I.
1
Është vjeshtë e dytë dhe në fshatin malor me pesë mëhallë, gjithandej ndihen aromat erëmira të rrushit, ftonjve që verdhojnë si diej të vegjël nëpër degët e ngarkuara dhe të arrave të pjekura, që pak nga pak do ta heqin mbulesën jeshile si për të treguar virgjërinë e tyre poshtë cipës së trashë. Shumica e frutave kanë rënë në tokë si mbi një qilim të blertë e të trashë bari, në pritjen e gjatë të njerëzve, të të zotërve të shtëpive. Shumica e tyre mungojnë, si t’i kenë thirrur diku larg, tepër larg prej këtej, në mërgim.
Grupi i vogël me katër persona përshkonte tani lugjet e përrenjtë e lagjes Votica. Nikoja, më i moshuari, me trup mesatar e habitshëm të fortë për moshën, printe me një ecje që ia tradhëtonte moshën. Plot 87 vite.
Era e mirë e vjeshtës së vendlindjes tani i lëkund mbi ballë një shtëllungëz të vogël me flokë të argjendta si retë mbi Shedenik, ndryshe nga ai ndajmëngjes, atëherë, kur vetëm 7 vjeç, u nis për udhë, me flokët pis të zeza tek era luante me to si sot dhe ia ngrinte përpjetë papushim.
Atëherë, Jajaja, gjyshja e tij, në nisje të rrugës për përtejmaleve, i ngjeshi mbi kokë një kapelë që s’dihej qyshkur e mbante në sepete tok me ftonj erëmirë. Kapelja ia mbulonte kokën e bukur dhe veshët si një saç i madh. Ai kujtonte se “kapellosaçi” i dukej fiks si ato helmetat e ushtarëve italianë që endeshin nëpër lagjet e fshatit me uniformat e tyre të zeza. Ato i kujtonin atë rason e papait të fshatit kur bënte liturgjira për të ikurit nga kjo jetë, nëpër varrezat e Shën Dhimitrit, në bregoren përmbi krye të fshatit.
***
Është fshati i tij dhe ai është kthyer si nga një legjendë e moçme që vjen prej fëmijërisë së largët, kur iu desh të kapërcejë qafëmalin e vendlindjes në atë ag shtatori të largët, për të mos u kthyer më kurrë tek lodrat e fëmijërisë së pafajshme dhe jetime me prindër gjallë.
Një ditë më parë kishte luajtur me moshatarët e tij me një top lecke në vend të topit të llastikut në lëndinën e Raqit, nga ku mëhallat e tjera dukeshin si në pëllëmbë të dorës.
Nuk ishte i pari që e nisnin në kurbet. Por kurbeti i tij ishte tjetërlloj. Nuk do të nisej për punë, për të mbajtur familjen me dollarë apo dhrahmi si dhjetëra të tjerë nga ai fshat nga ku, dikur, vetëm nisja dihej, përtej maleve që qarkonin fshatin si karakolle shkëmbore, por kthimi kurrë.
Ata, të tjerët, në moshën e babait të tij, ishin nisur 10, 20, a 30 vite më parë drejt perëndimit po nga ajo qafëmali, ku do shkelte tani çapi i vogël fëminor i Nikos me “kapellosaçin” mbi kokë, për të mbërritur në tokën e premtuar. Të gjithë, për mbrothësi të familjes së lënë pas, përtej oqeanit, mijëra milje larg nga këto troje që, megjithëse të pasura nga zoti, pillnin e pillnin vetëm varfëri.
Atje, në Amerikë, kishte shkuar edhe gjyshi i tij, burri i Jajasë, dhe nuk u kthye më kurrë. Iknin të gjithë si njerëz dhe, nëse zoti e kishte shkruar, rrallë ktheheshin në fshat pas shumë vitesh, burra pleq ose vetëm fotografi, ikona pa trup për të pasmit, që i kishin pritur derisa ishin zbardhur në heshtje nga kjo brerje e përjetshme.
Udhëtimi i Nikos shtatëvjeçar nuk do të zgjaste shumë. Një pasdite, me Jaja Poliksenin që e mbante fort për dore, ai do të mbërrinte diku, jo shumë larg. Në një fshat në shtetin fqinj, që i thoshin Vrahuli.
2
Nikoja i vogël buzëqeshte gjithmonë në gjumë.
Atë mëngjes të hershëm, kur nëna e tij, Marina, e tundi për ta zgjuar, ai po fliste në gjumë dhe buzëqeshte. Ndoshta fliste me shokët me të cilët një ditë më parë kishte luajtur deri në mbrëmje. U ngrit me sytë e mbyllur dhe nisi të qajë.
– Shpirti im, hapi sytë se të pret Jajaja. Do nisesh për udhë te dajua. Do shkosh mik.
Minutat po kalonin dhe çasti i nisjes po ashtu.
-Pusho dhe bëhu gati!- u dëgjua papritur një zë i prerë burri. Ishte Thomai, i ati.
Por Niko nuk ishte ngopur me gjumë. Ishte kaq e thjeshtë për ta kuptuar. Jajaja po priste në këmbë e bërë gati për udhë, por Niko qante sërish. Nën dritën e zbehtë të llambës, Thomai pa orën e xhepit dhe, i shqetësuar, bërtiti:
– Pusho tani dhe nisu!- Në gjysmerrësirën e dhomës u dëgjua një pëllëmbë e fortë që ra mbi faqen e Nikos së vogël.
– Të lumtë që e munde, more Thoma, gjithë këtë burrë!- tha Jajaja e pezmatuar. Ia mori hakun me këto fjalë, duke e mbështjellë me të dy krahët të miturin që po ngashërehej nën zë.
Marina, e ëma e vogëlushit, nuk kishte fjetur gjithë natën. Kishte mbrujtur në magjen e drurit një bukë të madhe thekre dhe e kishte hedhur në vatër për ta pjekur, ndaj të gdhirë. Ndërsa gjyshja bëhej gati për udhë, nëpër shtëpi u përhap era e mirë e bukës së ngrohtë. Bukëvale. Marina e hodhi mbi një sini bakri bukën e saponxjerrë nga saçi që përvëlonte. E ndau në mes dhe gjysmën e futi në një torbë leshi, tok me një copë djath dhie, ca ullinj dhe dy qepë. Ishin për udhën që do të merrte gjyshja. Gjysmën tjetër, e la mbi sofranin e bukës. Aroma e mirë e bukës së ngrohtë, e ndarë tani në dy gjysma.
Aroma e mirë e bukës së ngrohtë e ndarë tani në dy gjysma dhe krejt rituali i përgatitjes së trastës për udhë, ishin imazhet e fundit nga shtëpia që do t’i mbeteshin në memorie vogëlushit për gjithë jetën si reliket e fundit të shtëpisë.
Lufta italo-greke nuk kishte mbaruar dhe në fshat kishte ushtarë italianë të dislokuar pranë kufirit me Greqinë.
Ajo pëllëmbë burri mbi faqen e vogëlushit ishte ndarja e tij e hidhur me babanë. Nuk do ta harronte kurrë. Do të mbetej edhe si një totem apo shenjë, që do të ndikonte në të gjithë jetën e tij të mëpasme në shtetin tjetër.
***
Duke ecur rrugës Jaja i tregoi vogëlushit shtatëvjeçar se do të shkonin si miq në shtëpinë e dajos, Spiro Stamatit në fshatin Vrahuli, ku ai punonte si mësues.
– Ti do të kënaqesh atje.
– Nuk doja të shkoja te dajua. Nuk kërkova të shkoja,- thoshte rrugës Nikoja.- Doja të rrija me shokët e të luaja me ta në fshat.
– Po ti do të kënaqesh atje, o bir. Pastaj, shpirt i Jajasë, ka gjëra që njerëzit duhet t’i bëjnë edhe kur nuk i duan.
Spiro Stamati kishte mbaruar shkollën për mësues në krahun grek të kufirit, diku në rrethinat e Janinës. I vetmi shok i ngushtë shkolle i tij ishte Leo Nika nga Dropulli. Me atë Leo Spiroja kishte ndarë dhomën, gëzimet, hallet edhe mallin për fshatrat në vendlindje. Madje, ishin bërë edhe vëllemër, domethënë kishin pirë gjak nga gishtat e tyre për t’u lidhur kështu, sipas zakonit, për tërë jetën. E për t’iu gjendur në çdo kohë, të mirë ose të keqe, njëri-tjetrit. Por mbarimi i Luftës së Dytë i ndau dy vëllemërit. Njërin andej dhe tjetrin këtej kufirit, në krahun shqiptar.
Ndërsa Spiro u bë mësues dhe u caktua të jepte mësim në një fshat të Janinës, jo larg nga kufiri shtetëror me Shqipërinë, Leo u kthye në vendlindje dhe lufta e lidhi me lëvizjen partizane. Pas luftës ai do të ishte për shumë vite njeri i vlerësuar e i besuar në sistemin e ri. Leo do të caktohej gjithashtu në një post të rëndësishëm e autoritar në lokalitet, si njeri që i kishte dhënë luftës.
3
Ende pa mbërritur në fshatin ku banonte Spiro në territorin grek, gjyshja i dha nipit një shami të qëndisur me lule ku ishte mbështjellë diçka në madhësinë e një molle të egër.
– Tani do të hyjmë në fshatin ku ndodhet dajo Spirua. Merre këtë dhe fute në trastën tënde, Niko, vogëlushi im.
– Çfarë është kjo, Jaja? Hahet?
– Jo, biri im, nuk hahet. Por ti do ta mbash ngado që të shkosh në torbën tënde, tok me rrobat e tua. Si një fat.- Heshti pak dhe, si e pa që Nikoja e shikonte i habitur, shtoi:
– Është një gur i vogël nga fshati, nga Votica, ku ti linde. Që mos ta harrosh kurrë dhe, sa, herë të të marrë malli, ta marrësh e ta mbash në dorë këtë gur brenda shamisë të qëndisur me këto duar, të Jajasë tënde. Hë, bir!- dhe sytë iu njomën e iu mbushën me lotë.
