Më tregonte xhaxhai im, Reshat Këlliçi një ditë vere t ë vitit 1963, kur shkruante librin “Me djemtë e”Bashkimit” , që u botua një vit më vonë:

“Atë të diel të 20 prillit të vitit 1924, diku aty ku sot ngrihet përmendorja e “Partizanitit”, u takova me Avni Rustemin, shokun tim të studimeve në një kolegj italo-arbëresh pranë Kozencës dhe tashmë deputet i Asablesë Kushtetuese, dhe së bashku me të dhe një shok tjetër që e takuam pas pak, u nisëm për në shtëpinë ku banonte Fahri Rashidi, në lindje të malit të ”Dajtit”, për ta uruar se ishte emëruar ministër i Arsimit në qeverinë e Fan Nolit.

Nuk bëmë veçse pak rrugë, kur na doli përara deputeti Hoxhë Kadria, (Kadri Prishtina). Dhe ndërsa nisëm të bisedonim me të, dëgjuam dy krisma revolveri që goditën Avniun, në shpinë dhe ndërkaq dikë që ia mbathi me të shpejtë dhe humbi nëpër një rrugicë ku sot shtrihet rruga Hoxha Tahsin. Avniu u lëkund, nxorin nga brezi revolverin e tij, mallkoi vrasësin shtjeu disa herë në drejtim të tij, por pa e goditur dhe ra për tokë. E morëm në krahë dhe e dërguam ashtu të plagosur rëndë vetëm nga një plumb dhe me nxitim e shpumë në Spitalin e Tiranës, që atëherë ndodhej afër Sahatit të Tiranës. I qëndrova për dy ditë të koka , por ai nuk u përmend kurrë, deri sa u shua dy ditë më vonë, më 22 prill”.

Në autopsinë e kryer me këtë rast mjekët që e kuruan Avniun, shkruan:

“Zoti Avni Rustemi asht plagos me revolver. Plumbi i ka hyrë nga prapa në brinjë dy gisht afer peshkut të kurrizit, tue shpue majën e mëlçisë, pankrerasin dhe duke shpuar stomakun plumbi ka mbetë nën lëkurë dhe rrjedhja e gjakut ka shkatue vdekjen”.(Roland Qafoku, “100 vrasjet më të bujshme në historinë e shteti tshqiptar”,(1912-2017)).

Më vonë u mor vesh se vrasësi I Rustemit ishte Isuf Reçi, më parë shërbëtor i famijles së Ahmt Zogut. Por ai ishte në të njejtën kohë edhe adhurues i Esat pashë Toptanit prej të cilit kishte marrë si dhuratë një mulli, mjet jetese për të. Kështu, me sa duket, indinjuar për vrasjen e të zotit të tij , ai merrte hak . Ndaj, ndonëse me kaq vite vonesë, i kishte rënë ato ditë Avniut nga pas, kishte pritur që ai të dilte nga hoteli “ Internacional”, që atëherë ndodhej a në afërsi të Muzeut Kombëtar, e kishte ndjekur dhe e kishte qëlluar për vdekje. Ky variant edhe mund të qëndrojë, por më i besueshmi, është se në vrasjen e Rustemit kishte më shumë dorë Ahmet Zogu.

Që të përjetësohej në shekuj të afërmit, miq të ngushtë të Avni Rustemit, vendosën që trupi i tij të balsamohej. Ky veprim u krye nga doktor Shazai #omo, që ishte dhe daja I Rustemit; u vendos gjithashtu të ruhej edhe zemra e tij, që u mbyll në një vazo të zhytur në një solucion dhe iu dorëzua farmacistit të Vlorës, Nasho Qirko. Për 39 vjet zemra u ekspozua në një farmaci për dy funksione: për të blerë ilaçe dhe si ekspozitë për ta parë atë. Pas vitit 1993 nuk ka asnjë të dhënë se ku prfundoi kjo zemër”, (Roland Qafoku, po ty).

Ceremonia e varrimit të Avni Rustemit qe madhështore , me pjesëmarrjen e një mase të jashtëzkonshme njerezish, të ardhur jo vetëm nga Tirana, por edhe nga vise të tjera të Shqipërisë. Ajo u bë me solemnitet të madh më 1 maj të vitit1924 në Vlorë , dhe jo në vendlindjen e tij në Libohovë, a në Tiranë, me dëshirën që ai kishte shprehur më parë, sepse me këtë qytet ishte lidhur pjesa me e madhe e veprimtarisë së tij atdhetare. Varri u ndërtua me dy të ndara nën tokë, si të ishte një dhomë. (Roland Qafoku, po në punimin e tij, citur më sipër). Më 8 tetor të vitit 1982 ky varr u zhvendos në një vend tjetër, mbi të cilin u ngrit edhe përmendorja e Avni Rustemit, vepër e skulptori të njohur Kristaq Rama.

Në radhën e parë të kësaj ceremonie binin në sy përfaqësues kryesorë të opozitës, Fan Noli, Luigj Gurakuqi, at Gjërgj Fishta, Stavro Vinjau, Veli Hashorva, dhe shumë të tjerë.

I pari që ligjëroi në këtë ceremoni të përmotshme, ishte Fan Noli.
“Aq sa jam helmuar për vrasjen e Avniut, – tha ai,- aq jam mallëngjyer të shikoj që Vlora pati idenë e bukur dhe delikate ta shtjerë trupin e tij pranë Ismail Qemalit. Që të dy kanë luftuar për flamurin e Shqipërisë, që të dy kanë patur si kundërshtar Esatin. Ismail Qemali u mund prej Esatit, por ky djalosh e shtriu Esatin përdhe! Vlora ka të drejtë ta mbajë Avninë në gjirin e saj, sepse kjo e kuptoi shumë bukur se ç’rëndësi të madh ka pasur gjesti i Avniut në Paris, një gjest i cili ndërroi faqen e historisë shqiptare. Vlora, kur u kthye Avniu, i bëri një pritje aq të madhe, sa është e shkëlqyer edhe nderimi i fundit, që po i bën sot. Vlora mori vesh kuptimin e tmerruar të vrasjes së Avniut në Tiranë dhe me klithmat e saj e zgjoi tërë Shqipërinë nga letargjia në të cilën ishte mbytur. Kjo vrasje s’është veç një incident i periudhës kritike, ku ndodhemi.

…Nuk duhet të flemë të qetë, gjersa të gjenden dhe të dënohen fajtorët e kësaj vrasjeje; duhet t’i ndjekim vrasësit nga shpella në shpellë, nga përroi në përrua, nga bregu në breg, gjersa t’i kapim; dhe atëherë t’i bërtasim këtij dëshmori:

“Avni, i zumë, fli i qetë, se tani Shqipëria nuk është më nën terrorin e bashibozukëve antikombëtarë, se tani Shqipëria është në udhë të mirë, në udhën e lirisë”. ( Nga burime të internetit, “Fjala e Fan Nolit para varrit të Avni Rustemit”).

