh të martohesh me mua…Me gjithë atë, ti pyet veten dhe bëj si të thotë zemra… Për mua ti do të mbetesh ajo që ke qënë… Ndërsa atij horrit të poshtër do t’ia thyej turinjtë, – dhe doli si i tërbuar nga shtëpia.
-Vëlla, Beso, pse s’më le të vdisja, – tha Neta, duke e përcjellë me sy të frikësuar. Ndërkohë Mondi kishte paguar një taksixhi për ta çuar në Greqi.

Pas disa ditësh Vera e bukur dhe oficeri i liruar nga shërbimi ushtarak mblodhën plaçkat e ikën nga fshati.

Në vitin 1892, në Universitetin e Stanfordit, një student 18-vjeçar luftonte për të paguar tarifat e shkollimit. Ai ishte jetim dhe, duke mos ditur se ku të kërkonte para, i lindi një ide e shkëlqyer. Ai dhe një mik vendosën të organizonin një koncert muzikor në kampus për të mbledhur fonde për edukimin e tyre.

Ata iu afruan pianistit të madh Ignacy J. Paderewski. Menaxheri i tij kërkoi një tarifë të garantuar prej 2,000 dollarë për recitalin e pianos. U arrit një marrëveshje dhe djemtë filluan të punojnë për koncertin që të kishte sa më tepër sukses.

Dita e madhe erdhi, por për fat të keq, ata nuk kishin arritur të shesin biletat e mjaftueshme. Ata kishin mbledhur vetëm 1600 dollarë. Të zhgënjyer, ata iu afruan Paderewskit dhe i shpjeguan situatën e tyre të vështirë. Ata i dhanë të gjitha 1600 dollarët, plus një çek për 400 dollarët e mbetur. Ata premtuan se do ta paguanin çekun sa më shpejt të ishte e mundur.

“Jo,” tha Paderewski. “Kjo nuk është e pranueshme”. Ai grisi çekun, iu ktheu 1600 dollarët dhe u tha dy djemve: “Ja ku i keni 1600 dollarët. Zbrisni çdo shpenzim që keni bërë. Mbani paratë që ju nevojiten për tarifat tuaja të shkollimit dhe më ktheni atë që ka mbetur.” Djemtë u habitën dhe e falënderuan pa masë. Ishte një akt i madh dashamirësie, që vinte në dukje se çfarë qënie njerëzore ishte Paderewski.

Përse do t’i ndihmonte dy djem që as nuk i njihte?

Të gjithë ne hasim situata të tilla në jetën tonë. Dhe shumica prej nesh mendojnë vetëm: “Nëse i ndihmoj, çfarë do të ndodhë me mua?” Ndërsa njerëzit me zemër të madhe mendojnë: “Nëse nuk i ndihmoj, çfarë do të ndodhë me ta?” Ata nuk e ndihmojnë duke pritur diçka në këmbim. Ata e bëjnë këtë sepse mendojnë se është gjëja e duhur për të bërë.

Paderewski më vonë u bë Kryeministër i Polonisë. Ai ishte një udhëheqës i madh, por për fat të keq, kur shpërtheu Lufta Botërore, Polonia u shkatërrua. Në vendin e tij kishte mbi 1.5 milionë njerëz të uritur dhe qeveria e tij nuk kishte para për t’i ushqyer.

Paderewski nuk e dinte kujt t’i drejtohej për ndihmë. Ai kërkoi ndihmë nga Administrata Amerikane e Ushqimit. Ai dëgjoi se ishte një njeri i quajtur Herbert Hoover, i cili më vonë u bë President i Shteteve të Bashkuara. Hoover pranoi të ndihmonte dhe shpejt dërgoi tonelata drithë për të ushqyer popullin polak të uritur. Një fatkeqësi u shmang.

Paderewski u ndje i lehtësuar. Ai vendosi të udhëtojë për të takuar Hooverin dhe për ta falënderuar personalisht. Kur Paderewski filloi të falënderonte Hooverin për gjestin e tij fisnik, Hoover ndërhyri shpejt dhe tha: “Ju nuk duhet të më falënderoni, zoti kryeministër. Ndoshta nuk ju kujtohet, por shumë vite më parë, ju ndihmuat dy studentë të rinj të shkonin në kolegj. Unë isha një prej tyre.”

Bota është një vend i mrekullueshëm. Çfarë të mbjellësh, do të korrësh. Ju lutemi ndihmoni të tjerët sa më mirë. Në planin afatgjatë, ju mund të ndihmoni veten. Universi nuk harron kurrë këdo që mbjell një farë të mirë te të tjerët, kurrë.