Ai e mori shaminë e vogël të qëndisur, tok me porosinë e gjyshes brenda, dhe e vendosi në torbë. Pastaj, iu mbështoll asaj në shtatin e lartë si një kulpër e gjelbër, si ato që kishin mbështjellë dërrasat e gurit në çatizën e kroit të fshatit. Aty ku gratë vinin çdo ditë me bucelat e ujit ngarkuar në shpinë dhe me gjalmin e shtizave që thurnin në qafë. Dukej si një qingj pirës, që shpon me kokë barkun e s’ëmës kur kërkon të mëndet.
Jajaja rregulloi edhe një herë shaminë e zezë në kokë, para se të hynin në rrugicat e fshatit dhe të kërkonin ku banonte mësuesi. Sa i pa, duke hapur krahët krejt i beftë për mysafirët e papritur, Spiroja i mirëseardhi krejt natyrshëm. Pastaj mësoi detyrën që i ati i Nikos i kishte ngarkuar për të voglin. Ai do të qëndronte për t’u shkolluar aty, kurse gjyshja do të rikthehej të nesërmen andej nga kish ardhur.
Duke i përkëdhelur flokët e zes me ëmbëlsi, ai i tha Nikos se në shkollë do të njihte shokë të rinj që do ta donin.
***
Të nesërmen, ndërsa Nikoja i vogël po flinte ende dhe, pas pak orësh, do të shkonte në shkollën ku Spiroja jepte mësim, Jajaja, me një trastë në kurriz edhe një shkop në dorë, ende pa zbardhur mori rrugën e kthimit për në fshat, tutje nga horizonti perëndimor ku binte vargmali i Murganës.
Atë natë tetori, askush nga të tre, nuk e dinte si do të luante fati. Jajaja iku me një brengë të madhe në gjoks për atë ç’la pas. “O Zot i madh, bëja dritë udhën të voglit tim e jepi dritë në udhën e tij të panjohur! Të qofshim falë, o Zot i madh!” Bëri kryqin pranë kishës së fshatit që la pas dhe vijoi rrugën e kthimit. Buzë kufirit, ai mëngjes u gdhi i mjegullt, zhytur në lagështinë e vjeshtës së parë. Nikoja, që kushedi ç’ëndërr shihte në gjumin e thellë tek buzëqeshte, nuk mund ta dinte se ajo ndarje me gjyshen e dashur ishte e fundit në këtë jetë.
Ai ishte moti i fundit i luftës. Ende pa zbardhur mirë, tek ecte, qënga përtejmalet gruas së moshuar iu bë se dëgjoi gjëmime. Ishin bubullima apo bombardime lufte nga ajri? “Njëlloj janë, i tha vetes”, duke bërë sërish kryqin. “Mbroji, o Zot i madh, njerëzit tanë nga çdo e keqe! Këtej edhe andej, o Zot i madh që je mbi çdo gjë, në qiell!”, thoshte me vete, teksa u jepte këmbëve me torbën shtrënguar në kurriz, ku Spirua i kishte vënë, pa e ditur ajo, edhe pak ushqim për udhës.
4
Lufta, si çdo e keqe e madhe, kishte pak muaj që kishte përfunduar dhe në Shqipëri ishte vendosur regjimi i ri i shtetit. Kufiri me fqinjët ishte bërë një gardh i hekurt që i ndante përgjithmonë në dy botë me dy regjime. Njera perëndimore, fqinja tjetër lindore.
Të kaloje në shtetin tjetër, tani ishte e ndaluar. Dikur burrat e viseve të Nikos së vogël, merrnin rrugët e kurbetit përtej kufirit për tregti apo lidhnin ndonjë krushqi. Tani kjo, ishte e pamundur. Ai ishte një vend armik.. Njerëzit ndanë kufirit, ishin ndarë për së gjalli.
Gjurmët e luftës ishin të freskëta dhe shiheshin ngado. Në fshatra e qytete kishte nisur puna për shërimin e plagëve që kishte ajo lënë pas.
***
– Heej! Djemaaa! Tërhiqeni ngadalë tërkuzën! Avash, avash, sa ta drejtojmë traun!- Ishin zërat e ustallarëve që ngrinin skelën e parafundit në shtëpizën pa çati. Ishin pesë vetë. Të thirrurat vinin nga shtëpia që po riparohej.Thomai i kryesonte, prandaj të tjerët i flisnin ‘mastora’, mjeshtër. Nuk ishte se ai dinte kushedi çfarë për rregullimin e çative, veç ç’i kishte mësuar gjyshi i tij nga punët e ustait dhe nga punët me drurin, duke e mbajtur pas.
Kur Thomai kishte qenë partizan me çetën e krahinës, kishte mbetur i plagosur në një pritë me gjermanët. Meqë ndodheshin fare pranë fshatit të tij, në tërheqje e sipër, ata që komandonin njësitin patën urdhëruar që ai të kthehej në shtëpi e të qëndronte për aq kohë derisa t’i mbyllej plaga.
Po ndërsa plaga shërohej, vendi ishte çliruar. Thomai u caktua në grupin e riparimit të çative të shtëpive të djegura nga gjermanët që po largoheshin
– Tani mbërtheje fort me sqepar mbi traun e parë!
Pas dy orësh, zërat u fashitën. Ishte mesditë dhe punëtorët ishin ulur për të ngrënë drekën. Secili hapi torbën e thurur me lesh dhie. Pak bukë misërnike, pak djathë e dhallë dhe ndonjë qepë. Secili kishte nga një pagure me ujë, nga ato të ushtarëve italianë ose gjermanë, mbetur si trofe nëpër harcat e përrenjtë e atyre viseve në përfundim të luftimeve.
Hanin të heshtur dhe të menduar secili nga buka e vet. Secili bluante ne mendje hallet e veta.
Lufta ishte lënë pas, por duket se një tjetër lloj lufte ishte hapur. Lufta pa krisma me të kamurit e fshatit. Ata që e kishin vënë pasurinë me djersë dhe në kurbete, po shikoheshin me një sy tjetër. Po kështu dhe ata që kishin mbaruar shkollën në Greqi, po shiheshin me sy të shtrembër. Ngjarja më e fundit në fshat ishte arrestimi i Licit, mësuesit që kishte studiuar në Zosimea të Janinës.
Ai vinte nga një familje tregtarësh. U akuzua si bashkëpunëtor me të huajt. Kaq mjaftonte. Dyqanin e të atit me mallra ia sekuestruan për nevoja të pushtetit të ri. Tani e tutje, edhe komanda e vendit do të vendosej atje, te godina e tij dykatëshe.
Lici jepte mësim në shkollën e fshatit, siç kishte bërë edhe më parë, edhe para se të hynin fashistët në Shqipëri. Por një ditë ai u mor nga shtëpia ende pa gdhirë. I bënë pak ditë hetuesi për lidhje me agjenturat e huaja. Më pas u pushkatua. Kjo e tronditi thellë fshatin dhe një hije frike, si një re e zezë u nder ngado, aty dhe më tej. Në çdo vatër.
Thomai ishte rritur me Licin. Tani edhe ky, ndoshta, do të shihej me tjetër sy nga pushteti i ri në zonë dhe në katund. Ato vite të pasluftës, një tjetër familje, e një tregtari tjetër të fshatit, jetoi në teh të briskut për shumë muaj. Ishin arrestuar dy vëllezërit që kishin një dyqan në fshat dhe një tjetër në qytetin bregdetar, nga ku prisnin mallrat me karave prej viseve të largëta. U kërkonin florinjtë, duke i shtrënguar edhe me tortura fizike.
I vogli tregoi se florinjtë ishin fshehur në tubat e hekurave të krevateve të shtëpisë. Ai e shpëtoi jetën. I madhi, nuk e hapi gojën. (“Nuk di gjë. Ato që dija ua dëftova…”) Me tortura nuk i nxorën gjë dhe e çuan në plumb si kundërshtar të regjimit të ri .
Vëllai që mbeti gjallë, kërkoi të largohej më pas nga fshati, për t’u vendosur në një tjetër vendbanim.Tani, kishte nisur një tjetër luftë. Pa krisma.
Këto po u rrëfente Thomai shokëve në vaktin e drekës.
– E dini?- u tha ai.- Gruaja e kushëririt tim të parë, Marta, punonte si shërbëtore te familja e tregtarëve. Me atë punë mbante frymën dhe fëmijët gjallë. E morën në hetuesi në lokalitet. “Na trego ku i kanë florinjtë Papat?”, e shtrëngonin të tregonte me çdo kusht. “Nuk di gjë”, u thoshte e ngrata. Unë shërbëtore kam qenë. Kush m’i tregonte mua gjëra të tilla! Atëherë e detyruan të flinte një javë në katoin e godinës ku bënin hetimet. Nuk i nxorën gjë. “Nuk kafshohet dora që të jep bukë!”, na tregoi më pas, kur u kthye nga katua-burgu.
– Mu sikur kanë ardhur edhe tek ne. Pas Licit, do të thonë: po ti, more miku i ngushtë i armikut, ku ishe deri tani? Ti ke qenë vërtet edhe në luftë ca kohë, por nuk bëre ndonjë hata. Pasi dole për ca muaj në mal, u plagose dhe të kthyen në fshat që të shëroheshe. Pa na thuaj një çikë, ç’bisedonit ju çdo natë te Lici i shkolluar në një vend armik? Hee?! E di ti që qeveria e zë lepurin me qerre, more ish-shoku partizan?!
Heshti pak dhe i pa shokët në sy një e nga një.
– Si thoni, ikim tutje?
Ra heshtje e thellë. Dëgjoheshin vetëm cicërima zogjsh.
– Kemi fëmijë, Thoma,- tha pas pak më i moshuari.- Kemi edhe gra, edhe fëmijë…
Thomai drodhi një cigare të dytë nga kutia, i heshtur si një pus i thellë.
– Edhe unë kam grua edhe fëmijë,- tha pas një grimëhere Thomai.- Katër!- dhe tregoi pëllëmbën e hapur në ajër me katër gishtrinjtë e tij të gjatë, të zverdhur nga nikotina. E hoqi duhanin thellë si me shpirt.