E mori fjalën edhe at Gergj Fishta dhe ligjëroi me pasion si të ishte ishte duke recitur tërë zjarr e flakë vargje të “Lahutës… ‘ së tij të pavdekshme:
“Avni Rustemi kje burrë, kje trim, kje besnik , kje zemërbujar, e desh Shqipninë me gjithë fuqinë e shpirtit, prandej u la në gjak, prandej vdiq, shkoi, mbaroi.
Mbaroi thashë? …Më paska pasë rrshqitë goja pahiri, pse Avni Rustemi s’ka mbarue, jeton nder ne’ edhe ka për të jetue deri sa në ndoj skaj sado të vogël të Shqipnisë të ndihet tue kumbue e ambla gjuha jonë shqiptare…
O ju male të Shqipnis, lamtumirë, po ju thotë Avni Rustemi e nji amanet asht tue ju lanë: që edhe sot e mbrapa t’i rritni djelmt sokola, si dikur motit, me besë e burrni.
…O e bardhë shpresë e kombit, djelmëni shqiptare, lamtumirë po ju thotë Avni Rustemi dhe amanet asht tue të lanë: “Armët e mbushme mos me i dhanë,/ Shoq me shoq kurr mos me u zanë…”.
…Hajde, Avni pra, tash me u nda përgjithmonë. E sa për punët e Shqipnis, mos u ban merak; un, dhe ti e din se nuk gënjej, po ta jap fjalën këtu në grykë të vorrit tand se ideali yt kombtar do të triumfojë, se Shqipnia ka me përparue e lirë, e lulzueme…Ka me pasë Shqipni! Do të bahet Shqipnia. ( Cituar nga Frank Shkreli, sipas revistës “Afrimi”, viti II, maj 1924, Vlorë).

Tronditës ishte edhe ligjërimi i priftit katolik Lazër Shantoja, poet, prozator, intelektual i shquar, masakruar më1945 për vdekje ngaregjimikounist, kur bën krahasimin e Avni Rustemit me Bajram Currin:
“ E sot çka shef Avni Rustemi? Sot shef mbi vorrin e tij plakun e Kosovës, veteranin patriot, babën e e Shqiptarizmës, luftarin vigan,shkatrrojsin e esadizmës, sheh esksponentin ma të naltë e të pastër të racës sonë të vjetër. Sheh plakun qi tash tre vjet jeton në shoqni të bishave t’egra, mbi male e ndër shpella, i dënuem, i ndjekun porsi i rrezikshëm, porsi tradhëtor prej njerëzve, emnin e poshtër të të cilëve ia lidhë emnit të shejt t’atdheut vetëm intriga, tradhtia, despotima! Sot mbi vorrin e tij heroi djalosh shef heroin plak Bajram Currin. (Nga “Gazeta Shqiptare”,10 shkurt 2020).
është e çuditshme se si Eqrem Vlora, veptimtar politik, me kulturë të gjerë, që kishte shërbyer në poste më rëndësi në Perandorinë Osmane dhe më vonë ishte bashkuar me xhaxhanë e tij, Ismail Qemali në lëvizjen për pavarsinë e Shqipqrisë, i cili me shpalljen e saj ishtë e zgjedhur nënkryetar i Pleqësisë, që gjatë Luftës së Vlorës, (1920), ishte burgosur nga italianët pushtues të asaj periudhe, (sido që më pas ishte bërë nga përkrahësit kryesorë të mbështetjes së Italisë), që kishte qenë deputet i Vlorës në Asamblene Kushtetuese,(1924), që më pas kishte shërbyer ambasador i Shqipërisë në Londër dhe Athinë, sekretar në Ministrinë e Jashtme, deputet i Vlorës,(1937), por që kishte mbështetur pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste, që kishte qenë dhe ministër i Jashtëm në qeverinë e Fiqiri Dines, (1944) dhe më tutje kishte emigruar në Itali dhe pastaj në Austri, që kishte botuar në atë vend kujtime me interes për historinë e Shqipërisë, (FESH, vëllimi 3, faqe 2899), në vëllimin e tij të parë me kujtime të të cilit , botuar edhe në shqip, (2001), shkruante si më poshtë me kaq urrejtje dhe përçmim për ceremoninë e varrimit madhështor të Avni Rustemit:
“…Një komedi e ngjashme ishte dhe ceremonia e nderimit para arkivoli t të hapur të Avni Rustemit në Spitalin Tiranës.Të gjtha ata që e quanin veten ‘‘popull’’ ‘dhe “demokratë”, kaluan përa arkvolit të këtij karagjozi kriminel, të cilin me doemos, donin ta ngrinin në piedestalin e heroit kombëtar dhe të martirit. Gjithë kjo shfaqje ndiqte vetëm një qëllim: të ngrinte peshë zemrat e njerëzve dhe nga trazira e përgjithshme, të fitonte kapital politik”.

E shoh krejt të tepërt dhe të panevojshme të komentoj këtë përcaktim absurd të Eqrem Libohovës, që e përfundoi jetën politike në shërbim të pushtuesit nazist,sepse këtë përcaktim e dërmojnë katërcipërisht vlerësimet e mësipërme të Fan Nolit, at Gjergj Fishtës, Lazër Shantojës, për Avni Rustemin, të cilët kishin po aq kulturë sa dhe ai, por kishin një gjë më të shtrenjtë se ai, atdhedashurinë dhe respektin për një veprimtar të shquar atdhetar si Avni Rustemi që, edhe ai, ndonëse kur u vra ishte vetëm 29 vjeç, nuk kishte kulturë të pakët…Kishte ndërprerë mësimet në Medresenë e Janinës, për t’u bashkur me çetën e #er#iz Topullit, më 1908, kur kishte qenë vetëm 13 vjeç, kishte ndjekur më pas Shkollën Normale të Elbasanit, (1909-1910), pastaj Kolegjin Francez të Lozanës, (1912-13), më 1914 kishte marrë pjesë në trupat vullnetare që kishin luftuar kundër andartëve grekë, kishte themeluar më vonë shoqërinë të rinjve vlonjatë ”Djalëria e Vlorës”, më 1918 kishte organizuar demonstratat e popullit t e Vlorës kundër pushtuesve italianë, kishte kryer kolegjin italo -arberësh të Shën Adrianit në Shën Mitër Koronë, (Itali), më 13 qershor të vitit 1920 kishte vrarë me atentat të bujshëm tradhtarin me damkë Esat Toptani, ishte deklaruar i pafajsëm nga gjykata franceze edhe nën trysninë e opinionit përparimtar franez dhe shqiptar, ishte liruar nga burgu, ishte kthyer në Shqipëri, ku kishte themeluar Federatën “Atdheu”, (Vlorë 1921), shoqërinë “Bashkimi”, (1922), kishte nisur studimet e larta për pedagogji në Universitetin e Romës dhe i kishte ndërprerë ato, sepse ishte zgjedhur, siç është përmendur më sipër ,deputet i I Asamblesë Kushtetuese i prefekturës së Kosovës, (krahina e Lumës dhe e Hasit), më 1923. (FESH, vëllimi 3, faqe 2269). Dhe nëse nuk kishte arritur të mbaronte studimet e larta, për arsyet e mësipërme, e kishte treguar kulturën e tij të gjerë me gjuhët e huaja që zotëronte, greqishten, turqishten, frengjishten dhe italishten, si dhe me shkrimet e botuara në ato vite në shtypin tonë. Ndaj epitetet tendencioze dhe dashakeqe të Eqrem Vlorës, që e cilëson Rustemin “karagjoz” dhe ”kriminel”, nuk e nderojnë aspak këtë figurë kontradiktore.