Asgjë në natyrë nuk jeton për vete. Lumenjtë nuk e pinë ujin e tyre. Pemët nuk hanë frutat e tyre. Dielli nuk jep nxehtësi vetëm për vete. Lulet nuk përhapin aromë për veten e tyre. Të jetosh për të tjerët është rregull i natyrës.

Dhe aty qëndron sekreti i të jetës!

Kredite: Sueños de Luna

LAJMI:

Çmimi letrar për poezinë, “Camaiore – Francescco Belluomini”, që jepet ndër vite në Itali, është i njohur dhe i rëndësishëm, sipas kritikëve, është institucioni i vlerësimit që i kushtohet tẽrẽsisht veprave mẽ të mira, të botuara në Itali, jo vetëm të autorëve italianë, por dhe poetëve nga bota.
Janë nderuar me këtë çmim – njoftohet, – poetë italianë si Alda Merini, Alberto Bevilacqua, Corrado Calabrò, Maria Luisa Spaziani, Dante Maffia, Davide Rondoni, etj, dhe nga bota Shenjtẽria e Tij Papa Carol Wojtyla, poeti rus Evgenij Jevtushenko, rumunia Anna Blandiana, suedezi Kjell Epmark, nikaraguani Ernesto Cardinal, prift, etj, e deri te nobelisti irlandez Seamus Heaney.

Media italiane i bëri jehonë ecurisë së kësaj ngjarjeje. Bëri të njohur jurinë, të kryesuar nga Michele Brancale – studiues, gazetar dhe poet, Cinzia Demi – poete, Simone Gambacorta, Federico Migliorati, Renato Minore, Ottavio Rossani e Luigia Sorrentino, personalitete të letrave, kritikë arti, poetë, studiues.
Ndërkaq do të ishte dhe një juri tjetër popullore, që në ditën e ceremonisë së dhënies së çmimit, mes publikut pjesëmarrës, do të nxirrte me votim mes 5 kandidatëve një fitues.
U shqyrtuan botimet nga prilli 2022 deri në mars 2023. Mes përzgjedhjes së 150  librave me poezi, u sekeksionuan 25 prej tyre dhe dolën 7 poetë kandidatë nga bota për Çmimin Ndërkombëtar:

• Joao Luis Barreto Guimaraes, “Movimento” (Edizioni Kolibris) – Portugalia,
• Andrea Cote, “La rovina che nomino” (Edizioni Fili d’Aquilone) – Kolumbia,
• Edmond Neagoe, “Una visione dell’apocalisse” (Terra d’Ulivi Edizioni) – Rumania,
• Martin Rueff, “Icaro grida in un cielo di creta” (Samuele Editore) – Franca,
• Zoe Valdés, “Anatomia dello sguardo” (Edizioni Il Foglio) – Kuba,
• Sarah Zahid, “Non scordiamoci mai quanto può essere bello vivere” (Edizioni Kolibris) – Norvegjia,
• Visar Zhiti, “Strade che scorrono dalle mie mani” (Puntoacapo Editrice) – Shqipëria.

Në votimin e tyre më të fundit, juria profesionale për vitin 2024 shpalli fitues poetin shqiptar Visar Zhiti për librin me poezi “Strade che scorrono dalle mie mani” – “Rrugë që rrjedhin nga duart e mia”, botim nga “Puntoacapo Editrice”, në dy gjuhë, shqip dhe italisht, përkthyer nga Profesor Elio Miracco.

Lajmin e dhanë juria e çmimit, Komuna e Camaiores, më pas Agjensia Kombëtare e Shtypit Italian ANSA, u perhaps në mediat e tjera, shkruajtën revista e PEN Clubit Italian deri dhe gazeta më e madhe italiane, e përditëshmja “Corriere della sera”.
Jehonë pati dhe në median shqiptare, u botua në gazetën “Panorama” në Tiranë, ndërsa televizioni “Vizion plus” i mori një intervistë Visar Zhitit dhe shkruajtën gazetat shqip të diasporës nëpër botë.