– Djalin e madh e kam nisur te kunati, pa mbaruar lufta. Të bëjë shkollën e të rritet andej. Dhe andej mbeti. Kufiri tani u mbyll si në një kafaz të madh hekuri. Bashkë me ne të gjithë brenda.
Duke nxjerrë tymin shtëllungë nga goja, psherëtiu dhe shtoi:
– Edhe një në gji po deshe… Që ta ruajë Ai lart!
Të nesërmen, të pasnesërmen të njëjtat tema e tendosnin kohën e ngrënies së drekës, tek hapnin nga torbat ato që nikoqiret e shtëpive u kishin ormisur një natë më parë. Trastat e secilit ishin mbështjellë me cohën e varfërisë. Varfëria ishte një mbështjellje e padukshme, po edhe e dukshme. Tronditëse gjithashtu.
Më i moshuari, Llambi, ia nguli sytë:
– Ç’mendje ke, Thoma? Na thuaj! Ja për pak ditë e sosim edhe çatinë që ka mbetur. Pastaj?
– Pastaj?- u hodh edhe një tjetër.
Thomai u gjend papritur i kryqëzuar nga shikimet e shokëve. Donin medoemos një përgjigje. Jo fjalë kot.
– Pastaj,- bëri ai.- Unë kam një mendim që duhet ta vendosim tani dhe ta zbatojmë, po sonte.
– Çfarë?
– Çfarë?
– Të ikim dhe, nesër pa gdhirë, pa zbardhur Maja e Sqepurit, në ag, të piqemi te Guri i Egër i Koçkatit. Prej andej, po të ecim mirë, për një sahat pothuaj, këmba do të na prekë në tokën e shtetit tjetër!
Ra një heshtje varri. Secilit iu ndërmend menjëherë familja dhe iu mblodh një lëmsh i madh në grykë.
– Dakord?- tha ai duke i parë një e nga një në sy.
Me ngurim, por secili tha me gjysmë zëri:
– Dakord.
– Me besë?- pyeti Thomai ngultas.- Me besë?
– Me besë.
E nesërmja e gjeti fshatin me lajmin e zi se skuadra e çative kishte kaluar matanë. Ishin arratisur. Tani ishte radha e regjimit të vepronte. Dhe ai, siç thonë ende në atë fshat, e kap lepurin me qerre.
II.
5
Retë e vjeshtës së tretë, të shpërndara si turma delesh në qiellin e Athinës, ishin davaritur. Shtëpitë e vogla si izba ruse zunë e u shfaqën një nga një në kodrinat e buta të lagjes periferike Megara. Këtu ishin strehuar prej vitesh grekët e dëbuar prej Izmirit (Zmirnit), qëkurse flakët e përhapura nga urat e zjarrit dhe urrejtjes absurde i kishin dhënë fund një bashkëjetëse shekullore etnish me turq, grekë dhe hebrenj.
Viti ’44, i luftës botërore sapo ishte mbyllur. Kryeqyteti helen shtrihej si i kapitur. Gjurmët e mbërritura tek-tuk të lavdisë antike, ishin pleksur tani me ngjyrat e mjerimit që la lufta.
Sikur të mos mjaftonte ky peizazh dramatik, ngado kishte pllakosur zija e bukës. Nëpër rrugët e qytetit, po edhe në qendrën e tij historike, në Omonia, shihje ende trupa të shtrirë njerëzish kockë e lëkurë, me sytë mbetur ende hapur, me fytyrë nga qielli në lutjen e fundit për jetën. Shpirtrat e tyre të ngratë i kishte rrëmbyer njëherë e mirë uria, e ulur këmbëkryq në Athinë. Një kuçedër tjetër kishte pushtuar vendin, pas thundrës naziste, që sapo kishte mbledhur bishtin e ishte larguar. Në lagjen Qesarjani ende ishte i freskët nëpër muret e Skopeftirios gjaku i dhjetëra kryeqytetasve të Resistencës, që ishin pushkatuar nga gjermanët në ikje e sipër prej Ballkanit.
Në Burgun e Hajdarit, me atë tingëllimë osmane të emrit, ishin mbajtur qindra të burgosur, përfshi edhe ata politikë. Dukej se e mbartte ende, si një totem të zi, mallkimin që vinte nga katër shekujt e robërisë së dikurshme, për të treguar se liria kishte ende një çmim shumë të shtrenjtë që duhej paguar.
***
Ajo pjesë periferike e Athinës midis dy luftërave botërore kishte shtëpiza të ulëta njëkatëshe që i ngjanin njëra-tjetrës. Në një nga banesat e bllokut tipike për emigrantët, po shtynte jetën e vështirë familja e një çifti, dy herë emigrant. Dhimitri, kryefamiljari, ishte kthyer rreth tetë vite më parë nga minierat qymyrgurore të luginës Jiunë, në Rumani. Ishin nisur dikur së bashku me vëllanë e tij me te madh Pasko nga fshati i lindjes, Lëshica, si shumë të tjerë, që niseshin në Amerikë, Egjipt, Argjentinë e gjetkë.
Në pak vite, më i riu, Paskoja, po shikonte se jeta e vëllait me turbekoloz po rëndohej. Iu lut me lot në sy të mos vdiste në minierë, por të ikte. Në Greqi ose në vendin e lindjes, në Shqipëri. Më në fund ky u bind dhe u nis për të qëndruar vetëm për pak kohë në Athinë. Për të mbledhur kockat, siç i pati thënë Paskoja. Por aty zuri një punë dhe befas, i ndihu fati. Gjeti Katerinën, një vajzë të bukur jetime, që kishte shpëtuar vite më parë nga flakët e Zmirnit dhe kishte marrë rrugën si qindra të tjerë drejt Athinës, ku tani punonte në një punishte. Zoti që kishte caktuar fatin e tyre, u dhuroi katër fëmijë. Familja jetonte në varfëri, por dashuria e çiftit dhe gëzimi i fëmijëve dukej sikur e zbehte varfërinë.
Turbelulozi, kjo dhuratë e kobshme nga minierat e qymyrgurit, e kishte rënduar tani shëndetin e tij. Ai rrinte shtrirë duke sjellë në mendje rrugëtimin e jetës nga fshati i largët në Shqipëri, në minierat qymyrgurore të Rumanisë dhe tani në Athinë. Ndjente dhimbje për jetën e tij, për vëllain që i mbeti atje, për shokët e mirë rumunë, Nircean dhe Dariusin, për parullën që shkruhej në grykën e hyrjes së çdo miniere qymyri: “Paçi fat!”. Ishin vitet e kthimit në Athinë dhe katër fëmijët u sollën lumturi, por, së fundi, kishte menduar një amanet që donte të linte tek ikte nga kjo jetë, në duart e Katerinës.
Ndërsa shëndeti po merrte teposhtë dhe kosa e urisë po korrte çdo ditë jetë njerëzish, Dhimitri që lëngonte në shtrat i kërkoi Katerinës t’ia sillte fëmijët para se të mbyllte sytë. Donte t’ia jepte amanetin edhe për ata.
– Rina ime, m’i sill këtu fëmijët, të lutem. T’i shoh për herë të fundit.
Ua preku duart, ua ledhatoi me të tijat që i dridheshin, ndërsa ata po shkreheshin në vaj në takimin e fundit me të atin. Pastaj ia bëri me dorë Rinës që t’i largonte në dhomën ngjitur.
– Afrohu syri im, afrohu zemra ime!- dhe sytë i shndrisnin si dy qirinj në terr.
Ajo mori një stol druri dhe iu ul pranë të dëgjonte fjalët e fundit.
– Rina ime, shpirti im, unë po iki. Por dua të të lë një amanet. Fati im është shkruar që në Rumani. Dua që ti të largohesh këtej!
Kolla e pandërprerë ia preu sërish fjalët. Mori frymë me vështirësi dhe bashkoi duart me të Katerinës.
– Kur të më përcjellësh mua, merri fëmijët, djalin Irodhin dhe tri vajzat, dhe nisu për në fshatin tim, në Lëshicë, në Shqipëri. Është fshat i pasur dhe i bukur. Atje kemi katandi, tokë e pyll. Dhe njerëz të mirë, që do të të duan ty dhe fëmijët. Tani, më jep fjalën, shenjtorja ime, e bukura ime, si atëherë kur u njohëm! Ma jep fjalën se do të nisesh një ditë për në vendin tim, në fshatin tim. Të përgjërohem!
Kolla e thellë e ngacmoi sërish.
– Mblidhi gjërat që të duhen më shumë. Shiti disa. Dhe tok me ato kacidhe që kanë mbetur nga kurbeti im, ik që këtej. Kohët janë të këqija. Edhe më të zeza do të bëhen. Njerëzit, ti e sheh, po vdesin rrugëve nga uria. Shko në fshatin tim, në fshatin tonë, në Lëshicë. Atje… nuk do të vdisni për bukë. Shpëtoji fëmijët dhe veten!
Rina vetëm qante me ngashërim.
– Të përgjërohem për këtë!
Kolla e gjatë po i merrte shpirtin. Bëri një shenjë në ajër.
– Do ta mbash amanetin, Rina ime?
Nga dy qirinjtë e syve të tij në fikje rrëshqitën dy sumbulla të mëdha loti. Ajo e përqafoi me lot e ngashërim. Me këto fjalë, ashtu të përqafuar, ajo kishte marrë një amanet që do ta bënte betimin e jetës së saj. Katerina ia shtrëngoi fort dhe ia puthi dorën.
– Dhimitri im. Do të bëj çfarë më the për të mirën e fëmijëve dhe të familjes. Do të nisem për në vendin tënd, që është edhe vendi dhe nderi im,- tha ajo duke kapërdirë lotët. U shkreh në ngashërim, duke bërë kryqin para ikonës së Shën Mërisë në faqen e murit.
***
6
Kamionçina me tre thasë plaçka të Katerinës, tok me fëmijët, nisi udhëtimin, duke e lënë Megaran dhe Athinën pak nga pak atje tej, ndërsa drita e mëngjesit po agonte nga malet si një feks i ngadaltë, i artë në të bronxtë. E kishte paguar shoferin, një burrë të moshur për deri në pikën më skajore të veriut të vendit, në kufi me Shqipërinë. Pas dhjetë-dymbëdhjetë orësh arritën në Janinë, në mesditë.