Por në faqet të disa mediave, në kryesisht në dhjetëvjeçarin e fundit, janë botuar shkrime, ku Avni Rustemi është cilësuar “vrasës me pagesë”. Dhe kjo, sepse pas atentatit vdekjeprurës kundër Esat pashës në Paris , autoritetet policore franceze i patën gjetur një shumë tepër e madhe parashë. Pra këto para, sipas artikullshkruesve, i ishin dhënë Rustemit si shpërblim i kryerjes me sukses të kësaj vrasjeje.

Ky hamendësim në shikimin e parë duket i logjikshëm, sepse shuma prej rreth 8000 frangave franceze që mbante me vete Rustemi, ishte tepër e madhe për një student, po të kemi parasysh se për të blerë një kostum të ri, sepse kostumi me të cilin kishte udhëtuar nga Shqipëria për në Paris, ishte i rëndomtë, atij iu desh të blente një kostum të ri ri që kushtonte 375 franga. Ndaj me të drejtë atij, qoftë në procesin hetimor ashtu dhe në atë gjyqsor, iu kërkua të shpjegonte nga ç’burim i kishin ardhur ato para. Dhe Avniu, i përgatitur për një pyetje të tillë, u kishte shpjeguar se, meqë po nisej për të vazhduar studimet në Itali dhe duke marrë parasysh vështirësitë e transportit dhe vonesat e postës, ai ka mundur të merrej vesh me qeverinë që bursa t’i jepej për gjashtë muaj menjëherë. Dhe kur edhe kjo nuk rezulton aq bindëse për organet hetimore, në një pyetje tjetër Avniu shton dhe një fakt që deri atëherë e kishte mbajtur në heshtje dhe të cilin askush në ato kushte nuk ishte në gjendje ta verifikonte: Pjesën tjetër të të hollave, -thotë Avniu, – e kam marrë nga i vëllai, Fejzoja, i cili qe kthyer nga Amerika në mars të vitit 1920. Avniu ka vajtur në Napoli për ta takuar, duke i kërkuar ta ndihmonte për udhëtimin e tij në Paris. Hetuesit francezë, të cilët shikonin edhe në shumën e mësipërme ‘një corpus deliicti ’, ishin shtrënguar të ngrinin supet”. ( Jusuf Alibali, ‘Avni Rustemi para organeve hetimore franceze ’, ‘Studime historike’, nr 2, 1964).

Por në një letër që Mustafa Kruja, veprimtar politik, studiues dhe gjatë viteve të pushtimit fashist kryeministër i Shqipërisë, i drejton At Paulin Markgjokajt në ato vite, (“Revista “Albanica”, Prishtinë, faqe 91,2010), shkruan:”Avniu donte me shkue në Paris,e kishte damë vet me veti. Por ishte i papapasun e s’kishte pare, as për shpenzime rruge a për banim etj., deri sa të vinte ora e gjestit që kishte damë me krye. I sillet një shoqi që shpresonte se mund ta ndihmonte. Por as ky s’paska pasun, a për nji arsye tjetër, s’e di, e paska vojt e ia ka kallzue punën mikut të vet politik në të kohë, ministrit të Mbrendshëm, Ahmet Zogut. Ky pa tjetër epka aty për aty 4000, s’dij, lira a franga franceze…”. Por kjo tezë nuk gjen afirmim. Dhe si pasojë mbetet të pranohet se shumën e parave ia ka dhënë Rustemit, qeveria e Tiranës. E porsadalë nga Kongresi i Lushnjës , (janar 1920) dhe kryesuar nga Sulejman Delvina, ashtu si opinioni publik shqiptar, ajo ishte e interesuar që Est Pashë Toptani, i cili në Konferencën e Paqes në Versajë e mbante veten si kryeministër i Shqipërisë, të eleminohej fizikisht.

Të vazhdojmë tani pësëri me tezen se Avni Rustemi ishte “vrasës me pagesë”.

Së pari, duhet shpjeguar se ai mund ta kryente atentatin edhe me ndihmën e ndonjë ose disa mërgimtarëve që jetonin dhe punonin në Francë. Nuk ishte e pamundur që të tillë mërgimtarë të gjenin një makinë, në të cilën pas atentatit, Avniu të futej në të e bashkë me ta të zhdukej e të humbte gjurmët në Parisin gjigand, ku atëherë jetonin rreth 5 milionë banorë. Mirëpo ai nuk pati në ndihmë askënd, qëlloi, vrau një tradhtar, i bindur se do të kallej në burg, por edhe do të dënohej me vdekje, sado që do të mbrohej me argumentin e vrasjes pa paramendim të një tradhtari shumë të rrezikshëm ndaj fateve të atdheut. Dhe kishte një arsye tepër objektive që veproi në këtë mënyrë, sepse plani që kiste ndërmarrë , ishte që pasi të vriste Est pashën, të qëndronte, të kapej nga policia, të hetohej dhe në procesin gjyqsor, siç ndodhi në fakt, të demaskonte figurën e urryer të Toptanit, duke pasur përballë, deri në çastin kur u lirua nga burgu, aktakuzën e vrasjes me paramendim dhe dënimin me vdekje, siç kam argumentuar edhe unë në romanin “ Atentat në Paris”, ( 1978, ribotim 2010) dhe siç dëshmohet dhe në dramën ‘Dy krisma në Paris’, të autorëve Sh. Mita dhe P.Kulla, bazuar në motivet e romanit të mësiprm.

Sikur ta kryente atentatin në bashkëpunim me shqiptarë të tjerë, kishte shumë gjasa të zbulohej, sepse kur një të fshehtë e dinë dy vetë, ajo nuk është më e fshehtë.

Një akt të tillë heroik, mund ta bëjë vetëm një njeri që nuk njeh vdekjen. E kanë bërë këtë akt me hara-kiri besnikët fanatikë të perandorit japonez gjatë Luftës së Dytë Botërore. E kanë bërë dhe e bëjnë sot edhe fondamentalistët islamikë, por për qëllime terroriste. Kurse Rustemi, e kreu atë për hir të atdheut.

Duke vazhduar gjithnjë me tezën e mësiprme, harrohet një element shumë i rëndësishëm.

Avniu, vërtet shkoi në Paris në fund të majit të vitit 1920, për të vrarë Esat pashën, por atij iu deshën dy javë që të gjente çastin e duhur për ta kryer këtë atentat shumë të guximshëm. Mirëpo në rrethana të tjera, atij ndoshta do t’i duhej edhe më shumë kohë, do t’i duhej të paguante shuma të tjera parash për hotelet, restorantet, pra ai nuk mund të dinte me saktësi çastin për të kryer atentatin.

Këtë element thelbësor e harrojnë ata që akuzojnë Rustemin “vrasës me pagesë”. Harrojnë dhe diçka tjetër, po aq thelbësore. Një vrasës me pagesë nuk do të bënte atë që bëri Rustemi në çastin që vrau Est pashën në mes të ditës, por si i tillë do ta bënte gjatë një mbrëmjeje ose gjatë natës, që të humbte gjurmët dhe pastaj të merrte shpërblimin për këtë vrasje, siç ndodh zakonisht në të tilla raste. Së fundi, të pranojmë se Rustemi është vrasës me pagesë. Por kut do t’i merrte paratë, kur në aktakuzë kërkohej “dënim me vdekje pë vrasje me paramendim”?

