VOAL

VOAL

E PASHË ATDHEUN LAKURIQ – Cikël me poezi nga TRIFON XHAGJIKA (1932-1963)

August 17, 2015
blank

Komentet

blank

BUKA E NDARË – Novelë nga Shkëqim HAJNO

 

I.

1

Është vjeshtë e dytë dhe në fshatin malor me pesë mëhallë, gjithandej ndihen aromat erëmira të rrushit, ftonjve që verdhojnë si diej të vegjël nëpër degët e ngarkuara dhe të arrave të pjekura, që pak nga pak do ta heqin mbulesën jeshile si për të treguar virgjërinë e tyre poshtë cipës së trashë. Shumica e frutave kanë rënë në tokë si mbi një qilim të blertë e të trashë bari, në pritjen e gjatë të njerëzve, të të zotërve të shtëpive. Shumica e tyre mungojnë, si t’i kenë thirrur diku larg, tepër larg prej këtej, në mërgim.

Grupi i vogël me katër persona përshkonte tani lugjet e përrenjtë e lagjes Votica. Nikoja, më i moshuari, me trup mesatar e habitshëm të fortë për moshën, printe me një ecje që ia tradhëtonte moshën. Plot 87 vite.

Era e mirë e vjeshtës së vendlindjes tani i lëkund mbi ballë një shtëllungëz të vogël me flokë të argjendta si retë mbi Shedenik, ndryshe nga ai ndajmëngjes, atëherë, kur vetëm 7 vjeç, u nis për udhë, me flokët pis të zeza tek era luante me to si sot dhe ia ngrinte përpjetë papushim.

Atëherë, Jajaja, gjyshja e tij, në nisje të rrugës për përtejmaleve, i ngjeshi mbi kokë një kapelë që s’dihej qyshkur e mbante në sepete tok me ftonj erëmirë. Kapelja ia mbulonte kokën e bukur dhe veshët si një saç i madh. Ai kujtonte se “kapellosaçi” i dukej fiks si ato helmetat e ushtarëve italianë që endeshin nëpër lagjet e fshatit me uniformat e tyre të zeza. Ato i kujtonin atë rason e papait të fshatit kur bënte liturgjira për të ikurit nga kjo jetë, nëpër varrezat e Shën Dhimitrit, në bregoren përmbi krye të fshatit.

***

Është fshati i tij dhe ai është kthyer si nga një legjendë e moçme që vjen prej fëmijërisë së largët, kur iu desh të kapërcejë qafëmalin e vendlindjes në atë ag shtatori të largët, për të mos u kthyer më kurrë tek lodrat e fëmijërisë së pafajshme dhe jetime me prindër gjallë.

Një ditë më parë kishte luajtur me moshatarët e tij me një top lecke në vend të topit të llastikut në lëndinën e Raqit, nga ku mëhallat e tjera dukeshin si në pëllëmbë të dorës.

Nuk ishte i pari që e nisnin në kurbet. Por kurbeti i tij ishte tjetërlloj. Nuk do të nisej për punë, për të mbajtur familjen me dollarë apo dhrahmi si dhjetëra të tjerë nga ai fshat nga ku, dikur, vetëm nisja dihej, përtej maleve që qarkonin fshatin si karakolle shkëmbore, por kthimi kurrë.

Ata, të tjerët, në moshën e babait të tij, ishin nisur 10, 20, a 30 vite më parë drejt perëndimit po nga ajo qafëmali, ku do shkelte tani çapi i vogël fëminor i Nikos me “kapellosaçin” mbi kokë, për të mbërritur në tokën e premtuar. Të gjithë, për mbrothësi të familjes së lënë pas, përtej oqeanit, mijëra milje larg nga këto troje që, megjithëse të pasura nga zoti, pillnin e pillnin vetëm varfëri.
Atje, në Amerikë, kishte shkuar edhe gjyshi i tij, burri i Jajasë, dhe nuk u kthye më kurrë. Iknin të gjithë si njerëz dhe, nëse zoti e kishte shkruar, rrallë ktheheshin në fshat pas shumë vitesh, burra pleq ose vetëm fotografi, ikona pa trup për të pasmit, që i kishin pritur derisa ishin zbardhur në heshtje nga kjo brerje e përjetshme.

Udhëtimi i Nikos shtatëvjeçar nuk do të zgjaste shumë. Një pasdite, me Jaja Poliksenin që e mbante fort për dore, ai do të mbërrinte diku, jo shumë larg. Në një fshat në shtetin fqinj, që i thoshin Vrahuli.

 

2
Nikoja i vogël buzëqeshte gjithmonë në gjumë.

Atë mëngjes të hershëm, kur nëna e tij, Marina, e tundi për ta zgjuar, ai po fliste në gjumë dhe buzëqeshte. Ndoshta fliste me shokët me të cilët një ditë më parë kishte luajtur deri në mbrëmje. U ngrit me sytë e mbyllur dhe nisi të qajë.

– Shpirti im, hapi sytë se të pret Jajaja. Do nisesh për udhë te dajua. Do shkosh mik.

Minutat po kalonin dhe çasti i nisjes po ashtu.

-Pusho dhe bëhu gati!- u dëgjua papritur një zë i prerë burri. Ishte Thomai, i ati.

Por Niko nuk ishte ngopur me gjumë. Ishte kaq e thjeshtë për ta kuptuar. Jajaja po priste në këmbë e bërë gati për udhë, por Niko qante sërish. Nën dritën e zbehtë të llambës, Thomai pa orën e xhepit dhe, i shqetësuar, bërtiti:

– Pusho tani dhe nisu!- Në gjysmerrësirën e dhomës u dëgjua një pëllëmbë e fortë që ra mbi faqen e Nikos së vogël.

– Të lumtë që e munde, more Thoma, gjithë këtë burrë!- tha Jajaja e pezmatuar. Ia mori hakun me këto fjalë, duke e mbështjellë me të dy krahët të miturin që po ngashërehej nën zë.

Marina, e ëma e vogëlushit, nuk kishte fjetur gjithë natën. Kishte mbrujtur në magjen e drurit një bukë të madhe thekre dhe e kishte hedhur në vatër për ta pjekur, ndaj të gdhirë. Ndërsa gjyshja bëhej gati për udhë, nëpër shtëpi u përhap era e mirë e bukës së ngrohtë. Bukëvale. Marina e hodhi mbi një sini bakri bukën e saponxjerrë nga saçi që përvëlonte. E ndau në mes dhe gjysmën e futi në një torbë leshi, tok me një copë djath dhie, ca ullinj dhe dy qepë. Ishin për udhën që do të merrte gjyshja. Gjysmën tjetër, e la mbi sofranin e bukës. Aroma e mirë e bukës së ngrohtë, e ndarë tani në dy gjysma.

Aroma e mirë e bukës së ngrohtë e ndarë tani në dy gjysma dhe krejt rituali i përgatitjes së trastës për udhë, ishin imazhet e fundit nga shtëpia që do t’i mbeteshin në memorie vogëlushit për gjithë jetën si reliket e fundit të shtëpisë.

Lufta italo-greke nuk kishte mbaruar dhe në fshat kishte ushtarë italianë të dislokuar pranë kufirit me Greqinë.

Ajo pëllëmbë burri mbi faqen e vogëlushit ishte ndarja e tij e hidhur me babanë. Nuk do ta harronte kurrë. Do të mbetej edhe si një totem apo shenjë, që do të ndikonte në të gjithë jetën e tij të mëpasme në shtetin tjetër.

***

Duke ecur rrugës Jaja i tregoi vogëlushit shtatëvjeçar se do të shkonin si miq në shtëpinë e dajos, Spiro Stamatit në fshatin Vrahuli, ku ai punonte si mësues.

– Ti do të kënaqesh atje.

– Nuk doja të shkoja te dajua. Nuk kërkova të shkoja,- thoshte rrugës Nikoja.- Doja të rrija me shokët e të luaja me ta në fshat.

– Po ti do të kënaqesh atje, o bir. Pastaj, shpirt i Jajasë, ka gjëra që njerëzit duhet t’i bëjnë edhe kur nuk i duan.

Spiro Stamati kishte mbaruar shkollën për mësues në krahun grek të kufirit, diku në rrethinat e Janinës. I vetmi shok i ngushtë shkolle i tij ishte Leo Nika nga Dropulli. Me atë Leo Spiroja kishte ndarë dhomën, gëzimet, hallet edhe mallin për fshatrat në vendlindje. Madje, ishin bërë edhe vëllemër, domethënë kishin pirë gjak nga gishtat e tyre për t’u lidhur kështu, sipas zakonit, për tërë jetën. E për t’iu gjendur në çdo kohë, të mirë ose të keqe, njëri-tjetrit. Por mbarimi i Luftës së Dytë i ndau dy vëllemërit. Njërin andej dhe tjetrin këtej kufirit, në krahun shqiptar.

Ndërsa Spiro u bë mësues dhe u caktua të jepte mësim në një fshat të Janinës, jo larg nga kufiri shtetëror me Shqipërinë, Leo u kthye në vendlindje dhe lufta e lidhi me lëvizjen partizane. Pas luftës ai do të ishte për shumë vite njeri i vlerësuar e i besuar në sistemin e ri. Leo do të caktohej gjithashtu në një post të rëndësishëm e autoritar në lokalitet, si njeri që i kishte dhënë luftës.

3

Ende pa mbërritur në fshatin ku banonte Spiro në territorin grek, gjyshja i dha nipit një shami të qëndisur me lule ku ishte mbështjellë diçka në madhësinë e një molle të egër.

– Tani do të hyjmë në fshatin ku ndodhet dajo Spirua. Merre këtë dhe fute në trastën tënde, Niko, vogëlushi im.

– Çfarë është kjo, Jaja? Hahet?

– Jo, biri im, nuk hahet. Por ti do ta mbash ngado që të shkosh në torbën tënde, tok me rrobat e tua. Si një fat.- Heshti pak dhe, si e pa që Nikoja e shikonte i habitur, shtoi:

– Është një gur i vogël nga fshati, nga Votica, ku ti linde. Që mos ta harrosh kurrë dhe, sa, herë të të marrë malli, ta marrësh e ta mbash në dorë këtë gur brenda shamisë të qëndisur me këto duar, të Jajasë tënde. Hë, bir!- dhe sytë iu njomën e iu mbushën me lotë.

Ai e mori shaminë e vogël të qëndisur, tok me porosinë e gjyshes brenda, dhe e vendosi në torbë. Pastaj, iu mbështoll asaj në shtatin e lartë si një kulpër e gjelbër, si ato që kishin mbështjellë dërrasat e gurit në çatizën e kroit të fshatit. Aty ku gratë vinin çdo ditë me bucelat e ujit ngarkuar në shpinë dhe me gjalmin e shtizave që thurnin në qafë. Dukej si një qingj pirës, që shpon me kokë barkun e s’ëmës kur kërkon të mëndet.

Jajaja rregulloi edhe një herë shaminë e zezë në kokë, para se të hynin në rrugicat e fshatit dhe të kërkonin ku banonte mësuesi. Sa i pa, duke hapur krahët krejt i beftë për mysafirët e papritur, Spiroja i mirëseardhi krejt natyrshëm. Pastaj mësoi detyrën që i ati i Nikos i kishte ngarkuar për të voglin. Ai do të qëndronte për t’u shkolluar aty, kurse gjyshja do të rikthehej të nesërmen andej nga kish ardhur.

Duke i përkëdhelur flokët e zes me ëmbëlsi, ai i tha Nikos se në shkollë do të njihte shokë të rinj që do ta donin.

***

Të nesërmen, ndërsa Nikoja i vogël po flinte ende dhe, pas pak orësh, do të shkonte në shkollën ku Spiroja jepte mësim, Jajaja, me një trastë në kurriz edhe një shkop në dorë, ende pa zbardhur mori rrugën e kthimit për në fshat, tutje nga horizonti perëndimor ku binte vargmali i Murganës.

Atë natë tetori, askush nga të tre, nuk e dinte si do të luante fati. Jajaja iku me një brengë të madhe në gjoks për atë ç’la pas. “O Zot i madh, bëja dritë udhën të voglit tim e jepi dritë në udhën e tij të panjohur! Të qofshim falë, o Zot i madh!” Bëri kryqin pranë kishës së fshatit që la pas dhe vijoi rrugën e kthimit. Buzë kufirit, ai mëngjes u gdhi i mjegullt, zhytur në lagështinë e vjeshtës së parë. Nikoja, që kushedi ç’ëndërr shihte në gjumin e thellë tek buzëqeshte, nuk mund ta dinte se ajo ndarje me gjyshen e dashur ishte e fundit në këtë jetë.

Ai ishte moti i fundit i luftës. Ende pa zbardhur mirë, tek ecte, qënga përtejmalet gruas së moshuar iu bë se dëgjoi gjëmime. Ishin bubullima apo bombardime lufte nga ajri? “Njëlloj janë, i tha vetes”, duke bërë sërish kryqin. “Mbroji, o Zot i madh, njerëzit tanë nga çdo e keqe! Këtej edhe andej, o Zot i madh që je mbi çdo gjë, në qiell!”, thoshte me vete, teksa u jepte këmbëve me torbën shtrënguar në kurriz, ku Spirua i kishte vënë, pa e ditur ajo, edhe pak ushqim për udhës.

4

Lufta, si çdo e keqe e madhe, kishte pak muaj që kishte përfunduar dhe në Shqipëri ishte vendosur regjimi i ri i shtetit. Kufiri me fqinjët ishte bërë një gardh i hekurt që i ndante përgjithmonë në dy botë me dy regjime. Njera perëndimore, fqinja tjetër lindore.

Të kaloje në shtetin tjetër, tani ishte e ndaluar. Dikur burrat e viseve të Nikos së vogël, merrnin rrugët e kurbetit përtej kufirit për tregti apo lidhnin ndonjë krushqi. Tani kjo, ishte e pamundur. Ai ishte një vend armik.. Njerëzit ndanë kufirit, ishin ndarë për së gjalli.

Gjurmët e luftës ishin të freskëta dhe shiheshin ngado. Në fshatra e qytete kishte nisur puna për shërimin e plagëve që kishte ajo lënë pas.

***

– Heej! Djemaaa! Tërhiqeni ngadalë tërkuzën! Avash, avash, sa ta drejtojmë traun!- Ishin zërat e ustallarëve që ngrinin skelën e parafundit në shtëpizën pa çati. Ishin pesë vetë. Të thirrurat vinin nga shtëpia që po riparohej.Thomai i kryesonte, prandaj të tjerët i flisnin ‘mastora’, mjeshtër. Nuk ishte se ai dinte kushedi çfarë për rregullimin e çative, veç ç’i kishte mësuar gjyshi i tij nga punët e ustait dhe nga punët me drurin, duke e mbajtur pas.

Kur Thomai kishte qenë partizan me çetën e krahinës, kishte mbetur i plagosur në një pritë me gjermanët. Meqë ndodheshin fare pranë fshatit të tij, në tërheqje e sipër, ata që komandonin njësitin patën urdhëruar që ai të kthehej në shtëpi e të qëndronte për aq kohë derisa t’i mbyllej plaga.

Po ndërsa plaga shërohej, vendi ishte çliruar. Thomai u caktua në grupin e riparimit të çative të shtëpive të djegura nga gjermanët që po largoheshin

– Tani mbërtheje fort me sqepar mbi traun e parë!

Pas dy orësh, zërat u fashitën. Ishte mesditë dhe punëtorët ishin ulur për të ngrënë drekën. Secili hapi torbën e thurur me lesh dhie. Pak bukë misërnike, pak djathë e dhallë dhe ndonjë qepë. Secili kishte nga një pagure me ujë, nga ato të ushtarëve italianë ose gjermanë, mbetur si trofe nëpër harcat e përrenjtë e atyre viseve në përfundim të luftimeve.

Hanin të heshtur dhe të menduar secili nga buka e vet. Secili bluante ne mendje hallet e veta.

Lufta ishte lënë pas, por duket se një tjetër lloj lufte ishte hapur. Lufta pa krisma me të kamurit e fshatit. Ata që e kishin vënë pasurinë me djersë dhe në kurbete, po shikoheshin me një sy tjetër. Po kështu dhe ata që kishin mbaruar shkollën në Greqi, po shiheshin me sy të shtrembër. Ngjarja më e fundit në fshat ishte arrestimi i Licit, mësuesit që kishte studiuar në Zosimea të Janinës.
Ai vinte nga një familje tregtarësh. U akuzua si bashkëpunëtor me të huajt. Kaq mjaftonte. Dyqanin e të atit me mallra ia sekuestruan për nevoja të pushtetit të ri. Tani e tutje, edhe komanda e vendit do të vendosej atje, te godina e tij dykatëshe.

Lici jepte mësim në shkollën e fshatit, siç kishte bërë edhe më parë, edhe para se të hynin fashistët në Shqipëri. Por një ditë ai u mor nga shtëpia ende pa gdhirë. I bënë pak ditë hetuesi për lidhje me agjenturat e huaja. Më pas u pushkatua. Kjo e tronditi thellë fshatin dhe një hije frike, si një re e zezë u nder ngado, aty dhe më tej. Në çdo vatër.

Thomai ishte rritur me Licin. Tani edhe ky, ndoshta, do të shihej me tjetër sy nga pushteti i ri në zonë dhe në katund. Ato vite të pasluftës, një tjetër familje, e një tregtari tjetër të fshatit, jetoi në teh të briskut për shumë muaj. Ishin arrestuar dy vëllezërit që kishin një dyqan në fshat dhe një tjetër në qytetin bregdetar, nga ku prisnin mallrat me karave prej viseve të largëta. U kërkonin florinjtë, duke i shtrënguar edhe me tortura fizike.

I vogli tregoi se florinjtë ishin fshehur në tubat e hekurave të krevateve të shtëpisë. Ai e shpëtoi jetën. I madhi, nuk e hapi gojën. (“Nuk di gjë. Ato që dija ua dëftova…”) Me tortura nuk i nxorën gjë dhe e çuan në plumb si kundërshtar të regjimit të ri .

Vëllai që mbeti gjallë, kërkoi të largohej më pas nga fshati, për t’u vendosur në një tjetër vendbanim.Tani, kishte nisur një tjetër luftë. Pa krisma.

Këto po u rrëfente Thomai shokëve në vaktin e drekës.

– E dini?- u tha ai.- Gruaja e kushëririt tim të parë, Marta, punonte si shërbëtore te familja e tregtarëve. Me atë punë mbante frymën dhe fëmijët gjallë. E morën në hetuesi në lokalitet. “Na trego ku i kanë florinjtë Papat?”, e shtrëngonin të tregonte me çdo kusht. “Nuk di gjë”, u thoshte e ngrata. Unë shërbëtore kam qenë. Kush m’i tregonte mua gjëra të tilla! Atëherë e detyruan të flinte një javë në katoin e godinës ku bënin hetimet. Nuk i nxorën gjë. “Nuk kafshohet dora që të jep bukë!”, na tregoi më pas, kur u kthye nga katua-burgu.

– Mu sikur kanë ardhur edhe tek ne. Pas Licit, do të thonë: po ti, more miku i ngushtë i armikut, ku ishe deri tani? Ti ke qenë vërtet edhe në luftë ca kohë, por nuk bëre ndonjë hata. Pasi dole për ca muaj në mal, u plagose dhe të kthyen në fshat që të shëroheshe. Pa na thuaj një çikë, ç’bisedonit ju çdo natë te Lici i shkolluar në një vend armik? Hee?! E di ti që qeveria e zë lepurin me qerre, more ish-shoku partizan?!

Heshti pak dhe i pa shokët në sy një e nga një.

– Si thoni, ikim tutje?

Ra heshtje e thellë. Dëgjoheshin vetëm cicërima zogjsh.

– Kemi fëmijë, Thoma,- tha pas pak më i moshuari.- Kemi edhe gra, edhe fëmijë…

Thomai drodhi një cigare të dytë nga kutia, i heshtur si një pus i thellë.

– Edhe unë kam grua edhe fëmijë,- tha pas një grimëhere Thomai.- Katër!- dhe tregoi pëllëmbën e hapur në ajër me katër gishtrinjtë e tij të gjatë, të zverdhur nga nikotina. E hoqi duhanin thellë si me shpirt.

– Djalin e madh e kam nisur te kunati, pa mbaruar lufta. Të bëjë shkollën e të rritet andej. Dhe andej mbeti. Kufiri tani u mbyll si në një kafaz të madh hekuri. Bashkë me ne të gjithë brenda.
Duke nxjerrë tymin shtëllungë nga goja, psherëtiu dhe shtoi:

– Edhe një në gji po deshe… Që ta ruajë Ai lart!

Të nesërmen, të pasnesërmen të njëjtat tema e tendosnin kohën e ngrënies së drekës, tek hapnin nga torbat ato që nikoqiret e shtëpive u kishin ormisur një natë më parë. Trastat e secilit ishin mbështjellë me cohën e varfërisë. Varfëria ishte një mbështjellje e padukshme, po edhe e dukshme. Tronditëse gjithashtu.

Më i moshuari, Llambi, ia nguli sytë:

– Ç’mendje ke, Thoma? Na thuaj! Ja për pak ditë e sosim edhe çatinë që ka mbetur. Pastaj?

– Pastaj?- u hodh edhe një tjetër.

Thomai u gjend papritur i kryqëzuar nga shikimet e shokëve. Donin medoemos një përgjigje. Jo fjalë kot.

– Pastaj,- bëri ai.- Unë kam një mendim që duhet ta vendosim tani dhe ta zbatojmë, po sonte.

– Çfarë?

– Çfarë?

– Të ikim dhe, nesër pa gdhirë, pa zbardhur Maja e Sqepurit, në ag, të piqemi te Guri i Egër i Koçkatit. Prej andej, po të ecim mirë, për një sahat pothuaj, këmba do të na prekë në tokën e shtetit tjetër!

Ra një heshtje varri. Secilit iu ndërmend menjëherë familja dhe iu mblodh një lëmsh i madh në grykë.

– Dakord?- tha ai duke i parë një e nga një në sy.

Me ngurim, por secili tha me gjysmë zëri:

– Dakord.

– Me besë?- pyeti Thomai ngultas.- Me besë?

– Me besë.

E nesërmja e gjeti fshatin me lajmin e zi se skuadra e çative kishte kaluar matanë. Ishin arratisur. Tani ishte radha e regjimit të vepronte. Dhe ai, siç thonë ende në atë fshat, e kap lepurin me qerre.

II.

5

Retë e vjeshtës së tretë, të shpërndara si turma delesh në qiellin e Athinës, ishin davaritur. Shtëpitë e vogla si izba ruse zunë e u shfaqën një nga një në kodrinat e buta të lagjes periferike Megara. Këtu ishin strehuar prej vitesh grekët e dëbuar prej Izmirit (Zmirnit), qëkurse flakët e përhapura nga urat e zjarrit dhe urrejtjes absurde i kishin dhënë fund një bashkëjetëse shekullore etnish me turq, grekë dhe hebrenj.

Viti ’44, i luftës botërore sapo ishte mbyllur. Kryeqyteti helen shtrihej si i kapitur. Gjurmët e mbërritura tek-tuk të lavdisë antike, ishin pleksur tani me ngjyrat e mjerimit që la lufta.

Sikur të mos mjaftonte ky peizazh dramatik, ngado kishte pllakosur zija e bukës. Nëpër rrugët e qytetit, po edhe në qendrën e tij historike, në Omonia, shihje ende trupa të shtrirë njerëzish kockë e lëkurë, me sytë mbetur ende hapur, me fytyrë nga qielli në lutjen e fundit për jetën. Shpirtrat e tyre të ngratë i kishte rrëmbyer njëherë e mirë uria, e ulur këmbëkryq në Athinë. Një kuçedër tjetër kishte pushtuar vendin, pas thundrës naziste, që sapo kishte mbledhur bishtin e ishte larguar. Në lagjen Qesarjani ende ishte i freskët nëpër muret e Skopeftirios gjaku i dhjetëra kryeqytetasve të Resistencës, që ishin pushkatuar nga gjermanët në ikje e sipër prej Ballkanit.

Në Burgun e Hajdarit, me atë tingëllimë osmane të emrit, ishin mbajtur qindra të burgosur, përfshi edhe ata politikë. Dukej se e mbartte ende, si një totem të zi, mallkimin që vinte nga katër shekujt e robërisë së dikurshme, për të treguar se liria kishte ende një çmim shumë të shtrenjtë që duhej paguar.

***

Ajo pjesë periferike e Athinës midis dy luftërave botërore kishte shtëpiza të ulëta njëkatëshe që i ngjanin njëra-tjetrës. Në një nga banesat e bllokut tipike për emigrantët, po shtynte jetën e vështirë familja e një çifti, dy herë emigrant. Dhimitri, kryefamiljari, ishte kthyer rreth tetë vite më parë nga minierat qymyrgurore të luginës Jiunë, në Rumani. Ishin nisur dikur së bashku me vëllanë e tij me te madh Pasko nga fshati i lindjes, Lëshica, si shumë të tjerë, që niseshin në Amerikë, Egjipt, Argjentinë e gjetkë.

Në pak vite, më i riu, Paskoja, po shikonte se jeta e vëllait me turbekoloz po rëndohej. Iu lut me lot në sy të mos vdiste në minierë, por të ikte. Në Greqi ose në vendin e lindjes, në Shqipëri. Më në fund ky u bind dhe u nis për të qëndruar vetëm për pak kohë në Athinë. Për të mbledhur kockat, siç i pati thënë Paskoja. Por aty zuri një punë dhe befas, i ndihu fati. Gjeti Katerinën, një vajzë të bukur jetime, që kishte shpëtuar vite më parë nga flakët e Zmirnit dhe kishte marrë rrugën si qindra të tjerë drejt Athinës, ku tani punonte në një punishte. Zoti që kishte caktuar fatin e tyre, u dhuroi katër fëmijë. Familja jetonte në varfëri, por dashuria e çiftit dhe gëzimi i fëmijëve dukej sikur e zbehte varfërinë.