Pas pushimi të shkurtër, sa për të vënë diçka në gojë, kupa e Liqenit të Janinës i tregoi shoferit se pika fundore e udhëtimit ishte ende më në veri. Gjatë gjithë rrugës kamionçinës nuk iu ndanë retë e pluhurit të xhadesë, që i kujtonin Katerinës flakët në shtëpitë dhe dyqanet e Zmirnit ku ishte rritur. Por në xhade nuk vraponte njeri si atje, për t’u shpëtuar flakëve dhe plumbave dhe për të arritur anijet e fundit. Ato do të lundronin në detin e shpresës, për t’i shpënë drejt një jete të dytë.
Mes reve të pafundme të pluhurit që mbetej pas kamionçinës, iu përhit si në mjegull e kaluara, skena tragjike e fëmijërisë në kërkim të prindërve, që i mbetën në rrënojat e shtëpisë që po digjej. Thërriste me lebeti emrat e babait dhe të nënës, që i kishin humbur nga sytë, ndërsa flakët përpinë dyqanin dhe shtëpinë e tyre. Vraponte nëpër shtëllungat e tymit të dyqaneve që digjeshin, ndërsa dhjetëra njerëz të çdo moshe iknin e iknin në panik drejt bregut të detit. Dikush e kapi për krahu dhe e tundi fort.
– Hajde me ne tani! Lëri prindërit, se do të kenë hyrë në anije!
Ishte fqinji i tyre, i miri Dhionis, me flokë të bardhë nga pleqëria. Dhe iku me të në anije. Ndërsa kërkonte nëpër anijen e fundit që largohej me njerëz në lebeti e tmerr, kuptoi se prindërit nuk kishin shpëtuar. I kishte humbur përgjithmonë. Tani, që ishte vetë nënë, nuk donte t’i humbiste fëmijët, prandaj rendte me këtë kamionçinë drejt veriut, drejt vendit tjetër, që asaj i dukej si një anije shpëtimi, ku e kishte nisur i shoqi me amanetin e fundit.
Në të dy krahët e xhades, pyjet kishin marrë një ngjyrë të verdhë në të kuqëreme, ngjyrën e vjeshtës së tretë. Malet, tej në horizont, sa kishin zënë të zbardheshin majash nga një vetull bore. Kamionçina u ndal diku dhe shoferi pyeti disa barinj vllehë se sa larg mbante Delvinaqi. Pas një ore u dëgjuan disa zëra dhe britma të prera:
– Eheeeej! Stop! Ndal!- Ishin rojet e postës së policisë dhe të kufirit. Kishin mbërritur në Delvinaq. Pas zërave, në fshatin e fundit pranë kufirit, u shfaqën disa njerëz të armatosur.
***
Katerina po zbriste një nga një fëmijët prej karrocerisë së kamionçinës me ndihmën e shoferit të moshuar.
– Ku po shkoni? Dokumentet!- u dëgjuan zërat e prerë të dy burrave ndanë xhadesë.
– Duam të shkojmë në Shqipëri! Atje kam shtëpinë e burrit që më vdiq këto ditë dhe më la fëmijët jetimë,- u shpjegoi Katerina dy ushtarakëve me kapota të murme.
Ata panë njeri-tjetrin me habi dhe njeri iu kthye gruas së sapombërritur:
– Moj zonjë, a e di ti se udhëtimi më tej nuk lejohet?
– Pse nuk lejohet?!- tha si me lutje ajo.- Kam fëmijë dhe nuk dua të më zërë nata rrugës. – Nuk lejohet se kufirin ata andej e kanë mbyllur! Kupton?
– Jo,- tha ajo,- nuk kuptoj. Unë dua të iki atje!
Pas pak, u hodh tjetri:
– Nuk mund të kalosh, moj zonjë!
– Po unë kam dokumente, e di ku dua të shkoj. Kam çertifikatën e martesës me burrin tim. Kam edhe vulën e dhespotit për martesën. Nuk jam pa dokumente. Ju lutem!- thoshte ajo duke nxjerrë nga një trastë një libër ku kishte vendosur dokumentet.
– Zonjë, ata të Shqipërisë e kanë mbyllur kufirin dhe po kaloi njeri e qëllojnë. Kupton?!
Ajo e humbi toruan e hutuar. Fëmijët iu mblodhën si zogjtë te klloçka, ku kërkojnë mbrojtje.
– Ç’të bësh! Asgjë nuk bën dot më tej! Nuk lejohet! Rri aty dhe ngroh vezët e tua!
Nuk kuptoi pse iu shfaq në ato çaste imazhi i folesë së lejlekut. Ai rrinte mbi vezët për t’i ngrohur derisa të çelnin zogjtë dhe ata pastaj të fluturonin së bashku drejt vendeve të ngrohta.
– Do të ktheheni pas, në Janinë!- e përmendi zëri i burrit në gjuhën e saj amtare.
– Ky është urdhër! Na vjen keq!- tha një nga ushtarakët e shërbimit.
– Oh, o zot!- thirri Katerina e tmerruar.- Po atje, në fshatin e burrit, kam bagëti, shtëpi e katandi që të rris fëmijët! Po tani, ku të mbytem e të kthehem pas!- dhe iu shfaqën para syve kufomat e njerëzve që kishte parë në Athinë, vdekur nga zia e bukës nëpër rrugë dhe i hipën të dridhurat. Shtrëngoi fëmijët me krahët që i hapi si një shqiponjë e drobitur mbi kokat e tyre. Pas një copë here, kamionçina e vjetër u nis drejt Janinës.
Të dy njerëzit e postës policore i rekomanduan shoferit mitropolinë e qytetit, atje mund të gjente një strehë nëna dhe katër jetimët që të flinte atë natë dhe, me ndihmën e Zotit, edhe netët e tjera më pas. “Jam në ferr apo në parajse? Ferr këtej e parajsë andej? Apo parajsë këtej dhe ferr andej?”
Njeriu me uniformë oficeri i kishte thënë me të drejtë:
– Na vjen keq! Do të ktheheni pas, në Janinë!
***
III.
7
Në kurrizin e rrugës së monopatit malor, në pjesën e territorit shqiptar, po çapitej një nënë e re me tre fëmijë të vegjël. Një në gji, një në kurriz ngarkuar me tërkuzë dhe një për dore. Duhet të shkonte drejt fshatit më të afërt, ose më saktë, në zyrat e lokalitetit të zonës.
Një person, ardhur enkas në ato anë, e shoqëronte. Njeri pa uniformë. Aty në lokalitet, në një ngrehinë të vjetër, e prisnin dy burra, njëri me uniformë policie, tjetri civil, me një xhakavento nga ato që kishte sjellë UNRA si ndihma për Shqipërinë e pasluftës. Nënës me tre fëmijët, mbledhur rreth saj si zogjtë rreth klloçkës, i treguan një dhomë në katin e parë të godinës ku do të qëndronte, po edhe do të flinte me fëmijët atë natë, se të nesërmen kishin “punë qeverie” me të.
Pasi i dha gji vajzës së vogël, Marina sajoi një shtroje me ato çka kishte sjellë në kurriz nga shtëpia e saj, duke i shtuar nën të një shtresë kashte. Dhoma ishte një katua katundi, që binte një erë të rëndë kashte të kalbur dhe dheu të lagësht. Myshqet nga trarët e kalbur qyshkur ishin pjesë e këtij peizazhi të ri në kalvarin ku do të ecte tani nëna me tre fëmijë. U afrua te dritaro-frëngjia e vetme për të parë më mirë. Nxori trastën prej rrobe. Sajoi diçka për të ushqyer fëmijët.
Tek rrinte shtrirë mbi kashtë, një mërmërimë i dilte nga shpirti: “Ah, more Thoma, ç’na bëre! Ku na le?! O Zot, mbroji fëmijët e mi kërthinj! Vëre dorën tënde mbi ballin e tyre dhe na e hiq këtë të keqe që na zuri! O Zot, të qofshim falë! O Shën Mëri, na ndihmo në këtë të keqe që na ka zënë!”- dhe bënte kryqin pa pushim duke e vënë dorën në ballë. E zuri gjumi të drobitur me fëmijët ngjitur.
Të nesërmen, kur drita e diellit nisi të hyjë përmes dritaro-frëngjisë së vogël, Marina i dha gji fëmijës dhe, duke e tundur, e uli ngadalë mbi shtroje. Pak nga pak sytë iu mësuan me terrin e bodrumit dhe nisi të shohë më mirë “orenditë” e dhomës së re ku e kishin futur. Disa kanata portash dhe dritaresh mbi njëra-tjetrën, një gjym për ujë, një mastrapan bakri, disa fletë llamarine të valëzuar dhe një sasi shulesh hekuri me spirale bashkë me tela me gjemba nga ato të frontit të luftës. Pranë portës, edhe një tavolinë e vogël druri me tri këmbë dhe një stol i gjatë.
Dëgjoi zëra dhe zhurma jashtë në oborr, përplasjet e këmbëve të një kali ndoshta, si dhe zhaurimën e zërave të njerëzve që ngjiteshin në godinë dhe zbrisnin.
Pastaj ndjeu që dikush po hapte portën e katoit ose të qelisë së saj.
– E ka zënë gjumi të voglin?- pyeti njeriu që hapi portën, në vend të përshëndetjes së mëngjesit. Marina u përgjigj me gjysmë zëri.
– Po flenë të gjithë,- tha ajo duke parë nga engjëjt e saj të pafaj.
– Tani do të vijë dikush që do të të thotë pse të sollën këtu,- tha i sapoardhuri dhe u largua, duke e lënë portën hapur. Pas pak u dëgjuan hapat e dikujt që afrohej. Ajo dalloi se ishin dy. Hynë të dy, pa uniforma policie ose ushtrie. Sollën edhe një tavolinë nga kati i parë, që e vendosën jashtë, përpara derës. I thanë të rrinte përpara tyre dhe të përgjigjej.