Për t’u bindur, le të krahasojmë atentatin e Avniut për vrasjen e Esat pashës, me vrasjen e tij nga Isuf Reçi. E përsëris, Avniu i del përballë atij, shtie vetëm dy herë në gjoksin e tij, sepse arma i ngec dhe nuk lëviz, qëndron në vend dhe pret të vijë policia dhe ta kallë në burg. Argumenton me qetësi dhe me një frengjishte të përkryer, që i habit gjykatësit, se ç’e shtyri të vriste Esat pashën – ishte dëshira e shqiptarëve që të zhdukte atë që kishte kryer kaq mizori në Shqipëri dhe që në Konferencën e Paqes, e cila në atë kohë po zhvillohej në Versajë, e hiqte veten si i pari i Shqipërisë dhe kurdiste plane me vendet fqinje për një copëtim tjetër të saj.

Isuf Reçi vepron ndryshe. Edhe ai gjurmon hap pas hapi Avniun, e ndjek, i afrohet, por nuk shtie përballë tij, se ka frikë, ndaj shtie në pabesi pas shpine, nuk qëndron në vend si Avniu, por ia mbath me të katra, nga sytë këmbët dhe humbet gjurmët. Pastaj, natyrish, ta pret mendja, shpërblehet nga ata që e kanë urdhëruar të bëjë këtë vrasje, sejmenët e Ahmet Zogut. Ja pra, ky është vrasës me pagesë, i cili gjatë Luftës Nac.#l. gjeti vdekjen nga plumbat partizanë, si hakmarrje e aktit të urryer ndaj Avni Rustemit.

1
Shtatvogёl, me hapat si era, ajo zbriti nga shkallёt e avjonit pa mundim. Nana, mbёshtjellё me napёn e bardhё me tre rriga blu horizontale, tejet e kёrrusur dhe me shputat e hapura nё ajёr nga ku varej rruzarja, i hidhte hapat si njё patё e plakur. Nga e djathta, ja shtrёngonte fort krahun njё murgeshё tjetёr, mё e re dhe e gjatё, pjestare e urdhёrit tё saj. Po ta shihje kalimthi, Nana kishte tiparet e njё fshatarje, me lёkurёn plot rrudha, trupin e imёt, dhe me ecjen prej mёrgimtarje tё pёrjetshme. Por sapo ja shihje sytё, sapo fillonte e fliste, nga qenja e saj disi e konsumuar nga mosha, buronte njё forcё, njё dritё dhe njё energji aq e mrekullueshme, e pashtershme, sa njeriu habitej krejt. Ishte njё krijesё vёrtetё unike, por edhe disi e çuditshme. “Ndoshta na e ndryshon fizionominё e trupit mendimi?!” citohej nёpёr libra. Ja tek ajo, ndihej veç mirёsia, optimizmi, shpresa. Kёmbёt, mbathur me sandalet e urdhёrit tё saj, tё cilat i mblidheshin me sarin plot rrudha tё bardha, si dimiq, ajo i tёrhiqte mbi asfalt mё me hov. Tani, dukshёm e emocjonuar, hidhte sytё andej kёndej, dhe buzёqeshja mes rrudhave nё fytyrё i dukej mё e bukur. Kishte njё mallёngjim tё çuditshёm, tё panjohur, pёrzier me kurjozitet dhe njё ndjesi mrekullie, e cila po e kaplonte krejt. “Mё nё fund” mendonte. “Zot i madh tё qofshim falё, e bёre tё mundur kthimin tim nё dheun e mёmёs!”

Tek ecte, imcake dhe energjike, kjo grua e vogёl, pёr shkak tё moshёs sё thyer, dukej si tё kish hyrё nё ujё. Ndёrsa bёnte pёrpara, ajo buzёqeshte dhe shtrёngonte duar duke i bekuar ato. Duar, tё cilat me admirim dhe padurim i zgjateshin nga tё gjitha anёt. Nga sytё e saj fare tё vegjёl, mbushur me mosbesim, ajo mё nё fund po shkelte dheun e ёndёrruar, tani i dilte njё pёrndritje feste, hareje, lumni pa fund. Sikur ato sy tё ishin dy diej tё fuqishёm shprese, ngadhnjimi. “Mё nё fund!” mёrmёriste akoma dhe ngazёllimi e kaplonte krejt. Po i hidhte kёmbёt mbi njё dhè pёr tё cilin, kёmba e saj qё prej 50 vjetёsh ish zhuritur ta shkilte. Por s kishte qenё e mundur. Aty e kishin mbyllur jetёn, nёna dhe motra e saj, shumё vite mё parё, dhe ajo s kish patur mundёsi as t’i qёndronte afёr, as t’i pёrqafonte pёr tё fundit herё.

Mbas shumё vizitash, simbas protokollit, ajo shkoi tek vila e bllokut. Vejusha, sё bashku me tё bijёn e kishin ftuar pёr njё vizitё jo zyrtare. I pritёn tek salla e madhe ku i bёnё rrespektin e duhur sё bashku me tё gjithё grupin qё e shoqёronte. Pinё çaj me qetёsi, duke folur mbi gruan nё botё nё pёrgjithёsi, pastaj, ato u mbyllёn tek studjoja e madhe, pa dёshmitarё. Ç folёn, ç diskutuan aty kokё mё kokё, nuk u bё kurrё e ditur. Tani rrinin tё dyja, njёra pёrballё tjetrёs. Si dy botё krejt tё kundёrta. Nga njёra anё Nana, veshur me sajin e pamёkatshёm tё bardhё me tre vijat blu. E vockёl, e imёt, por me njё dritё shprese dhe fuqi shpirti krejt tё pamposhtur. Ndёrsa nga ana tjetёr: vejusha e dobёsuar, me zёrin e hollё, tё mprehtё, nga ku poshtё syzeve tё trasha, shquheshin ca sy tё errёt, krejt tё shqetёsuar. Sy me cene, tё cilat sikur rrinin pezull mbi gjithçka. Ajo veç fliste, ndёrsa Nana e dёgjonte nё heshtje, me vёshtrimin mbi qilim. Qilimi kishte ornamente gjeometrike tё zeza, tё cilёt herё ngjanin si vetёtima qielli, dhe herё si firma urdhёresash famёzeza. Pastaj, tek e dёgjonte me kujdes, ajo shihte pёrreth bibliotekёn, kornizat, orenditё e zbukurimit. Ishte e qeshur, plot dritё bekimi dhe pranё saj ndjeheshe mirё. Vejusha fliste me njё ton konfidencjal, sikur ta njihte prej shumё kohёsh, por ajo, sa mё shumё shprehej, aq mё shumё i shtohej tronditja. Njё tronditje plot ankth dhe turbullirё, tё cilёn e shprehnin mirё, jo vetёm lёvizjet e pakontrolluara tё duarve, shqetёsimi i syve, por sidomos zёri i saj i hollё, fare i paqetё. Ç po i rrёfente ashtu me aq kёmbёngulje, tani fare pranё sikur tё ishte duke lёnё amanetet e fundit? Dukej si njё garё kundra kohёs. Tutje, tik toku i orёs, e ndante kohёn me njё peshё lavjerrёsi fare tё rёndё. Dukej si tingull kёmbane qё bie para gjёmёs sё zezё.