Turbelulozi, kjo dhuratë e kobshme nga minierat e qymyrgurit, e kishte rënduar tani shëndetin e tij. Ai rrinte shtrirë duke sjellë në mendje rrugëtimin e jetës nga fshati i largët në Shqipëri, në minierat qymyrgurore të Rumanisë dhe tani në Athinë. Ndjente dhimbje për jetën e tij, për vëllain që i mbeti atje, për shokët e mirë rumunë, Nircean dhe Dariusin, për parullën që shkruhej në grykën e hyrjes së çdo miniere qymyri: “Paçi fat!”. Ishin vitet e kthimit në Athinë dhe katër fëmijët u sollën lumturi, por, së fundi, kishte menduar një amanet që donte të linte tek ikte nga kjo jetë, në duart e Katerinës.

Ndërsa shëndeti po merrte teposhtë dhe kosa e urisë po korrte çdo ditë jetë njerëzish, Dhimitri që lëngonte në shtrat i kërkoi Katerinës t’ia sillte fëmijët para se të mbyllte sytë. Donte t’ia jepte amanetin edhe për ata.

– Rina ime, m’i sill këtu fëmijët, të lutem. T’i shoh për herë të fundit.

Ua preku duart, ua ledhatoi me të tijat që i dridheshin, ndërsa ata po shkreheshin në vaj në takimin e fundit me të atin. Pastaj ia bëri me dorë Rinës që t’i largonte në dhomën ngjitur.

– Afrohu syri im, afrohu zemra ime!- dhe sytë i shndrisnin si dy qirinj në terr.

Ajo mori një stol druri dhe iu ul pranë të dëgjonte fjalët e fundit.

– Rina ime, shpirti im, unë po iki. Por dua të të lë një amanet. Fati im është shkruar që në Rumani. Dua që ti të largohesh këtej!

Kolla e pandërprerë ia preu sërish fjalët. Mori frymë me vështirësi dhe bashkoi duart me të Katerinës.

– Kur të më përcjellësh mua, merri fëmijët, djalin Irodhin dhe tri vajzat, dhe nisu për në fshatin tim, në Lëshicë, në Shqipëri. Është fshat i pasur dhe i bukur. Atje kemi katandi, tokë e pyll. Dhe njerëz të mirë, që do të të duan ty dhe fëmijët. Tani, më jep fjalën, shenjtorja ime, e bukura ime, si atëherë kur u njohëm! Ma jep fjalën se do të nisesh një ditë për në vendin tim, në fshatin tim. Të përgjërohem!

Kolla e thellë e ngacmoi sërish.

– Mblidhi gjërat që të duhen më shumë. Shiti disa. Dhe tok me ato kacidhe që kanë mbetur nga kurbeti im, ik që këtej. Kohët janë të këqija. Edhe më të zeza do të bëhen. Njerëzit, ti e sheh, po vdesin rrugëve nga uria. Shko në fshatin tim, në fshatin tonë, në Lëshicë. Atje… nuk do të vdisni për bukë. Shpëtoji fëmijët dhe veten!

Rina vetëm qante me ngashërim.

– Të përgjërohem për këtë!

Kolla e gjatë po i merrte shpirtin. Bëri një shenjë në ajër.

– Do ta mbash amanetin, Rina ime?

Nga dy qirinjtë e syve të tij në fikje rrëshqitën dy sumbulla të mëdha loti. Ajo e përqafoi me lot e ngashërim. Me këto fjalë, ashtu të përqafuar, ajo kishte marrë një amanet që do ta bënte betimin e jetës së saj. Katerina ia shtrëngoi fort dhe ia puthi dorën.

– Dhimitri im. Do të bëj çfarë më the për të mirën e fëmijëve dhe të familjes. Do të nisem për në vendin tënd, që është edhe vendi dhe nderi im,- tha ajo duke kapërdirë lotët. U shkreh në ngashërim, duke bërë kryqin para ikonës së Shën Mërisë në faqen e murit.

***

6

Kamionçina me tre thasë plaçka të Katerinës, tok me fëmijët, nisi udhëtimin, duke e lënë Megaran dhe Athinën pak nga pak atje tej, ndërsa drita e mëngjesit po agonte nga malet si një feks i ngadaltë, i artë në të bronxtë. E kishte paguar shoferin, një burrë të moshur për deri në pikën më skajore të veriut të vendit, në kufi me Shqipërinë. Pas dhjetë-dymbëdhjetë orësh arritën në Janinë, në mesditë.

Pas pushimi të shkurtër, sa për të vënë diçka në gojë, kupa e Liqenit të Janinës i tregoi shoferit se pika fundore e udhëtimit ishte ende më në veri. Gjatë gjithë rrugës kamionçinës nuk iu ndanë retë e pluhurit të xhadesë, që i kujtonin Katerinës flakët në shtëpitë dhe dyqanet e Zmirnit ku ishte rritur. Por në xhade nuk vraponte njeri si atje, për t’u shpëtuar flakëve dhe plumbave dhe për të arritur anijet e fundit. Ato do të lundronin në detin e shpresës, për t’i shpënë drejt një jete të dytë.

Mes reve të pafundme të pluhurit që mbetej pas kamionçinës, iu përhit si në mjegull e kaluara, skena tragjike e fëmijërisë në kërkim të prindërve, që i mbetën në rrënojat e shtëpisë që po digjej. Thërriste me lebeti emrat e babait dhe të nënës, që i kishin humbur nga sytë, ndërsa flakët përpinë dyqanin dhe shtëpinë e tyre. Vraponte nëpër shtëllungat e tymit të dyqaneve që digjeshin, ndërsa dhjetëra njerëz të çdo moshe iknin e iknin në panik drejt bregut të detit. Dikush e kapi për krahu dhe e tundi fort.

– Hajde me ne tani! Lëri prindërit, se do të kenë hyrë në anije!

Ishte fqinji i tyre, i miri Dhionis, me flokë të bardhë nga pleqëria. Dhe iku me të në anije. Ndërsa kërkonte nëpër anijen e fundit që largohej me njerëz në lebeti e tmerr, kuptoi se prindërit nuk kishin shpëtuar. I kishte humbur përgjithmonë. Tani, që ishte vetë nënë, nuk donte t’i humbiste fëmijët, prandaj rendte me këtë kamionçinë drejt veriut, drejt vendit tjetër, që asaj i dukej si një anije shpëtimi, ku e kishte nisur i shoqi me amanetin e fundit.

Në të dy krahët e xhades, pyjet kishin marrë një ngjyrë të verdhë në të kuqëreme, ngjyrën e vjeshtës së tretë. Malet, tej në horizont, sa kishin zënë të zbardheshin majash nga një vetull bore. Kamionçina u ndal diku dhe shoferi pyeti disa barinj vllehë se sa larg mbante Delvinaqi. Pas një ore u dëgjuan disa zëra dhe britma të prera:

– Eheeeej! Stop! Ndal!- Ishin rojet e postës së policisë dhe të kufirit. Kishin mbërritur në Delvinaq. Pas zërave, në fshatin e fundit pranë kufirit, u shfaqën disa njerëz të armatosur.

***

Katerina po zbriste një nga një fëmijët prej karrocerisë së kamionçinës me ndihmën e shoferit të moshuar.

– Ku po shkoni? Dokumentet!- u dëgjuan zërat e prerë të dy burrave ndanë xhadesë.

– Duam të shkojmë në Shqipëri! Atje kam shtëpinë e burrit që më vdiq këto ditë dhe më la fëmijët jetimë,- u shpjegoi Katerina dy ushtarakëve me kapota të murme.

Ata panë njeri-tjetrin me habi dhe njeri iu kthye gruas së sapombërritur:

– Moj zonjë, a e di ti se udhëtimi më tej nuk lejohet?

– Pse nuk lejohet?!- tha si me lutje ajo.- Kam fëmijë dhe nuk dua të më zërë nata rrugës. – Nuk lejohet se kufirin ata andej e kanë mbyllur! Kupton?

– Jo,- tha ajo,- nuk kuptoj. Unë dua të iki atje!

Pas pak, u hodh tjetri:

– Nuk mund të kalosh, moj zonjë!

– Po unë kam dokumente, e di ku dua të shkoj. Kam çertifikatën e martesës me burrin tim. Kam edhe vulën e dhespotit për martesën. Nuk jam pa dokumente. Ju lutem!- thoshte ajo duke nxjerrë nga një trastë një libër ku kishte vendosur dokumentet.

– Zonjë, ata të Shqipërisë e kanë mbyllur kufirin dhe po kaloi njeri e qëllojnë. Kupton?!

Ajo e humbi toruan e hutuar. Fëmijët iu mblodhën si zogjtë te klloçka, ku kërkojnë mbrojtje.

– Ç’të bësh! Asgjë nuk bën dot më tej! Nuk lejohet! Rri aty dhe ngroh vezët e tua!

Nuk kuptoi pse iu shfaq në ato çaste imazhi i folesë së lejlekut. Ai rrinte mbi vezët për t’i ngrohur derisa të çelnin zogjtë dhe ata pastaj të fluturonin së bashku drejt vendeve të ngrohta.

– Do të ktheheni pas, në Janinë!- e përmendi zëri i burrit në gjuhën e saj amtare.

– Ky është urdhër! Na vjen keq!- tha një nga ushtarakët e shërbimit.

– Oh, o zot!- thirri Katerina e tmerruar.- Po atje, në fshatin e burrit, kam bagëti, shtëpi e katandi që të rris fëmijët! Po tani, ku të mbytem e të kthehem pas!- dhe iu shfaqën para syve kufomat e njerëzve që kishte parë në Athinë, vdekur nga zia e bukës nëpër rrugë dhe i hipën të dridhurat. Shtrëngoi fëmijët me krahët që i hapi si një shqiponjë e drobitur mbi kokat e tyre. Pas një copë here, kamionçina e vjetër u nis drejt Janinës.

Të dy njerëzit e postës policore i rekomanduan shoferit mitropolinë e qytetit, atje mund të gjente një strehë nëna dhe katër jetimët që të flinte atë natë dhe, me ndihmën e Zotit, edhe netët e tjera më pas. “Jam në ferr apo në parajse? Ferr këtej e parajsë andej? Apo parajsë këtej dhe ferr andej?”

Njeriu me uniformë oficeri i kishte thënë me të drejtë:

– Na vjen keq! Do të ktheheni pas, në Janinë!

***

III.

 

7

Në kurrizin e rrugës së monopatit malor, në pjesën e territorit shqiptar, po çapitej një nënë e re me tre fëmijë të vegjël. Një në gji, një në kurriz ngarkuar me tërkuzë dhe një për dore. Duhet të shkonte drejt fshatit më të afërt, ose më saktë, në zyrat e lokalitetit të zonës.

Një person, ardhur enkas në ato anë, e shoqëronte. Njeri pa uniformë. Aty në lokalitet, në një ngrehinë të vjetër, e prisnin dy burra, njëri me uniformë policie, tjetri civil, me një xhakavento nga ato që kishte sjellë UNRA si ndihma për Shqipërinë e pasluftës. Nënës me tre fëmijët, mbledhur rreth saj si zogjtë rreth klloçkës, i treguan një dhomë në katin e parë të godinës ku do të qëndronte, po edhe do të flinte me fëmijët atë natë, se të nesërmen kishin “punë qeverie” me të.

Pasi i dha gji vajzës së vogël, Marina sajoi një shtroje me ato çka kishte sjellë në kurriz nga shtëpia e saj, duke i shtuar nën të një shtresë kashte. Dhoma ishte një katua katundi, që binte një erë të rëndë kashte të kalbur dhe dheu të lagësht. Myshqet nga trarët e kalbur qyshkur ishin pjesë e këtij peizazhi të ri në kalvarin ku do të ecte tani nëna me tre fëmijë. U afrua te dritaro-frëngjia e vetme për të parë më mirë. Nxori trastën prej rrobe. Sajoi diçka për të ushqyer fëmijët.

Tek rrinte shtrirë mbi kashtë, një mërmërimë i dilte nga shpirti: “Ah, more Thoma, ç’na bëre! Ku na le?! O Zot, mbroji fëmijët e mi kërthinj! Vëre dorën tënde mbi ballin e tyre dhe na e hiq këtë të keqe që na zuri! O Zot, të qofshim falë! O Shën Mëri, na ndihmo në këtë të keqe që na ka zënë!”- dhe bënte kryqin pa pushim duke e vënë dorën në ballë. E zuri gjumi të drobitur me fëmijët ngjitur.

Të nesërmen, kur drita e diellit nisi të hyjë përmes dritaro-frëngjisë së vogël, Marina i dha gji fëmijës dhe, duke e tundur, e uli ngadalë mbi shtroje. Pak nga pak sytë iu mësuan me terrin e bodrumit dhe nisi të shohë më mirë “orenditë” e dhomës së re ku e kishin futur. Disa kanata portash dhe dritaresh mbi njëra-tjetrën, një gjym për ujë, një mastrapan bakri, disa fletë llamarine të valëzuar dhe një sasi shulesh hekuri me spirale bashkë me tela me gjemba nga ato të frontit të luftës. Pranë portës, edhe një tavolinë e vogël druri me tri këmbë dhe një stol i gjatë.

Dëgjoi zëra dhe zhurma jashtë në oborr, përplasjet e këmbëve të një kali ndoshta, si dhe zhaurimën e zërave të njerëzve që ngjiteshin në godinë dhe zbrisnin.

Pastaj ndjeu që dikush po hapte portën e katoit ose të qelisë së saj.

– E ka zënë gjumi të voglin?- pyeti njeriu që hapi portën, në vend të përshëndetjes së mëngjesit. Marina u përgjigj me gjysmë zëri.

– Po flenë të gjithë,- tha ajo duke parë nga engjëjt e saj të pafaj.

– Tani do të vijë dikush që do të të thotë pse të sollën këtu,- tha i sapoardhuri dhe u largua, duke e lënë portën hapur. Pas pak u dëgjuan hapat e dikujt që afrohej. Ajo dalloi se ishin dy. Hynë të dy, pa uniforma policie ose ushtrie. Sollën edhe një tavolinë nga kati i parë, që e vendosën jashtë, përpara derës. I thanë të rrinte përpara tyre dhe të përgjigjej.

– Pa na thuaj, moj e Thomait, çfarë të tha burri kur iku?- pyeti njëri prej të ardhurve. Marina heshti dhe mori frymë thellë.

– Asnjë gjë. As kur doli nga shtëpia. As që e takova më, qëkurse iku në mëngjes si gjithmonë, me trastën me bukë me vete.

Tjetri e pa me vërejtje pastaj u kthye nga shoku i tij më i ri në moshë.

– E shikon, more Kopi? Thoma trimi ky, që ka qenë edhe partizan! Po mirë, nuk e di burri jot që ti do të kalbesh në burg tani, bashkë me fëmijët?! Që do të t’i marrim dhe do t’i shpiem në jetimore?,- ngriti zërin ai. Nga katoi u dëgjua e qara e vajzës së vogël që ishte zgjuar.

Marinës iu mbushën sytë me lot dhe pa nga ai që po e pyeste, sikur përgjërohej.

– More, ne e dimë mirë punën armiqësore të tij,- ngriti zërin burri duke parë nga shoku.- Të atij, Thomait tënd dhe të gjithë skuadrës që mori me vete dhe u hodh te greku.

Të qarat e fëmijës u shtuan dhe ai u ngrit si ta kishte pickuar diçka.

– Shko te fëmija!- i tha prerë.- Sot do të niseni te “shtatë penxheret” . Në burg, në kala të Gjirokastrës. Atje do të jetë shtëpia jote tani!

Marina hyri në katua. Pas pak të qarat e fëmijës së vogël pushuan.

***

8

Niko Ifandaki vazhdoi shkollën dhe të gjithë në fshatin e ri e njihnin tani si “djali i mësues Spiros”. Mesa duket, pak nga pak dhe vit pas viti profesioni i dajos i hyri në gjak dhe ai ëndërronte që një ditë të bëhej mësues, sikurse ndodhi. Lufta kishte mbetur shumë vite pas dhe shkollimi i Nikos së ri për mësuesi ishte si të futej në një botë të mrekullueshme plot magji me nxënësit. Kërshëria e dikurshme, ky tipar ngacmues mbi sendet dhe historitë e të moshuarve që e rrethonin dhe i mbështillnin dikur botën e vogël të fëmijërisë së largët në fshatin e lindjes, ndër vite u bë si ajo fara e tharë e një bime që, sapo gjen pak lagështirë dhe mjedis të ngrohtë, nis e bulëzon sythe dhe çelet e lulëzon.

Mësues i pasionuar, Nikolla Ifandaki vite më vonë do të merrej më tej edhe me studime filologjike. Tani, jetonte në qytet dhe do të hidhte në letër ide dhe artikuj te një gazetë e përditshme. Më pas do të niste kolegjet dhe dikur do të bëhej edhe drejtor i liceut të përgjithshëm në qytetin me liqenin e madh.

Por në çdo hap të moshës ndjente si një vullkan mallin e pashuar për vendlindjen, që i flinte, i rritej dhe i pulsonte në gji, si ajo llava poshtë shtresës së hirit.

9

Kalaja u shfaq befas hijerëndë si një shpend gjigand, i zbritur s’dihej si nga qielli i errët mbi sheshin e gjerë të qytetit. Në pikën fundore të udhëtimit, Marina nuk mbante mend asgjë të saktë për rrugën që përshkoi. Ishte si e trullosur me mendje gjithnjë te fëmijët. Po ta pyeste dikush, do të thoshte se mbante mend që një pjesë të rrugës drejt burgut në qytetin e jugut, ose te “shtatë penxheret”, siç i thoshin, e bëri me një mushkë, me të cilën kishin sjellë në fshatin ku erdhën në këtë kalvar. Bohçen me shtrojet e fëmijëve, disa tesha dhe një pagur për ujë, ia varën në samarin e mushkës. Në rrugëtim ajo dhe vogëlushët duhet të mbanin të njëjtin ritëm me mushkën që printe karvanin .

Njeriu që i shoqëronte ishte i armatosur, por nuk fliste pothuaj fare. Kishte marrë një detyrë si i besuar dhe mendonte vetëm pikën e mbërritjes, përgjatë rrugës nëpër monopatin e xhades. Aty në xhade i priste një kamion. I armatosuri pinte vazhdimisht duhan të dredhur nga një kuti alumini që nxirrte herë pas here nga xhepi. Tymi i duhanit i hynte në rroba dhe në mushkëri Marinës dhe të vegjëlve.

***

Diku, në një kthesë xhadeje, u duk një skodë ngjyrë jeshile me turi të stërgjatur që kishte ndaluar. Dy persona prisnin ndanë saj. Shoferi dhe një tjetër, me sa dukej shoqërues. Kamioni u ndez me një manivel në pjesën e përparme sapo panë të ardhurit, mushkën dhe rojen e armatosur. I ndihmuan të ngjiteshin në karroceri. Pastaj skoda u nis në mes të shtëllungave me pluhur.
Skoda ngjyrë jeshile, me një tub skapamentoje mbi kabinë që nxirrte vazhdimisht tym si një oxhak në lëvizje, e la pas peizazhin e maleve dhe monopatet. Para syve të lodhur të Marinës dhe nën uturimën e pandalshme të skodës parakalonin e mbeteshin pas gurët kilometrikë, shkurret, një përrua i thatë dhe pemët, që ndërroheshin si në një kuadër filmi, herë me shpejtësi e herë më me ngadalë. Mendimet e saj mbetën të turbullta gjatë gjithë rrugëtimit.

***

Mbërritën në një shesh të madh qyteti dhe skoda më në fund ndali së gulçuari me uturimat e saj. Po ngrysej dhe kishte filluar një vesë shi. Marina vuri re shtëpitë prej guri të murmë në të errët, dy e trikatëshe, që sikur kishin mbirë përreth kamionit.

Zbriti dhe provoi të ecte. Këmbët i preknin vetëm kalldrëme pa fund si në rrugën pranë kroit me harqe të fshatit. Vazhduan ngadalë në një monopat të gurtë e të rrëshqitshëm, krejt malor, fare pranë mureve të një kalaje të frikshme.

Që nga çasti kur hyri në portën e kalasë, Marinës iu duk se po futej në një grykë të stërmadhe furre ose varri. “Mos o Zot!” Tani kishte nisur një rrugëtim tjetër. Pa diell. Pa dritë, në një tunel të errët dhe të pafund.“O Zot! Ç’të kam bërë?!”

E caktuan në një nga qelitë e kalasë. Fëmijët i kishte marrë uria. Asaj iu duk se nisën të dridheshin. Vonë, gati në t’errët, i sollën ushqim. Me duart që i dridheshin ushqeu fëmijët. Pastaj u kthye të shihte qelinë. Iu duk si një fund pusi i thellë. Një pjesë e ngritur, si mur i brendshëm i pambaruar, iu duk se mund të bënte punë në vend të djepit, por nuk tundej. Një djep i ngrirë në gur. Një djep i murosur. Ndjeu mornica në trup. Kujtesa dhe ndjesia e lagështirës në këtë bimcë të mbyllur, i kujtoi fëmijërinë e dikurshme, kur futeshin me shoqet e lagjes në katoin e errët të shtëpisë së një kurbetliu, mbetur shkret. Atje hynin të kërkonin gjësendi për të luajtur nga mbeturinat e dikurshme.

Pasi vuri në gjumë foshnjën, u kthye dhe vuri re se të tjerët i kishte zënë gjumi të përqafuar me njëri-tjetrin. “O Zoti madh! Mëshirona në këtë varr të madh ku na kanë futur!” Bëri kryqin disa herë rresht duke psherëtirë nën dritën e një kandili që e sollën tok me sëllinë e darkës dhe një gjym me ujë.

***

Një zhurmë hekurash të ndryshkur i çukitën veshët Marinës me një tërbim të beftë dhe e nxorën nga gjumi i thellë. Ajo kërceu përpjetë e lemerisur dhe shtrëngoi instiktivisht fëmijën në gjoks. Kishin kaluar dy muaj në banesën e re. Ishte hapur porta e hekurt dhe një roje që iu duk me rroba krejt të zeza dhe një bustinë vënë mënjanë, vuri në çimenton e dyshemesë një tepsi bakri me ushqimin e ditës. Pa folur, e shtyu pak me këmbë për t’ia afruar të burgosurës.

– Dëgjo, moj e shkretë! Se ke edhe fëmijë të vegjël. Kështu nuk kam parë deri më sot ndonjë të burgosur. Vajte dy muaj këtu. Po këtu i thonë “shtatë penxheret”, më keq se burgu.- Heshti. Duket i erdhi keq.

– Pas një copë herë, pasi të ushqesh fëmijët, këtu do të vijë një hetues. Unë vetëm një copë roje jam. Do të të marrin përsëri në pyetje. Punë e tyre. Mbase nuk do të lënë gjatë në këtë qeli, se ti je me foshnjë në gji dhe dy për dore…

Pastaj tërhoqi portën e hekurit dhe zhurma e metaleve të ndryshkura u duk se mbeti varur në gjysmerrësirën e qelisë, ku binte një fashë drite nga frëngjia mbi korridor. Nuk kishte kaluar shumë, pasi fëmijët e uritur mbaruan ushqimin në taset alumini dhe ishin strukur pas trupit të saj, kur hekurat e portës ulëritën sërish dhe brenda qelisë ia behën dy burra me uniforma ushtarake.

– Nga iku burri, moj zonjë?- pyeti i pari.

– Si iku?- e pyeti i dyti.

– Pa kujtohu njëherë, ç’të tha kur iku?

– Nuk kishte kohë se do të ikte me të gjithë skuadrën, shoku Nesti!- iu drejtua tjetri kolegut, që duket se ishte me gradë më të lartë.

– Ç’të them unë e shkreta! Ku di unë ç’t’u them. Iku për punë dhe nuk u kthye në shtëpi. Iku si çdo ditë,- mundi të thotë Marina.

Të dy burrat pasi i përsëritën disa herë pyetjet, panë se nuk mësonin dot asgjë më tepër.

– Shtëpi të bukur të ka zgjedhur burri, moj Marinë!- tha ai që quhej Nesti, duke treguar me dorë qelinë me portë hekuri.

U ngritën dhe pas pak u larguan pa thënë më asnjë fjalë.

Ditënetët e saj në këtë qeli Marinës i dukeshin pa fund. Afrohej disa herë në ditë te bishtuku të cilit gardianët i thoshin kandil. Bënte kryqin disa herë ulur në gjunjë duke mërmëritur. Kur fëmijët ishin zgjuar, e shikonin me frikë, veçanërisht kur hija e saj projektohej e stërmadhe nga drita e zbehtë e kandilit në muret e qelisë. Ato çaste u dukej si një fantazmë që kishte hyrë nga dritarja e vogël, e kryqëzuar me hekura të trashë, për t’i trembur. Rituali përsëritej përditë, për gati dy muaj. Pas disa ditësh gardiani i pafjalë, tek i la ushqimin në dyshemenë e qelisë, i tha:

– Kam dëgjuar se do të të heqin këtej, moj e shkretë, për të të shpurë kushedi se ku. Në ndonjë fshat, për shkak të fëmijëve.

10

Vetëm dy ditë nga fjalët e gardianit, ishte lëshuar vërtet një urdhër për fatin e saj më tej. Do ta linte burgun, por do të bënte tani internim në një fshat të thellë. Ishte një rregull i ri i regjimit në Shqipërinë e pasluftës. Familjet e të arratisurve, do të internoheshin me gjithë fëmijë, pavarësisht nga mosha e të miturve.

Tani edhe ata, si qindra e qindra të tjerë, sa kohë do të frymonin mbi këtë tokë, do të shenjoheshin në lëkurë, me fjalë: “të deklasuar”, “familje e të arratisurit”, “familje e armikut”.
Fati po niste kështu gurë e shkëmbinj mali mbi udhën ku do të kalonin tani e tutje edhe Marina me fëmijët.