– Pa na thuaj, moj e Thomait, çfarë të tha burri kur iku?- pyeti njëri prej të ardhurve. Marina heshti dhe mori frymë thellë.
– Asnjë gjë. As kur doli nga shtëpia. As që e takova më, qëkurse iku në mëngjes si gjithmonë, me trastën me bukë me vete.
Tjetri e pa me vërejtje pastaj u kthye nga shoku i tij më i ri në moshë.
– E shikon, more Kopi? Thoma trimi ky, që ka qenë edhe partizan! Po mirë, nuk e di burri jot që ti do të kalbesh në burg tani, bashkë me fëmijët?! Që do të t’i marrim dhe do t’i shpiem në jetimore?,- ngriti zërin ai. Nga katoi u dëgjua e qara e vajzës së vogël që ishte zgjuar.
Marinës iu mbushën sytë me lot dhe pa nga ai që po e pyeste, sikur përgjërohej.
– More, ne e dimë mirë punën armiqësore të tij,- ngriti zërin burri duke parë nga shoku.- Të atij, Thomait tënd dhe të gjithë skuadrës që mori me vete dhe u hodh te greku.
Të qarat e fëmijës u shtuan dhe ai u ngrit si ta kishte pickuar diçka.
– Shko te fëmija!- i tha prerë.- Sot do të niseni te “shtatë penxheret” . Në burg, në kala të Gjirokastrës. Atje do të jetë shtëpia jote tani!
Marina hyri në katua. Pas pak të qarat e fëmijës së vogël pushuan.
***
8
Niko Ifandaki vazhdoi shkollën dhe të gjithë në fshatin e ri e njihnin tani si “djali i mësues Spiros”. Mesa duket, pak nga pak dhe vit pas viti profesioni i dajos i hyri në gjak dhe ai ëndërronte që një ditë të bëhej mësues, sikurse ndodhi. Lufta kishte mbetur shumë vite pas dhe shkollimi i Nikos së ri për mësuesi ishte si të futej në një botë të mrekullueshme plot magji me nxënësit. Kërshëria e dikurshme, ky tipar ngacmues mbi sendet dhe historitë e të moshuarve që e rrethonin dhe i mbështillnin dikur botën e vogël të fëmijërisë së largët në fshatin e lindjes, ndër vite u bë si ajo fara e tharë e një bime që, sapo gjen pak lagështirë dhe mjedis të ngrohtë, nis e bulëzon sythe dhe çelet e lulëzon.
Mësues i pasionuar, Nikolla Ifandaki vite më vonë do të merrej më tej edhe me studime filologjike. Tani, jetonte në qytet dhe do të hidhte në letër ide dhe artikuj te një gazetë e përditshme. Më pas do të niste kolegjet dhe dikur do të bëhej edhe drejtor i liceut të përgjithshëm në qytetin me liqenin e madh.
Por në çdo hap të moshës ndjente si një vullkan mallin e pashuar për vendlindjen, që i flinte, i rritej dhe i pulsonte në gji, si ajo llava poshtë shtresës së hirit.
9
Kalaja u shfaq befas hijerëndë si një shpend gjigand, i zbritur s’dihej si nga qielli i errët mbi sheshin e gjerë të qytetit. Në pikën fundore të udhëtimit, Marina nuk mbante mend asgjë të saktë për rrugën që përshkoi. Ishte si e trullosur me mendje gjithnjë te fëmijët. Po ta pyeste dikush, do të thoshte se mbante mend që një pjesë të rrugës drejt burgut në qytetin e jugut, ose te “shtatë penxheret”, siç i thoshin, e bëri me një mushkë, me të cilën kishin sjellë në fshatin ku erdhën në këtë kalvar. Bohçen me shtrojet e fëmijëve, disa tesha dhe një pagur për ujë, ia varën në samarin e mushkës. Në rrugëtim ajo dhe vogëlushët duhet të mbanin të njëjtin ritëm me mushkën që printe karvanin .
Njeriu që i shoqëronte ishte i armatosur, por nuk fliste pothuaj fare. Kishte marrë një detyrë si i besuar dhe mendonte vetëm pikën e mbërritjes, përgjatë rrugës nëpër monopatin e xhades. Aty në xhade i priste një kamion. I armatosuri pinte vazhdimisht duhan të dredhur nga një kuti alumini që nxirrte herë pas here nga xhepi. Tymi i duhanit i hynte në rroba dhe në mushkëri Marinës dhe të vegjëlve.
***
Diku, në një kthesë xhadeje, u duk një skodë ngjyrë jeshile me turi të stërgjatur që kishte ndaluar. Dy persona prisnin ndanë saj. Shoferi dhe një tjetër, me sa dukej shoqërues. Kamioni u ndez me një manivel në pjesën e përparme sapo panë të ardhurit, mushkën dhe rojen e armatosur. I ndihmuan të ngjiteshin në karroceri. Pastaj skoda u nis në mes të shtëllungave me pluhur.
Skoda ngjyrë jeshile, me një tub skapamentoje mbi kabinë që nxirrte vazhdimisht tym si një oxhak në lëvizje, e la pas peizazhin e maleve dhe monopatet. Para syve të lodhur të Marinës dhe nën uturimën e pandalshme të skodës parakalonin e mbeteshin pas gurët kilometrikë, shkurret, një përrua i thatë dhe pemët, që ndërroheshin si në një kuadër filmi, herë me shpejtësi e herë më me ngadalë. Mendimet e saj mbetën të turbullta gjatë gjithë rrugëtimit.
***
Mbërritën në një shesh të madh qyteti dhe skoda më në fund ndali së gulçuari me uturimat e saj. Po ngrysej dhe kishte filluar një vesë shi. Marina vuri re shtëpitë prej guri të murmë në të errët, dy e trikatëshe, që sikur kishin mbirë përreth kamionit.
Zbriti dhe provoi të ecte. Këmbët i preknin vetëm kalldrëme pa fund si në rrugën pranë kroit me harqe të fshatit. Vazhduan ngadalë në një monopat të gurtë e të rrëshqitshëm, krejt malor, fare pranë mureve të një kalaje të frikshme.
Që nga çasti kur hyri në portën e kalasë, Marinës iu duk se po futej në një grykë të stërmadhe furre ose varri. “Mos o Zot!” Tani kishte nisur një rrugëtim tjetër. Pa diell. Pa dritë, në një tunel të errët dhe të pafund.“O Zot! Ç’të kam bërë?!”
E caktuan në një nga qelitë e kalasë. Fëmijët i kishte marrë uria. Asaj iu duk se nisën të dridheshin. Vonë, gati në t’errët, i sollën ushqim. Me duart që i dridheshin ushqeu fëmijët. Pastaj u kthye të shihte qelinë. Iu duk si një fund pusi i thellë. Një pjesë e ngritur, si mur i brendshëm i pambaruar, iu duk se mund të bënte punë në vend të djepit, por nuk tundej. Një djep i ngrirë në gur. Një djep i murosur. Ndjeu mornica në trup. Kujtesa dhe ndjesia e lagështirës në këtë bimcë të mbyllur, i kujtoi fëmijërinë e dikurshme, kur futeshin me shoqet e lagjes në katoin e errët të shtëpisë së një kurbetliu, mbetur shkret. Atje hynin të kërkonin gjësendi për të luajtur nga mbeturinat e dikurshme.
Pasi vuri në gjumë foshnjën, u kthye dhe vuri re se të tjerët i kishte zënë gjumi të përqafuar me njëri-tjetrin. “O Zoti madh! Mëshirona në këtë varr të madh ku na kanë futur!” Bëri kryqin disa herë rresht duke psherëtirë nën dritën e një kandili që e sollën tok me sëllinë e darkës dhe një gjym me ujë.
***
Një zhurmë hekurash të ndryshkur i çukitën veshët Marinës me një tërbim të beftë dhe e nxorën nga gjumi i thellë. Ajo kërceu përpjetë e lemerisur dhe shtrëngoi instiktivisht fëmijën në gjoks. Kishin kaluar dy muaj në banesën e re. Ishte hapur porta e hekurt dhe një roje që iu duk me rroba krejt të zeza dhe një bustinë vënë mënjanë, vuri në çimenton e dyshemesë një tepsi bakri me ushqimin e ditës. Pa folur, e shtyu pak me këmbë për t’ia afruar të burgosurës.
– Dëgjo, moj e shkretë! Se ke edhe fëmijë të vegjël. Kështu nuk kam parë deri më sot ndonjë të burgosur. Vajte dy muaj këtu. Po këtu i thonë “shtatë penxheret”, më keq se burgu.- Heshti. Duket i erdhi keq.
– Pas një copë herë, pasi të ushqesh fëmijët, këtu do të vijë një hetues. Unë vetëm një copë roje jam. Do të të marrin përsëri në pyetje. Punë e tyre. Mbase nuk do të lënë gjatë në këtë qeli, se ti je me foshnjë në gji dhe dy për dore…
Pastaj tërhoqi portën e hekurit dhe zhurma e metaleve të ndryshkura u duk se mbeti varur në gjysmerrësirën e qelisë, ku binte një fashë drite nga frëngjia mbi korridor. Nuk kishte kaluar shumë, pasi fëmijët e uritur mbaruan ushqimin në taset alumini dhe ishin strukur pas trupit të saj, kur hekurat e portës ulëritën sërish dhe brenda qelisë ia behën dy burra me uniforma ushtarake.
– Nga iku burri, moj zonjë?- pyeti i pari.
– Si iku?- e pyeti i dyti.
– Pa kujtohu njëherë, ç’të tha kur iku?
– Nuk kishte kohë se do të ikte me të gjithë skuadrën, shoku Nesti!- iu drejtua tjetri kolegut, që duket se ishte me gradë më të lartë.
– Ç’të them unë e shkreta! Ku di unë ç’t’u them. Iku për punë dhe nuk u kthye në shtëpi. Iku si çdo ditë,- mundi të thotë Marina.
Të dy burrat pasi i përsëritën disa herë pyetjet, panë se nuk mësonin dot asgjë më tepër.
– Shtëpi të bukur të ka zgjedhur burri, moj Marinë!- tha ai që quhej Nesti, duke treguar me dorë qelinë me portë hekuri.