Pёrtej derёs sё kyçur, rrinte grupi i tё ftuarve.

Ishte njё shpurё e madhe, mes murgeshave tё urdhёrit tё Nanёs sё mirё, pёrfaqёsuesve tё shtetit, dhe pjestarёve tё parisё sё njё populli tё vogёl, mbyllur qё prej gati pesё dekadash. Diku, tashmё nёn dhé, nana dhe motra e saj, kthyer nё pluhur, tretur prej pritjes dhe marazit, e prisnin qё nga pёrtej jeta. Po tani?! Ç bisedonin kokё mё kokё, dy qenje aq tё kundёrta. Njёra me sytё nga Qielli, ndёrsa tjetra, vejusha e pёrgjegjёsit tё aq shumё mёnzyrave. “Nёse don tё jeshё perfekt duaje dhe fale armikun tёnd. Fali tё gjitha ç ke dhe eja mё ndiq!” recitonte Ungjilli. Ç bёnin aty ato dy gra tё moshuara? Kishin gjak arbёri ndёr deje, po krejt nё kundёrshti me njёra tjetrёn. Njёra darviniste e tёrbuar, me njё refuzim total, gati neveritёs mbi broçkullat e pёrtej jetёs, dhe tjetra, e cila pёr 60 vjet, ishte bёrё flamurtare e njё ideali tё madh humanist. Nё emёr tё Krishtit, t’i shёrbente qenjeve mё tё vobegta, tё pёrulura tё botёs.

Mё nё fund dera ishte hapur. Kur shpura hyri, ato buzёqeshnin, por sytё i digjeshin nga kurjoziteti pёr tё kuptuar diçka mё shumё. Vejusha dukej e tronditur. Me sytё e mjergulluar nga njё ankth i thellё, ajo tani mundohej tё buzёqeshte, por gjithçka pёrreth mbetej e rёndё dhe e turbullt. Ndёrsa nga sytё e Nanёs sё vockёl, vazhdonin tё dilnin xixёllima optimiste. Tani buzёqeshte dhe lёvizte kokёn lehtas. Bashkё me rrudhat qё i fillonin nga cepat e jashtёm tё syve, i zbrisnin poshtё nёpёr faqe, gati deri tek mjekrra edhe ca vezullime drite tё çuditshme. Ç’ kishin thёnё, ç kishin komunikuar? Kish qenё njё çёshtje tepёr konfidencjale. Aq e fshehtё sa edhe sekretari nuk ishte vёnё nё dijeni. “Djalli dhe engjёlli!” sikur u dёgjua njё si pёshpёrimё e mbytur diku. Ca kthyen kokёn, si tё kuptonin mё mirё se nga erdhёn fjalёt, por nё çast, gjithçka ishte mbytur nga zёrat, tё kolliturat e thata, nga zhurma e kёpucёve mbi dysheme, fёshfёrimat e teshave. “Kush foli? Kush e hapi gojёn?!” Dhe mё nё fund, zhurma e duartrokitjeve e cila mbyti gjithçka.

Vejusha, edhe pse krejt e turbulluar, kishte ngjeshur maskёn e njё buzёqeshje korteze. “A je e zonja t’a fshehёsh turbullirёn me buzёqeshje?!” i thonte shpesh vetes. Pastaj, veshur me kostumin e zi si njё cohё mortore, ajo mori njё tufё lulesh dhe ja dhuroi shenjtores veshur me tё bardha. A do tё ishin vallё, lulet e funeralit mbas njё helmimi tё mundshёm? “Vёri mbi varrin e nёnёs!” i tha vejusha. Dhe bashkё me to, i fali edhe njё qilim tё vogёl. “Do t’ja dhuroj Papёs!” ishte pёrgjigja e Nanёs me tё njёjtёn buzёqeshje tё dlirё, besimplote. “Kam ardhё me pёllumbin e paqes!” dukej sikur thonin sytё e saj, “dritё, pёrdёllim dhe falje kam nё shpirt!”

Ngjau krejt e kundёrta. Gruaja e vogёl, ashtu e kёrrusur, me sytё mbi qilim, kurrizdalё, veshur krejt me tё bardha, u shoqёrua jashtё nga vejusha. E bekoi me njё mёrmёrimё fjalёsh tё pakuptueshme, pastaj me tufёn e luleve nё krah, doli jashtё e ndjekur nga shpura.

“Do tё shkojё tek Varrezat e Kombit!” u mёrmёrit mes shpurёs dhe Nana u ngjit nё makinё. “Tek Varrezat e Dёshmorёve?! Shpura ishte krejt e habitur. Kundra çdo llogjike, nё vend qё ajo tё vizitonte njё orё e mё parё varrin e nёnёs dhe motrёs tek varrezat e qytetit, po ikte nё kodёr ku nderoheshin heronjtё e mёmёdheut?!

Ishte ditё e bukur, me njё diell gushti qё digjte nё çaçkё dhe nga afshi e bёnte ajrin shkrumb e hi. Kur doli nga taksija, njё zonjё e gjatё, elegante, veshur me njё bluzё najoloni rozё dhe njё fund tё gjatё i zgjati dorёn pёr ta shoqёruar. Vajza, e cila i kishte flokё tё zeza, tё gjata dhe me onde, po e ndihmonte tek endej nёn diellin pёrzhitёs tё atij gushti mesdhetarё. Nana po ecte drejt qendrёs. Ndodhi tek po pёrkёdhelte me duar gjethet e dafinёs sё njё kurore, e cila ishte vendosur poshtё monumentit Nёnё Shqipёri. Fare papritur, me hap tё qetё i ishte afruar njё djalё rreth tё njёzet e pestave. Njё polic, ishte munduar ta ndalonte por ai, kish shkuar tashmё drejt shenjtores dhe mbasi e kish pёrshёndetur, i kish pёshpёritur diçka nё vesh. “Largohu nga Nana!” ishte dёgjuar zёri i njё polici tjetёr, i cili po i hakёrrehej vullnetit tё djalit. Por Nana, i kish buzёqeshur punonjёsit tё shёrbimit, kish ngritur dorёn si pёr t’i lёnё tё kuptonte qё vizitatori nuk po e shqetёsonte dhe kishte ndalur fill. Tani rrinte me veshёt e mprehur pёr tё dёgjuar djaloshin.

“Kam qenё me rojet tek varri i prijsit!” tha ai me ngut. “Ndaj tё pёrgjёrohem!” vazhdoi. “Lutu fort, fort pash at Zot, se gjanat qё kan dgju e kan pa atje, veç natёs s’vorrit do ja rrёfejnё!” Nana, pёr njё çast, siç ishte me veshin afёr gojёs sё tё panjohurit, ngriti kokёn. Tani ishte vrenjtur krejt nё fytyrё. “Ç kanё parё mor bir?!” ja ktheu.

Djali tani filloi tё ndjehej i turbulluar. Hija e monumentit madhёshtorё i ndante ato si mё dyshё. Nga njёri krah, nё hije, rrinte djali, dhe nga krahu tjetёr, nё diell, rrinte nё kёmbё Nana. Djali mori kurajo rishtaz.