***

Gryka e Klisurës është një hon i thellë disa kilomentra i gjatë, me një rrjedhë të hollë uji përfund. Në stinën e verës së thatë dhe të vjeshtës, para se të nisin rrebeshet e shirave, lumi i Klisurës humbet nëpër zall si ta përpinte një kuçedër e padukshme, mbuluar me gurë të sertë ose i fshehur nën shkëmbinj pa anë e fund. Kamioni që transportonte Marinën dhe fëmijët për në fshatin e thellë Goriçan gulçonte tek ecte me ngadalë në këtë grykë, duke kaluar mbi gropa dhe gunga shkëmbore.

Në Goriçanin malor, me mollë të egra e pyllin me pisha pranë, familja e internuar do të kalonte pjesën tjetër të jetës, atë të internimit, vetëm pak kilometra nga kufiri ndërshtetëror. Shumë vonë u mor vesh se njeriu që kishte ndikuar dhe bërë çmos për transferimin e familjes së Marina Ifandaqit, me tre fëmijët e vegjël, për në fshatin pranë kufirit, ishte pikërisht Leo Nika, njeriu me influencë në krahinë, vëllami me gjak, i mësuesit dhe dajos së Nikos së vogël.

Leo Nika hynte tek të besuarit e pushtetit te ri dhe fjala i kishte peshë për kohën. Ai kishte qenë partizan, dhe më pas, kishte mbajtur poste në organet e pushtetit në krahinë
Kishte garancinë e biografisë, por edhe diplomë mësuesi, marrë jashtë vendit. Me dy diploma të tilla nuk gjendeshin shpesh asaj ane.

Vite më vonë, kur regjimi i kohës e shtrëngonte mokrën e luftës së klasave dhe morseta metalike e kësaj lufte u vihej në qafë shumë personave si kulari i pendës qeve të mbrehur; disa “të besuar” të tjerë, si të thuash, më të besuarit e të besuarve, zinin e numëronin se ku kishte shkelur Leo Nika “në dërrasë të kalbur”. Pararendësi i tyre në karrierë e kishte zbehur papritmas luftën e klasave dhe dukej se ishte bërë një me armikun!

Kështu, si shuarje e luftës së klasave, iu shtua në dosje edhe ndërhyrja e dikurshme e tij, që familja e një të arratisuri, domethënë një armiku të betuar të regjimit, e cila, me interesimin e tij të drejtpërdrejtë, ishte caktuar të internohej nga “shtatë penxheret”, në një fshat pranë kufirit shtetëror.. Ndërkohë, dhjetëra familje simotra biografizeza si ajo, internoheshin në vise të tjera të Shqipërisë dhe gjithmonë larg kufirit. Ky ishte një kanon i ri i luftës së klasave.

Leo Nikës në fillim, iu hoq spaleta ose posti farfuritës i kryetarit të lokalitetit. Pas një kohe të shkurtër, kulari metalik në qafën e tij u shtrëngua edhe më shumë. Krijimi i lehtësirave për arratisje jashtë kufijve shtetërorë i familjes të të arratisurit, duhej të shpaguhej prej tij me një nga dy mënyrat: të përjashtohej nga partia ose të futej në burg! “Madje, burgun do ta kishte hak”, thoshin ato kohë disa zelltarë të organizatës së frontit në krahinë. Në garën kush ishte më i zellshmi dhe më besniku i partisë, ata kishin bërë disa letra “fare lart”, te partia:

Idriz Pasho, një nga sekretarët e komitetit në rreth e kishte zhbiruar më thellë punën e Leos:

“ Pak ishte që ky, Leo, paskej mbaruar shkollën greke në Zosimea?! Grushti i luftës së klasave ta damkoste dhe t’i linte shenjë, që ç’ke me të! “

Më të zellshmit thoshin: “ Si njeri që e ka shuar luftën e klasave, e meriton që të shpallet edhe kulak!-thuhej nëpër mbledhje. Përse të mos kemi edhe ne një kulak në fshatin tone? Ç’kanë të tjerët më tepër se ne, që kanë kulak në fshatin e tyre?!

Kupa e Leo Nikës ishte mbushur e derdhur. “Në natën e arratisjes së Marinës me fëmijët, nuk erdhi ndonjë xhind nga malet në errësirën e Goriçanit për ta marrë atë edhe fëmijët, por vetë i shoqi, Thoma renegati ose kinse partizani. Armiku me damkë! Ky e kaloi kufirin dhe e mori familjen e tij matanë. Domethënë, në tokën e armikut”.

Leo tani trajtohej i veçuar si një leproz i ngratë, të cilit i qëndronin larg të gjithë. Mosmirënjohësit dhe mirënjohësit, gjithashtu. Vitet ’80 e gjetën edhe më të rëgjuar. Të vetmet ditë me kuptim në jetën e tij të ngratë ishin daljet e rralla në qytetin e gurtë me kala. Daljet e tij nga fshati për në pazar, atje ku, pas perëndimit të regjimit të vjetër socialist, ishte çelur tani edhe një seli diplomatike, konsullatë; ishin të vetmet ditët me diell në jetën e tij të ngrysur .

Aty ku grumbulloheshin përditë qindra njerëz, në vendin e quajtur Qafa e Rrëmujës, për një vizë kalimi në shtetin fqinj.

 

IV.

11

Lajmi për hapjen e nje pike kalimi kufitar midis Greqisë dhe Shqipërisë, për herë të parë që pas mbylljes së kufijve në vitin 1945, u prit në mënyra të ndryshme në krahun grek. Kufiri, pikërisht, kjo vijë e kuqe, i kishte ndarë për së gjalli shumë njerëz në të dy anët e tij. Në qytetin verior ku jetonte Niko Ifandaqi, tashmë mësues e filolog, u përhap fjala se diku në veri të sinorit ndërshtetëror që ndante me perde të hekurt të dyja vendet, do të çelej një pikë zyrtare kalimi.

Ishte, si të thuash, lajmi i shekullit, pas kohës së luftës së fundit. Sikur të mos mjaftonte statusi i regjimeve armike, një dekret që citohej si “ligji i luftës” në krahun grek, e pamundësonte qarkullimin e njerëzve midis dy shteteve, si kudo në botë.

Niko Ifandaqi, i larguar dikur fëmijë nga fshati malor në Shqipëri dhe tani një burrë i martuar, ishte në radhën e parë të atyre që e pritën lajmin e ri siç pritet pika e ujit në një shkretëtirë. Ai po lexonte me vëmendje një tufë me gazeta të sapoblera në një nga baret kryesorë pranë prefekturës në Janinë. Kërkonte me sy si i etur të mësonte ndonjë hollësi më tepër rreth lajmit të përhapur.
Ministri i jashtëm P. përmendej diku si njeriu që me këtë mision, po tradhtonte atdheun. Një gazetë thoshte madje edhe më shumë. Sipas saj, ministri P. e kishte pak të varej në mes të Omonias në Athinë! Një gazetë e dytë i ofronte një fat tjetër ministrit: të lihej sa të kalonte Janinën dhe të vritej pikërisht në Kakavijë. Por shumica e gazetave e vlerësonin si një akt të mirëpritur politik çeljen e pikë së kalimi me fqinjin verior komunist.

12

Në pikën e kalimit kufitar binte në sy një godinë madhështore, me arkitekturë tërheqëse dhe pozante për kohën. Kjo ishte dogana nga pala shqiptare. Ishte 12 janari i vitit 1985 dhe nga të dyja krahët e kufirit kishte banorë të rrethinave kufitare, po edhe nga qytetet pranë. Në ceremoninë e përurimit të saj kishin ardhur zyrtarë shqiptarë dhe grekë. Grupe të artistëve popullorë nga të dyja krahinat ndërkufitare, ndarë prej dekadash nga një gardh me rrymë elektrike, po interpretonin tani, si në një festival foklorik. Mes atyre që nuk u besonin syve, ishte edhe Niko Ifandaqi. Këngë e valle në kufirin ku më parë ishin dëgjuar vetëm krismat e armëve, që godisnin shkelësit, ata që synonin të kalonin matanë kufirit ?

Kishte persona që kishin mbërritur që nga Amerika për këtë ditë. Ikur dekada më parë nga kufiri ose të tjerë, të mbetur andej qysh nga koha e luftës e pas saj dhe që nuk mundën më kurrë të hynin brenda kufirit, të rrethuar me tela me gjemba nga veriu në jug.

***

Atë ditë janari, Niko Ifandaqi së bashku me bashkëshorten Ilianën, ishin nga të parët e mbërritur nga Janina në Kakavijë. Ai ishte nga të parët që kërkoi të kalonte kufirin për të shuar mallin e pamatë për vendin e lindjes.

– Dua të kaloj matanë, të vij në Shqipëri sa të takoj gjyshen plakë në prag të vdekjes dhe të kthehem brenda ditës,- iu paraqit një zyrtari shqiptar, mesa duket nga ata të kufirit, i cili mbante në dorë një dosje.

Zyrtari me një kostum të ri ushtarak e pa zymtë.

– Më thoni emrin, zotëri!

– Niko Ifandaqi,- tha dhe ndjeu se zemra po i rrihte fort, mend po i dilte nga vendi. – Niko Ifandaqi,- përsëriti emrin e vet dhe ia nguli sytë njeriut që hapi dosjen të lexonte në një listë.

– Ju nuk mund të kaloni!- ishte përgjigjja e zyrtarit me uniformë, i cili e pa ngultazi në sy.

– Po pse të mos kaloj, zotëri? Unë dua vetëm sa të takoj gjyshen time për një orë dhe do të kthehem përsëri këtu në kufi.

– Ju nuk mund të kaloni, sepse jeni në listë!

Kjo ishte përgjigjja e zyrtarit.

– Po përse? Në cilën listë jam?

– Në listën e ndalimit!

– Po përse, zotëri?

– Nuk mund të hyni, sepse jeni djali i armikut të popullit! Prandaj!- ishte përgjigja e zyrtarit.

Niko, ndjeu se iu thye diçka në krahëror dhe sytë iu mbushën me lotë.

IV.

13

Katerina, një grua e gjatë, e hijshme, tani e thyer në moshë, ishte krejt vetëm në shtëpinë e saj në Janinë, kur nisi të pinte kafen e pasdites. Po dëgjonte radion që jepte muzikë nga viset e origjinës së saj prej Zmirnit të Turqisë.

Tingujt e muzikës hipnotike dhe gati elegjiake të violinave befas i përhitën në kujtesë skenën e dikurshme të ikjes nga Zmirni. Befas, muzika u ndërpre nga stacioni radiofonik shtetëror dhe nisën lajmet.

Ajo dëgjonte e përhumbur si pa mendje, kur befas veshët i kapën fjalën “Shqipëri”, pastaj “Greqi” dhe fjalët e lajmeve: “Së shpejti, mes Greqisë dhe Shqipërisë, çelet për herë të parë një pikë kalimi ndërkufitar për të dyja vendet”. Befas iu kujtua amaneti i njeriut të shtrenjtë të saj, Dhimitrit, babait të fëmijëve dhe udhëtimi i stërmundimshëm me katër fëmijët në kamionçinë, nga Athina drejt kufirit me Shqipërinë, si dhe kthimi pas në Janinë, në atë vit të mallkuar urie të pasluftës. Iu përhit në kujtesën e moshës së saj të tretë përgjërimi i burrit në shtratin e vdekjes dhe mosplotësimi i amanetit të tij.

“Rina ime, shpirti im, unë po iki, po dua të të lë një amanet. Fati im është shkruar që në Rumani. Dua që ti të largohesh këtej! Kur të më përcjellësh mua, merri fëmijët, djalin Irodhin dhe tre vajzat, dhe nisu për në fshatin tim, në Lëshicë, në Shqipëri. Është fshat i pasur dhe i bukur. Atje kemi katandi, tokë e pyll. Dhe njerëz të mirë që do të të duan ty dhe fëmijët. Tani më jep fjalën, shenjtorja ime, e bukura ime, si atëherë kur u njohëm! Ma jep fjalën se do të nisesh një ditë për në vendin tim, në fshatin tonë. Të përgjërohem! Mblidhi gjërat që të duhen më shumë. Shiti disa. Dhe tok me ato kacidhe që kanë mbetur nga kurbeti im, ik që këtej. Kohët janë të këqija. Edhe më të zeza do të bëhen. Njerëzit, ti e sheh, po vdesin rrugëve nga uria. Shko në fshatin tim, në Lëshicë. Atje nuk do të vdisni për bukë. Shpëtoji fëmijët dhe veten! Të përgjërohem për këtë! Do ta mbash amanetin, Rina ime?”

I kumboi ndërkaq zëri i saj dikur para trupit të tretur nga turbekulozi të burrit: “Dhimitri im. Do të bëj çfarë më the, për të mirën e fëmijëve dhe të familjes. Do të nisem në vendin tënd që është edhe vendi dhe nderi im!”

Betimi për amanetin nuk ishte mbajtur. Por jo për faj të saj.

Befas, filxhani i kafesë i shkau nga dora në dyshemenë me pllaka dhe u bë copë-copë. Me sytë e mjegulluar nga lotët, u kthye nga e njëjta ikonë e Shën Mërisë në mur dhe bëri kryqin, me një shije farmaku në gojë dhe grykë. Por fëmijët i kish rritur edhe e paburrë. Gjysma e amanetit ishte plotësuar.

V.

14

Në sheshin kryesor të qytetit të gurtë, përballë një shtatoreje bronxi ngritur aty nga koha e monarkisë, tre autobuzë me turistë grekë parkuan njëri pas tjetrit. Mjaft kureshtarë ardhësit turistë! U kuptua shpejt se bujtësit ditorë vinin nga Janina. Guida po u thoshte se mund të qëndronin në grupe dhe të dëgjonin shpjegimet për kalanë dhe disa muze, po, sipas dëshirës, mund të ishin edhe të pavarur, të shëtisnin nëpër këtë qytet interesant.

Kishin kaluar pak vite nga hapja e Shqipërisë dhe turistët, kryesisht të moshave të treta, po edhe më të rinj, kureshtarë që të gjithë, zbritën pas pak dhe, me grupe më të voga, u shpërndanë nëpër rruginat e kalldrëmta të këtij qyteti, që u ngjante i shtruar me qilima popullorë, realizuar hijshëm nga duar mjeshtrash të gurit, me disa ngjyra.

Ndaj të gdhirë kishte rënë shi. Rrezet e diellit të paradites u jepnin një ndriçim të veçantë gurëve të dekoruar të kalldrëmeve. Gjithkush kundronte për hesap të vet. “Kjo na qenka Gjirokastra! Vërtet mahnitëse! Me këto shtëpi arhondika! Të bukura nga çdo anë dhe të mistershme po aq.” Niko, me dy-tre të tjerë nga grupi, ecte i habitur. Çapitej pa mendje drejt sheshit të qytetit, ku qëndronte kapedani i derdhur në bronx. U treguan se ai ishte aty që nga koha e monarkisë. Atij nuk i hynte në sy asgjë, por i kërkoi me ngulm guidës të shkonin në fillim në kalanë e qytetit. Hynë te porta madhështore e kalasë dhe u treguan se do të shihnin muzeun e armëve të të gjitha kohërave.

Turistët heshtnin, ndiqnin vetëm shpjegimet e guidës dhe përkthimin e një zonje që duket ishte përgjegjëse e këtij muzeu. Në gjysmerrësirën e një korridori gjigand, ishin vendosur armë artilerie të kalibrave të ndryshëm. “Ky është muzeu i armëve në qytetin muze”,- i mbeti në mendje Nikos. Më tepër se kureshtar, tani ai ishte si i hutuar, duke parë një tunel gjysmë të ndriçuar ku ishin renditur si në rresht armët e artilerisë.

Diku, pasi kishin dalë nga tuneli gjysmë i errët i armëve, ai pyeti guidën:

– Më falni, vetëm ky ambient i mbuluar ku pamë armët është në këtë kala të stërmadhe? Kam dëgjuar se ka edhe qeli burgu. Ku janë ato?

– Keni të drejtë, zotëri!- ishte përgjigjja.- Në kohën e regjimit të Zogut, domethënë të monarkisë, këtu monarku, po edhe para tij, në kohën e perandorisë turke, kishte edhe disa dhoma burgu që populli i emërtoi “te shtatë penxheret”. E kishte të gjithë kalanë si një burg. Por tani për tani nuk janë objekt i vizitave.

– Po nuk mund të shikojmë një prej tyre të paktën,- këmbënguli filologu Niko.

– Sot për sot është e pamundur,- tha përgjegjësja e hijshme.- Janë të mbyllura.

– Zoti filolog, zoti profesor,- iu drejtua duke qeshur një grua e re Ifandaqit.- Kur të vijmë një herë tjetër mbase i shohim, se do të dalim edhe nëpër qytet tani,- dhe u buzëqeshi turistëve të tjerë.
– Kuptova!- tha Ifandaqi dhe ngriti dorën në shenjë mirëkuptimi, duke parë nga shoqëruesja shqiptare.

Tani ai po ecte jashtë kalasë, i mënjanuar nga grupi, deri poshtë në qytetin e habitshëm i vetëm me zërin e brendshëm qe i thoshte. “Këtu ka ecur mana ime, te kjo rrugë e te këta gurë, edhe vëllezerit dhe motra ime e vogël. O Zot! Si ia dhe forcën nënës sime të mbijetonte në këtë kala, aq kohë sa qëndroi?!” Befas hodhi sytë nga qielli dhe banesat e vjetra karakteristike me gurin gri në të errët. Pas pak u gjend i vetëm në një pikë ku kryqëzoheshin në mënyrë mahnitëse disa rrugë të kalldrëmta. Qafa e Pazarit. Vërtet ajo ishte si një qafë, ku derdheshin e takoheshin katër-pesë rrugë nga katër-pesë monopate me kalldrëm. Donte të merrte një shije të vërtetë nga ky qytet dhe, duke ecur tok me ajrin e pastër që i hynte në mushkëri, thithte edhe ndjesitë e çuditshme që e rrethonin.

Qyteti arhond me aristokracinë e vet duket se ishte zhytur përbrenda, në thellësitë e banesave. Ato vetë kishin ngrirë si në një peizazh gri. Si këto kalldrëme mahnitëse. Pjesa e re e qytetit kishte vërshuar atë ditë në qytetin e vjetër drejt Qafës së Pazarit në grumbuj njerëzish. Një pjesë e tyre iu shfaq e vënë në rresht drejt një porte. Ishte konsullata greke. Të gjithë kërkonin viza për të ikur nga Shqipëria. Herë pas here dilte dikush që nga brenda dhe thërriste ndonjë emër. Dhe hynte sërish.

Aty dëgjohej një kakofoni leksikore, shqip e greqisht. Një varg njerëzish po shtyheshin në radhë drejt portës, secili kërkonte të hynte i pari. Zëra që lidheshin me mbajtjen e radhës dhe leximi i një liste emërore për të hyrë një nga një. Pastaj dilte dikush nga brenda ndërtesës dhe thërriste në greqisht “Piso!” “Piiso!”(Pas!)

– Ç’bëhet atje? Çfarë shitet atje?- pyeti Niko një kalimtar të rastit.

– Konsullata greke. Është konsullata, byrazer!- u përgjigj dikush nga vendasit, që duket e kuptoi gjuhën e turistit.

Niko Ifandaqi po hetonte këtë habitat të ri, të paparë më parë në jetën e tij.

I vëmendshëm dhe plot kërshëri, ngaqë sapo kishte zbritur i hutuar nga vizita në kala, ai vështronte qytetin. Kalaja qëndronte sipër tij si një këmbanë gjigande zbritur prej qiellit, me atë ngjyrë gri në të zezë mbi lagjet po kaq gri, si edhe në hapësirat e pjerrinat publike shtrirë në këmbët e saj. Ajo rëndon edhe mbi vetë shpirtrat e njerëzve, mendoi Ifandaqi, duke hedhur me ngadalë dhe mendueshëm hapat mbi kalldrëm. Ngadalë, sikur shkelte mbi kujtimet, aty ku dikur vëllezërit e tij të vegjël flinin të pafajshëm si pikat e lotit të tyre në guvat e kalasë që la pas shpine.

15

 

Në sheshin e parkimit të autobusëve ishte disi qetë, me pak lëvizje, por rreth dyqind metra më tej, në kreshtën e një kalldrëmi të pjerrët ku kryqëzohej rrjeti i rrugëve me një bukuri mahnitëse nga ndërtimet e hershme, vazhdonin të gëlonin zhurmëritë e njerëzve në dyqaneve të suvenireve, të kafeneve e gjithfarë shërbimesh. Gjithandej kishte lëvizje të rrëmujshme.

“Hajde byreqe!” Dëgjoheshin zërat e shitësve ambulantë nga sheshi i qytetit tek xhamia dhe rrotull gjeratores me njerëz, të cilët vazhdonin të shtyheshin për një vizë për jashtë shtetit. Niko Ifandaqi vështronte i habitur dhe i hutuar për një copë herë të gjatë skenat e mësipërme. Sapo kishte zbritur nga monopati i kalldrëmtë në sheshin e madh të qytetit, për t’u bërë bashkë me grupin e turistëve para autobusit, kur syri i kapi një të moshuar të drobitur, plandosur në një bordurë buzë sheshit të autobusëve. I ndjeshëm ndaj të dobtëve, iu afrua plakut të ngratë ulur mbi buzën e trotuarit.

– Përshëndetje! Si jeni zotëri? Nga të kemi?

Tjetri, me fytyrë të zbehtë, e pa i çuditur, sepse kishte kohë që askush nuk i drejtohej kështu.

– Nga Dropulli jam, nga një fshat këtej rrotull.

– Më falni që po ju pyes, po ç’punë keni bërë në kohën e parë, atë të Hoxhës?- tha Ifandaqi, duke e parë me dhembshuri njeriun e dërmuar nga jeta, por me një shkëndijim në sy dhe një xhaketë qytetari të vjetër, dalë boje qyshkur.

– Eeeh! Ajo kohë iku. Dhe mirë bëri që iku. Unë kam qenë i këshillit për shumë fshatra. Po edhe mësues kam qenë dhe kam mbaruar jo këtu, po në Zosimea. Andej nga ju,- dhe tregoi me dorë anën e horizontit nga binte kufiri.

– Më fal përsëri që po të mundoj, zotëri.

– Të lutem, nuk më mundon fare,- tha plaku.

– A keni pasur ndonjë shok nga krahina e Lëshicës në shkollë?

– Eeeeh!- tha plaku.- Kisha një por kam gjithë këto vite qe nuk kam lajm per te. E gjithë ajo kohë ka vdekur. Të thonë si je dhe jo si ke qenë. Ehh, në ato kohë kisha edhe unë një vëllam e shkuar vëllamit. Por iku e shkoi ajo kohë, bashkë me atë që quhej Spiro Stamati, vëllami im i mirë, që tani nuk e di nëse është gjallë apo është në parajsë. Tani nuk ka asnjë vlerë. U bë hi dhe ajër,- dhe plaku vështroi nga malet përballë dhe qiellin mbi krye.

Ifandaqi i vuri dorën lehtë mbi supe plakut vetmitar.

– E di ti që ai njeri jeton? Dhe ai është dajua im. Ka qenë dikur edhe mësuesi im.

– Si? Siii?- u habit plaku.

– Po, more njeri i mirë. Në qoftë se nuk ka një të dytë me atë emër, ai Spiro Stamati është dajua im!

– Po kush je ti, more bir?! Se po më habit sa të dal nga rrobat!

– E kush mund të jem,- ia ktheu Ifandaqi.- I bie të jem nipi i vëllamit tuaj ose i Spiro Stamatit. Niko Ifandaqi jam.

– Aaah!?- bëri tjetri. Nxori një shami nga xhepi i pasëm dhe nisi të fshijë djersët në ballë, në qafë dhe në gjoks.

– Or bir! Mos më thuaj gjëra të tilla, se nuk mbaj dot më kaq gëzim në mjerim!

Ora e nisjes së turistëve kishte kaluar, por i gjithë grupi kishte zbritur nga autobusi dhe po ndiqte me vëmendje këtë skenë.

– Mos më thuaj gjëra të tilla, or bir, se nuk mban më dot Leo Nika kaq shumë gëzim!-hapi krahët dhe e përqafoi i përlotur Niko Ifandaqin.

– Ju na keni ndihmuar në një kohë hekuri dhe flame, o njeri i mirë! Pa ndihmën tuaj, nëna, vëllëzërit dhe motra ime, nuk dihet ç’fat do të kishin!
I moshuari Leo Nika ngriti duart nga qielli i përlotur.

– Paska një Zot!

Turistët e tjerë tani e kishin qarkuar plakun shqiptar dhe shokun e tyre. Shoferi nuk i binte më burisë për nisje. Të gjithë shikonin të heshtur takimin e përmallshëm të turistit me të moshuarin shqiptar.