U ngritën dhe pas pak u larguan pa thënë më asnjë fjalë.
Ditënetët e saj në këtë qeli Marinës i dukeshin pa fund. Afrohej disa herë në ditë te bishtuku të cilit gardianët i thoshin kandil. Bënte kryqin disa herë ulur në gjunjë duke mërmëritur. Kur fëmijët ishin zgjuar, e shikonin me frikë, veçanërisht kur hija e saj projektohej e stërmadhe nga drita e zbehtë e kandilit në muret e qelisë. Ato çaste u dukej si një fantazmë që kishte hyrë nga dritarja e vogël, e kryqëzuar me hekura të trashë, për t’i trembur. Rituali përsëritej përditë, për gati dy muaj. Pas disa ditësh gardiani i pafjalë, tek i la ushqimin në dyshemenë e qelisë, i tha:
– Kam dëgjuar se do të të heqin këtej, moj e shkretë, për të të shpurë kushedi se ku. Në ndonjë fshat, për shkak të fëmijëve.
10
Vetëm dy ditë nga fjalët e gardianit, ishte lëshuar vërtet një urdhër për fatin e saj më tej. Do ta linte burgun, por do të bënte tani internim në një fshat të thellë. Ishte një rregull i ri i regjimit në Shqipërinë e pasluftës. Familjet e të arratisurve, do të internoheshin me gjithë fëmijë, pavarësisht nga mosha e të miturve.
Tani edhe ata, si qindra e qindra të tjerë, sa kohë do të frymonin mbi këtë tokë, do të shenjoheshin në lëkurë, me fjalë: “të deklasuar”, “familje e të arratisurit”, “familje e armikut”.
Fati po niste kështu gurë e shkëmbinj mali mbi udhën ku do të kalonin tani e tutje edhe Marina me fëmijët.
***
Gryka e Klisurës është një hon i thellë disa kilomentra i gjatë, me një rrjedhë të hollë uji përfund. Në stinën e verës së thatë dhe të vjeshtës, para se të nisin rrebeshet e shirave, lumi i Klisurës humbet nëpër zall si ta përpinte një kuçedër e padukshme, mbuluar me gurë të sertë ose i fshehur nën shkëmbinj pa anë e fund. Kamioni që transportonte Marinën dhe fëmijët për në fshatin e thellë Goriçan gulçonte tek ecte me ngadalë në këtë grykë, duke kaluar mbi gropa dhe gunga shkëmbore.
Në Goriçanin malor, me mollë të egra e pyllin me pisha pranë, familja e internuar do të kalonte pjesën tjetër të jetës, atë të internimit, vetëm pak kilometra nga kufiri ndërshtetëror. Shumë vonë u mor vesh se njeriu që kishte ndikuar dhe bërë çmos për transferimin e familjes së Marina Ifandaqit, me tre fëmijët e vegjël, për në fshatin pranë kufirit, ishte pikërisht Leo Nika, njeriu me influencë në krahinë, vëllami me gjak, i mësuesit dhe dajos së Nikos së vogël.
Leo Nika hynte tek të besuarit e pushtetit te ri dhe fjala i kishte peshë për kohën. Ai kishte qenë partizan, dhe më pas, kishte mbajtur poste në organet e pushtetit në krahinë
Kishte garancinë e biografisë, por edhe diplomë mësuesi, marrë jashtë vendit. Me dy diploma të tilla nuk gjendeshin shpesh asaj ane.
Vite më vonë, kur regjimi i kohës e shtrëngonte mokrën e luftës së klasave dhe morseta metalike e kësaj lufte u vihej në qafë shumë personave si kulari i pendës qeve të mbrehur; disa “të besuar” të tjerë, si të thuash, më të besuarit e të besuarve, zinin e numëronin se ku kishte shkelur Leo Nika “në dërrasë të kalbur”. Pararendësi i tyre në karrierë e kishte zbehur papritmas luftën e klasave dhe dukej se ishte bërë një me armikun!
Kështu, si shuarje e luftës së klasave, iu shtua në dosje edhe ndërhyrja e dikurshme e tij, që familja e një të arratisuri, domethënë një armiku të betuar të regjimit, e cila, me interesimin e tij të drejtpërdrejtë, ishte caktuar të internohej nga “shtatë penxheret”, në një fshat pranë kufirit shtetëror.. Ndërkohë, dhjetëra familje simotra biografizeza si ajo, internoheshin në vise të tjera të Shqipërisë dhe gjithmonë larg kufirit. Ky ishte një kanon i ri i luftës së klasave.
Leo Nikës në fillim, iu hoq spaleta ose posti farfuritës i kryetarit të lokalitetit. Pas një kohe të shkurtër, kulari metalik në qafën e tij u shtrëngua edhe më shumë. Krijimi i lehtësirave për arratisje jashtë kufijve shtetërorë i familjes të të arratisurit, duhej të shpaguhej prej tij me një nga dy mënyrat: të përjashtohej nga partia ose të futej në burg! “Madje, burgun do ta kishte hak”, thoshin ato kohë disa zelltarë të organizatës së frontit në krahinë. Në garën kush ishte më i zellshmi dhe më besniku i partisë, ata kishin bërë disa letra “fare lart”, te partia:
Idriz Pasho, një nga sekretarët e komitetit në rreth e kishte zhbiruar më thellë punën e Leos:
“ Pak ishte që ky, Leo, paskej mbaruar shkollën greke në Zosimea?! Grushti i luftës së klasave ta damkoste dhe t’i linte shenjë, që ç’ke me të! “
Më të zellshmit thoshin: “ Si njeri që e ka shuar luftën e klasave, e meriton që të shpallet edhe kulak!-thuhej nëpër mbledhje. Përse të mos kemi edhe ne një kulak në fshatin tone? Ç’kanë të tjerët më tepër se ne, që kanë kulak në fshatin e tyre?!
Kupa e Leo Nikës ishte mbushur e derdhur. “Në natën e arratisjes së Marinës me fëmijët, nuk erdhi ndonjë xhind nga malet në errësirën e Goriçanit për ta marrë atë edhe fëmijët, por vetë i shoqi, Thoma renegati ose kinse partizani. Armiku me damkë! Ky e kaloi kufirin dhe e mori familjen e tij matanë. Domethënë, në tokën e armikut”.
Leo tani trajtohej i veçuar si një leproz i ngratë, të cilit i qëndronin larg të gjithë. Mosmirënjohësit dhe mirënjohësit, gjithashtu. Vitet ’80 e gjetën edhe më të rëgjuar. Të vetmet ditë me kuptim në jetën e tij të ngratë ishin daljet e rralla në qytetin e gurtë me kala. Daljet e tij nga fshati për në pazar, atje ku, pas perëndimit të regjimit të vjetër socialist, ishte çelur tani edhe një seli diplomatike, konsullatë; ishin të vetmet ditët me diell në jetën e tij të ngrysur .
Aty ku grumbulloheshin përditë qindra njerëz, në vendin e quajtur Qafa e Rrëmujës, për një vizë kalimi në shtetin fqinj.
IV.
11
Lajmi për hapjen e nje pike kalimi kufitar midis Greqisë dhe Shqipërisë, për herë të parë që pas mbylljes së kufijve në vitin 1945, u prit në mënyra të ndryshme në krahun grek. Kufiri, pikërisht, kjo vijë e kuqe, i kishte ndarë për së gjalli shumë njerëz në të dy anët e tij. Në qytetin verior ku jetonte Niko Ifandaqi, tashmë mësues e filolog, u përhap fjala se diku në veri të sinorit ndërshtetëror që ndante me perde të hekurt të dyja vendet, do të çelej një pikë zyrtare kalimi.
Ishte, si të thuash, lajmi i shekullit, pas kohës së luftës së fundit. Sikur të mos mjaftonte statusi i regjimeve armike, një dekret që citohej si “ligji i luftës” në krahun grek, e pamundësonte qarkullimin e njerëzve midis dy shteteve, si kudo në botë.
Niko Ifandaqi, i larguar dikur fëmijë nga fshati malor në Shqipëri dhe tani një burrë i martuar, ishte në radhën e parë të atyre që e pritën lajmin e ri siç pritet pika e ujit në një shkretëtirë. Ai po lexonte me vëmendje një tufë me gazeta të sapoblera në një nga baret kryesorë pranë prefekturës në Janinë. Kërkonte me sy si i etur të mësonte ndonjë hollësi më tepër rreth lajmit të përhapur.
Ministri i jashtëm P. përmendej diku si njeriu që me këtë mision, po tradhtonte atdheun. Një gazetë thoshte madje edhe më shumë. Sipas saj, ministri P. e kishte pak të varej në mes të Omonias në Athinë! Një gazetë e dytë i ofronte një fat tjetër ministrit: të lihej sa të kalonte Janinën dhe të vritej pikërisht në Kakavijë. Por shumica e gazetave e vlerësonin si një akt të mirëpritur politik çeljen e pikë së kalimi me fqinjin verior komunist.
12
Në pikën e kalimit kufitar binte në sy një godinë madhështore, me arkitekturë tërheqëse dhe pozante për kohën. Kjo ishte dogana nga pala shqiptare. Ishte 12 janari i vitit 1985 dhe nga të dyja krahët e kufirit kishte banorë të rrethinave kufitare, po edhe nga qytetet pranë. Në ceremoninë e përurimit të saj kishin ardhur zyrtarë shqiptarë dhe grekë. Grupe të artistëve popullorë nga të dyja krahinat ndërkufitare, ndarë prej dekadash nga një gardh me rrymë elektrike, po interpretonin tani, si në një festival foklorik. Mes atyre që nuk u besonin syve, ishte edhe Niko Ifandaqi. Këngë e valle në kufirin ku më parë ishin dëgjuar vetëm krismat e armëve, që godisnin shkelësit, ata që synonin të kalonin matanë kufirit ?
Kishte persona që kishin mbërritur që nga Amerika për këtë ditë. Ikur dekada më parë nga kufiri ose të tjerë, të mbetur andej qysh nga koha e luftës e pas saj dhe që nuk mundën më kurrë të hynin brenda kufirit, të rrethuar me tela me gjemba nga veriu në jug.