“Gjatё natёs Nanё, ndёrsa vigjёlohej nё skaj tё varrit, gjithçka dukej e qetё. Por, or Zot!” tha ai. Tani u kёrrus dhe ja rrёfeu nё vesh fare ultas. “Sapo vinte ora dy, toka fillonte tё dridhej! Dёgjoheshin britma, klithma, çjerrje pa fund qё vinin nga thellёsitё e dheut. 20 ushtarё kanё pёrfunduan nё çmendi. E tmerrshme, e tmerrshme! Ndaj, lutu! Lutu fort tek ai vorr oj Nanё e mirё!”

Shenjtorja, i ngriti kryet dhe e vёshtroi me kujdes. “Kjoft bekue Jezu Krishti!” i pёshpёriti.

Tani i kishte sytё krejt serjozё. Djali, pak nga pak tani po pikaste se si nё fytyrёn e saj, njё mjergull e errёt po ja ngryste vetullat. Ajo picёrroi sytё, ngriti krahun dhe e ciku djalin tek bёrryli me njё dashuri tё veçantё. “Tё ruajt Zoti!” i tha. Pastaj uli rishtaz kryet dhe ashtu e kёrrusur, nё heshtje, me pёllёmbёt e lidhura me njёra tjetrёn, nisi tё ecё. Shoqёruesit e dinin se ku duhej ta dёrgonin. Tek vorri mё problematik dhe i pёrfolur gjatё atyre 4 viteve.

U nis drejt e pёr atje me qёllimin qё t’i vinte buqetёn. Kaloi dy ushtarёt e vendrojes, katrorin e luleve tё zjarrit, shkeli mbi mermerin e bardhё pёr fund, u pёrkul, pastaj vendosi mbi tё lulet. Mё nё fund, pa bёrё zё, u ul dhe filloi tё lutej tek krytё e mermerit. Njё heshtje e çuditshme, kishte pllakosur gjithkund. Pranё mermerit tё kuq, krejt e kёrrusur, me pёllёmbёt e puthitura dhe gishtat qё preknin buzёt e thata, ajo lutej. Rruzarja i varej nё shuplakё. Pak mё tutje, rrinte nё heshtje grupi qё e shoqёronte. Akoma mё tutje, si i djegur krejt nga dielli i gushtit, ngrihej madhёshtorё monumenti prej graniti. Ndёrsa po tё ngriheshe nё fluturim, shiheshin rradhёt pa fund tё mermereve. Ishin tё rёnёt pёr kombin.

Vazhdonin ta ndiqnin me mosbesim. Nana e mirё po lutej tek varri i njeriut qё aq shumё vuajtje i kishte sjellё asaj. Njё i pafe. Nana po e falte?! Ajo po i lutej Zotit tё saj pёr shpirtin e tij. Pёr shpirtin e njё krijese qё i kishte shkaktuar aq shumё dhimbje, aq shumё derte nё popull. Pёr njё njeri qё kishte dhёnё urdhёrin e tmerrshёm tё shembjes sё Kishave? Nana vazhdonte tё mёrmёriste pёrshpirtjen pёr faljen e tij? “Duajeni armikun tuaj. Falni, binduni, bekoni!” Pak mё tutje, fytyra e vejushёs veshur nё tё zeza, poshtё syzeve tё errta, sikur po tronditej gjithnjё edhe mё shumё. Ajo ishte zverdhur krejt. I bёhej, sikur tё gjithё demonёt e fund dheut, nё çast po dilnin nga zgafellat e zjarrit dhe po i futeshin nё trup. Duart i fёrgёllonin, kish filluat tё zbehej. Nuk po e duronte mё peshёn e atyre momenteve tё rёnda. “Oh ç po mё ndodh? Ç po mё ndodh?!” Pёshpёriste tani dhe nёse nuk u shemb pёr dhe, kjo ngjau fare rastёsisht. Njё shoqёrues e mbajti fort pёr krahu. Nana, kur u ngrit ja nuhati turbullimin.

“Burri juaj!” i tha, pasi mbaroi lutjen. “Ёshtё munduar pёr tё bёrё diçka tё mirё pёr popullin shqiptarё! Ndaj mos u ligshto!” Pastaj me njё dashuri prej nёne tё mirё, ja shtrёngoi fort dorёn vejushёs. I fliste duke e parё drejt nё sy. Ajo vazhdonte t’ia mbante dorёn fort tё shtrёnguar. Por vejusha, vazhdonte tё ishte e tronditur nё shpirt. Sikur nё atё çast, t’i shfaqeshin para syve mijra tё vrarё, tё pushkatuar, tё torturuar, tё cilёt, mbasi kishin dalё nga humbnellat, tani t’i rёndonin mbi krye. Si tё ishin gurё varri mbi ndёrgjegjen e saj. Ku ishte? Nga po fluturonte? Ç ju kujtua qё po dridhej ashtu?

2
“Unё jam ai qё dikur isha yt shoq! Dёnuar tё endem pёr ca kohё mbi dhe! Ti s’ mё njeh, se dhimbja kёtu ku rrij tё shfytyron krejt!” Nё ёndёrr, ai i kishte sytё e zgurdulluar, leshrat e shpurpurisur dhe plot gjak, ballin e kishte plot llagna balte dhe kur fliste, buzёt, ndёrsa merrnin forma tё ndryshme pёr tё artikuluar zanoret dhe bashkёtingёlloret, shprehnin njё dhimbje tё thellё. Ishte mё i fryrё dhe zёrin e kishte ndryshe. Mё kumbues, jo mё prej babaxhani. Njё zё i tronditur prej njeriu qё nuk gjen prehё. Dhёmbёt i dilnin si tё njё bishe tё egёrsuar. Kur vejusha zgjohej, i kumbonin ende fjalёt e tij nё vesh. “Nuk kam paqe nuk kam. As trupi s mё tretet. Oh mallkuar ora kur linda! Vijnё nga tё gjitha skajet, nё heshtje, me sytё bosh, ma bёjnё me gisht. Oh kjo peshё çmendurake gishtash plumbi, zeherr ma bёjnё shpirtin, mё dhemb fort kafka. Nga leshrat e tyre pikon gjak, veshjet i kanё plot llanga balte dhe gjaku tё tharё. Dikush mban kokёn e vet mbi duar, njё tjetёr tregon plagёt ku e kanё shpuar plumbat. Njё i tretё mё zgjat litarin. Kjo erё e fortё gjaku dhe baruti! Nuk ka drithёrimё mё tё pashpresё se vetmia kёtu poshtё, ku humbja e bёri poetin tё qaj pa skaj, pa ngushёllim. Atёherё nis e tmerrohem, dheu dridhet, gurёt lёvizin me oshёtimё, ulёras aq fort me njё zё tё frikshёm qё nuk ёshtё i imi, dhe dhimbja nё trup mё e egёr mё bёhet. Fare e padurueshme! Oh kllapi ёndёrre qё veç zgjatesh pa fund, pёrtёrihesh me urdhёr nga lart. Vuaj, vuaj fort! Bёj diçka! Bёje pёr mua, diçka! Ndiz njё qiri a thirr njeri qё tё lutet! Atje, ku shkatёrrova, mundohuni tё ndёrtoni. Kёtu qenkёrka tmerr!” Gjithmonё, kur ai shqiptonte fjalёt e fundit, i zgurdullonte aq shumё sytё, sa pёrreth bebeve tё errёta, kokёrdhokёt fillonin tё kullonin gjak. Ajo ulёrinte fort: “Dritё, dritё!” Dridhej frikshёm. Shёrbyesja, e cila e dinte, ngrihej dhe shkonte me vrap. Vejusha, mbasi qetёsohej nga ёndёrra, pinte njё gotё me lёng kamomili, pastaj fiksonte me sy xhamin e errёt tё televizorit tё fikur. Heshtja e natёs me tik takun e orёs ia shtonte turbullirёn. Pastaj tmerri i shuhej pak nga pak, deri sa qetёsohej krejt, por nuk e kishte mё kurajon tё shtrihej rishtaz. Vajza e cila ndёrkohё njoftohej, e pyeste me vёshtrim. Tjetra, me sytё ende tё frikёsuara, ja kthente: “I njёjti makth!” Bebet e syve tё saj ishin krejt bosh dhe akull.