16

Në fshatin malor Lëshicë dëgjohej vetëm simfonia e korit të gjinkallave të gushtit. Edhe pse ishte e treta herë që shkelte në fshatin e lindjes, 87-vjeçari, i shoqëruar nga i biri, po ecte nëpër sokatët e fëmijërisë së dikurshme, si të kishte një moshë të re. Nxitonte, sikur e priste dikush me të cilin kishte lënë takim në një orë të caktuar, tek lëndina e zakonshme e lodrave të fëmijërisë dhe ai nuk do të vonohet asnjë minutë. Nuk e dëgjon zërin e djalit:
– Kujdes, baba! Kujdes se do të shkasësh! Është rrugë e pjerrët me gurë!
Babai nuk flet, po ecën përpara si të jetë një tridhjetëvjeçar. Ngjitet në lëndinën e kishës së Shën Dhimitrit dhe ndez një qiri në kujtim të njerëzve të tij të vdekur. Pastaj i hedh një sy shtëpive të fshatit dhe ecën veç grupit, në një rruginë të mbuluar nga tenda e degëve të gjelbra të shtogut, degëve të mollëve dhe ftonjve, bërë pyll e të degraduar nga mungesa e dorës së njeriut. Dhjetëra shtëpi të braktisura. Nuk dëgjohet kund asnjë zë njeriu, nuk pipëtin asgjë, veç korit të gjinkallave.
Degët e një are të madhe dhe pemë të tjera të harlisura kanë mbular pjesën më të madhe të një ndërtese të vjetër me gurë. Banesë dykatëshe, dikur e mbuluar me dërrasa guri ngjyrë gri. Për të shkuar te pragu i saj, duhet të kalosh nëpër krisje dhe bar deri në mesin e një boje njeriu.
Plaku afrohet te porta e madhe dykanatëshe. Është e mbyllur, si dyert e shumicës së shtëpive të këtij fshati malor. Niko Ifandaqi, tani në moshën e tretë, zgjat kryet të shohë pak nga një dritare me xham të thyer në brendësi të një dhome në katin e parë.
– Çfarë po shikon, baba?- pyet Hari, djali që e shoqëron në këtë rrugëtim në fëmijëri.
– Hiç! Pashë vetëm një pasqyrë të vjetër në mur.
Pastaj ulet në sofatin e gurtë jashtë portës. Merr frymë thellë.
– E di çfarë pashë atje?
Hari dhe çifti që po i shoqëronte heshtën në kërshëri.
– Pashë pasqyrën e vjetër në kornizë!- tha sikur të rrëfente se pa mrekullinë e tetë të botës.
– Ajo pasqyrë, bir, është e spërkatur me shumë kujtime, të mirët e mi! Pashë fëmijërinë time. Ditën time të fundit, kur ika këtej nga fshati me gjyshen, pa gdhirë mirë. Vetëm shtatë vjeç. Kishim luajtur me shokët në lëndinën e Raqit një ditë më parë. Pashë gjysmën e bukës së valë, që nëna ime e mbajti për shtëpinë, pasi na dha gjysmën tjetër për rrugë. Pashë edhe pëllëmbën e babait në faqen time,- dhe vuri dorën në faqen e majtë, ndoshta si atëherë.
Kur u ngrit për t’u larguar, përkëdheli me dorë portën dhe murin ballor të shtëpisë së dikurshme, sikur përkëdhelte një gjë të gjallë, si në një ndarje për amshim.

—o0o—

blank

“LAHUTA E MALËSISË” IU FLET DHE FËMIJËVE, PËRSHTATUR NË PROZË NGA SKIFTER KËLLIÇI

 

Kohët e fundit Shtëpia Botuese “Artini” në Prishtinë botoi kryevepren “Lahuta e malësisë” të poetit tonë të madh, Gjergj Fishta, përshtatur në prozë me disa shkurtime nga shkrimtari Skifter Këlliçi dhe pajisur me parathënie, fjalor dhe frazeologji nga Jahir Mehmeti.

Kjo vepër u vjen në ndihmë fëmijëve, që ende në moshën e tyre të vogël të njihen me madhshtinë e kësaj poeme epike, më e madhja në letërsinë shqiptare. Përshtatja mund të lexohet edhe nga të rriturit, sepse, ndonëse në prozë, ruan me besnikëri vlerat gjuhësore dhe letrare, ritmin dhe figuracionin poetik të poemës, siç dëshmohet më poshtë:
Vetëtin andej nga Nokshiqi. Gjëmimi i krismave ndigjohet në Pejën e vogël. Janë armët e ushtrisë së Mark Milanit që shtien, që të derdhin përsëri gjak shqiptari.
 Komandanti malazez e ka mendue mirë: Gjatë tanë natës, ende pa ague, kur afati i besës për me varrosë të vramët në beteja nuk ka mbarue, ushtria e tij, pasi ka kalue nëpër gryka e nëpër maja, t’i afrohet Nokshiqit dhe që aty të vërsulet me tetë tabore, ashtu si fajkoi i vërsulet një lepuri, kur e pikas në ndonjë drizë.
 Dhe kështu forcat e tij futen befasisht në Nokshiq dhe nisin me shkatërrue çdo gja që gjejnë përpara.
 Nokshiqasit dalin të llahtarisun nga shtëpitë. Fëmijët qajnë, nanat dihasin, aty klithin, aty thërrasin njana-tjetrën, që të ikin që, të shkapërcejnë ledhe dhe gardhe, nëpër kodra e brigje, dhe bashkë me ta edhe gjedhët, që turren me tërbim; hingëllojnë mazat,
 fushës, pluhni ngrihet nëpër ajër dhe bashkohet me tymin që del nga rrënojat e shtëpive që digjen. Në Nokshiq mbeten veç disa pleq dhe do gra, sa me ruejtë ndonjë kasolle e bagëti. Të tjerët me fëmijë për dore dhe djepa në krahë, tashma janë largue të tmerruem nëpër terr, që t’u shpëtojnë mizorive të atyne që në krahnor në vend të zemrës kanë një gur vorri dhe dinë  vetëm të grabisin dhe të vrasin.
 Kështu Mark Milani kërkon t’u tregojë shqiptarëve se ç’kob tjetër po u sjell. Por nuk ka mendue mirë, se këtë nuk ka arritë ta bajë as sulltani i Stambollit e jo ma knjaz Nikolla.
 Rrëfen poeti:
 – Po çuditem, kur shoh atje larg një shtëpi me oxhak që nxirka tym, dhe që paska një vathë përbri, me dhi e dhen, aty pranë një qen në stelë, një kalë dhe gjedhe në katue, kotecat plot me shpendë dhe ma tutje një pendë me qe për me lërue arën…
 Nji bukuri e rrallë në Plavë dhe Guci…Dhe po habitem kur nuk po shoh asnjë njeri që të largohet nga kjo shtëpi, për me shpëtue veten, as me plaçka ngarkue në shpinë, as me bagëti të vume përpara, sado që shkina e shkja po i afrohen; shkjetë me armë dhe shkinat me thasë e strajca, për me grabitë si zakonisht gjanë e huej. Veç te dera e kësaj shtëpie po shof një vajzë, që ka veshë një xhubletë, që ka një rubë rreth ballit dhe flokët i derdhen jashtë shamisë. Shtatin e paska si breshana, synin si yll, ngjaka si molla në degë, si lulja që shpërthen. Dhe ndejka dhe këqyrka se ç’tmerr po ndodh përreth…Dhe nuk dashka t’u largoka!…
 A thue, zanë, qofsha gabue, kjo vajzë ashtë miqësue me ndonjë shkja, prandej rri dhe po pret atë te dera e shtëpisë?
 Përgjigjet Zana:
 – Mos e thuej, bre burrë atë fjalë, se baj be për
 vjollca e karajfila, për bilbila nëpër bjeshkë, për hijeshi nëpër lëndina, për flutura nëpër fusha, për orë e shtojzavalle, se vajzë ma fisnike nuk ke pa. Asht e bija e Ulë Kaqetës, burrë i pushkës dhe i fjalës, e cila nuk ka koritë as babë dhe as nanë që tash kalben në varr, që i kanë lanë plang e shtëpi dhe gjithçka të begatë. Tringë ia thonë emrin. Ka dhe një vëlla, Curr Ulën, pika e djalit, të cilin ajo e do si sytë e dritës. Por Tringa paska lindë orëzëzë, sepse vëllai tue luftue me shkja, u plagos randë nga dy plumba. Dhe tash u ba një vit që lëngon, pa mundë me u ngritë kurrë më kambë.
 Natë e ditë motra tue ofsha, i rrinte mbi kokë, si nana i rri fëmjës te djepi dhe lotët nuk i thaheshinn kurrë në sy. I sillte mjek, i blente melheme, por ai i mjeri nuk po bahej mirë, fliste në jerm dhe priste vdekjen. Kurse ajo as nuk hante as nuk pinte dhe vetëm rrallë thërriste ndonjë shoqe për me e ndihmue.
 Por kur po agonte, kishte mbetë vetëm, se edhe shoqet tashma ishin largue nga Nokshiqi me familje, që të mos vriteshin nga shkjatë.
 Si e marrë mendsh për fatin e vëllait, u çue e mjera dhe doli te dera e shtëpisë, pa qiellin mbulue me tym, pa flakët e zjarrit që po përhapeshinn rreth e rrotull, ndigjoi krismat e pushkëve, mandej pa shkja që shtijshin dhe vritshin këdo pa mëshirë, që po i afroheshin shtëpisë së saj dhe një çast edhe ajo mendoi të ikte. Por kujtoi vëllain.
 “Si mundem me e lanë Currin vetëm”, – tha me vete, – të shtrimë, kur askush nuk mund ta ndihmojë dhe shkjatë do ta vrasin menjëherë?”
 Djersë të ftohta i ranë mbi ballë, donte të qante dhe nuk mundej, zemra i rrehte prej trishtimit. Nuk dinte e shkreta nga t’ia mbante. Veç të shkonte të mbytej në lumë. Apo të binte në duert e shkjave, të fliste gjuhën e tyne dhe t’u shërbente si robinë?
 “Si nuk u shkëputka nji buzë mali për me më zanë nën vete?”- mendoi.
 Shihte malazeztë që tue vikatë futeshin nëpër shtëpitë aty pranë, që vazhdojshin me vra dhe me grabitë dhe që pas pak do të arrijshin edhe në shtëpinë e saj.
 Ashtu si suta që ndahet nga shoqet dhe turret si shigjetë në pyll, tue u dridhë nga frika, kur sheh gjuetarin që shtin, ashtu dhe Tringa vrapoi në shtëpi, e zbehtë si qiri, me buzë të nxime, mbërtheu shulin në derë dhe të rëqethuna nisën me i shkue nëpër shtat. Nga tmerri të gjitha sendet i dukeshin si të ishin shkja, me orendi, enë dhe rroba…
 Në ata gjendje, dënesi, harroi veten, harroi dhe shkjatë, po jo vëllain, ndaj shkoi dhe i qëndroi mbi kokë, i puthi ballin, i puthi sytë dhe ia lau fytyrën me lotët e saj. Vëllai u përmend dhe kur pa se cirka i bijshin mbi fytyrë, mendoi se jashtë ishte tue ra shi, prandej e pyeti:
 – Moj shtëpi që mbetsh shkret, po kaq shpejt çatia po të pikon?
 – Jo, mor Curr, – i përgjigj motra, – nuk janë cirka shiu ato që pikojnë nga hatullat, por janë lotët e mi.
– Po ti, motër përse po qan dhe po ma ndan zemrën dysh, kur tashma shpirti po më del? Mos të kam lanë pa ngranë dhe pa pi, pa u veshun dhe stolisë si shoqet e tjera në Malësi, ose mos të paskam folë randë?
 Atëherë motra i vuni dorën në ballë dhe iu përgjigj ambël:
 – Çka po thua, mor vëlla, po kaq shumë jermi të ka turbullue? Ti nuk më ke folë kurrë randë, por si nuk t’u mëkamb ky shtat, për me dalë te dera, si nuk t’u tha motra nga vera, që unë të mos shkoj robinë te shkjatë?
 Curri vranoi vetullat dhe i tha:
 – Ç’thue Tringë, edhe pse unë do të kalbem nën dhe, ti nuk do të shkosh kurrë robinë te shkjatë, se fisi ynë nuk të len, pa derdhë gjak.
 – Por ti nuk e di, mor vëlla, se shkjau ka ra në Nokshiq dhe po ban kërdi tue vra dhe plaçkitë!
 Atëherë vëllai u zbeh, psherëtiu, hodhi sytë nga pushka, që nuk e kishte prekë me dorë që prej një viti, fryma iu mor dhe nuk tha ma asnjë fjalë.
 Kur e pa të vdekun, Tringa nisi me vajtue, por edhe mendoi si do ta varroste, kur shkjau vazhdonte të vriste dhe të digjte…
 Përjashta dëgjoheshinn zana malazezësh që mblidhshinn kashtë, për t’i dhanë zjarr një shtëpie aty pranë.
 Atëherë Tringa nxitoi të futej dhe të fshihej në një arkë të madhe, por mandej u ndal dhe tha me vete:
 “Ç’më duhet ma jeta, kur kam vëllanë të vdekun mbi dhe? “
 Flakëroi drejt e në dhomë të burrave, ku ai dergjej i vdekun, e puthi edhe një herë në ballë, rrëmbeu hutën dhe mësyu nga dera, në oborr.
 Dhe befas vuni re nji malazez të vrazhdë që po afrohej andej.
 Kur pa Tringën, kujtoi se ndodhej para një zane dhe u betue për Shën Pjetrin e Cetinës, se sikur rrotull t’i binte botës, nuk do të gjendte kurrë vajzë ma të bukur sa ajo. Prandej vendosi ta merrte dhe ta shpinte robinë në shtëpinë e tij.
  Kështu sulet nga Tringa, por ndalet kur sheh se ajo ka ngritë hutën drejt tij.
 – Mos, moj bujareshë, – bërtet i tmerruem,- se po shof se vërtet qenke bijë fisi trimash!..
 Por Tringa e qëllon drejt e në parzëm. Malazezi shembet si shkamb, por vajza nuk luen prej vendit, me synin si flakë baroti. Dhe kur përpiqet të fusë në hutë plumbin e dytë, një malazez tjetër aty në oborr, shtie dhe godet në ballë. Tringa bie e vdekun, me mollëzat e fytyrës të lame krejt në gjak.
 Edhe dielli që ndriçonte për ditë mbi tokë, nuk kishte pa një vajzë shqiptare të binte gjallë në duert e shkjave…
blank

DOJA TË ISHA DHE UNË… – Nga Visar Zhiti –

MESHA E SHENJTË
E MINISTRIT TË JASHTËM TË VATIKANIT, PAUL RICHARD GALLAGHER,
NË KATEDRALEN E RRËSHENIT…
blank
Doja të isha dhe unë, patjetër, thashë dhe ashtu bëra…
blank
Para Katedrales së Rëshenit, në sheshin me emrin e martires katolike, “Marie Tuci”, grumbulloheshin vazhdimisht njerëz si në festë, si në një ngjarje të madhe, qytetarë plot, mirditorë epikë, gra me veshje tradicionale, studente, fëmijë me lule ndër duar dhe një diell i ngrohtë marsi që përndriste mbi kambanoren e lartë po më dukej si të ishte një kambanë ari…
Dëgjoja bisedat përreth, lavdëronin Ipeshkëvin e tyre, Imzot Gjergj Meta, ka gjallëruar jetën e qytetit, thoshin, nëse jo të gjithë munden të venë në kishë, vjen kisha te ju, u thotë ai.
Ja, mbërritën veturat te sheshi, zbriti Shkëlqesia e tij, Imzot Paul Richard Gallagher, Sekretar i Shtetit të Vatikanit për Marrëdhëniet me Shtetet dhe Organizmat Ndërkombëtare ose Ministri i Jashtëm i Selisë së Shenjtë, po ngjiste shkallët e Katedrales. Ai do të kremtonte meshën e së dielës.
E si të mos merrja pjesë dhe unë. Pak më tutje ishte burgu i Spaçit, kisha qenë në burg dhe me klerikë dhe sikur ma kërkonin shpirtrat e tyre, të bashkëvuajtësve, që ishin vrarë apo vdekur brenda telave me gjëmba e varret andej-këndej humbnerave përreth s’u diheshin. Po unë dhe e njihja vetë Imzot Gallagher. Kur punoja në ambasadë në Vatikan, ishim takuar, po e adhuroja, po, po, u miqësuam.
blank
Ipeshkëvi, Imzot Gjergj Meta i uroi mirëseardhjen në emër të gjithë bashkësisë dioqezane të Rrëshenit, duke thënë se vizitën e tij “e shihnim edhe si një përkujdesje të Atit tonë të Shenjtë, Papa Françeskut, për Kishën në Shqipëri” dhe falenderoi për praninë bashkëvëllezërit ipeshkvij, Kryetarin e Bashkisë së Rrëshenit, besimtarët aq të shumtë në numër, të ardhur nga fshatrat e ndryshëm të dioqezës, po edhe prej më larg, nga Kosova, nga Italia dhe deri nga SHBA.
Dhe nisi kori kishtar. Gjatë homelisë në Meshën e Shenjtë që po udhëhiqte Imzot Gallagher, tha se “Në një botë ku duket se mbizotërojnë dhuna, konflikti, rivaliteti dhe gënjeshtra, prania e të krishterëve vë përballë një forcë të shenjës së kundërt, e cila bëhet akuzë e këtyre veprave të vdekjes.”
…të mos shkurajohemi kurrë, – porositi, – t’iu përgjigjemi sfidave të kohës sonë me një qëndrim të përvuajtur dhe me një dialog që shoqërohet me gjeste mirësie dhe mirëkuptimi më të madh ndaj të gjithëve. Dhe shtoi:
“…ne e dimë mirë se të jetosh në këtë mënyrë ndonjëherë kushton, edhe me çmimin më të lartë, atë të jetës, siç e dëshmojnë ndër të tjera, 38 martirët e Shqipërisë, mes të cilëve gjendet vetëm një grua, e Lumja Marie Tuci, rishtare e re stigmatine dhe bijë e kësaj toke të Mirditës. Jeta e saj e shkurtër, por plot fe dhe guxim, është inkurajim dhe shenjë shprese për të gjithë ne e veçanërisht për të rinjtë. Amen.”
M’u nëpërmendën priftërinjtë në burgun e Spaçit, poezia që kisha shkruar fshehurazi, “Ikonat e arrestuara”, konferenca në Vatikan për persekutimin e klerit në Shqipëri, isha pranë Mons. Gallagher, kur po flisja, në një tryezë dhe prapë pas meshës në Rreshen, do të ishim pranë në drekën e shtruar në nderim të tij dhe Imzot Gjergj Meta më ftoi të jemi pranë.
Imzot Gallagher e dinte Spaçin, është mrekulli që ti je këtu tani, më tha, kujtuam takimet në Selinë e Shenjtë, në Washington, ftesat në shtëpi, librin e Edës time për Nënë Terezën, të botuar në Vatikan, më pyeti se si është dhe për romanin tim të ri. Duke shtrënguar duart, thamë se do të takoheshim sërish…
Si një lumë qiellor vazhdonte të rridhte dritë mbi Rrëshen, ndërsa Mati, si një lumë tokësor, i turbullt ikte duke këputur copa dherash si dhimbje, pemët që pasqyroheshin, bëheshin si kryqe… hije telash me gjëmba… gjurmë të burgosurish ribëheshin mbi baltë… mallkimi i tyre, jo, urimi i tyre më shumë, solli këto ditë kështu… ëndrra e popullit… bien martirë dhe ngrihen shenjtër… me rihapjen e tempujve të besimit… kambana dhe kjo meshë që s’do të harrohet… në Katedralen e Rrëshenit… ku duhej të vija patjetër.
blank
blank

MANASTIRI ILIR Nga Neki Lulaj

Prek muret e Manastirit
të gdhendura
Nga duart e guarskalitësve shqiptarë.
E ngritën  kotorrasit
Në themelet e Kishës Ilire
Që ishte me parë

Kulla e Qelisë të rri përbri
Lumëbardhi i rrjedh nën këmbë
Vrojton Deçanin pikoresk
Në tërë pellgun e Dardanisë antike
E virgjer e plotë jetë.

Murgeshat shqiptare kryenin meshat
Në këtë Manastir shqiptar.
Nga goja u buronin këto fjalë
„O Patriarkan, manastir i famshëm
Në trevën e Dardanisë
Qendrofsh gjithmonë faqebardhë!

Për banorët e këtyre trevave
Ortodoksë, katolikë, shqiptarë
Ky tempull i lashtësisë
Është dhe do mbetet
Tempull i gjithësisë për shqiptarë.

blank

blank

PESHKATARI I ZGJUAR – Përrallë arabe nga Rashid Abdyl Përkthim Agim Xh. Dëshnica

Jetonte dikur një peshkatar shumë i varfër me gruan, dy çupat dhe një çun. Sado punonte i gjori nga mëngjesi deri në mbrëmje, mezi e ushqente veten dhe familjen.
Njëherë, pa zbardhur dita mirë, kur hëna dukej ende lart, me rrjetën në krah, ai mori udhën nga qyteti për në det. Sa doli në breg, bëri përpara duke ecur përmes ujit, vërviti rrjetën sipër valëve dhe priti sa ajo u hap e u zhyt. Pas pak, mblodhi litarin dhe filloi ta tërhiqte duke gulçuar. Hiq e tërhiq, hiq e tërhiq, e më në fund e hodhi në breg. I gëzuar porsi fëmijë, vrapoi ta hapte. Ç‘të shihte! Tek rrjeta e hapur sa gjatë e gjerë i zunë sytë një qyp të madh, por brenda nuk kishte asgjë. I dëshpëruar, se gjithë puna e mundi i shkuan kot, tha me vete se ai ishte vërtet një gjah i çuditshëm. Megjithatë, iu fal Zotit, pastroi e ndreqi rrjetën, pastaj e nderi të thahej në diell. Pas ca, u fut prapë në ujë, bëri disa hapa, e hodhi më thellë dhe priti sa rrjeta u zhyt. Si kaloi njëfarë kohe, e tërhoqi dhe doli tok me të në breg. Kur e hapi, iu mbushën sytë me lot, se pa brenda saj një goxha kërcu të kalbur.
„Sot, qenka një ditë e çuditshme!“ – përsëriti. E nderi prapë rrjetën të thahej e iu fal Zotit. Dhe kur rrjeta u tha, e hodhi për herë të tretë në ujë. Priti sa ajo u zhyt dhe, kur e tërhoqi në breg, pa se në rrjetë kishin ngecur shishe të thyera dhe gurë me myshk. I gjori peshkatar, duke u qarë për fatin e tij të zi, ngriti sytë drejt qiellit dhe u lut:
„O Allah! Vetëm Ju ma dini hallin tim! Tani do ta hedh rrjetën në ujë për herë të fundit. Me kaq puna ime mbaron. Të bëj rixha, o Allah i pashoq , thuaj detit të më ndihmojë!“
Më pas, kur e tërhoqi rrjetën, nuk mundi ta lëvizte aspak. Mesa kuptoi, brenda saj duhej të ishte diçka e rëndë, ndoshta ndonjë arkë me florinj. E zhyti atë prapë në ujë dhe punoi me ngulm, tund e shkund për një kohë të gjatë, deri sa e nxori zvarrë në breg. Kur e hapi, pa një qyp prej tunxhi të mbyllur me tapë. U gëzua aq shumë sa nisi të fliste si nëpër gjumë: „Këtë qyp do ta shes në pazar e do të marrë shumë para!“
Dhe u mundua ta tërhiqte gjatë bregut, por qypi ishte aq i rëndë, sa nuk mundi as ta lëvizte nga vendi. Atëherë mendoi t’i hiqte tapën, ta pastronte për ta lehtësuar, duke derdhur jashtë sendet, që kishte brenda. Iu desh të përdorte thikën e, më në fund, e shqiti tapën. E mënjanoi qypin pak, duke e rrotulluar, por, për çudi, nga ai nuk doli asgjë. Mbeti gojëhapur e i shqetësuar.
Pas pak, papritur nga qypi u shpërnda përpjetë një tym i zi si re e madhe dhe u ngrit lart e më lart, saqë e errësoi ditën. Për një kohë të gjatë tymi vazhdoi të dilte nga qypi, derisa u mblodh dhe mori trajtën e një xhindi me këmbët në tokë e kokën në re. U duk si kala me gojën si shpellë e me dhëmbët e mëdhenj – çatall.