PËRURIMI NË MILANO:

Botuesi “Puntoacapo” caktoi një ditë për të përuruar në Milano librin fitues, “Rrugë që rrjedhin nga duart e mia” me praninë e autorit Visar Zhiti…
U mblodhën lexues të shumtë, poetë, gazetarë, italianë dhe shqiptarë, kishin ardhur dhe nga qytete të tjera, mes tyre dhe një bashkëvuajtës i Visarit në burgjet e diktaturës në Shqipëri, tani me banim në Itali, studiuesi, kritiku letrar Eugjen Merlika, i cili do ta niste kështu shkrimin e tij, që do të botontenë gazetë “Dielli” në SHBA:

“Më datën 19 shtator, në orën 18.00 në Shtëpinë Muze “Tadini”, në rrugën N. Jommelli 24, Milano, u zhvillua një mbrëmje kulturore, me rastin e promovimit të vëllimit me poezi “Rrugë që rrjedhin nga duart e mia/“Strade che scorrono dalle mie mani”. Autori i vëllimit është poeti i mirënjohur Visar Zhiti, shkrimtari më përfaqësues i letërsisë shqiptare sot në botë…
Madje njëra nga antaret e Jurisë së Çmimit Camaiore, Cinzia Demi, kishte ardhur vetë për t’a paraqitur librin në Milano, – vazhdon shkrimin e tij Eugjen Merlika.
Në drejtimin e promovimit t’asaj mbrëmjeje ajo shoqërohej nga e zonja e shtëpisë, gazetarja arbëreshe Melina Scalisse, që… ishte krenare për origjinën e saj. Ajo, mbas vitesh pune në gazetën “Il giorno”/“Dita”, kishte në kujdes Shtëpinë Muze Hapësira Tadini, një personalitet i njohur i kulturës së qytetit të Milanos, një poet e piktor modernist, që e kishte lënë shtëpinë e tij si një muzeum për qytetin e tij…”
Melina Scalisse ndali te gjuha, te misteri i fjalës së Zhitit, që ajo ia njihte rrënjët dhe e ndjente si frymë dhe histori.
“…shkrimtari Zhiti iu përgjigj disa pyetjeve të organizatorëve, profesor Mauro Ferrari, poet e Cristina Daglio, ndërkohë dhe bouesit. Ai, – thekson Merlika, – u përgjigj shkurt e me dhimbje, duke treguar disa nga çastet më të vështira të jetës së tij, siç ishin ato të arrestimit, të dënimit e të qëndrimit në kampet e punës së detyruar, që ishin dhe ato që përcaktonin burimin e frymëzimit për një pjesë të mirë të poezive të vëllimit.
Një përimtim të thukët të përmbajtjes së vëllimit e bëri në mënyrë bindëse profesor Ferrari, që dukej se ishte mjaft i prekur nga drama jetësore e poetit shqiptar. Ai analizoi disa poezi, duke u ndalur më shumë, jo vetëm në përmbajtjet, por edhe në disa terma të hasura më shpesh si atdheu, liria, udhëtimet, etj.
Nga salla do të ngrihej të fliste dhe padre Gianni Criveller, njohës i thellë i persekutimit të poetëve në Lindje dhe Kinë, ku ka shërbyer si misionar. Ndër të tjera ai tha se vuajtja njerëzore është kthyer në vlerë poetike. Këtë theksoi dhe poetja bjelloruse Lara Putsileva.

Edhe Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve Shqiptarë në Itali, Skënder Lazaj do të nxirrte përshtypjet e tij nga takimi:
“…Nisemi nga Brescia, së bashku me antarët e LSHASHI, Ndue Shabaku, Valbona Jakova  dhe poeten Daniela Dante, promovonte veprën e tij Antarë i Nderit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptar në Itali!…
Takimi i përzemërt me Visarin dhe me zonjën e tij Edën, qe sa emocionues aq dhe i ngrohtë, mes një atmosfere arti, ku veç poezisë aty ekspozoheshin pikturat e autorit Tandini, por dhe të autorëve të tjerë, mes tyre dhe të piktorit të famshëm shqiptar Ibrahim Kodra.
Aktiviteti çelet me prezantimet, dhe natyrisht me përshkrimin e jetës së autorit dhe veprës së tij letrare.
Drejtoresha e Muzeut, gazetarja Melina Scalise, bëri një analizë të veprës dhe fjalës poetike në veçanti, ku evidentoi forcën e fjalës dhe  në kushte izolimi, shpirtin e paepur të autorit dhe forcën e besimit, i cili i rezistoi edhe  mizorive të regjimit.
Atmosferën e elektrizuan recitimet në shqip të poezive të Visarit nga Eda, kaq bukur dhe aq ëmbël derdhej poezia e tij dhe në italisht, recituar nga poetja italiane Cinzia Demi.”