Ishte njё ёndёrr e keqe, e cila nuk e linte tё flinte tё qetё qё prej shumё kohёsh. Sa mё shumё ajo mundohej ta lagonte nga vetja, çuditёrisht, aq mё shumё ajo i avitej si bisha nё mjergull. “Gjithçka, ёshtё pjellё e trurit tim!” thonte me vete kur bёhej esёll. Jo vetёm qё nuk besonte nё supersticjone tё kёtilla, por gjithashtu habitej. Nё jetёn e pёrditёshme nuk ndihej nё faj. Shpesh, tek pinte çaj me vajzёn nё sallon, apo me shoqet e vjetra tё njё ideali, ajo mundohej tё mbronte me bindje se ç kish bёrё nё jetё, e kishte bёrё me ndershmёri dhe mirёbesim. “Armiqtё e popullit kemi vrarё!” i thonte sё bijёs kur biseda acarohej. Ky besim i tepruar qё kishte vepruar si duhej, jo vetёm e bёnte qё mos tё ndihej nё faj, por gjithashtu, ja hidhte poshtё tezёn e frikshme se gjithё ai gjak i derdhur, peshonte mbi duart e saj zhytur nё tё deri nё bёrryl. “Ishim tё detyruar t’i vrisnim!” Ja kthente sё bijёs ndёrsa rrufiste çajin e nxehtё. “Pse ç mendon ti? Se po tё fitonte B. K-ja, apo po tё kthehej Mbreti, ato nuk do tё na hiqnin vallё qafe ne tё tjerёve? Po i hyre asaj rruge o do vrasёsh o do tё vrasin.”

Me kalimin e muajve, stinёve, ёndёrra e keqe, nё vend qё tё tretej, ishte bёrё gjithnjё edhe mё çjerrёse. Aq e padurueshme ishte bёrё gjendja, sa vejusha kishte raste kur trembej, ndaj s kishte as guximin qё tё mbyllte sytё dhe tё flinte nё gjumё. Ndaj ishte mёsuar tashmё ta mbante dritёn gjithmonё ndezur. “Eja fli me mua tek apartamenti im!” i thonte vajza. “Pse torturohesh kёshtu?!” Asaj nuk i mbushej mendja. “Nuk dua tё lё kёtё shtrat ku kam qenё e lumtur!” ia kthente. Ndёrsa kur mbetej vetёm, kishte raste kur e kapte tmerri. “Kam frikё, kam frikё!” pёshpёriste dhe dridhej. “Kush ma ka vrarё gjumin, kush?!” Kishte filluar tё kish frikё ajo, tё cilёs nuk i ishte dridhur zёri pёr gati 50 vjet?! Ç kish ngjarё? Kish filluar tё frikёsohej ajo, e lindur mes malesh?! Por ja qё nё udhёtimin mё tё panjohur qё bёjmё çdo natё, e cila ёshtё edhe vdekja e çdonjёrit, aty, nuk mund t’a ndihmonte askush. Ishte menduar gjatё, se ç mund tё bёnte. Pastaj edhe pse nuk besonte nё broçkullat e pёrtej jetёs, kish marrё letёr dhe penё dhe i kishte shkruar shenjtores. Kish qenё njё letёr konfidencjale, e sinqertё, e thjeshtё, ku ajo i kёrkonte falje pёr zemёrgurёsinё e prijёsit dhe e ftonte duke iu lutur pёr njё shёrbim. Kёrkesa, edhe pse nuk ishte shprehur nё asnjё vend qartazi, ajo ndihej nё çdo rrjesht, nё çdo frazё, nё çdo paragraf tё saj. Letra kish qenё njё alarm i brendёshёm, njё dёshirё pёr paqje. Ajo ish nisur nga ndonjё skutё e ndёrgjegjes sё saj tё dobёsuar. “Unё jam darviniste!” vazhdonte tё thonte me sytё plot bindje kur diskutohej pёr pёrtejjetёn. Por ato sy aq tё tmerrshёm, tё errёt, tё zymtё, plot faje qё fshiheshin pas syzeve, kur shihej nё pasqyrё, ja trondisin akoma edhe mё keq ndёrgjegjen!

Ndodhitё e makthit, ia kishte rrёfyer doktorrit tё saj. Ky i fundit kruante kokёn dhe i bezdisur rrudhte fytyrёn. “Mos don edhe ti tё ndjekёsh fatin e tradhёtarёve?!” dukej sikur i thonin sytё e saj tё zymtё, si puse zgafellash plot peshё. Doktorri niste t’i fliste mbi kaprriçot e nёndёrgjegjes, duke cituar si Jungun, a Frojdin.

“Nuk ja dalloj kurrё qartё tiparet!” e sqaronte ajo. “por megjithatё, e di. Ёshtё ai!”

Doktorri, herё herё binte nё tё thella. Ndizte njё cigare dhe mundohej tё buzёqeshte.

“Po pastaj, ç ndodh?!”

Ajo ja shpjegonte varjantet e ёndёrrёs. Gjёja qё e turbullonte mё shumё ishte dhimbja e thellё dhe i shprehnin sytё dhe tingulli i tij i zёrit. “Ju e dini doktorr” rrёfente ajo. “Se sa tё forta dhe tё qarta janё emocjonet nёpёr ёndёrra!”

“Shoqe!” e pёrfundonte bisedёn doktorri. “Ju jeni grua e fortё. S kanё ç’tju bёjnё makthet e gjumit! Truri thjeshtё shkarkon dёshirat dhe frikёra tё ndrydhura!” Pastaj ai, me shkrimin e tij si kёmbё pule, e mbushte rrecetёn me barёra qetёsuese. “Ka raste!” rrёfehej ajo. “Kur kam frikё edhe tё flё. Ato sy aq tё zgurdulluar mё trondisin krejt!” Kur fliste, e mbante vёshtrimin ngulur diku nё mur. Sikur tё shihte njё hije. “Çudi!” shtonte pastaj fare e bindur. “Veç mirё i kemi bёrё kёtij populli! Jemi bёrё copash pёr tё. Im shoq, herё herё, flinte veç pak orё, pёr tё zgjidhur hallet e qeverisё!” Kish bёrё si kish bёrё pёr disa kohё. Pastaj kish mbёrritur proçestverbali me dёshmitё e rojeve tё nderit qё kryenin shёrbimin tek varri i tё ndjerit. Kjo ja kishte shtuar ankthin. Varri ruhej edhe natёn. Kredhur nё zyrёn e saj vetmitare, tek i lexonte, ato faqe dёshmishё pa fund, ajo luftonte qё mos tё tronditej akoma edhe mё keq. “Brroçkulla psikopatёsh!” mёrmёriste. “Po pse ore, veç tё çmendur paskan zgjedhur tё ruajnё atё varr?!” Lidhur me kёtё çёshtje, ishte ankuar nё telefon me trashёgimtarin e ligjshёm. Ky i fundit, i butё dhe dinak, jo vetёm qё nuk ja ushqente idetё e saj, por gjente gjithmonё formёn si e si ta mbyllte. Pastaj e zbuste bisedёn, duke kaluar nё çёshtje tё tjera tё shtetit.