Ajo pamje e tronditi aq peshkatarin, sa iu tha pështyma në gojë. Pasi e mblodhi veten, ai e pyeti xhindin:
– Më thuaj si u mbylle ti te ky qyp!?
– Gëzohu! – ia ktheu xhindi.
– Po përse!?
– Gëzohu, se së shpejti do të të vras!
– Do të më vrasësh, se të ktheva në botë!?
– Lëri llafet e thuamë një nga dëshirat e tua!
– Si? Një nga dëshirat e mia?
– Po, de! Më trego se si ke qejf të të vras!
– Ky qenka shpërblimi pse të nxora nga qypi?
– Peshkatar, tani hesht dhe dëgjo historinë time! Dikur e zemërova Allahun, prandaj ai më dënoi të jetoja i mbyllur në qypin prej tunxhi dhe kësisoj më hodhën në det. Ç’të bëja? Fillova të endesha nëpër thellësirat e ujërave. Po edhe të mendoja: „Atë që do të më lirojë nga qypi, do ta bëj të pasur!“, por asnjë nuk më liroi. Shkuan kështu njëqind vjet dhe unë vendosa: „Atë që do të më shpëtojë, do ta bëj mbret dhe do t’i plotësoj tri dëshira çdo ditë!“ Por, prapë asnjë nuk më shpëtoi. Kur ikën edhe njëqind vjet të tjerë, unë mendova: „Atë që do të më lirojë, do ta vras!“ Dhe ja, pa kaluar shumë kohë, ti erdhe dhe më lirove. Pra, tani, siç të thashë, tregomë se në ç’mënyrë dëshiron të ta marr jetën!
Peshkatari, kur dëgjoi se ç‘tha xhindi, iu përgjigj:
– Ne të dy i përkasim Allahut dhe tek Ai do të kthehemi. Në fund të fundit, këtë vit, me gjithë hallet e mia, të shpëtova dhe fitove lirinë. Mos më vrit dhe Allahu me shpirtbutësinë e Tij do t’i fal mëkatet e tua. Por, në qoftë se do të më shkatërrosh, dije se Allahu do të të shkatërrojë ty! Xhindi ia ktheu i nxehur:
– Më trego se si të të vras, po të them!
Vetëm tani peshkatari e ndjeu rrezikun më pranë, kujtoi me lot në sy fëmijët, ndaj i foli xhindit përsëri:
– Për hir të Allahut, më lër të kthehem në shtëpi, si shpërblim për lirimin tënd!
– E kam vendosur: Vrasja është shpërblimi për lirimin tim!
Peshkatari u mendua thellë: “Xhindi është qenie jashtëtokësore, ndërsa unë jam njeri, më i zgjuar se ai!“
Dhe i tha xhindit:
– Atëherë, para se të më vrasësh, a mund të të pyes për diçka?
– Pyetëm!
– Më thuaj, të lutem, vërtet ishe në qyp ti?
– Po, vërtet isha i burgosur të rroja brenda qypit!
– Gënjen! – thirri peshkatari. – Qypi nuk është aq i madh. Asnjë nga duart e tua nuk merr dot, lëre pastaj të të marrë të tërin!
– Nuk më beson se isha brenda?
– Jo, nuk ma mbush mendjen!
Xhindit i erdhi inat, u shndërrua sakaq në tym, u ngrit lart e u hap mbi det e tokë. Pastaj u mblodh shtëllungë në breg e filloi të hynte në qypin prej tunxhi. Kur tymi i zi u zhduk, u dëgjua zëri i xhindit:
-E, o peshkatar i trashë, a më beson tani!?
Peshkatari nxitoi si era, mbërtheu tapën mirë e mirë dhe thirri:
– Më thuaj, o xhind, ç‘dëshira ke? A të pëlqen të të kthej në det?
Xhindi e kuptoi se peshkatari ia kishte hedhdur. Foli me një zë si ulërimë:
– Mos, mos! Nuk doja të të vrisja me gjithë mend! Ato fjalë ishin vetëm një shaka!
Peshkatarit i shkuan buzët vesh më vesh, teksa nisi të qeshte fort e më fort.
– Ç’thua, mor xhind! Prapë kërkon të më mashtrosh!?
– Jo, jo, nuk po të mashtroj! Të lutem, më beso!
– Hajde, lëri ato, se nuk i ha unë! Ku ke besë ti!
Këtë herë zëri i xhindit u dëgjua i mekur:
– Po e hape grykën e qypit, do të të bëj të pasur!
– Ti prapë po më gënjen, ndaj do ta zhys këtë qerrata qyp në fund të detit, merr vesh?
Xhindi bertiti:
-O peshkatar, të lutem shumë, mos kështu! Liromë, se të jap fjalën që nuk do të të bie më në qafë. Të betohem në emër të Allahut!
Në çastin, kur xhindi u betua, peshkatarit iu mbush mendja. Ia hoqi tapën qypit dhe tymi i zi që doli prej tij filloi të ngrihej prapë lart e më lart. Sapo xhindi u shfaq sërish, shkelmoi menjëherë qypin prej tunxhi duke e vërvitur tej në mes të detit. Peshkatarit iu drodh trupi nga frika, u mbush me frymë dhe i foli xhindit:
– Ti m’u zotove të më bëje të pasur dhe, në emër të Allahut, të mos më bije më në qafë. Por, me ç’po shoh, përsëri dashke të tregohesh i pabesë me mua!
Sa dëgjoi këto fjalë, xhindi qeshi e tha:
– Peshkatar, ec pas meje!
Dhe peshkatari e ndoqi pas deri sa hipën te një kodër mbi qytet. Që andej u ngjitën te një mal matanë dhe hynë në një pyll. Në mes të pyllit dukej një liqen i kaltër. Sytë e peshkatarit u shqyen nga habia prej bukurisë përreth, sidomos kur pa i habitur liqenin plot peshq ngjyra – ngjyra.
Xhindi i tha atij të hapte rrjetën në liqen. E ai e hodhi me gjallëri. E la brenda ujit për pak kohë dhe kur e tërhoqi, vuri re se kishte kapur katër peshq, një të bardhë, një të kuq, një blu e një të verdhë
– Tani merri këta peshqit, o peshkatar, – u dëgjua i urtë zëri i xhindit, – çoja mbretit në qytet dhe ai do të të japë aq shumë para, sa ti, nga i varfër, do të bëhesh më i pasuri nga të gjithë. Por, mos peshko këtu më shumë se një herë në ditë!
Pastaj xhindi goditi tokën me këmbë. U hap një gropë e gjerë dhe e thellë, që e gëlltiti menjëherë të tërin.
Peshkatari bëri ashtu siç i tha xhindi. Në çdo ditë të javës nisej për peshkim në liqenin misterioz, hidhte rrjetën vetëm njëherë, kapte katër peshq, një të bardhë, një të kuq, një blu e një të verdhë dhe shkonte e ia shiste mbretit. Qysh atëherë ai, gruaja e fëmijët i kishin gjithë të mirat dhe jetuan të qetë e të lumtur.

blank

IMI/IMJA/IMI – Poemë nga CHARLES BERNSTEIN- Përktheu SKËNDER BUÇPAPAJ

Llogaritni këtë numër të gjërave që ju i quani të miat. Kjo është distanca në mes jush dhe lartësimit shpirtëror.
-Swami Satchidananda.

(Ty Jenny)

jastëku im

këmisha ime

shtëpia ime

darka ime

dhëmbi im

paratë e mia

balona ime

puna ime

gjevreku im

shpatulla ime

batanija ime

krahu im

fotografia ime

stilografi im

tavolina ime

dhoma ime

radha ime

libri im

shpresa ime

portofoli im

gjurma ime

grushti im

gishti im

vula ime

prezantimi im

bagazhi im

plani im

gabimi im

majmuni im

miku im

penisi im

zemërimi im

shpresa ime

lapsi im

dhembja ime

posteri im

frika ime

valixhja ime

sytë e mi

veshja ime

larja ime

mendimi im

dhjami im

pagjumësia ime

dashuria ime

shporta ime

dreka ime

loja ime

kutia ime

sirtari im

kupa ime

përmallimi im

letërthithësja ime

çmenduritë e mia

brekët e mia

letrat e mia

dëshira ime

dëshpërimi im

kruarja ime

plantacioni im

karamelja ime

përsiatja ime

neglizhenca ime

pahijeshia ime

guximi im

qarja ime

kapela ime

xhepi im

mbrapshtia ime

trupi im

seksi im

shalli im

solidariteti im

shpresa ime

drejtshkrimi im

buzëqeshja ime

kundrimi im

paaftësia ime

jorgani im

përgjigja ime

armiku im

të dhënat e mia

letra ime

ecja ime

lufta ime

shpirti im

feta ime

gjembi im

vdekja ime

ëndrra ime

pjata ime

gropa ime

uria ime

verbëria ime

kacavarja ime

projektimi im

mësuesi im

detyrat e mia të shtëpisë

punët e mia të shtëpisë

përgjegjësia ime

paudhësitë e mia

relaksimi im

varka ime

ekipi im

gjalpi im i kikirikut

mulliri im

shpirti im

shpresa ime

marrëzia ime

ëmbëlsia ime

terrori im

programi im

gjykimi im

maskimi im

ankthi im

garuzhda ime

supa ime

nëna ime

pellgu im

kindi im

çedri im

pronësia ime

armiqësia ime

mendimi im

enciklopedia ime

prona ime

formula ime

pabesia ime

gjykimi im

vendimi im

mashtrimi im

zbritja ime

tallja ime

skamja ime

kriminaliteti im

rripi im

heroika ime

rrangulla ime

xhelozia ime

pendimi im

forca ime

vizioni im

bota ime

fantazia ime

zemërimi im

vendosmëria ime

refuzimi im

angazhimi im

marrëzia ime

llafazanëria ime

shtrëngesa ime

androgjeni im

kundërshtimi im

insistimi im

mbllaçitshmëria ime

zgjimi im

mistifikimi im

errësimi im

prishja ime

stërpërkulja ime

pazakonësia ime

cigarja ime

besimi im

pasiguria ime

macja ime

depërtimi im

pasqyra ime

vjetrimi im

dyshekthesi im

tundimi im

përkushtimi im

topi im

oborri im

veshka ime

briskrroja im

rruga ime

indi im

pamjaftueshmëria ime

vetja ime

regjistruesi im

kënga ime

aftësia ime

perceptimi im

vullneti im

kanoja ime

guri im i bilardos

përmbajtja ime

kaseta ime

zëri im

sytë e mi

njohuritë e mia

zorrët e mia

mjekra ime

fëmija im

letargjia ime

nervi im

mosbesimi im

banania ime

boja ime

frigoriferi im

makina ime

ndryshimi im

nxënësi im

flokët e mi

gjuha ime

butësia ime

ylli im

aftësia ime

personi im

popullariteti im

turshia ime

pintoja ime

dritarja ime

kujtimi im

mirësjellshmëria ime

vendi im

brishtësia ime

vizita ime

jetëgjatësia ime

kortezia ime

pakrahasueshmëria ime

sarkazma ime

sinqeriteti im

shtrati im

shtratsofra ime

sofërloja ime

bar mitzvahi im
e qeshura ime

gazi im

dhimbja ime

sanduiçi im
thirrja ime

humbja ime

mendja ime

bukuria ime

tallja ime

shthurjet e mia

praktika ime

mësimi im i pianos

buja ime

gishti i këmbës

tatuazhi im

dashnorja ime

mizëvrasësja ime

jeleku im

fletorja ime

libri im i xhepit

blloku im me fletë vizatimi

neveria ime

kupa ime e çajit

qiellza ime

çanta ime

çantëza ime

biçikleta ime

laraska ime

rrokullisja ime

e dashura ime

qumështi im

dollapi im

banavrekët e mi

ngrehja ime

mërzia ime

analiza ime

gjuha ime

pasuria ime

paqartësia ime

mendra ime

kufiri im

rëndësia ime

konkluzioni im

shtirja ime

e dashura ime

kryeneçësia ime

vetmia ime

kujtesa ime

shishet e mia

historia ime

aftësia ime

qerpiçi im

misioni im

shembulli im

endja ime

solipsizmi im

mosveprimi im

regresi im

vepra ime

penicilina ime

mëria ime

e ardhmja ime

të kuptuarit tim

kajsia ime

festa ime

ombrella ime

e pëlqyera ime

humori im

ana ime

vendi im

pjella ime

konturi im

qielli im

ylberi im

Zoti im

maska ime

pasqyrimi im

bekimi im

drita ime

koha ime

epoksi im

daullja ime

çekiçi im

yndyra ime

rëra ime

historia ime

topi im

e kaluara ime

shenja ime

thellësia ime

kopshti im

heshtja ime

fjala ime

egoizmi im

etja ime

kompensimi im

letra ime

masazhi im

tallja ime

epoka ime

hapësira ime

vendi im

begatia ime

zvetënimi im

varfëria ime

mëkati im

triumfi im

mungesa ime

fama ime

bekimi im

falja ime

magjepsja ime

e bardha ime

pulsi im

krijimi im

hiri im

objekti im

shuma ime

fyerjet e mia

errësira “‹”‹ime

ideja ime

grafiku im

perimetri im

graviteti im

polariteti im

distanca ime

qepalla ime

mbjellja ime

ndarja ime

letërnjohtimi im

arti im

vdekja ime

qëndrimi im

përgatitjet e mia

zemra ime

jeta ime

përshtypja ime

varri im

nuri im

palca ime

qielli im

pamja ime

vajulliri im

rënia ime

vetja ime

qulli im

mendja ime

funksioni im

lakuriqësitë e mia

ndriçim im

liria ime

bamirësia ime

vetvetja ime

zbehja ime

madhështia ime

pizhamet e mia

gjynahu im

paraqitja ime

lutja ime

agimi im

oqeani im

kollarja ime

sqetulla ime

spektakli im

shetitja ime

terreni im

trupi im

engjëjt e mi

adhurimi im

vesa ime

kaluçi im

klienti im

buka ime

besimi im

gënjeshtra ime

përkujdesi im

nervozizmi im

luledielli im

lodhja ime

mosha ime

ekzistenca ime

ndjenja ime

shpinëdhimbja ime

byreku im

faleminderet e mia

mpirja ime

gjithëpërfshirësi im

frymëzimi im

shenjë ime

pellgu im

shojza ime

vëngëria ime

pesha ime

kështjella ime

kritika ime

gjakftohtësia ime

portreti im

mendimi im

karrigia ime lëkundëse

motrat e mia

kërkesat e mia

karamelet e mia të buta

fjala ime

blank

NGA KASAJT E TROPOJËS NË PARNAS. Homazh për Hamit Aliajn (1954-2023) – Nga Prof. Dr. Agim Vinca

Hamit Aliaj lindi në Kasaj të Tropojës, fshat që gjendet në afërsi të kufirit me Kosovën. Në këtë fshat u rrit djaloshi që do të shkruante vargjet më të bukura, më tronditëse, për ndarjen tragjike të trojeve shqiptare. Kur ai erdhi në këtë botë, një ditë vjeshte të vitit 1954, shqiptarët kishin vite që nuk mund të shkonin më te njëri-tjetri për shkak të këtij kufiri absurd. As në dasmë, as në mort, as në gëzim e as në hidhërim. Vetëm zogjtë e malit guxonin ta kalonin atë vijë tragjike që ndante njerëzit e një gjaku. Kjo padrejtësi shekullore, ky absurditet i historisë, do të bëhet lajtmotiv i vargjeve të poetit, i cili, qysh në fillim, shpallte botërisht: “Bjeshkët janë mbiemri im”. (Ky është titulli i librit të parë të Hamit Aliajt, të cilin e botoi kur ishte njëzet vjeç). Edhe poetë të tjerë shqiptarë, këndej e andej kufirit, në Kosovë e në Shqipëri, në Jug e në Veri, e kanë trajtuar këtë temë: temën e ndarjes tragjike të trojeve shqiptare, por pothuajse askush si djaloshi nga Kasaj, që e kishte shtëpinë “pesëqind metra larg dhimbjes”. “Shtëpinë, mbështjellë me një re të bardhë,/ në Veri e kam,/ pesëqind metra larg dhimbjes,/ piramida 6 përballë”. Ç’figurë e gjetur e domethënëse! Këtu, në Veri, pranë gurit kufitar, lindi dhe u rrit poeti; këtu u përkund në djep dhe këtu do ta ketë edhe banesën e fundit. (Hamit Aliaj u varros këto ditë me nderime në vendlindje).

Teoria e mjedisit si koncept teorik është e kapërcyer, por as kritika moderne nuk e mohon rolin e vendlindjes dhe të fëmijërisë në formimin shpirtëror të krijuesit.

Hamiti e kaloi fëmijërinë në vendlindjen e tij, në një vend ku bashkëjetonin doke e zakone, ku këngët dhe legjendat e moçme ishin akoma rit i mbrëmjeve. Rriste shtatin në kodrat dhe livadhet e fshatit dhe mrekullohej nga tingujt e fyejve të barinjve që çdo verë ua mësynin bjeshkëve të Shkëlzenit, ndërsa tufat e deleve, formonin në imagjinatën e tij poema pa fund me vargje të bardha… Ky ishte sfondi ku poeti filloi të thurte vargjet e para në fletoret shkollore, që i fshihte nga sytë e të tjerëve… Nëna e tij, një grua e fortë, e cila shpesh dinte të ishte edhe burrë, do të ishte mbështetësja dhe frymëzuesja e tij më e madhe. Ajo i dha të birit jo vetëm dashuri prej nëne, por i mëkoi edhe shpirtin artistik…Vendosja e fshatit të tij të lindjes përballë Kosovës, e cila ishte disa minuta afër, por mijëra vjet larg, kur shikoje gardhin e përshkuar nga korenti vdekjeprurës, ka qënë një dhembje e gjatë, por edhe një burim frymëzimi për shumë poezi të poetit, që e vuante paradoksin historik të ndarjes përgjysmë të trupit të atdheut, thuhet në një shënim të shkruar me gjasë nga vetë autori ose nga ndonjëri nga miqtë e tij letrarë.

Ky është kufiri i parë nga ajo anë. Po nga kjo anë?

Në një takim letrar në Pogradec, vite më parë, pata thënë: “Tërë jetën e kemi soditur nga larg këtë qytet, jemi orvatur më kot ta rrokim me shikim, duke i marrë mëri sytë tanë që s’kishin forcë të shihnin përtej, në anën tjetër të masivit ujor të quajtur Liqeni i Ohrit. Vështrimi ynë nga brigjet e Strugës arrinte shumë-shumë deri te Lini i futur si hundë në liqen. Nga Struga Pogradeci nuk mund të shihej, por vetëm mund të merrej me mend, kurse kënaqësinë e të soditurit të konturave të tij e përjetonim kur shkonim në të rrallë në Shën Naum. Nga bedenat e manastirit të lashtë, ku murgj dhe policë rrinin bashkë, e shikonim tinëz, me mall, qytetin që ishte aq afër dhe aq larg njëkohësisht. Ky është Pogradeci i djalërisë sime. Pogradeci im i dikurshëm. I papërsëritshëm”.
Treva nga e cila vjen Hamit Aliaj dhe një varg poetësh të tjerë të talentuar (Anton /Ndoc Papleka, Besnik Mustafaj, Buçpapajt Mujo e Skënder e shumë të tjerë) quhet ndryshe “Malësi e Gjakovës”. Malësorët e fshatrave të Tropojës pazarin e bënin në Gjakovë, ku zbrisnin për të shitur e blerë, por edhe për të lidhur miqësi e krushqi, derisa ky qytet shqiptar nuk iu shkëput Shqipërisë, ashtu siç ndodhi edhe me shumë qytete e fshatra të tjera të Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare. Xhevahir Spahiu e Bardhyl Londo kanë shkruar vargje pikante për “Vitin 13”, që në letërsinë shqipe ka marrë përmasat e një figure topike (toposi i ndarjes përgjysmë të trupit të atdheut), por Hamiti i ka shkuar deri në fund këtij motivi, duke e shtrydhur fjalën “derisa gjak t’pikojë”, siç do të thoshte Azem Shkreli.

Te poema e tij e jashtëzakonshme, por e pavënë re, Zeka i Zi, me të cilën mbyllet libri Lotin nuk ta fal, lexojmë vargjet: “E kemi parë Zekën e Zi,/ me kokë nën sqetull rend./ E lë kokën në një lis/ e lisi shqip flet, / e lë kokën në një gur / e guri flet si njeri, / e lë kokën në një re/ e reja vetëton,/ ia lë kokën tokës,/ toka rend, vrapon”, për ta përmbyllur frazën me një figurë shumë të përhapur në letërsinë shqipe, nga Barleti e gjer tek Kadare, atë të ndarjes së kokës nga trupi: “Koka në bjeshkë, trupi në det”.

E krijuar në një periudhë gjysmëshekullore dhe e shpërndarë në shtatë vëllime (Bjeshkët janë mbiemri im, Një vend e ruaj për ty, Lotin nuk ta fal, Mungon Viti Një, Njëqind vjet e Martë dhe E hëna e përtejbotës, ky i fundit me haiku), poezia e Hamit Aliajt është homogjene për nga përmbajtja dhe pothuajse e nivelizuar për nga vlera.

Hamit Aliaj është pa dyshim një nga krijuesit më të talentuar të brezit të vet. I veçantë me botën e interesimeve tematike, ai është i veçantë edhe me shprehjen dhe sintaksën poetike. Në poezinë e tij shkrihen natyrshëm rrëfimi dhe lirizmi, figura dhe mendimi, toni epik dhe elegjiak. Me një qartësi e thellësi të lakmueshme, që rrallë haset tek i njëjti poet, ai i flet lexuesit për të vërtetat jetësore dhe paradokset e historisë.

Rexhep Qosja, në një intervistë dhënë shtypit shqiptar, e pati quajtur Hamit Aliajn “poet që të bën mik të përjetshëm shpirtëror” dhe “që do ta nderonte çdo letërsi evropiane”. Fqinj me Hamitin për nga vendlindja, profesor Qosja shquan “mendimin subtil, pamjet krijuese dhe figurat befasuese” si veçori të stilit të tij. Këtyre karakteristikave, u duhet shtuar edhe imagjinatën e pasur, origjinalitetin e shprehjes dhe aftësinë për të depërtuar në thelbin e fenomeneve të jetës.

Subjekti lirik i kësaj poezie bredh lirshëm nëpër kohë e vende, nga Ballkani në Evropë, nga antika në kohët moderne, nga Albanopoli në Fushë Kosovë, për t’u kthyer sërish te shtëpia e tij “pesëqind metra larg dhimbjes”.

Hamit Aliaj do të mbahet mend edhe si krijues tekstesh për këngë. Shkroi shumë të tilla, por disa prej tyre janë bërë pjesë e kujtesës kolektive. Me këngën e tij “N’Dardani bjen nji tupan” studentët e Prishtinës dilnin në demonstratë. Ata ishin krushqit e lirisë së Kosovës, që do të vinte me shumë mund e sakrifica. Edhe Hamiti ka dhënë kontributin e vet për këtë ditë, sepse nuk luftohet vetëm me armë, por edhe me art. Pas çlirimit të Kosovës do t’i bëhet e mundur të vinte për herë të parë në Gjakovë, aty ku të parët e tij dikur vinin për çdo javë. “Njëqind vjet për të mbërritur tek ti…/ Jam më i pasuri mbi dhe:/ Kam timen këtë natë/ Që ndan mijëvjeçarët” – thuhet në poezinë Nata e parë në Gjakovë, shkruar në vitin 1999. Ndien gëzim për këtë takim, por edhe dhimbje e trishtim për krimet që janë bërë në Kosovë, krime para të cilave do të trishtohej edhe vetë Shekspiri: “Ju lutem, mos m’i thoni gjë Shekspirit/ se i djeg librat e tij”.

Ndryshe nga shumica e kolegëve të tij poetë, Hamit Aliaj e krijoi veprën e vet në heshtje. Ai nuk ishte poet i çmimeve e promovimeve, as i ekraneve e portaleve, por krijues vargjesh të denja për çdo antologji, që shpresojmë të mbijetojnë edhe në këtë katrahurë vlerash e kriteresh.

Hamit Aliaj e nisi udhëtimin e tij nga fshati i lindjes për t’u bërë banor i Parnasit shqiptar. Rruga drejt majave të artit nuk është e lehtë. Ajo është e gjatë dhe e vështirë edhe kur nisesh nga ndonjë metropol e botës, se jo më nga një fshat i vogël mes malesh. Shikuar nga ky aspekt Hamit Aliaj mund të quhet një sfidues i madh. Përgjithësisht i tërhequr në jetë, ai guxoi si poet. Kërkoi hapësira të reja shprehëse, duke i mbetur besnik formimit të vet shpirtëror, që i ka rrënjët te tradita e vendlindjes dhe filozofia e njerëzve të saj.

Dy-tre librat e tij të fundit (Mungon Viti Një, Njëqind vjet e Martë dhe Hëna e përtej botës), të botuar në periudhën 1997-2017, tregojnë se Hamiti i ndiqte trendet e reja të poezisë në hapësirën shqiptare dhe më gjerë, por pa rënë në grackën e snobizmit dhe të epigonizmit. Vërtet që këta libra sjellin diçka të re në konceptimin e vargut (herë-herë deri te poezia e tipit vizual), mirëpo libri i tij më i mirë, më homogjen dhe, madje, edhe më modern mbetet vëllimi Lotin nuk ta fal, i botuar në kapërcyell të dy epokave, në vitin 1990 shtëpia botuese “Naim Frashëri” (në 2000 kopje).

Në antologjinë Muza e Mëmëdheut (Njëqind poetë për Atdheun), botuar në 100-vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, Hamiti prezantohet me poezinë Shtëpinë e kam pesëqind metra larg dhimbjes, vargjet e së cilës janë vënë edhe në kopertinën e mbrapme të librit.

Shtëpinë, mbështjellë me një re të bardhë,
në Veri e kam, pesëqind metra larg dhimbjes,
piramida 6 përballë.

Miqtë e mi të letrave kanë surpriza të zymta
kur më vizitojnë,
dil nga legjendat, më thonë kritikët, po ç’të bëj:
ashtu real, jashtë çdo fantazimi,
i marr për dore dhe ua prezantoj
vitin ’13, çunak të përgjakur.

Ç’të bëj. Toka ime s’ka klithur kurrë në qiell,
klithmat i ka lënë në gurë e në drurë,
në një djep klithmash jam rritur,
dhe themelet e shtëpisë klithma i kam
pesëqind metra nga piramida 6.

Gjumin s’e kam pasur kurrë të qetë:
rënkon toka pranë shtëpisë sime në Kasaj
nga prerja e madhe e vitit trembëdhjetë.

Net për net më duhet
të zgjohem nga britma fëmijësh të prapë,
të dal jashtë, t’i kap për veshi,
Bismarkun, Lord Grejin, Bikonsfildin,
kral Pjetrin, Nikollën, Çubrilloviqin
e më të rinj që emrin s’po ua them,
në gjuhë të ndryshme shahen ndyrë,
zihen si rrugaçë
aty te piramida 6.

… Shtëpinë e kam pesëqind metra larg dhimbjes
pranë një meridiani të këputur e kam,
të tjerat merren me mend.

Vargu i fundit: “të tjerat merren me mend” e lë të hapur kuptimin e tekstit, që nxit asociacione e përsiatje nga më të ndryshmet.