***
Atë ditë janari, Niko Ifandaqi së bashku me bashkëshorten Ilianën, ishin nga të parët e mbërritur nga Janina në Kakavijë. Ai ishte nga të parët që kërkoi të kalonte kufirin për të shuar mallin e pamatë për vendin e lindjes.
– Dua të kaloj matanë, të vij në Shqipëri sa të takoj gjyshen plakë në prag të vdekjes dhe të kthehem brenda ditës,- iu paraqit një zyrtari shqiptar, mesa duket nga ata të kufirit, i cili mbante në dorë një dosje.
Zyrtari me një kostum të ri ushtarak e pa zymtë.
– Më thoni emrin, zotëri!
– Niko Ifandaqi,- tha dhe ndjeu se zemra po i rrihte fort, mend po i dilte nga vendi. – Niko Ifandaqi,- përsëriti emrin e vet dhe ia nguli sytë njeriut që hapi dosjen të lexonte në një listë.
– Ju nuk mund të kaloni!- ishte përgjigjja e zyrtarit me uniformë, i cili e pa ngultazi në sy.
– Po pse të mos kaloj, zotëri? Unë dua vetëm sa të takoj gjyshen time për një orë dhe do të kthehem përsëri këtu në kufi.
– Ju nuk mund të kaloni, sepse jeni në listë!
Kjo ishte përgjigjja e zyrtarit.
– Po përse? Në cilën listë jam?
– Në listën e ndalimit!
– Po përse, zotëri?
– Nuk mund të hyni, sepse jeni djali i armikut të popullit! Prandaj!- ishte përgjigja e zyrtarit.
Niko, ndjeu se iu thye diçka në krahëror dhe sytë iu mbushën me lotë.
IV.
13
Katerina, një grua e gjatë, e hijshme, tani e thyer në moshë, ishte krejt vetëm në shtëpinë e saj në Janinë, kur nisi të pinte kafen e pasdites. Po dëgjonte radion që jepte muzikë nga viset e origjinës së saj prej Zmirnit të Turqisë.
Tingujt e muzikës hipnotike dhe gati elegjiake të violinave befas i përhitën në kujtesë skenën e dikurshme të ikjes nga Zmirni. Befas, muzika u ndërpre nga stacioni radiofonik shtetëror dhe nisën lajmet.
Ajo dëgjonte e përhumbur si pa mendje, kur befas veshët i kapën fjalën “Shqipëri”, pastaj “Greqi” dhe fjalët e lajmeve: “Së shpejti, mes Greqisë dhe Shqipërisë, çelet për herë të parë një pikë kalimi ndërkufitar për të dyja vendet”. Befas iu kujtua amaneti i njeriut të shtrenjtë të saj, Dhimitrit, babait të fëmijëve dhe udhëtimi i stërmundimshëm me katër fëmijët në kamionçinë, nga Athina drejt kufirit me Shqipërinë, si dhe kthimi pas në Janinë, në atë vit të mallkuar urie të pasluftës. Iu përhit në kujtesën e moshës së saj të tretë përgjërimi i burrit në shtratin e vdekjes dhe mosplotësimi i amanetit të tij.
“Rina ime, shpirti im, unë po iki, po dua të të lë një amanet. Fati im është shkruar që në Rumani. Dua që ti të largohesh këtej! Kur të më përcjellësh mua, merri fëmijët, djalin Irodhin dhe tre vajzat, dhe nisu për në fshatin tim, në Lëshicë, në Shqipëri. Është fshat i pasur dhe i bukur. Atje kemi katandi, tokë e pyll. Dhe njerëz të mirë që do të të duan ty dhe fëmijët. Tani më jep fjalën, shenjtorja ime, e bukura ime, si atëherë kur u njohëm! Ma jep fjalën se do të nisesh një ditë për në vendin tim, në fshatin tonë. Të përgjërohem! Mblidhi gjërat që të duhen më shumë. Shiti disa. Dhe tok me ato kacidhe që kanë mbetur nga kurbeti im, ik që këtej. Kohët janë të këqija. Edhe më të zeza do të bëhen. Njerëzit, ti e sheh, po vdesin rrugëve nga uria. Shko në fshatin tim, në Lëshicë. Atje nuk do të vdisni për bukë. Shpëtoji fëmijët dhe veten! Të përgjërohem për këtë! Do ta mbash amanetin, Rina ime?”
I kumboi ndërkaq zëri i saj dikur para trupit të tretur nga turbekulozi të burrit: “Dhimitri im. Do të bëj çfarë më the, për të mirën e fëmijëve dhe të familjes. Do të nisem në vendin tënd që është edhe vendi dhe nderi im!”
Betimi për amanetin nuk ishte mbajtur. Por jo për faj të saj.
Befas, filxhani i kafesë i shkau nga dora në dyshemenë me pllaka dhe u bë copë-copë. Me sytë e mjegulluar nga lotët, u kthye nga e njëjta ikonë e Shën Mërisë në mur dhe bëri kryqin, me një shije farmaku në gojë dhe grykë. Por fëmijët i kish rritur edhe e paburrë. Gjysma e amanetit ishte plotësuar.
V.
14
Në sheshin kryesor të qytetit të gurtë, përballë një shtatoreje bronxi ngritur aty nga koha e monarkisë, tre autobuzë me turistë grekë parkuan njëri pas tjetrit. Mjaft kureshtarë ardhësit turistë! U kuptua shpejt se bujtësit ditorë vinin nga Janina. Guida po u thoshte se mund të qëndronin në grupe dhe të dëgjonin shpjegimet për kalanë dhe disa muze, po, sipas dëshirës, mund të ishin edhe të pavarur, të shëtisnin nëpër këtë qytet interesant.
Kishin kaluar pak vite nga hapja e Shqipërisë dhe turistët, kryesisht të moshave të treta, po edhe më të rinj, kureshtarë që të gjithë, zbritën pas pak dhe, me grupe më të voga, u shpërndanë nëpër rruginat e kalldrëmta të këtij qyteti, që u ngjante i shtruar me qilima popullorë, realizuar hijshëm nga duar mjeshtrash të gurit, me disa ngjyra.
Ndaj të gdhirë kishte rënë shi. Rrezet e diellit të paradites u jepnin një ndriçim të veçantë gurëve të dekoruar të kalldrëmeve. Gjithkush kundronte për hesap të vet. “Kjo na qenka Gjirokastra! Vërtet mahnitëse! Me këto shtëpi arhondika! Të bukura nga çdo anë dhe të mistershme po aq.” Niko, me dy-tre të tjerë nga grupi, ecte i habitur. Çapitej pa mendje drejt sheshit të qytetit, ku qëndronte kapedani i derdhur në bronx. U treguan se ai ishte aty që nga koha e monarkisë. Atij nuk i hynte në sy asgjë, por i kërkoi me ngulm guidës të shkonin në fillim në kalanë e qytetit. Hynë te porta madhështore e kalasë dhe u treguan se do të shihnin muzeun e armëve të të gjitha kohërave.
Turistët heshtnin, ndiqnin vetëm shpjegimet e guidës dhe përkthimin e një zonje që duket ishte përgjegjëse e këtij muzeu. Në gjysmerrësirën e një korridori gjigand, ishin vendosur armë artilerie të kalibrave të ndryshëm. “Ky është muzeu i armëve në qytetin muze”,- i mbeti në mendje Nikos. Më tepër se kureshtar, tani ai ishte si i hutuar, duke parë një tunel gjysmë të ndriçuar ku ishin renditur si në rresht armët e artilerisë.
Diku, pasi kishin dalë nga tuneli gjysmë i errët i armëve, ai pyeti guidën:
– Më falni, vetëm ky ambient i mbuluar ku pamë armët është në këtë kala të stërmadhe? Kam dëgjuar se ka edhe qeli burgu. Ku janë ato?
– Keni të drejtë, zotëri!- ishte përgjigjja.- Në kohën e regjimit të Zogut, domethënë të monarkisë, këtu monarku, po edhe para tij, në kohën e perandorisë turke, kishte edhe disa dhoma burgu që populli i emërtoi “te shtatë penxheret”. E kishte të gjithë kalanë si një burg. Por tani për tani nuk janë objekt i vizitave.
– Po nuk mund të shikojmë një prej tyre të paktën,- këmbënguli filologu Niko.
– Sot për sot është e pamundur,- tha përgjegjësja e hijshme.- Janë të mbyllura.
– Zoti filolog, zoti profesor,- iu drejtua duke qeshur një grua e re Ifandaqit.- Kur të vijmë një herë tjetër mbase i shohim, se do të dalim edhe nëpër qytet tani,- dhe u buzëqeshi turistëve të tjerë.
– Kuptova!- tha Ifandaqi dhe ngriti dorën në shenjë mirëkuptimi, duke parë nga shoqëruesja shqiptare.
Tani ai po ecte jashtë kalasë, i mënjanuar nga grupi, deri poshtë në qytetin e habitshëm i vetëm me zërin e brendshëm qe i thoshte. “Këtu ka ecur mana ime, te kjo rrugë e te këta gurë, edhe vëllezerit dhe motra ime e vogël. O Zot! Si ia dhe forcën nënës sime të mbijetonte në këtë kala, aq kohë sa qëndroi?!” Befas hodhi sytë nga qielli dhe banesat e vjetra karakteristike me gurin gri në të errët. Pas pak u gjend i vetëm në një pikë ku kryqëzoheshin në mënyrë mahnitëse disa rrugë të kalldrëmta. Qafa e Pazarit. Vërtet ajo ishte si një qafë, ku derdheshin e takoheshin katër-pesë rrugë nga katër-pesë monopate me kalldrëm. Donte të merrte një shije të vërtetë nga ky qytet dhe, duke ecur tok me ajrin e pastër që i hynte në mushkëri, thithte edhe ndjesitë e çuditshme që e rrethonin.