I rikthehem shkrimit të Eugjen Merlikës, ja ç’shton ai:
“…duke patur në dorë vëllimin, lexohej në kapakë dhe kjo shprehje nga shkrimtari i madh Italian, Umberto Eco:
‘Shihni… ndodhia e Visar Zhitit, që i mjaftoi të shkruante poezi, të quajtura “të trishtueshme dhe hermetike”, pra armiqësore për regjimin ….. dhe fitoi me të drejtë dhjetë vite burg. Poezia i shtie frikë regjimeve autoritare e diktatoriale, edhe se flet vetëm për trëndafila, si në rastin e Zhitit.”
Dhe më pas:
‘Visar Zhiti është shkrimtari shqiptar, jeta e vepra e të cilit janë pasqyra më e mirë e historisë së Vendit të tij.’ Poshtë këtij vlerësimi ishte në kllapa: (Robert Elsie, albanolog kanadezo-gjerman).
Në tridhjetë vitet e fundit janë të shumtë vlerësimet e poetit e shkrimtarit madhor shqiptar nga përfaqësues të ndryshëm të kulturës e letërsisë shqiptare e të huaj të vëndeve  ku veprat janë përkthyer e botuar, por mendoj se kjo shprehje e studiuesit kanadez është një nga pikat kulmore, ku Visar Zhiti njëjtësohet me atdheun, një koncept që gjindet shpesh në vargjet e tij, në format e të shkruarit për të shkuarën, të sotmen e për të ardhmen e tij.’
“Duke përmbyllur analizën, botuesja Cristina Daglio iu drejtua poetit: “Ndërmjet të gjithë koncepteve të trajtuar në poezitë tuaja, cili do t’ishte ai më domethënësi, më qëndrori, më përfaqësuesi…?
Poeti, mbas një çasti përsiatjeje, u përgjigj: Dashuria.
Salla shpërtheu në një duartrokitje të gjatë e të fuqishme. Mendoj se ishte çasti kulmorn i mbrëmjes, thelbi dhe kuintesenca e saj. Me atë pohim poeti shpalli vlerën universale të veprës së tij, që është e barazvlerëshme me vetë jetëgjatësinë e mesazheve që i përcillen lexuesve shqiptarë, italianë, evropianë e botërorë.”

CEREMONIA NË CAMAIORE:

“Ndarja e çmimeve do të zhvillohet gjatë një mbrëmje në këtij shtatori me të ftuar fituesin, Visar Zhiti, – shkruante Eugjen Merlika, – në Camaiore, një qytet i lashtë mesjetar në breg të detit Ligur, një komunë prej 31776 banorësh, në provincën e Lukës në Toskanë, e njohur për bregdetin e bukur të saj, për kishat e saj mesjetare, muzeumet e traditën e qilimave”.
Nga dritaret dukej deti si një poemë e kaltër përjetësie. Rrugëve ishin vendosur pllakatet “Camaiore është poezi”. Në sallën e madhe vinin vazhdimisht njerëz. Në krye ishte një ekran dhe shfaqeshin librat dhe emrat e autorëve.
Që në fillim veprimtarinë e përshëndetën Kryetari i Bashkisë së qytetit, Marcello Pierucci dhe Raffaela, vajza e themeluesit të këtij çmimi, e poetit Francesco Belluomini.
Gazetarë të televizionit vendas filmonin takimin dhe merrnin në intervista poetët që ftoheshin në skenë. Nga sipër vinin ndriçimet, ndryshonin ngjyrë si emocionet dhe binin mbi fletët e poezive…
Presidenti i jurisë profesionale, Michele Brancale, thirri si fitues të Çmimit Ndërkombëtar Visar Zhitin. Motivacionin e dhënies e lexoi poetja dhe anëtarja e jurisë, Ciznia Demi:

SIRENEU MODERN I KRYQIT

“Poetika e “Rrugëve që rrjedhin nga duart e mia” të Visar Zhitit, një libër i botuar dygjuhësh shqip-italisht, riprodhon më së shumti historinë e poetit, një prej të paktëve të mbijetuar të burgut, të mbyllur për të punuar në minierat shqiptare nën regjimin e Enverit Hoxhës: faji i tij ishte se kishte shkruar vargje të dhimbshme, të papërshtatshme për lëvdatat pushtetit. Zhiti nuk hoqi dorë nga kënga edhe në burg, vazhdoi të kapej pas poezisë, prostitutës që më denoncoi në polici. – siç e ka përkufizuar ai në një intervistë – dhe duke mos pasur letër ku të vazhdonte të shkruante tekstet, vargjet u mësuan përmendësh nga ai dhe të burgosurit e tjerë, në mënyrë që ato të mbeteshin, nëse ai nuk do të mbetej gjallë.
Në këtë vëllim i ripërshkohen ato vite, pa asnjë venë urrejtjeje. I tradhëtuar nga poezia, Zhitit nuk i vjen keq kurrë për veten, por për njeriun që vuajti, për të ngjashmin e tij që i kanë shkaktuar vuajtjet.
Në poezinë e tij nuk është vetëm përplasja mes një regjimi tiran dhe poetit, por diçka më e keqe: njeriu kundër njeriut. Duke përqafuar mundimin dhe dhimbjen e të tjerëve, por duke derdhur lotët e tij, mesazhi poetik i Zhitit bëhet universal dhe i kalon kufijtë gjeografikë të dhimbjes shqiptare, duke e bërë atë dëshmitar të vuajtjeve të njerëzimit. Ajo e Zhitit është një litani laike, por vargjet e tij përshkohen nga një ndjenjë besimi e shqetësuar që gjen në simbolin e Kryqit martirin e shëlbimit dhe zbulohet në Krishtin dhe Nënë Terezën: ai nuk e paraqet veten si vuajtësin e fundit të dënuar të atij regjimit, por si një Sirene i kohëve moderne që merr mbi vete kryqin e të gjithëve”.