Dikush profetizonte se shqiptarët do të bashkoheshin në vitin 2012; të tjerë thonë se do të bëhemi bashkë në BE, por ka edhe të tillë që nuk e duan bashkimin e Kosovës me Shqipërinë! Çka s’ka ndër ne! Por, për fat, ka edhe poetë si Hamit Aliaj i Tropojës, si Agim Spahiu i Kukësit e Visar Zhiti i Lushnjës (dhe i burgut) e dhjetëra të tjerë anekënd Shqiptarisë, që kanë kënduar me frymëzim të vërtetë, bukur e dhimbshëm, për dramën e ndarjes dhe ëndrrën e bashkimit. Moikom Zeqo e quante “Ribërja e Atdheut”. Nga demiurgët De Radë e Naim e këndej, vazhdon kjo “ribërje”. Dhe do të vazhdojë edhe në të ardhmen.

blank

GJAKOVË: DREJT MITINGUT TË POEZISË, JUBILAR, TË 60 ME RADHË- Cikël poetik nga AZEM SHKRELI- Përgatiti për botim MUHARREM KURTI

RUBRIKA: Krijues të shquar të letërsisë bashkëkohore shqipe, ish pjesëmarrës dhe kontribuues në Mitingun e Poezisë.
Azem Shkreli (1938, Shkrel, Pejë-1997, Prishtinë) Botoi librat me poezi: E di një fjalë prej guri( 1969), Nga bibla e heshtjes (1977), Kënga e hutinit (1986), Nata e papagajve (1990), Zogj dhe gurë (1997). Gjithashtu ka shkruar tregime dhe romane te suksesshme e drama. Konsiderohet njeri prej poeteve me të mirë të poezisë shqipe bashkëkohore, poet i figurës dhe mendimit të thellë në vargje. Ka udhëheq disa mitingje në vitet tetëdhjeta të shekullit njëzetë, si kryetar i Këshillit të Mitingut. Disa herë e kam dëgjuar, amanetin e tij, ( në Pobergjë e në Bilifeld etj), për të ruajtur Mitingun e Poezisë nga shthurja dhe shuarja.
Ka fituar çmimin Poezia më e mirë e mbrëmjes qendrore, me poezinë e tij, në Mitingun e poezisë të 25 me radhë në vitin 1988 dhe libri më i mirë i botuar ndërmjet dy mitingjeve.
Poezi të Azem Shkrelit:
DHIATË E RE
.
Sikur erdhën panë e bënë e shkuan
Do bjerë dhe mbi ne njëherë këmbona
Vijnë të etur. Njësoj afshëm duam
S’jemi ne. Por do të jetë e jona.
.
Thotë njeriu dhe zbret i urtë ndër bimë
Djalli e di se në ç’vend u poqën të parat
Pemë të mendimit të mirë. Me urtinë
E kësaj dhiate ne stërpikim arat
.
Shollit të ditës s’i dihet spermë komete
Ky lloj Shën Njeriu do bibël te re
Një fe tjetër. Fe besimi në vete
Amen. Koha e jonë s’guxon të kohosh pa ne.
.
KRONIKË ILIRE
.
Në fillim ishin zogjtë, lumenjtë, ilirët
Hanin ilirisht dhe punonin ilirisht tokën
Lindnin dhe vdisnin lirë, shlirëshëm, ilirisht
.
Pastaj erdhën turrë-turrë nga perëndimi
Kërkonin tokë ilire, qiell, ujë, ajër
U thanë: i paskemi të artë gurët, të bukët tokën
.
Pastaj erdhën turrë-turrë nga lindja
Kërkonin tokë ilire, qiell, ujë ilir
U thanë: i paskemi këngët dhe kafkat të bukura
.
Deshën t’i vënë në një tumë, deshën
T’u japin balsamin e luleve
.
PSALM PËR KOSOVËN
.
Kur pikon gjak
Kalliu, kur piqet vera
.
Kur hyn në gjakun tim
Nusërore e të behëm krushk
.
Më mëso vetëm t’i bie
Kitarës, më mëso të vdes bukur
.
VARGJE ME VLORË
.
Dita që hyn në ketë varg valonte e vlortë
Nga froni i fjalës ligjëronte Pleqëria Shqipe
Me flokë të flokorët zbardhur nga të kabardhat
Trembte djajtë dhe mërinë nga Arbërishtja
Tej nga Sazani po sogjonin ditë e natë zanat
Atë qëndismë me të cilën bekuar ilirisht zotit
E mira Marigo po të jepte bukuri të bukur
Thua se po zbriste nga ndonjë strofë fishtiane
Dilte nga epika një burrë me dy kobure
Të puthte në Shqipe; ta bënte trimërinë trime
Te Deti flisnin vetmevete unë e Ali Podrimja
Ky Zogu ynë, i uruari, dy orë, dy ngjyra
Kuq e Zi Flamuri dhe Kuq e Zi Kosova
Na paç, o Shpend, dhe të paçim Tomor malet
.
Vlorë, nëntor 1992
.
BALLKANASIT
.
Secili Olimpin
Më të lartin, Itakën më të bukur
.
Mbi rrathë të Arkimedit
Troku i kuajve të tyre të Trojës
.
Turren prapthi kohëve
Mesjetëve, vdesin në Kosovë
.
Kthehen fitimtarë
Me kokën e tyre në shtizë.
blank

GJAKOVË: DREJT MITINGUT TË POEZISË, JUBILAR, TË 60 ME RADHË- Cikël poetik nga ESAD MEKULI – Përgatiti për botim MUHARREM KURTI

RUBRIKA: Krijues të shquar të letërsisë bashkëkohore shqipe, ish pjesëmarrës në Mitingun e Poezisë.
Esad Mekuli (1916, Plavë-1993, Prishtinë) Botoi librin me poezi: Për ty ( 1955), më të cilën konsiderohej Migjeni i Kosovës, për shkak të përmbajtjes sociale që kishin poezitë. Ka ndihmuar shumë jetën kulturore dhe letrare në Kosovë, çka na mungon një i tillë ditëve të sotme. Është marrë edhe me përkthime.
Është fitues i parë, në Mitingun e Poezisë të 20 me radhë në vitin 1983, Poezia më e mirë, e Orës qendrore të Mitingut dhe libri më i mirë botuar ndërmjet dy mitingjeve.
Poezi të Esad Mekulit:
MBRAMJA
.
Si tufa mëndafshi t’artë në të kaltërtën shami,
n’mes dy duersh t’bardha, dy kodra nën bore-
flakron perëndimi… Retë mbi krye përorë
ngasin nëpër qiell dhe zhduken n’hapsi
.
…Dhe drita e mbrame shuhet mbi çdo sukë:
cipa e natës shtrihet mbi fusha t’përhime,
malet heshtin n’errësi sime qenë të ngrime,
si t’humbëte jeta- çdo gja u nxi, u zhduk.
.
N’ ajri ndihen klithmat e natës që ra-
drujt pranë rrugës lehtas era i përkund…
………………………………………………………..
Ndërsa dita e bardhë, e tretun dikund,
Shigjeta të flakta mprehë errësirës me i ra.
Terri sundon botën. Katundet e shtrime
Në mes të natës prehen n’ luginë me andrrime.
.
DY SHQIPONJA
.
Mbi Grykën fluturon Shqiponja, shiritit të rrugës,
buzë lumit, çan Njeriu shallbardhë.
Dy banorë të pandamë të këtyne e shkambijve.
Në sytë- retë pandamë të këtyre shkambijve
shkuma e Bistricës
.
Dhe- tentenet e blerta të pishave mbi shkambij.
Në sytë- vendimi: me qenë, me qëndrue edhe
kundër ashpërsisë së rrethit, edhe kundër
skamjes e vorfnisë….
.
Edhe Shqiponja, edhe Njeriu shallbardhë, edhe
Bistrica,edhe Pisha mbi shkamb- sa fuqi
Jetësore të puthuna në nji vend të kësaj natyre
të vrazhdë e të bukur!
.
Pse- jeta asht luftë e papreme për hapsi, për
gjallnesë- kundër çdo shtrëngese, çdo
vërshimi shkatërrues!
.
VËRSHIMA
.
Banë çka banë këlshedrat-
shpërthyen, rrënuen pendat
dhe shkyen qiejt prej nalt.
.
Uji vërshoi anembanë…
Prej dheu, qielli, aman,
kush hidhet me belanë?
.
Po shemben shtëpitë, kërdi,
rrokullisen hamarët në stuhi-
natë, e dita moti ka gdhi…
.
Vërsulen lumejtë turbullue,
ura bartin- hidhrue,
brengë mbi ujë tërbue.
blank

Zogjtë ikën pa na përshëndetur- Cikël poetik nga HAMIT TAKA

PAVARESISHT…

Pavarësisht se ne nuk jemi më bashkë
Dhe duart s’t’i prek më as fort as lehtë,
S’më harrohet kur më thoje: je qesharak,
I çthurrur, por je i çiltër e plot jetë;

Pavarësisht se unë shpesh para teje
Dikë tjetër me afsh e përqafoja fort
Dhe tek ti vërshonte ai zjarr prej rrufeje,
Që të digjte se nuk më përqafoje dot;

S’më harrohet emri yt dhe ajo jo-ja e qetë,
Ditën dhe natën çdo gjë më kthjellohet…
Edhe hëna kurrë mbi ne të mos jetë,
Që zemra jote kurrë të mos lëndohet!

Faleminderit po ta them sot nga zemra,
Për atë që pa e ditur as ti dhe as unë:
Ne u deshëm aq fort sa duhet ëndërra,
Për orët kur Hëna na ndriste aq shumë…

 

 

 

GJYSHES
Gjyshja ime, që vdekja e ka harruar
Çapitet në kopsht me diell e me shi…
Lamtumirë, gjyshe, më kot je trishtuar
Që nipit ia le kopshtin trashëgimi;

Ytnip nuk kthehet më në ato vise,
Mos u merakos e mos m’u tret si qiri,
Unë vetëm dashurinë tënde dua në hise
Dhe kujtimin e gërshetit, pis të zi;

Ndjej mallë, një rrënqethje prej rrebeli,
Kur të shikoj sot me thinjat shpurpurisur…
Unë kam kënduar për gërshetin gjer te beli,
Që shpleksje mbi gjoks si ylber i harlisur;

Dhe prapë unë do të thurr vargje të rimuar,
Vargjet janë pasioni im i keq…
Mbaj mend se dikur të çelnin lulet në duar,
Tani të dridhen, s’të binden më për dreq;

Po mos më rri më në kopsht, në erë e në shi
Se mos merr bronshitin, o e bukura ime,
Unë do ta paguaj sa të dojë një njeri
Me zell t’ia bëj kopshtit të gjitha ato shërbime;

Veç buzëqesh, ti, o shpirt i papërlyer,
E dëlirë si foshnjë, e urtë si shenjtore,
Se ashtu vdekja largohet e zhgënjyer
Dhe unë u thurr vargje thinjave hyjnore;

LIGJET E GJYSHEVE

Drurët në pyllë u rralluan,
Djemtë tanë të bukur u rralluan,
Zogjtë ikën pa na përshëndetur
Një adresë nuk e lanë se ku shkuan;

Na mbetën arat pa u lëruar,
Tufat na mbetën pa barinj,
Na mbetën fletoret pa u shkruar,
Këngët na i këndojnë korbat e zinj;

Ne mbetëm qyqe të vetmuara,
Zemrat mbetën fole të braktisura,
Gjejmë lodra fëmijësh të harruara
Si relike nga epoka të përmbysura;

Ne gjithë ditën presim që të ngryset,
Lusim ëndrrën që nata të zvarget,
Dhe i themi vdekjes që të niset
Të vijnë djemtë të na hapin varret.

 

GREKES

I flas qartë në gjuhën time,
Herë me sy e herë me buzë:
“Ma kthe, të lutem, një përgjigje,
Mos ma zgjat pritjen tërkuzë”;

Grekia ikën tërë kapriçio,
Tinëz më shikon si ketër.
“Do të të ngjitem si mastiço
Apo pret diku një tjetër?…

Në je nga fisi i Odisesë,
Në Trojë ende digjet flaka…
Dëgjo dhe fute në kujtesë,
Mbiemri im vjen nga Itaka,

I ka rënë vetëm një “i”
Siç bie shpata e luftëtarit,
Kur shikon se vjen drejt tij
Një princeshë në majë të kalit;

S’e njeh ti kapriçon time,
S’ke provuar gjak shqiptari,
Për një bukuri sublime
Ngrihet fisi gjithë nga varri”.

I kthej shpinën, po s’më iket,
Ç’është kjo udhë-rreth vicioz?
Koha rrjedh, po malli ngjitet
E shpirti bredh si skandaloz;

Më thërret me zë të ndrydhur,
Hedh baluket tërë finesë,
Por unë kam përvojë të hidhur
Grekes nuk i zë më besë;

Më afrohet, frymën ia ndiej,
Pres një puthje zjarr e shpuzë,
Me dorën lehtaz që i dridhet
Ma vë kryq gishtin mbi buzë:

Syëmbël si drenushë e egër
Më hedh vështrime plot qortim;
“Jo,- thotë grekia,- ju poetët
S’ keni besë dhe as guxim;

Kujtoni ju se me ca vargje
Mund t’i bëni kurthe zemrës?
S’e prekni dot zjarrin mister
Që digjet thellë në gji të femrës;

S’jam një lule e posaçelur
Ma kanë thithur shpejt nektarin…
“Poeti, – thashë, – duke përkëdhelur
Ta rikthen ty afshin, zjarrin”…

Bukur, bukur, arvanitas
Më thotë dhe më përqafon:
S’e dëgjon ti zemrën time
Gjaku shqip të flet, këndon…

Ndryshe s’ishe kaq e bukur
Kaq e çiltër e kaq krenare,
Me dlirësinë tënde rinore,
Me buzëqeshjen ledhatare…

 

MULLISI

Te mulliri i fshatit,
Te jazi plot ujë
Kujtimi i mullisit
Ngrihet pa bujë;

Si një kalë i moçëm,
Që ripërtip tagjinë,
Mokrat e gurta
Përtypnin urinë;

Kënga e trokashkës
E ashpër, monotone,
Mielli i bardhë
Si qumësht lehone;

Bluanin fshatarët
Pak misër, pak grurë,
Arom’e freskët buke
Dilte nga çdo furrë;

Nuk mbante mullisi
Llogari e defter,
Dhe gojën e kishte
Të ëmbël sheqer;

Të butë miellin
Mullisi e mbante
Dhe hakun e vet
Jetimëve ua ndante…

blank

Ruhu nga burgu i Tartarit! – Tregim nga Përparim Hysi

 

Prolog
Sot do vij për lexuesit me një tregim që më rri ulur në kujtesë prej kohësh. Ngaqë dua të jem   më i drejtpëërdrejtë me lexuesit,dua t’u them se që të tri”pasazhet” e këtij tregimi, e kanë vendndodhjen në PETOVË të Fierit. Petova është vendlindja ime dhe,edhe pse i kam kaluar 80-vjetët,PETOVA jeton me mua pazgjidhmërisht. Më rri në kujtesë si ai kostumi mbi kremastar në dollap. Petovarakët,venë e vijnë në kujtesën time,burra e gra ashtu siç i kam njohur. DHe kam arsye që t’i kujtoj o grupe-grupe,qoftë dhe një nga një. Deri në moshën 16-vjeç,familjarisht kemi jetuar në Petovë dhe,kur u larguam,u vendosëm mu pranë Petovës,në Mbrostar-Ura. Lidhja ime shumë e ngushtë me Petovën,përkon dhe me një fakt tjetër: afro për 25-vjet me radhë unë kam qenë mësues në Petovë, I njoh të tërë dhe në një nga vjershat e mia,kam thënë:”… edhe,po u qorrova,shtëpitë e Petovës i gjet me tahminë”. I kam dashur dhe më kanë dashur. Nuk e kishin për gjë që të më besonin edhe mendime që atëherë,po t’i referohemi kohës(fliet për vite 50-90 të shekullit tjetër),ishin me pasoja apo përbënin rrezik. Të vjetrit besonin se njihnin baban tim dhe të rinjtë se më njohën si mësues.
*     *     *
Unë banoja në Mbrostar-Ura,dy km larg nga Petova dhe në shkollë vija me biçikletë. Kisha hyrë në Petovë dhe,kur po i afrohesha shkollës,mu buzë xhades,ku kishte shtëpinë më bëri pritë xha Qamili.
-Mbaje pak”kalin” dhaskal,- foli pak si i murrtyer xha Qamili. Xha Qamili vjen paksa si çehrezi,është i zgjuar nga ata lloji që nuk ia ha qeni shkopin,por në këtë”kalin” për biçikletën time,sikur fsheh një mllef që do ta zbrazë.
Zbrita,i dhashë dorën dhe,ndërsa doja ta pyesja se pse më preu rrugën,më tha:- E di pse dola këtu? Ta mban mos shkosh në shkollë sot dhe urdhëro nga unë. Emri i Zotit,- vazhdoi,- po erdhe,një zog do e navasim ashtu të skuqur dhe një tjetër do ta jap me vete. E kuptova që qe bërë hundë e buzë dhe nuk kishte ku e shkarkonte mllefin e tij dhe më gjeti mua. Unë,ngaqë e njoh mirë se  ç’burrë me karkater,është, ia prita:
– Më duket se ke shkelur një xhind që në sabah?!
-Shkelur,-tha ai,- jo,jo,por xhindi ma ka lëruar nënën deri në kockë. Ja,hidhi sytë! Ma ka futur martinelin mu tek pragu i shtëpisë,i biri i Abazit. I biri i Abazit,ishte brigadieri që i kish dhënë urdhër traktoristit që të plugonte dhe atë copëz rrugë që i shkonte pranë shtëpisë  xha Qamilit. E kuptoja ku i rrihnin çekanët atij,por ç’mund të bëja . I dhashë fjalën se me të mbaruar mësimin do vija të pija një kafe. Dhe shkova. Më priti me duarët në qafë dhe unë,për mos ta vënë në shtrëngesë të zonjën e shtëpisë,i thashë:- Tani më llafos mbarë e prapë, se,sa të pi kafenë dhe do iki.
Dëgjo,- më tha,- ti e di punën time. Se goja nuk më lë rehat,po,kur shoh që ma futin plugun mu në”ulluk apo mu në trragë të by…”,nuk shkel xhind,por bëhem me xhinde. Ky.”Tartari”,që na i ka  mbathur dy opinga në një këmbë,nuk ka shok mbi dhe. ja,të flasim troç, se ti je djali i Hazizit (imatë), ky të fut në apsanë qoftë dhe për një fjalëgoje, Ja,kaq sa të thashë ty,për martinelin e djalit të Abazit, drejt e në burg dhe ruhu nga burgu i Tartarit,të keqen Pepja tyja! Burgu kishte dhe në kohë të Zogut,por jo or jaranxhani. Më ra një mik muana në kohë të Zogut në burg dhe o burrra una tek miku sikur s’e kishin futur në burg,por kish bërë yner. Mirë,mirë,por e këtij është kolerë e shkuar kolerës. Pse ta zgjat? Ja,mos o Zot, të futën në burg tyja, të vjen njeri të shohë? As babai,as nëna, as gruaja se të shuan me bina Tartari.Tani po më dukej sikur “TartarI” po përgjonte bisedën tonë të rrezikshme dhe nga çasti në çast,mua do më vinin hekurat. Xha Qamil,u mundova ta mbaj me gajret, do bëhet më mirë se nuk i dihet. Opo lëre atë muhabet,por mos harro këtë që të thashë:- Ruhu nga burgu i Tartarit!
*      *     *
U bë tufëzimi i lopëve dhe Dania dhe Rifati nuk pranuan  t’i tufëzojnë. – Do kini qumësht me bollëk,- u thanë. Po ku dëgjonte Dania nga ai vesh. Kish nja një javë që ishin  tufëzuar lopët. Qumështi shitej mu pranë shkollës dhe në mëngjes gratë mend përlesheshun me njëra-tjetrën,se nuk kish qumësht.Dania:-Hë,nuk  ju thashë që mos i futni lopët.Alidia ime e moli, e pshewshi dhe i dhamë një të ngrënë unë me fëmijët.Ja,kështu,u pafsha që t’i bini njëra-tjetrës me kusi.Drejt e mu në kokë,se koka  jua a ka fajin.Dhe qeshte duke e çuar buzën veshë më vesh.kaq mjaftonte që Dane,për agjitacion e propagandë ta çonin drejt e në”burgun e Tartarit”,por PETOVA ka patur burra të tillë që nuk e “vrisnin” tjetrin prapa krhahëve,se aty ishte dhe sekretari i partisë,Bani Tego,por dhe kryetari i këshillit Halil Tafa, Bën një sy qorr e një vesh shurdh dhe Bani  i tha:-Ik, o Dane,mos na hap punë kot.
Tjetri që nuk i tufëzoi lopën qe Rifati. Nuk  e fut lopën në tufëz,una.se dua “punëzyre”,ngulmoi Rifati. Ore.- i them një ditë,- si kërkon “punëzyre”,kur vetëm filloren ke bërë. Me fillore,pa fillore,por lopa më mban gjallë muana,Papi,se ti ma ngroh xhepin njëherë në muaj,kurse unë ta mbaj kokën në tra. Nuk e futi lopën,pa e shtoi me një mëshqerrë dhe,pastaj, bleu dhe një gomare dhe më thoshte duke qeshur:-Tufëz më kërkonin,tufëz e bëra. Edhe ky mund të shkonte në”burgun e Tartarit”,por PETOVA kishte njerëz babaxhanë.Asnjë petovarak nuk e pa”burgun e”Tartarit” në 50-vjet,me përjshtim të ndonjë adoleshenti për ndonjë burg ordiner apo për ndnjë sherr me  rrezikshmëri jete.
*      *    *
Epilog:
Ky shkrim imi le të jetë si”taksë” që duhet të paguaj për PETOVËN dhe petovarakët kudo që janë.Fjala ime e fundit është:- Petovarakë ju dua!

 
                                       Tiranë,17 mars 2023
blank

JACQUES LACARRIÈRE: AUTOR, FILOZOF, FANS I SUFIZMIT- DISA KUJTIME TË PËRBASHKËTA POETIKO-MISTIKE- Nga Skënder SHERIFI

ME PRAPA SFOND … UDHËTIMET MES TOKËS DHE KOZMOSIT
NËNEN XHEVAHIRE, DERVISHE DHE PIKTORIN ELEKTRICIST OMER KALESHI.
____________________________________________________________

Më rikujtohen ca momente të bukura shkëmbimi dhe dialogu me mikun tim, autorë fantastik, filozof, spiritualist, specialist i Mitëve antike, sidomos i Greqisë historike dhe i Egjiptit milenarë, i thelluar në historinë e feve, në besimet alternative, shumë i afërt me sufizmin, hinduizmin, orientin e vjetër tradicional, udhetarë i palodhshëm, njeri i etshëm dhe kurioz mbi gjithçka, humanist, amatorë i vërave, i gastronomive tipike të regjionëve, i respektit ndaj traditave antike, i bukurisë femërore, dhe aq më tepër i peizhazheve, pasi që më kujtohet një libër gjenial që e ka pas shkruar, me temë themelore, shëtitjen ose bredhjen e tij, 1 vit komplet nëpër Francë, qoshe në qoshe, në të katër anët, gati pëllembë për pëllembë, në hulumtimin e shpirtit francez autentik dhe të gjenezës apo tipologjisë gjeografike të Hekzagonit. Botim i vitit 1974 me titullin « Chemin faisant … 1000 kilometra me këmbë, nëpër Francë ».
Dhe disa herë, më ka pas shkuar mendja edhe mua, për ta bërë atë udhëtim intim dhe atipik, në hapat e tij dhe me librin e tij në dorë, si referencë shoqëruese.
Pra, është një ndër ata persona, të cilët më kanë përcjellur si miq, si vëllëzër apo babai shpirtërore deri sot në jetë. Ka qenë njeri i afërt, i dashur, humanist i kulluar, gati një person i urtë, në sensin budist, sepse e kishte mbrri në mënyrën e tij, për nga studimet, leximet dhe eksperiencat jetësore të shumta, një lloj kulmi ose « nirvane ».
Gjithmonë e kam ndier vetën të lumtur, të plotësuar dhe të ushëqyer shpirtërisht dhe intelektualisht me atë Njeri aq të kultivuar, se ka qenë enciklopedi e gjallë dhe ka pasur një bagazh impresionues në shumë fusha të dijës, ka qenë tamam universal, se shpeshherë njerëzit nuk e dinë fare, ngaqë janë siperfaqësorë dhe nuk i analizojnë gjërat në thellësi … Por kur thuhet fjala « Universitet » nënkuptohet me logjikë të shëndoshë, që aty përmbrenda e ke idenë, që këtu në këtë ndërtesë që quhet universitet mbretëron dhe mbrohet DIJA UNIVERSALE … aty është sensi i vërtetë, do me thënë diçka që përputhet me filozofinë e Njerëzve emblematik të RILINDJEVE të mëdha evropianë … dhe ashtu kanë qenë gjenerata e Volterit, Viktor Hugo, Racine,
Corneille, Shakespeare, Erasmus, Diderot, Rousseau, Da Vinci, Montaigne, Montesquieu, e deri tek Ajnshtajni … por edhe ato personalitet e librit tim kanë qenë dishipuj të asaj shkolle universaliste të Rilindjës … pra, kultura e pafundme !
Shikojeni ju vet qiftin e Jacques Lacan-it, Claude Lévy-Strauss, këta surrealistat të cilët kanë studiuar mjekësinë paraprakisht … këta që kanë studiuar drejtësinë dhe shkencat politike dhe që janë bërë artista … Ashtu ka qenë Jacques Lacarrière !
Një bibliotekë e gjallë, por pa pretendime ekstreme, pa arrogancën parisiane, narcisizmin e metropolëve, përkundrazi me thjeshtësinë e një çobani … Bravo !