Qyteti arhond me aristokracinë e vet duket se ishte zhytur përbrenda, në thellësitë e banesave. Ato vetë kishin ngrirë si në një peizazh gri. Si këto kalldrëme mahnitëse. Pjesa e re e qytetit kishte vërshuar atë ditë në qytetin e vjetër drejt Qafës së Pazarit në grumbuj njerëzish. Një pjesë e tyre iu shfaq e vënë në rresht drejt një porte. Ishte konsullata greke. Të gjithë kërkonin viza për të ikur nga Shqipëria. Herë pas here dilte dikush që nga brenda dhe thërriste ndonjë emër. Dhe hynte sërish.
Aty dëgjohej një kakofoni leksikore, shqip e greqisht. Një varg njerëzish po shtyheshin në radhë drejt portës, secili kërkonte të hynte i pari. Zëra që lidheshin me mbajtjen e radhës dhe leximi i një liste emërore për të hyrë një nga një. Pastaj dilte dikush nga brenda ndërtesës dhe thërriste në greqisht “Piso!” “Piiso!”(Pas!)
– Ç’bëhet atje? Çfarë shitet atje?- pyeti Niko një kalimtar të rastit.
– Konsullata greke. Është konsullata, byrazer!- u përgjigj dikush nga vendasit, që duket e kuptoi gjuhën e turistit.
Niko Ifandaqi po hetonte këtë habitat të ri, të paparë më parë në jetën e tij.
I vëmendshëm dhe plot kërshëri, ngaqë sapo kishte zbritur i hutuar nga vizita në kala, ai vështronte qytetin. Kalaja qëndronte sipër tij si një këmbanë gjigande zbritur prej qiellit, me atë ngjyrë gri në të zezë mbi lagjet po kaq gri, si edhe në hapësirat e pjerrinat publike shtrirë në këmbët e saj. Ajo rëndon edhe mbi vetë shpirtrat e njerëzve, mendoi Ifandaqi, duke hedhur me ngadalë dhe mendueshëm hapat mbi kalldrëm. Ngadalë, sikur shkelte mbi kujtimet, aty ku dikur vëllezërit e tij të vegjël flinin të pafajshëm si pikat e lotit të tyre në guvat e kalasë që la pas shpine.
15
Në sheshin e parkimit të autobusëve ishte disi qetë, me pak lëvizje, por rreth dyqind metra më tej, në kreshtën e një kalldrëmi të pjerrët ku kryqëzohej rrjeti i rrugëve me një bukuri mahnitëse nga ndërtimet e hershme, vazhdonin të gëlonin zhurmëritë e njerëzve në dyqaneve të suvenireve, të kafeneve e gjithfarë shërbimesh. Gjithandej kishte lëvizje të rrëmujshme.
“Hajde byreqe!” Dëgjoheshin zërat e shitësve ambulantë nga sheshi i qytetit tek xhamia dhe rrotull gjeratores me njerëz, të cilët vazhdonin të shtyheshin për një vizë për jashtë shtetit. Niko Ifandaqi vështronte i habitur dhe i hutuar për një copë herë të gjatë skenat e mësipërme. Sapo kishte zbritur nga monopati i kalldrëmtë në sheshin e madh të qytetit, për t’u bërë bashkë me grupin e turistëve para autobusit, kur syri i kapi një të moshuar të drobitur, plandosur në një bordurë buzë sheshit të autobusëve. I ndjeshëm ndaj të dobtëve, iu afrua plakut të ngratë ulur mbi buzën e trotuarit.
– Përshëndetje! Si jeni zotëri? Nga të kemi?
Tjetri, me fytyrë të zbehtë, e pa i çuditur, sepse kishte kohë që askush nuk i drejtohej kështu.
– Nga Dropulli jam, nga një fshat këtej rrotull.
– Më falni që po ju pyes, po ç’punë keni bërë në kohën e parë, atë të Hoxhës?- tha Ifandaqi, duke e parë me dhembshuri njeriun e dërmuar nga jeta, por me një shkëndijim në sy dhe një xhaketë qytetari të vjetër, dalë boje qyshkur.
– Eeeh! Ajo kohë iku. Dhe mirë bëri që iku. Unë kam qenë i këshillit për shumë fshatra. Po edhe mësues kam qenë dhe kam mbaruar jo këtu, po në Zosimea. Andej nga ju,- dhe tregoi me dorë anën e horizontit nga binte kufiri.
– Më fal përsëri që po të mundoj, zotëri.
– Të lutem, nuk më mundon fare,- tha plaku.
– A keni pasur ndonjë shok nga krahina e Lëshicës në shkollë?
– Eeeeh!- tha plaku.- Kisha një por kam gjithë këto vite qe nuk kam lajm per te. E gjithë ajo kohë ka vdekur. Të thonë si je dhe jo si ke qenë. Ehh, në ato kohë kisha edhe unë një vëllam e shkuar vëllamit. Por iku e shkoi ajo kohë, bashkë me atë që quhej Spiro Stamati, vëllami im i mirë, që tani nuk e di nëse është gjallë apo është në parajsë. Tani nuk ka asnjë vlerë. U bë hi dhe ajër,- dhe plaku vështroi nga malet përballë dhe qiellin mbi krye.
Ifandaqi i vuri dorën lehtë mbi supe plakut vetmitar.
– E di ti që ai njeri jeton? Dhe ai është dajua im. Ka qenë dikur edhe mësuesi im.
– Si? Siii?- u habit plaku.
– Po, more njeri i mirë. Në qoftë se nuk ka një të dytë me atë emër, ai Spiro Stamati është dajua im!
– Po kush je ti, more bir?! Se po më habit sa të dal nga rrobat!
– E kush mund të jem,- ia ktheu Ifandaqi.- I bie të jem nipi i vëllamit tuaj ose i Spiro Stamatit. Niko Ifandaqi jam.
– Aaah!?- bëri tjetri. Nxori një shami nga xhepi i pasëm dhe nisi të fshijë djersët në ballë, në qafë dhe në gjoks.
– Or bir! Mos më thuaj gjëra të tilla, se nuk mbaj dot më kaq gëzim në mjerim!
Ora e nisjes së turistëve kishte kaluar, por i gjithë grupi kishte zbritur nga autobusi dhe po ndiqte me vëmendje këtë skenë.
– Mos më thuaj gjëra të tilla, or bir, se nuk mban më dot Leo Nika kaq shumë gëzim!-hapi krahët dhe e përqafoi i përlotur Niko Ifandaqin.
– Ju na keni ndihmuar në një kohë hekuri dhe flame, o njeri i mirë! Pa ndihmën tuaj, nëna, vëllëzërit dhe motra ime, nuk dihet ç’fat do të kishin!
I moshuari Leo Nika ngriti duart nga qielli i përlotur.
– Paska një Zot!
Turistët e tjerë tani e kishin qarkuar plakun shqiptar dhe shokun e tyre. Shoferi nuk i binte më burisë për nisje. Të gjithë shikonin të heshtur takimin e përmallshëm të turistit me të moshuarin shqiptar.
16
Në fshatin malor Lëshicë dëgjohej vetëm simfonia e korit të gjinkallave të gushtit. Edhe pse ishte e treta herë që shkelte në fshatin e lindjes, 87-vjeçari, i shoqëruar nga i biri, po ecte nëpër sokatët e fëmijërisë së dikurshme, si të kishte një moshë të re. Nxitonte, sikur e priste dikush me të cilin kishte lënë takim në një orë të caktuar, tek lëndina e zakonshme e lodrave të fëmijërisë dhe ai nuk do të vonohet asnjë minutë. Nuk e dëgjon zërin e djalit:
– Kujdes, baba! Kujdes se do të shkasësh! Është rrugë e pjerrët me gurë!
Babai nuk flet, po ecën përpara si të jetë një tridhjetëvjeçar. Ngjitet në lëndinën e kishës së Shën Dhimitrit dhe ndez një qiri në kujtim të njerëzve të tij të vdekur. Pastaj i hedh një sy shtëpive të fshatit dhe ecën veç grupit, në një rruginë të mbuluar nga tenda e degëve të gjelbra të shtogut, degëve të mollëve dhe ftonjve, bërë pyll e të degraduar nga mungesa e dorës së njeriut. Dhjetëra shtëpi të braktisura. Nuk dëgjohet kund asnjë zë njeriu, nuk pipëtin asgjë, veç korit të gjinkallave.
Degët e një are të madhe dhe pemë të tjera të harlisura kanë mbular pjesën më të madhe të një ndërtese të vjetër me gurë. Banesë dykatëshe, dikur e mbuluar me dërrasa guri ngjyrë gri. Për të shkuar te pragu i saj, duhet të kalosh nëpër krisje dhe bar deri në mesin e një boje njeriu.
Plaku afrohet te porta e madhe dykanatëshe. Është e mbyllur, si dyert e shumicës së shtëpive të këtij fshati malor. Niko Ifandaqi, tani në moshën e tretë, zgjat kryet të shohë pak nga një dritare me xham të thyer në brendësi të një dhome në katin e parë.
– Çfarë po shikon, baba?- pyet Hari, djali që e shoqëron në këtë rrugëtim në fëmijëri.
– Hiç! Pashë vetëm një pasqyrë të vjetër në mur.
Pastaj ulet në sofatin e gurtë jashtë portës. Merr frymë thellë.
– E di çfarë pashë atje?
Hari dhe çifti që po i shoqëronte heshtën në kërshëri.
– Pashë pasqyrën e vjetër në kornizë!- tha sikur të rrëfente se pa mrekullinë e tetë të botës.
– Ajo pasqyrë, bir, është e spërkatur me shumë kujtime, të mirët e mi! Pashë fëmijërinë time. Ditën time të fundit, kur ika këtej nga fshati me gjyshen, pa gdhirë mirë. Vetëm shtatë vjeç. Kishim luajtur me shokët në lëndinën e Raqit një ditë më parë. Pashë gjysmën e bukës së valë, që nëna ime e mbajti për shtëpinë, pasi na dha gjysmën tjetër për rrugë. Pashë edhe pëllëmbën e babait në faqen time,- dhe vuri dorën në faqen e majtë, ndoshta si atëherë.
Kur u ngrit për t’u larguar, përkëdheli me dorë portën dhe murin ballor të shtëpisë së dikurshme, sikur përkëdhelte një gjë të gjallë, si në një ndarje për amshim.
—o0o—
Komentet