Visari kishte thënë që poezia iu bë dhe Madona që e ndihmoi të shpëtonte. Poezia e tij ishte ditari i tij shpirtëror.
Kryetari i Bashkisë, Francesco Pierucci, i dorëzoi Çmimin. Aktorët Alessandro Bertolucci dhe Giulia Battistini recitonin poezitë.

Duke falenderuar, Zhiti theksoi se e ndjente fort që ishte në vendin e Dantes, mbase poeti më i madh i të gjitha kohërave, që na dha me vargje jo vetëm Ferrin, nëntokën e dënimeve, por edhe Parajsën, që patjetër i jep shkëlqim qiellor dhe e bën po aq të rëndësishëm, se letërsinë e ushqejnë po aq sa dhimbja, edhe lumturia, ndërsa unë nga shkaku i poezisë e kalova ferrin tim dhe ajo ndërkaq më hodhi në një parajsë të saj…
Ndërkaq juria popullore mes 5 kandidatëve të poezisë italiane nxori fitues aty poetin Stefano Dal Bianco me librin “Paradiso”. Parandjenjë e Visarit apo ndikoi kur foli ashtu?
U ndanë dhe çmime të tjera e mirënjohje. Më pas të gjithë dolëm në kopshtet e bukura aty, buzëdetit tej si copëza parajse dhe Visarit i kërkonin autografe pranë shatërvanit nën drita dhe nën ujëvarën hënore. Edhe libri vetë dukej si i mbështjellë me hënë, me atë kopertinëm ku ishte një profil, vepër e piktorit Maurizio Caruso, “Mendim rinor”.
Dhe përsëri gazeta Corriere della Sera” e këtyre ditëve kishte në faqen kryesore të kulturës një shkrim me fotografi me titull: “L’albanese Visar Zhiti vince il Premio Camaiore: compose versi in carcere”.

Të bësh poezi në çdo burg, të dukshëm dhe të padukshëm edhe kur s’të lenë, krijo dhe me mend, me çastin tënd. Ai mendim rinor për jetën të jetë i përhershëm, me ato ndjenja dhe pasion si vetë poezia…
Ndërsa gazeta italiane “La Nazione” shkrimin e saj të tanishëm e titullon: “Në Camaiore fiton Poezia si gjuhë e paqes”.
Se koha është e shqetësuar, lufta çuditërisht po gjëmon andej-këtej në glob, ajo s’është kurrë larg kur vriten njerëz me mijëra, mes tyre fëmijë dhe poetë, copërlohen dhe poezitë, digjen në ajër nga bombat dhe raketat. Njerëzimit i duhet të flasë patjetër gjuhën e paqes.

Të dita për zot
Se s’kusha zot tjetër
Por,plagët që çdo ditë m’i bën
Nuk më frikësojnë asnjë çast
Edhe pse me dhembin në shpirt
Sa herë më bëjnë rebel
Edhe pse nuk rebelohem
Më bëjnë edhe të dehur
Por,nuk dehem
Jam betue më të dashtë
Ma shumë se veten
Nuk kam tjetër në jetë
Që ta dua ma shumë se
Ty im zot
Ti me vite ishe gëzimi dhe loti im
Sa herë ëndrroja lirinë
Ti ishe liria ime e shpirtit
E unë isha ferri i vet Dantes
Andaj dhembjet që çdo ditë m’i jep
Nuk më frikësojnë
E di se ti do të zhburrnohesh
Në sytë e botës do të mbetësh
Një letër e zezë
Ku korbat do të derdhin lot
Unë jam mësue me ferrin
S’kam ku shkoj askund tjetër
Përpos të mbetëm fytyra e jote
E bardhë ose e zezë.

05 Tetor 2024 AGIM DESKU