Dhe gjithë atë kulturë që e kishte, nuk e ekspozonte, nuk e theksonte, sa për të na bërë me kuptuar, që neve nuk e dimë as të dhjetën e tij dhe jemi komplet inferiorë, dhe apo e shihni se sa shumë dije kam unë, more injoranta ! Jo, të vlerësonte ty me kufinjtë e tu, në maksimum, të enkurajonte për ta vazhduar rrugën tënde ashtu siç je dhe ta jipte vlerën dhe rëndësinë e duhur të një Njeriu, i cili i duhet kësaj Toke !
Jemi takuar disa herë nëpër Paris, kafe, bare, libraria, parqe dhe tek apartamenti i tij në Paris-in, 13 – tek lagja e quajtur kineze ( Chinatown ) por pa Roman Polanskin dhe ganget e triadave aziatike, në numrin 158, të bulevardit Vincent Auriol, një ish President francez, të cilin e ka harruar çdokush. Na priste nganjëherë shoqja e tij Silvia me një koktel, një embëlsirë, apo një verë me pak djathë. Dhe sa herë që vinte në Bruksel, më lajmëronte me telefon përmes mesazhit … shkoja për ta marrur tek stacioni i trenit dhe e për ta dërguar aty ku dëshironte, vetëm, ose me një mik të afërt kosovarë, zotin Shefqet Gashi. E çonim në disa kafe karakteristike të kryeqytetit belg, varësisht a preferonte ndonjë birrë artizanale apo ndonjë vërë. Por çuditërisht më pyeste me insitim për nënën time zonja Xhevahire Sadria, një mistike e lindur, me orientim sufist të dervishëve, ngaqë, i interesonin Personat të cilët e kanë marrur besimin spontanisht, si pasojë e një thirrje, apeli, transmetimi misterioz qiellorë, që kanë qenë të predestinuar apo të zgjedhur nga lart për atë punë, apo mision. Dhe donte për ta kuptuar pikënisjen, sesi ka ndodhur ai fenomen që në fillim, nga ka ardhur dhe sesi është zhvilluar, apo shfaqur pastaj … si ka evoluuar ? Dhe nëna ime ishte model shembullor për atë punë ! Vetëm ky me aktorën e famshme Annie Girardot, më pyesnin me pasion dhe insistim mbi aktualitetin e nënës time, bile më befasonte rëndësinë që ja jipnin. Por ishte një realitet objektiv … Pse ? Ngaqë ishte si Bernadeta e Lurdit në Francë, një Person i lindur me atë predispozim mistik, ishte po thuaj e zgjedhur nga Zoti, nga fuqitë e larta, i kishin ardhur vizionet dhe mesazhet, që nga mosha më e ré, ishte e thirrur dikund tjetër dhe ishte e lidhur me forcat okulte të botës paralele. E kjo i interesonte zotit Lacarrière ! Pastaj, duke u nisur nga një vizion i caktuar në Bruksel, një paraqitje misterioze, një vizitë speciale të tipit katërt multidimensional, si në nje film science-fiction … vendosë prej nga Belgjika që duhet t’i ndërtohet një Teqe në Shkodër, liderit sufist të Rifaive, zotit Sheh Ahmet Shkodra, dhe me fuqinë energjetike të besimit, do i realizohet dhe do e thrasin zonjën Xhevahire në Shqipëri, për ta inauguruar pranë të gjitha autoritetëve fetare të vendit. Dhe kemi plot shembuj të tjerë të këtij lloji … Pra, gjithë kjo, e justifikon gjithë atë interesim që kanë pasur ato Personalitete mbi nënën time.
Jacques Lacarrière ka lind në Limoges në vitin 1925. Në Francë njihet si një autorë karakteristik, i cili e merr frymëzimin e tij gjatë udhëtimëve dhe eksperiencave të shumta që i ka përjetuar nëpër botë … bile janë një seri shkrimtarësh, të cilët kanë funksionuar ashtu, dhe sot e ke për shembull autorin francez të njohur Sylvain Tesson, por e ke edhe Jean Marie Le Clézio, Blaise Cendrars, Nicolas Bouvier, Bruce Chatwin, Jack Kerouac, Joseph Kessel, Joseph Conrad, Alexandra David Neel, Pierre Loti, Jack London, Ella Maillart, Henri de Monfreid, Viktor Segalen, e Jules Vernes …

Miku im Jacques rritet në Orléans, fillon me shkarravitë poezi si Mozarti në moshën 6 vjeçare … gjyshja e tij e merr një thupër dhe i thotë: « more, pis, leri ato pallavra dhe bëri dëtyrat e shkollës ! » Do e studion drejtësinë dhe letërsinë klasike në të famshmën Sorbonë, dhe do ndjek kurse speciale në gjuhën HINDI në Institutin e gjuhëve dhe të civilizimëve orientale ( INALCO ), aty ku figuron edhe gjuha shqipe, dhe ku miku im Profesor Ardian Marashi, ka punuar si profesorë. Pasi diplomohet,
do punon si gazetarë, kritik dhe reporter.
Në vitin 1947, do udhëton për të parën herë në Greqi, me një grup studentësh të Sorbonës, që ishin adhurues të teatrit antik dhe dashurohet në atë shtet, sepse, e fasinon historia e tij, civilizmi, letërsia, filozofia dhe mitologjia, ndërsa dashuria e dytë, do jetë Egjipti, për të njejtat arsye ? Në vitin 1950, do i kalon disa muaj në ishullin e Kretës, pastaj në Monastirin e Bjeshkës Athos, i cili është mjaft i përmendur dhe ku një mik i imi Charles Hanon, nga Valonia ( fshati Beez, rreth Namur-it) autorë dhe piktorë belg, dhunohet gati nga një Pop pervers, dhe pastaj nga një Cjap gjysmë i luajtur mendsh …. kur ma ka treguar, kam qeshur një gjysmë ore gjer në lot !
Prej vitit 1952, do shkon Lacarrière rregullisht në Greqi, gjer në ardhjen në pushtet të Kolonelëve grek me 21 prill 1967. Ngjarje, e cila do e frymëzon regjisorin franko grek Costa Gavras, për filmin e tij politik referencial : « Z «.
Në vitin 1954, babai im shpirtërorë zoti Pierre Seghers, do ja boton veprën e tij pikërisht kushtuar Monastirit grek : « Mont Athos, Montagne Sainte « dhe tri vite më vonë do vazhdon me veprën : » Découverte du Monde antique « zbulim i botës antike – me përkthimet dhe komentimet e udhëtimëve të Herodotit. Po ashtu është edhe kritik dramturgjik në revistën « Teatri Popullorë » koncept i zotit Antoine Vitez, autorë dhe regjisorë i famshëm, themeluesi i T.N.P ( teatri nacional popullorë ) i cili ka punuar me gjithë ikonat e teatrit francez, një ndër ta ka qenë Gérard Philippe, dhe ka qenë po ashtu edhe profesori i aktorit tonë shqiptaro-francez, mikut tim Rexhep Mitrovitsa, të cilin e kam pasur rastin ta shoh në dy-tri shfaqje në Paris, por edhe në Bruksel. Do integrohet në trupën e komedisë franceze, që në vitin 1989, dhe do i interpreton disa personazhe madhorë të repertorit teatrorë, sidomos, rolin ikonik të Hamletit në një regji të Georges Lavaudant. Do punon me Antoine Vitez, Hernanin e Viktor Hugos, Elektrën e Sofiklit, Jeta e Galileut të Bertold Brechtit dhe Le soulier de Satin të Paul Claudel-it, pastaj me zotin Daniel Mesguich, Mbreti Lear, etjerë …
Unë e kam pa në Hamletin në vitin 1994 nëse nuk gaboj … dhe kemi ngrënë pastaj një darkë në një restorant të Paris-it … ka qenë fantastik në atë rol !
Por, le të rikthemi mbi një karrocë kuajsh tek Jacques Lacarrière, i cili në vitin 1961, e boton librin e tij « Les Hommes ivres de Dieu – 1961 – Njerzit të dehur nga zoti » ku na çon në shkretëtirat arabike nga Siria dhe Egjipti, nga shekulli 4 ose 5 pas Jezus Krishtit, ku jeta është një ferr, një dëshprim dhe një vetmi absolute dhe totalisht e pamëshirshme … gjer në atë shkallë, që nuk mund ta përballon askush, pa besuar në diçka, ose pa u lidhur me forcat e larta kozmike. Kështu, që dy nga personazhet zoti Antoine dhe Pacôme, do vendosin për ta ndërtuar një monastir mjedis shkretirës, për t’ia dhënjë një sens të fortë kësaj jete tokësore. Kështu që lidhen me qiellin, me kozmosin, me forcat e larta, dhe përforcohet ideja e Zotit, e fuqisë supreme, e cila do i ushëqen dhe do i shpëton të gjithë nga auto-shkatërrimi dhe vetvrasja.
Në vitin 1973, do e boton veprën e tij të njohur « Les Gnostiques – ata që dinë, apo që mendojnë që dinë. » … janë të ndarë në sekte, si bogomilët, katarrët, etjerë … shumë prej tyre janë luftuar si heretikë. Pamundësia për ta duruar padrejtësinë ! Njeriu është defektuoz dhe jo perfekt, kështu që jetojmë një një Botë perverse, të manipuluar dhe të rrejshme, e cila largohet nga vërtetësia, nga esenca e vlerave.
Janë kundër dogmave … Një ndër këta gnostikët është Epifani i Aleksandrisë … i cili në moshën 17 vjeçare, e boton një vepër me titullin « Traktatin e padrejtësisë – një lloj Remboje i misticizmit » Pra, dituria buron së pari nga një intuicion i thellë, ose një revelatë intime e brendshme.
Akademia franceze do ja dhuron në vitin 1973, çmimin Pierre de Régnier, për gjithë veprimtarinë e tij. Në 1976, do e boton librin « Vera greke » i cili do korr një sukses
popullorë. Aty, do e shpjegon zoti Lacarrière dashurinë dhe lidhjen e tij shpirtërore të privilegjuar me Greqinë. Bile, ideali do ishte për ta lexuar me zë si aktorë në agorën e Athinës, para popullit që vinte për t’i dëgjuar dikur autorët dhe filozofët.
Jemi me autorin francez në magjinë e Greqisë të përditshme dhe të përjetshme, mes Sofoklit, këngëve mesjetare të Digenis-it, memoriet e gjeneralit Makryannis, dhe meloditë epike të pavarësisë Kleftika, mes qiellit blu, fasadave të bardha, uzo dhe ullishtat, sfondi i detit mesdhetarë që na përkund si t’ishim akoma në djep, mes Eskilit dhe Seferis-it, Homerit dhe Elytis-it, Pindarës dhe Yanis Ritsos-it …
Pastaj, në vitet e fundit, ja kanë pas porositur një lloj guidi personal intim me idenë e një fjalori të dashuruar mbi Greqinë e Jacques Lacarrière, prej germës A gjer në ZH.
« Dictionnaire amoureux de la Grèce » me të cilin kam pasur dëshirë një ditë, që ta vizitoj Greqinë … që ta kam me vete si pikë referenciale, nga miku im i shtrenjtë.
Në vitin 1979 do martohet me shoqën e tij Sylvia dhe do ta kenë një djalë. Kalon një pjesë të jetës në shtëpinë e tij në Burgonje, tek fshati SACY, ku do e shkruan librin e tij « Marie d’Egypte » historia e asaj prostitute super seksy, të cilës asnjë njeri nuk i rezistonte, pas shekullit 4 – në Aleksandri, mirëpo dikur historia do rrotullohet me frymëzimet reja mistike, sidomos ato të kristianizmit, përmes mesazheve hyjnore.
Kështu që Maria e Egjiptit, e përjeton një revelatë misterioze por të fuqishme brenda vetes, i kap disa sinjale vendimtare, dhe vendosë brutalisht për ta lënë jetën e saj të mëparshme si prostitutë egjiptiane, dhe ik për në shkretëtirë, për t’u ballafaquar me pafundsinë, me misterin e gjithësisë dhe të shpirtit të saj … Kështu, që do bëhet gati legjendë apo hyjni « Maria e zallit « dhe do i lahen të gjitha mëkatet tokësore. Prej nga njeriu, do dashurohet përfundimisht me Zotin ! Kjo është tema e librit …
Do vazhdon duke i shkruar disa vepra të tjera dhe në vitin 1991, do e fiton çmimin e madh të Letërsisë nga Akademia franceze, e cila ja nderon të gjithë veprimtarinë.
Emërohet anëtarë nderi në Shtëpinë internacionale të Poetëve dhe Shkrimtarëve në Saint-Malo. ( një qytet në veriun e Bretanjës, me një port detarë )

Ka qenë po ashtu anëtarë jurie për Çmimin Alexandra David Neel, ajo femra pioniere aventuriste që ka shëtitur gjithë botën, kur nuk ishte fare moda e asaj kohe, dhe e cila i ka përshkruar ato udhëtime në veprat e saj.
Me 12 shtator 2005, do vdes Jacques Lacarrière në Paris. Sipas vullnetit të tij, do ja shpërndajnë hirin e eshtërave mbi detin grek në Spetses. I ka botuar rreth 50 vepra të ndryshme, mes të cilave : Suratet ( Sourates ) në vitin 1982 tek Fayard dhe Pluhri i Botës – tek Le Seuil në 2010, ku e analizon botën islamike dhe filozofinë mistike të sufistave ( dervishëve dhe shehlerëve ) … për të cilën më ka pas folur me shumë entuziazëm, ngaqë ka qëndruar me ta një kohë të gjatë në Konja të Turqisë, ku ka pasur kohë për t’i studiuar. Libri i tij « Fluturimi i Ikarit « pastaj « Shkencë dhe Besim» ku dialogon më shkëncëtarin, të cilin e kam pas njohur edhe unë mjaft mirë në Paris, zotin Albert Jacquard, njeri fantastik super i thjeshtë, me gjithë atë famë ( biologjist, gjenetician, filozof – profesor në Stanford të Amerikës dhe Gjenevë ).
Janë shkruar edhe 2 libra ese-studimorë mbi veprën e Jacques Lacarrière. Nuk po flasim për parathëniet dhe përkthimet që i ka bërë të disa autorëve grek.
Tani, e kemi pasur të dy, një mik të përbashkët, dhe po e shfrytëzoj këtë rast për ta përmendur sepse besoj që ja vlen … është piktori ynë shqiptarë nga Maqedonia, zoti Omer KALESHI … i cili ka banuar me dekada në Paris në një tavan, prapafingo në katin e shtatë, si të ishte një turist apo student permanent në kryeqytetin francez, në numrin 7, të bulevardit Arago, në Parisin 13 të fansave të Mao Ce Dung-ut, dhe të revolucioneve kineze. Kam shkuar disa herë ( 5, apo 6 herë ) tek Omeri në vizitë, kur isha në Paris, dhe e kam dashur atë Njeri spontanisht dhe shpirtërisht, menjëherë, pa diskutim fare, m’u ka imponuar direkt energjia e tij sufiste apo budiste aq e bukur, ajo lloj urtësie gati profetike, që e kishte gati të lindur, diçka e natyrshme, dhe ajo pamje super simpatike të një fshatari të vjetër me përvojë jetësore të madhe, që ma kujtonte këngëtarin francez të njohur, poetin Georges Brassens, kishit me thënë që ishte vëllai i tij shqiptarë. Bile isha gati i gatshëm për ta adoptuar si Babë shpirtërorë.
Kjo është ana njerëzore dhe afektive e imja me Omer KaleshiOmer Kaleshin, e cila do jetë për mua e përjetshme. E dua atë person përfundimisht dhe pikë, sepse më ka prekur në shpirt. Pastaj, kur ja kam pa veprat e tij pikturale, jam befasuar me fuqinë dhe me origjinalitetin e tyre. I kam thënë vetës: « ky Njeri është piktorë i madh shqiptarë, por ndoshta nuk e dinë, nuk është i vetëdijëshëm … ? » Unë e konsideroj pa asnjë lloj dyshimi si një ndër piktorët më të fuqishëm dhe bindshëm shqiptarë, për nga universi i tij origjinal. Ka diçka unike, intime, të pa përsëritshme, të cilën nuk e kanë të tjerët. Unë mes 1000 pikturave, e dalloj direkt një pikturë të Omer Kaleshit. Sepse të imponohet spontanisht bota dhe stili i tij artistik … çka është diçka e rrallë në artet plastike. Do më thoni që është Ibrahim Kodra, me të cilin kam pas qëndruar në Kosovë 3 ditë tek shtëpia e Rexhep Ferrit në Prishtinë, pastaj e kam takuar në Bruksel dhe në Tiranë … Po, e dua patjetër edhe Kodrën, porse ai është një nder dishipujt numër 50 apo 60, apo 80 të kubizmit, dhe e ka krijuar një kubizëm folklorik, etnik, alla shqiptarë me disa motive tona … çka e dallon prej të tjerëve natyrisht.

Por nuk na ka imponuar botën e tij të mbrendshme shpirtërore, dhe për mua do ngelet një kubist alla shqiptarë interesant, edhe për neve si komb, pionier historik, ngaqë ishte i pari në atë drejtim … por është një pikturë shumë më ilustrative dhe dekorative, e cila nuk hyn në thellësitë, misteret, labirintet apo humnerat e shpirtit njerëzorë, si ajo e Kaleshit, e cila të flet, të pyet, të provokon, të kërkon llogari ?
Jam çuditur me atë Njeri dhe me paradoksin e tij qenësorë : aq i thjeshtë, modest, pa pretendime të mëdha, i rëndomtë në shikim të parë, popullorë, gati baras me shqiptarët e emigracionit ( Mërgata e Qyqëve ) që i kam praktikuar disa vite nëpër Oda, me diçka fshatare, tradicionale, provinciale, zakonore të rrënjosur brenda vetës. Nuk mund të thuash një intelektualë super i kultivuar, siç janë në Paris, një universalist dhe kozmopolit, ngaqë ishte i mbyllur në ritet dhe praktikat e tij, brenda një rrethi më tepër ballkanik, pra shqiptarë, maqedonë, boshnjak apo turkofon, dhe ngrënte dhe pinte me ta, nëpër lokalet e tyre në Paris. Kështu, që ma kujtonte gati gjeneratën e Babait tim, emigracionin e vjetër tradicional shqiptarë … dhe praktikat e tij jetësore apo shoqërore. Dhe jashtë dashurisë evidente që kisha për të, duke qenë vetë edhe kritik dhe transparent me çdokënd ( pra, ideja është kjo : mund të dua në maksimum, por edhe të kritikoj lirisht, nëse më duket mua e justifikuar ! ) i thoja vetës disa herë : « po çka bën ky Njeri këtu në Paris tash 50 apo 60 vite ? »
Kisha përshtypjen që i kishte ngelur ora e trurit dhe e shpirtit dikund në katundet e Maqedonisë, dhe që nuk e kishte integruar fare botën franceze parisiane, e cila e ka specificitetin e saj … dhe me një fjalë : – ishte fizikisht në Paris, por me mend dhe me veprimet e tij të përditshme ishte në zonat tona malësore, nëpër fshatra dhe alpe … dikund tjetër, por kurrësesi në Paris. Po atëherë, pse rrinë këtu ? Pse nuk rikthehet në ambientin dhe në atmosferën e tij jetësore, në kujtimet e fëmijërisë ? »
Sa herë që i shkoja si vizitorë, u gëzonte jashtë mase, se e kuptonte që e dua, që jam fans i pikturës së tij dhe që do jam çdoherë i sinqertë me të … ishte si parakusht.
Mirëpo, më ftonte çdoherë tek ato kafet dhe restorantet popullore ballkanike, të tipit maqedonë, turk, shqiptarë mjedis Parisit, i abonuar përjetësisht në gjellërat tona tradicionale. Dhe më takonte prapë me atë rrethin e tij ballkanik … Sado, që ishin Njerëz interesant apo simpatik, si qiftat e Nedim Gurselit autorë turk apo të tjerë, i thoja vetës … po ku janë francezët, përendimorët, afrikanët, latinomanët, ku është Parisi këtu … jemi në getonë tonë shqiptaro-ballkanike, si në Belgjikën e babait tim që nga viti 1956. Dhe me atë kontrast fenomenal, që jam me një piktor gjigant shqiptarë, por që nuk e kupton as vet rëndësinë e artit të tij. E ka vetëm si dhunëti prej Zotit, dhe i ka pëlqyer gati si zanatë, por jo me pretendime të mëdha artistike apo intelektuale, si për shembull tek Francis Baconi … Omeri vepron me pikturën e tij si të ishte një artizanat, se kështu e koncepton në kokën e tij. Dhe duhet për t’i thënë qifti i Jacques Lacarrière me famën dhe prestigjin që ka, ose unë me fjalët e mia, që « je piktorë eksepcional, origjinal dhe i pa përsëritshëm, o miku im Omer ! »
Qeshte, më fiksonte si Buda me atë urtësi, dhe heshte … a e besonte apo jo ? A mos e merrte për hajgare ? « Jo, por është zanati im, dhe asgjë më tepër ! « Mister …

Nuk kishte ndonjë bagazh të zgjëruar artistik … m’u dukte gati si puna e një piktori naiv jugoslav apo bullgarë, që kanë qenë shumë në modë dikur nëpër Europë, ose si afrikani i maskëve gjeniale nëpër xungla, i cili nuk e kupton që e ka po të njejtin talent të Modiglianit apo të Pikasosë … por pa shkollë, pa diplomë, pa akademi !
I thoja vetës – Omeri është piktorë i lindur dhe pikë ! Mos kërkoni diçka tjetër prej ti.
Tani në prapafingon e tij të Parisit 13 … e kishte si ekspozim emblematik një maketë të elektriçistit, si shenjë dekorimi brenda hapësirës të vogël ku banonte. Çka nuk mund ta imagjinosh tek një piktorë tjetër profesionalë. Po pse Omer ? – Sepse dikur kam qenë elektriçist dhe kam kryer në Maqedoni liceun teknik në atë degë, dhe dua që ta rikujtoj. Pastaj, pas disa vitëve do ikë në Turqi për t’i vazhduar studimet në Akademinë e Artëve të bukura në Stamboll. Aty, do e zbulon botën e artëve plastike, pikturën dhe skulpturën. Okay, por me atë mentalitet fshatarë, provincial dhe tradicional maqedonë, pa hyr fare si qifti i Ohran Pamukut në nuancat kulturore dhe historike të Stambollit dhe në lidhjet që ka ai qytet magjik me botën përreth, dritare e hapur mes orientit dhe përendimit. Omeri nuk lëviz fare dhe rrinë ai që ka qenë dhe që e kam takuar në Paris. Veçse, e ka mësuar një zanat tjetër, pos elektricitetin.
E ka pa që mund ta shprehish edhe ti shpirtin tënd të mbrendshëm me art ! Kaq !
Dhe duke e ba, i ka pëlqyer ky zanat i ri … Waouw, po më bën mirë mua së pari, po më lavdërojnë të tjerët, së dyti, po m’ekspozojmë aty dhe këtu, po shëtiti dhe po më shitet ndonjë vepër …. prapë më mirë, sesa me punuar si hamall në fabrikë, apo në stacionet e trenit. Kështu, që e ekspozojnë në vitin 1961 në Festivalin Universitarë të Akademisë së Stambollit, ku marrin pjesë disa piktorë turk, mes të cilëve edhe Omeri. Pastaj, do e shëtisin nëpër Europë, në Romë, Vienë, Munchën, Londër, Hagë, Beograd, Selanik dhe dikur në Paris, ku do vendosë për t’u stabilizuar përfundimisht.
Tani, shtrohet pyetja legjitime dhe humane, si mik i vërtetë: « okay, Omer, por pa grua, shoqe, fëmijë, familje, pse me qendruar gjithë jetën gati si bohem, si student, si turist, si budist, si asket oriental në Paris, në hapësirën e kufizuar te katit të shtatë të një ndërtese ? Si të ishe në një çelizë, në një dhomë të një monastiri kristian apo teqe të dervishëve ? Ku është sensi i kësaj pune, i këtij vendimi, dhe pse Parisi, kur ti nuk e shijon fare jetën parisiane dhe je qëllimisht i leçitur ose i përjashtuar prej saj ? Kurse unë e njoh përmendsh ! » Nuk kam marrur kurrë ndonjë përgjigje të qartë dhe bindëse prej tij. Bile e irritonte ajo pyetje ? – « Mirë, miku im Omer, por a ke ndonjë dashnore, ndonjë borgjeze që të ndihmon dhe ma çka jeton këtu në Paris ? A i njeh meset tjera pos ato ballkaniket ? » – Ah jo, jam mirë, jetoj modest me çka më duhet mua, më menaxhojnë turqit si artist këtu, dhe nuk m’intereson Parisi tjetër, pos ai me të cilin jam i mësuar unë këtu … më mjafton ! « Po Omer, nga të vijnë ato koka,
o Burrë … a i ke si modele fotografike dhe pastaj i interpreton si piktorë, a i ke pasur si modele, ai i ke pa dikund … ? » – Jo, nuk e di as vet, më vijnë ashtu spontanisht dhe i pikturoj siç më vijnë … ndoshta nga mosvetëdija apo nga vetëdija ? Më paraqiten …
Dakort, por a të flasin, ta japin një mesazh, një porosi ? « Jo, jo … rrinë krejt të heshtura dhe më shikojnë dhe dikur instinktivisht do t’i fiksoj në pikturë ! »

Okay, do me thënë janë si dëshmitarë të diçkaje misterioze, të një eksperience jetësore të mëparshme, dhe vijnë tek ti, për të thënë – tani na vizaton, na pikturon, që ta lëmë një dëshmi mbi ekzistencën tonë dikund, ta lëmë një gjurmë në tablotë e tua, o OMER, se ti ndoshta na kupton, dhe e dinë që duhet me e kryer atë amanet ?
« Po, bravo Skënder, tamam ashtu … por e kanë një mister, dhe nuk e di se nga vijnë, as çka kanë përjetuar ? » – Të kuptoj mirë, por pikërisht ky mister, kjo enigmë e tipit ekzistencial, ua jep atë fuqi të paparë, atë bukuri, atë tragjedi, as poezi, atë anë enigmatike të pa përgjigje … sepse, çdo gjë do ngelet gjithmonë hipotetike dhe e hapur. « Ah, je kritik i fortë, askush nuk më ka folur kështu deri tani … « – Harroje,
o Omer, se francezet e kësaj fushe kritike, janë 10 herë më të specializuar sesa unë.
Por e shoh veprën tënde me antenat e mia poetike … kaq ! Mua më flet ! Ka një anë mistike dhe metafizike në universin tënd, o Mik … diçka filozofike, plot pikëpyetje që do ngelën të hapura … Sepse, këto KOKA anonime të pa emër, janë Persona të cilët kanë përjetuar diçka në jetë mbi këtë tokë, apo jo ? Por çka ? Diçka mes parajses dhe ferrit, mes gëzimit dhe idhnimit, mes lumturisë dhe tragjedisë … dhe na dëshmojnë, por edhe na pyesin, na kërkojnë llogari ? E kanë një prezencë të fuqishme magnetike.
A vijnë nga tmerri, bumbardimet, luftërat, Hiroshima, kampet naziste, luftërat ballkanike, pastrimet dhe masakrat etnike apo fetare … apo nga nirvana e budistave dhe e dervishëve, a e kanë prekur absolutën me dorë, a ju kanë afruar qiellit, sepse disa herë janë duke flotuar në një lloj lumturie, gati jashtë ligjeve të gravitacionit.
Dhe çdonjëra prej tyre e ka specificitetin e saj, nuk janë asnjëri prej personazheve njëlloj. Janë koka si të prera pa trup … KOKA rrinë në një tel … por e përmban gjithë kujtesën e bukur dhe të hidhur të botës, gjithë çka thuhet, apo nuk thuhet ? Tani, disa do bien poshtë në humnerë, në ferr … por disa do ngjiten lartë nga qielli ! Kështu e interpretoj unë, zoti Omer ! Hajde, e të përqafoj, se je artist madhorë, edhe pse nuk je fare në këtë botë tonën alla franceze. E kjo mbyllje të ka dëmtuar rëndë miku im, sepse krahasoje vetën tani me piktorët e ish Jugosllavisë dhe verifikoje CV. tënde me të tyrën … Ata, e kanë takuar Francën dhe francezët, janë integruar më tepër sesa tij, dhe kanë avancuar më tepër, kurse ti që ndoshta je më i fuqishëm dhe origjinal, ke stagnuar nëpër meset turkofone të Parisit. E kjo është gati e pafalshme për mua, ngaqë, e ke pasur vendin në koleksionet e Muzeut Beaubourg të Artit modern, siç është Dado, Ljuba, Veliçkoviçi, në Muzeun e Artit modern në Parisit …
e jo nëpër qendrat kulturore turko-ballkanike, miku im Omer. Dhe kur ke ekspozuar në Paris, ke ekspozuar vetëm kolektivisht në Sallonin e të pavarurëve apo në Sallonin e majit … e jo tamam ekspozita të mëdha individuale si krijues unik. Tek ti, dominon Ankara dhe Stambolli … Por edhe librat e pikturës që i ke si dokument apo referencë bibliografike, si monografi apo katalog, a ti ka botuar Turqia ? Pra, nuk janë botime puro franceze ? E pse ? Ngaqë, të kanë llogaritur tamam, si një piktorë i tyre, turk.
Kur ekspozon në Paris, i dashuri Omer, a paraqitesh këtu si një piktorë turk, apo jo ?
Po kur je në Maqedoni, apo në Beograd, a vjen para tyre si një piktorë maqedonë ?
Por në Prishtinë apo në Tiranë, a na vjen si një piktorë shqiptarë nga Maqedonia !

Po dua me të thënë, që e ke ushëqyer ku me e ditur pse, një problem apo një konfuzion identitarë … diçka nuk është e qartë dhe e fiksuar tek ti. Tani, sot për shembull, o Omer : ti si e ndien dhe si e identifikon vetveten ? Cili identitet të duket më real dhe më i afërt me çka je ti sot ? – Ah po pse po ma bën këtë pyetje Skënder ?
Pse duhet me u identifikuar në një kombësi precize, çka do me thënë ajo punë ? Unë jam kundër nacionalizmit dhe ti e dinë që në Ballkan ka shkakëtuar katastrofa. Pastaj gjithë historia e jonë ka qenë e përzier dhe jo aq e qartë për ta definuar … Kështu, që unë e ndiej vetën ballkanik, pak gjithëçka, pra turk, maqedonë dhe shqiptarë, por nuk ka rëndësi fare. – Miku im Omer, më fal, por Ballkani është një regjion gjeografik, vatër luftërash, e jo një identitet psikologjik, etnik apo historik, i caktuar … Unë nuk pajtohem me këtë qendrim super aproksimativ dhe konfuz. Unë e di edhe pse jam puro frankofon me shumë gjëra, por jam gjenetikisht për nga pikënisja ime familjare, një shqiptarë dhe e ruaj me krenari dhe me dinjitet atë trashëgimi, para çdokujt.
Në moshën tënde aq të pjekur dhe me talentin e rrallë që ké, pos dashurisë që kam për ty dhe që e meriton 100 herë, duhet të arrishë për ta definuar vetveten, pak më qartë dhe më mirë … se mua më vjen keq kur të shoh ashtu me gjithë këto luhatje identitare, si t’ishe një adoleshent i papjekur. Kape me logjikë të thjeshtë o burrë :
ku ke lindur, kush ka qenë babai, nëna, gjyshi dhe gjyshja e jote dhe do e kuptosh atë punë. « Jo po kam lindur në Kërçovë, ish mbretëria Serbo-Kroato-Sllovene, dhe më vonë Republika e Maqedonisë … jo po më kanë formuar, shkolluar dhe mbëshetur pastaj turqit në Stamboll ose Ankara, si një piktorë i tyre, më kanë ekspozuar, më kanë paraqitur nëpër Europë, mbi kanë shtypur katalogjet dhe librat monografike.
E pse me e afirmuar pastaj, që jam shqiptarë dhe pikë ? Më thuaj, çka do fitoj me atë punë, pos disa probleme dhe kufizime ? » – Okay, miku im Omer, e kam kuptuar atë gjë, porse dije që nuk jam dakort me ty, kaq ! Por më ke mik të përjetshëm …
Shikoje Dado-në, nga Mali i Zi, alias Miodrag Duriç, që ka ardhur sikurse ti në Paris.
Ka takuar të madhin piktorë teoriçarë të një shkolle pikturore Georges Dubuffet, i cili e ka prezantuar tek galeristi i famshëm, mik i gjithë Parisit elitarë, zoti Daniel Cordier, rezistent i orës së parë, mik i Jean Moulin, ikona e rezistencës franceze, i Presidentit François Mitterrand, etjerë … A mos ka humbur kohen me malazez dhe shqiptarë nëpër Paris ? E takon Hans Bellmer-in dhe ekspozon në galeritë e famshme parisiane, tek Daniel Cordier, Jeanne Bucher dhe në galerinë Beaubourg, po ashtu edhe në New-York. E takon autorin inovues Georges Perrec dhe ja ilustron një vepër. Dhe sot e ke në disa muzueme të mëdha të Botës në Bruksel, Boston, New-York, Chicago, Amsterdam … e më thuaj si ka mbrri deri aty ? Pos talentit të tij evident …. Pa folur që i ke 15 libra mbi Dado-në, me shkrime të Alain Bosquet, Gilles Deleuze, etjerë.
Pastaj, e ke Ljuba Popoviç nga Bosnja. E takon vajzen e Paul Signac, piktorit të njohur francez, e cila e prezanton tek zoti René de Sollier dhe Marcel Zerbib, me të cilët do ekspozon në gjithë Paris, dhe do takon Alain Bosquet, Alain Jouffroy dhe André Pieyre de Mandiargues, që i kam njohur edhe unë, dhe galeristën Thessa Herold.
Janë 6 libra dhe 3 dokumentarë mbi punën e tij, o i dashuri Omer !

Po pastaj, mund ta citoj edhe Veliçkoviçin, Vladimir me origjinë serbe, i cili pasi e fiton çmimin e Bienalës së Parisit në vitin 1965, vjen për të jetuar këtu, ku je ti. Do njihet me një ekspozitë në Galerie du Dragon në Paris, dhe a e dinë që do jetë Profesorë dhe shef ateljeje në Akademinë e Artëve të Bukura të Paris-it, prej 1983 dhe deri në 2000. Shikoje për kuriozitet kurrikulumin e ekspozitave të tij personale dhe krahasoje me vetveten, miku im … koleksionet e veprave, i ka nëpër të gjitha muzeumet e botës dhe janë 15 Libra të botuara mbi punën e tij, me shkrime ultra serioze të Michel Onfray, Alain Jouffroy, André Welter, e të tjerë … Kjo quhet karrierë profesionale në nivelin madhorë të duhur, i dashuri Omer ! Dhe po aty, ka pas dashur me figuruar edhe ti, i dashur Omer, sipas meje, me talentin potencial që ké, porse nuk je për arsyet që dihen … Sepse, ke jetuar në Paris, por si me pas qenë gjithmonë i diktuar, i lidhur dhe i burgosur në Kërçovë, ngaqë, nuk ke dalur kurrë nga zona jote e konfortit, nuk e ke stërmunduar vetën, nuk ke riskuar diçka të ré dhe ke ngelur aty ku je, fatkeqësisht, je kënaqur me shumë pak në realitet, e ke auto kufizuar vetveten në të gjitha anët, nuk ke komunikuar me Paris-in, elitarë artistik, je proletarizuar,
ke ngelur emigrant në getonë tënde, edhe pse je për mua një piktorë absolutisht fantastik dhe me vlerë. Sinqerisht, më vjen super keq, porse realiteti është ky !
E jo përrallat e shqiptarëve, që sidomos pas vdekjes të Personave, stërfryjnë çdo gjë në maksimum dhe çdo kush na del një gjeni i njohur, i cili ka pushtuar botën …
Kurse, realiteti objektiv është pak ndryshe, por nuk e thotë askush prej nesh.
Gati e njejta gjë, por për arsye të kundërta me Omer Kaleshin, sepse ai ishte tepër i shthurrur dhe i pa parashikueshëm si tip, ka ndodhur me ish mikun tim Daut Berishën ( piktorin nga Peja, i lindur në vitin 1946, i dalur nga Akademia e Beogradit dhe i specializuar në Akademinë e Paris-it ), me të cilin kam kaluar dy momente super interesante dhe origjinale në Paris, nga të cilat më ka ngelur një kujtim i mirë.
Ka qenë super i talentuar në pikturë, piktor me shumë potencial dhe perspektivë, mirëpo ishte aventurier, margjinal dhe mund të thuash, që me luhatjet e tia intime apo shpirtërore, më në fund, e auto-sabotonte vetveten, dhe si rezultat konkret përfundimtarë, në vend se me qenë aty ku duhet me topin dhe eliten e pikturës, nuk është … E pra, e ka një jetë super interesante, aventureske, pasionante, shumë më të pasur dhe të llojllojshme se Omer Kaleshi … Bile, për mua Jeta e tij vlen po aq sa piktura e tij dhe do e meritonte një roman, ose një film, sepse ka përjetuar shumë gjëra speciale, ka takuar Personalitete madhore të artit dhe kulturës botërore, por siç duket, dikund e ka pasur një thyerje, një nyje, një problem shpirtërorë me veten.
E sot, më thoni, ku janë veprat e Daut Berishës ? Në të cilat Muzeume botërore ?
Ndërsa turqit e kanë mbajtur si proletarë i pikturës, mikun tim Omer Kaleshin. Po dua me thënë që nuk e kanë çuar punën e tyre krijuese profesionalisht gjer në fund, përkundër atyre 3 Piktorëve jugosllav të cilët ua përmenda. Pyesne pra vetën, pse ? Dhe nuk i vinte mirë kur ja thoja, por prapë e pranonte kritikën time miqësore.
ARTI donë edhe komunikim me botën, lidhje, rrjeta, kontakte, përvoja të reja, e jo vetëm me ngrënë sarme, pilav, byrekë dhe qofte me komunitetin ballkanik të Parisit.

I vetmi që ka funksionuar shumë më profesionalisht ka qenë Ibrahim Kodra, i lindur në Shqipëri në vitin 1918, student i skulptorit gjenial Odisé Paskalit, i cili më vonë do shkonë në vitin 1938, me një burs të Mbretit Zog në ITALI për ta studiar artin dhe do ngelet andej gjer në fund të jetës. Në vitin 1944 do jeton në Milano, ku e ka banesën dhe ateljenë e tij personale. Mirëpo, Kodra i ka së paku veprat e tia nëpër koleksione private, por edhe në Muzeun e Vatikanit, në Dhomën e deputetëve të Parlamentit italian, në galeritë dhe fundacionet artistike të Milanos, etjera … Po ashtu, e ke edhe piktorin e Shkodrës zotin Lin DELIAJ, i lindur në vitin 1925 dhe i cili ka vdekur në Romë në vitin 1994. E ka edhe ai një karrierë me të vertetë profesionale dhe të strukturuar perfekt siç duhet.
Më rivijnë bile sot, kur e mendoj Kaleshin, dy shembuj simbolik në kokë, të cilët flasin vet, pa shumë komente … dhe është diçka super e dhimbshme :
I pari, me Annie Girardonë, aktorën e famshme franceze, të cilën e kam pasur gati si mikeshë familje. Po qëlloj në Paris, dhe isha tek shtëpia e Annie Girardot-së, rue du Foin, afër Place des Vosges, lagje e mrekullueshme. Ja propozova për qejf një darkë.
Po e thras mikun tim, pronarin belg të restorantit, Karl Steppé, ngaqë e kisha njohur në Bruksel, si autorë dhe si gazetarë fans i gastronomisë, dhe më kishte ftuar atëherë në dy restorantet emblematike të tij në Bruksel, por të nivelit të lartë gastronomik ( avenue Louise ) – « La Porte des Indes – një indian high level – dhe The Blue Elefant – një tailandez i rafinuar në top. Vende borgjeze për elitën ku shkonte darka me pije, në një mesatare mes 150 dhe 200 euros për person. Mirëpo, vinin njerzit për qejf dhe për ta zbuluar artin kulinarë të Indisë dhe të Tailandës. Ishte ritual në vete …
Tani, ky Karl-i, po e çel të njejtin restorant Tailandez « Elefanti Blu » në Paris, tek Bastija ( Place de la Bastille ) saktësisht, rue de de la Roquette … i kishte disa muaj.
Po e thras në telefon dhe po i them : « Karl, jam Skënder Sherifi, poeti dhe gazetari i Brukselit, por në Paris, këtu me aktorën Annie Girardot … dhe desha t’ia propozoj një darkë, me ndoshta një mik tjetër ? Ke ndonjë sugjerim ? »
Ah gjenial, je me të vërtetë me Annie-në ? E dua shumë këtë aktore … a po ma sjell sonte dhe po të ftoj unë këtu në Paris, por pyete, a pranon një foto dhe një shkrim si përshtypje në librin e artë të restorantit ? Dhe më lajmëron pak para se me ardhur ?
« Dakort miku im, y krye ajo punë ! Do vijmë rreth orës 20 h … të telefonoj pak para që ta dish ! » Dhe më shkoj mendja, me idenë për t’ia hapur pak horizontin dhe për ta befasuar për mirë, me e ftuar edhe mikun tim Omer Kaleshin në atë darkë speciale tailandeze – Menya imperiale ! E telefonova dhe i thash, je i ftuar nga unë në filan vend, tek Elefanti Blu në Bastijë në ora 20, eja 10 minuta përpara, dhe do ta prezantoj një mikeshë aktore super e njohur franceze. « Ah, po, nuk e di a mundemi, se nuk e njoh, nuk di çka me i thënë, nuk jam mësuar me njerëz të panjohur, etjera »
Oh OMER : të kam ftuar si Burrat e Malësisë dhe tani, e ke për dëtyrë morale me m’u përgjigjur, eja ku të thash dhe mos u formalizon, edhe në qofsh ulur para Presidentit amerikan, apo Papes së Romës … ti je ai që je dhe pikë ! Dhe je miku im … ti e dinë që të dua dhe të çmoj si Piktorë gjigant. Çfarë halli ke ? Mos ta ndien për të tjerët !
12.
Dhe erdhi si një fëmijë i hutuar dhe i humbur pa prindër tek Opera e Bastijës në 19,45 h … më lajmëroj me telefon dhe mbrrina me Annie Girardonë, dorë për dore.
Po e thras Karl Steppé-në, për t’i thënë jemi tek sheshi dhe tani për 7 minuta jemi para restorantit tënd me Annie Girardot. Kur po e sheh Omer Kaleshi, aktorën, u mahnit, si t’ishte një ëndërr irreale, më tha, « a e dinë çfarë nderi është për mua me e kaluar një mbrëmbje në darkë me këtë artiste madhore … ja kam pa disa filma, të cilët i kanë lënë mbresë çdokujt … waouw, por nuk po di se çka me i thënë ? »
Foli për jetën tënde, o Omer, mos u mundon kot, foli për dele, fusha, elektrik, Stamboll, pikturë, Henry Moore, pilavin, mishin e qingjit dhe të viçit, korrjen e grurit, gjëra të jetës së përditshme … se kjo nuk vjen për t’ia bërë një leksion të thelluar mbi artin e shtatë. I ka pas pëlqyer muhabeti me nënën time, e pse jo me ty, miku im ?
Kur erdhëm para restorantit, në trotuar, ishte një delegacion me stafin e tyre, që na prisnin me nderime, gjithë të veshur në kostume alla tailandeze … U habita edhe unë. « Mirë se na ke ardhur, e nderuara zonjë Annie Girardot, është nder për neve !»
Faleminderit, ma ka propozuar miku im Sherifi, jam kurioze për ta shijuar këtë vend.
Na propozoj Shefi atë mënynë imperiale, ku figuronin të gjitha asortimentet, gati një Festival i gastronomisë tailandeze, me verë, aperitiv, digjestiv dhe të gjitha të mirat.
Po ja shpjegoj Annisë, se kush është Omer Kaleshi, i cili rrinte i heshtur dhe si me qenë i impresionuar, pak i bllokuar … Dikur i tha – « shiko, Omer, e ke një surat të bukur, i cili po më pëlqen jashtë mase, se po ma kujton Georges Brassens. Ke diçka të urtë brenda vetës … dhe po ja fërkon fytyrën dhe flokët. Çlirohu, o Burrë, se jemi këtu për ta kaluar një moment human të paharrueshëm … fol dhe thuaj çka ke për të thënë, ose po e thras një Psikolog ? » – Më falni, por jam i turpshëm dhe modest. JU jeni artiste planetare me famë. – Dreqi ta hajë atë nder … kush po pyet këtu për famë ? Jemi disa miq privat rreth kësaj tavoline në këtë restorant gjenial, për të cilin do e falënderoj Skënder Sherifin … Por me çka je marrur në jetë ? Ku jeton, a ke ndonjë dashnore, a ke ndonjë aventurë për të na treguar, çka pikturon ? Fol atë çka të kalon mbi kokë, se nuk jemi duke e kaluar një provim në Sorbonë !
Oh Annie, ky është mistik, dervish, natyrë meditative dhe kontemplative e heshtur, pikturon koka njerzish pa trup, adhuron natyrën bjeshkëtare, traditat e vjetra ? Këtu është pak i zhvendosur në këtë atmosferë aziatike, nuk i donë shumë ndryshimet radikale … është i mësuar në ritet e veta Maqedone dhe ballkanike. – Po, qenka një mish-mash komplet, sallatë frutesh makedone … por pse e ka zgjedhur Paris-in ?
Oh Omer, je në Paris miku im, të dua shumë, po më pëlqen energjia e jote, me siguri je një person interesant, por shprehu, se nuk je më fëmijë … a i thua veti artist ? Eja e të puthi ? A po e ndien vetën më mirë tani ! Po e shoh që nuk ngrënte gati asgjë dhe e shikonte pjatën në tavolinë për seri, si të ishte zbritur nga Marsi. Dhe më tha :
« Skënder, pse më ke ftuar në këtë restorant, se ti e dinë që nuk është për mua. Ke dashur me më provokuar dhe ofenduar ? Çka janë gjithë këto gjellëra ? Nuk ha çkado unë … ku me e ditur çka ka këtu ? Tailandën nuk e njoh … Pse jam këtu ?
Heu, heu miku im Omer: qetësohu o burrë, se na tmerrove mua dhe Annie-në, tani.

Të kam ftuar vetëm me të nderuar, o i dashur mik, e jo me të ofenduar. Me ta prezantuar aktorën më të njohur dhe popullore të Francës, me të propozuar diçka të ré dhe jo e zakonshme për ty, me idenë, që ka me të frymëzuar për mirë. Kaq !
Qoftet dhe byrektë i njeh, apo jo … ballkanin a e njeh ? Tani, a mos do ishte mirë për ty, me pa diçka tjetër, plus edhe kuzhinën tailandeze, të cilën nuk e njeh … Ku është e keqja këtu ? A me vepruar gjithmonë si provincialë të kompleksuar dhe të kufizuar, të mbyllur dhe të abonuar në getonë tonë shqiptaro-ballkanike në gjithë Europë tash 50 vite dhe më tepër, si në Belgjikë, si në Zvicër, si në Gjermani, si në Amerikë … duke i praktikuar të njejtat rite, zakone, kuzhina tradicionale, pa ditur asgjë mbi Shtetin që na ka adoptuar, bile edhe duke e denigruar, si mos të ekzistonte fare ? Duhet që edhe neve ta përqafojmë kohën dhe botën, ashtu siç është, duke ruajtur edhe pjesën e rëndësishme tonën natyrisht. Po, a mos jemi model të shqiptarizmit pse rrimë duke ngrënë pite dhe flijë, sarme dhe speca të mbushur gjatë një gjysmë shekulli në Metropolet e botës, ose pse e dëgojmë Qamilin e vogël dhe Shkurte Fejzën ? Jo, o mik, se e kemi shembullin e Konicës dhe të Nolit, para sa dekadash … Pyete vetën, i dashur Omer, ti që banon tash 50 vite në Paris : çka njeh nga Franca realisht ? A e zotëron historinë, kulturën, artin e saj, traditat, folkloret, kuzhinat tradicionale të regjionëve të ndryshme ? A ja njeh artistat, intelektualët, a je ulur me ta në tavolinë, për të biseduar ? Dhe më kujtohet që u destabilizuar komplet dhe mezi priti për t’u rikthyer në prapafingon e tij, në Parisin 13. Por kur e mendon mirë: gjithë kjo pse ?
Jo, pse ndodhi një incident apo një dramë e madhe, por pse e çova në një restorant tailandez me Annie Giradot-në ! A është diçka qesharake ? Por fatkeqësisht reale !
I dyti kujtim ishte me Jacques Lacarrière, të cilin e kishim mik të përbashkët. Kam folur gjërë e gjatë mbi Omer Kaleshin dhe me pat thënë: » shiko, o Skënder, unë sikurse ti, e dua shumë Omerin, e vlerëroj në maksimum si piktorë, sepse, ka diçka unike dhe origjinale të tij … kam shkruar mbi të, për ta ndihmuar, ja kam blerë disa piktura, të cilat i kam në shtëpinë time në Burgonje në Sacy, kam marrur pjesë në monografinë e tij të botuar nga turqit, por e cila nuk ka difuzion në krejt Francë.
Ai si piktorë, i ka të gjitha kualitetet dhe parametrat për të deportuar në dimensionin nacional francez, mos më tepër … Por nuk i intereson ajo punë fare, sepse nuk ja bën hyzmetin, nuk i kryen dëtyrimet e çdo krijuesi … nuk komunikon, nuk hapet, nuk i kontakton njerzit, nuk dinë sesi me u reklamuar deri dikund me mjeshtëri, dhe në një farë mënyre, i mjafton me kaq … ashtu siç e njohim unë dhe ti: me ritet e tij ballkanike, me rrethin e tij shoqërorë, shqiptaro-turko-maqedon, duke u sjellur në ato kafe dhe restorante popullore që i njeh edhe ti … do me thënë, që Omeri, edhe pse është këtu tash ca kohë në Paris dhe super i talentuar me atë dhunëti natyrore, në kokën apo në shpirtin e tij, ka ngelur ai çobani i atyre Bjeshkëve të Maqedonisë, dhe kërkon vetëm për ta lënë rehat, pa e lëvizur prej botës së tij antike dhe tradicionale. Nuk ka pretendime, ambicione të tjera … Prandaj, nuk kam se çka me bë më tepër për të ! Kam bërë maksimumin me rezultatin e kufizuar që e njeh. Por nuk mund të shkojmë më larg me të … kaq e ka kapacitetin për sa i përket Paris-it.

E di që është e dhimbshme, ndoshta e padrejtë në aspektin puro artistik apo të talentit, se është me të vërtetë piktorë i fuqishëm … Të dy e ndajmë atë mendim.
Mirëpo, sot jemi në botën e showt mediatik dhe të komunikimit, aq më tepër këtu në meset parisiane. Ti a mendon që mund t’i kisha reklamuar veprat e mia, pa shkuar në disa emisione televizive, festivale, aktivitete publike ? Nuk mjafton për të thënë: e kam shkruar këtë libër dhe po qendroj tani në shpellën time, pa takuar askënd … dhe ejani ju për të më zbuluar mua, se jam një gjeni i rrallë dhe i pa njohur.
Nuk funksionon ashtu … Dhe duke i provuar disa gjëra me Omerin, duke i bërë disa tentativa dhe duke i marrur disa iniciativa precize … e kam kuptuar që nuk mund të shkojmë më larg se aq me të, për në Paris. Mirëpo, shyqyr që e ka së paku atë rrjetin e tij turk me Stambollin dhe Ankarën, dhe meset turkofone të Parisit … bile hanë bukë në një mënyrë modeste, por me pikturë. Ai nuk kërkon më tepër, për veten e tij
Këto ishin ato kujtime me Jacques Lacarrière dhe me Omer Kaleshin, të cilët patjetër që do më mungojnë shumë, kur të shkoj përsëri në Paris …
Për Zhakin nuk ka asnjë problem, se është aty ku duhet … Por sot, ku është vepra artistike, apo trashëgimia e Omer Kaleshit, i cili për mua e nderon pikturën tonë shqiptare, me një univers origjinal të pazavendsueshëm ? Pos disa privat shqiptarë apo francez, që ja kanë pas blerë ndonjë pikturë, pos meseve turkofone në Turqi dhe në Francë, dhe disa vepra që janë siç më kanë thënë mua vjet, tek Kryegjyshata e Bektashive në Tiranë … më thoni, ku janë veprat e Omer Kaleshit, në të cilat Muzeume apo Fundacione madhore të botës ? Së paku, le të ja mbledhin Shqipëria dhe Kosova, sa merren me kotësira, dhe me përfitime të rastit, të gjithë veprimtarinë e tij pikturale, le t’ia blejnë aty ku gjendet, për t’ia vendosur aty ku duhet, ku mund ta admiron edhe publiku jonë dhe ku e meriton plotësisht ai artist i rrallë, por i lindur me atë dhunëti brenda tij ! Po, po, një person në esencë çoban, fshatarë, proletarë, zanatëxhi, elektriçist, autodidakt, por më në fund, PIKTORË serioz dhe madhorë !
Një lloj dervishi i improvizuar, një kusheri i Yunuz Emresë, i Mevlanës turke, i fyellit dhe i vallëve mistike, që jeton si asket në tyrben e tij të katit shtatë në Paris, ku asgjë tjetër nuk mund ta pengojnë. Të përqafoj atje ku je, i dashur Omer … do më përcjellin përjetësisht ato Koka tua, ta dish ! Ah, Jacques, a do shihemi dikur, sipas predikimëve mistike, në sferat e tjera qiellore ? Ke ndonjë mesazh specialë për të na zbritur në Tokë ?

Me 15 mars 2023 në Bruksel – nga Skënder SHERIFI


Send this to a friend