Nё tё vёrtetё, fill, mbas lutjes sё Nanёs sё mirё, vejusha e kish ndjerё veten fare tё qetё. Nuk besonte nё brroçkulla tё tilla. “Unё do vdes darviniste!” i kishte thёnё shenjtores, ndёrsa hanin drekё tek vila nr 31 e bllokut. Ishte gushti i vitit 1989. “Ani moj nanё, si tё duash ti!” ja kish kthyer shenjtorja. Nuk besonte pra, por çuditёrisht, kish filluar vёrtetё tё ndjehej mirё dhe tё bёnte gjumё mё tё qetё. E kish provuar atё ndjesi lehtёsimi mbasi i kishte dhёnё dorёn, fill mbas lutjes sё saj nё kodёr. Shenjtorja veshur me tё bardha, mbas lutjes e kishte bёrё mrekullinё. Vejusha s kish arritur ta kuptonte arsyen. “Truri ёshtё njё organ i çuditshёm!” i kishte vetёtirё kjo ide, ndёrsa hante mishin e pulёs nё furrё dhe pinte pak verё tё kuqe. Prej vitesh tashmё jetonte nё shtёpinё e madhe prej vejushe, edhe pse, me grusht tё hekurt, ajo ende udhёhiqte pasardhёsin Qulls, siç e quante ajo. Ngjante si Ledi Makbeth i telefonatave prapa shpine. Ç kishte ndodhur vallё? Ç tё kishte qenё ai lehtёsim nё shpirt, ai çlirim i padukshёm, sikur nё çast, prangat e tmerrshme tё njё vuajtje pa kuptim ta kishin liruar. Prej vitesh ajo nuk kish ndier mё njё paqje tё tillё. Njё si bekim orёsh po e kaplonte gjithkund, sidomos, kur zhytej nё detin e tallazitur tё gjumit. “Mrekulli?!” Ç ishte kjo fjalё? Fjalё kob. Fjalё gjёmё.

Ajo qё kish filluar tё jepte shenja shqetёsimi dhe tmerri kish qenё, pёrkundrazi, vetё Nana e mirё. Mbas lutjes tek mermeri i nxehur, sapo ishte orvatur tё ngrihej, e kishte ndjerё se gjunjёt po i priteshin. Kish provuar njё si humbje, njё si turbullim tё çuditshёm, sikur dikush, nё çast, tё kishte vendosur t ja hiqte si me dorё bekimin e shpirtit dhe tё trupit dhe t’ja zёvendёsonte me frikёn dhe shqetёsimin. “Shkelmi i qoftёlargut!” i kish vetёtirё nё mendje. Nuk e kishte dhёnё veten. Ashtu, duke ecur verbtazi, i kishte futur krahun shoqёrueses sё saj. Ndjehej krejt e çoroditur dhe e trullosur. Gjaku i shkiste me furi nё trupin e lodhur nga vitet. I merrej fryma. Ku iku forca, besimi, energjia e mistershme? Ku u zhduk mbёshtetja e patundur tek e padukshmja hyjnore? Tani, po hidhte hapat me zor. Sapo kishte hipur nё taksi, i kishte kёrkuar murgeshave ta dёrgonin fill qё tё pushonte. Ishte mbyllur nё dhomёn e saj, kishte nxjerrё trupin e bekuar tё Krishtit, Ostjan e bekuar nga Pàpa, dhe e kishte kryer po vetё Meshёn e Shenjtё. Edhe pas meshёs, situata nuk ishte pёrmirsuar. Krejt e çoroditur, pёrpara njё ikone tё Krishtit, kish filluar tё fliste me Zotin e saj. “Nёse ke vendosur tё mё largosh nga kjo jetё. Le tё bёhet vullneti yt!” kishte mёrmёritur dhe ndjente qё diçka nuk po shkonte siç duhej. Tani dridhej, po i merrej fryma, zemra kish filluar t’i rrihte me tё shpejtё, ishte çuditёrisht e tronditur nga diçka qё as vetё nuk e dinte se ç ishte. Mё kot ishte munduar tё flinte. Sapo e zinte gjumi, njё ankth i tmerrshёm e ngrinte vringthi dhe mbasi dridhej krejt, ndjente t’i dhimbte i gjithё mishi. “Oh ferr!” kishte psherёtirё. “Ç po mё ndodh?!” Nuk e dinte. Me alarm, kishte dalё nga paradhoma dhe kishte kёrkuar ndihmё tek murgeshat e tjera duke i rёnё murit me grusht. Ashtu shtat imёt dhe e palodhur, tek mundohej tё hapte derёn, e kishte parё mё nё fund.

Ishte duke fjetur e shihte ёndёrr, apo po e jetonte? Ai ishte tani aty. Qe krejt i tmerrshёm. Ashtu siç e kishte pёrshkruar nёpёr libra, siç e kishin imagjinuar artistёt. “Ik!” i kishte klithur. “Sa herё tё vish, po aq herё do tё tё mohoj!” I kishte sytё krejt tё kuq. Dy zjarre tё cilёt nuk frymёzonin paqen, besimin dhe ngazёllimin hyjnor, por kallnin nё shpirt tmerrin, panikun dhe frikёn mё tё ankthshme. “Nuk kanё mirёsi kёta sy!” kish menduar. Pastaj ishte bёrё dritё nё mendjen e saj. “Kot nuk ke ardhur,” mendoi. “Njё arsye e ke!” Nga anёt e kokёs, krijesёs sё frikshme tani po i dilnin dy brirё tё zinj. Dhёmbёt i kishte tё verdhё, tё mprehtё, lёkurёn plot copёtime prej kafshe tё çuditshme, dhe nga goja, i vinte njё erё e rёndё squfuri. Tani Nana, e vogёl dhe e pafuqishme, tek mundohej tё hapte derёn e mbyllur nga brenda, kishte mbetur si e ngrirё me sytё ngulur tek ai.

“Larg nga sytё e mi!” i tha. “Ti e din qё nuk jam e jotja!”

Tjetri, pak nga pak po merrte shprehjen e butё tё njё krijese mё pak tё shtirshme. Po shndёrrohej nё njё fytyrё tё dashur, gati tё dhembshur, njё krijese paqedashёse. Sytё nuk i kishte mё plot zjarr tё shqetёsuar, por me njё dritё tё ftohtё simpatie, gati dёshire tё ёmbёl pёr ta ndihmuar. “Unё kam rrespekt pёr ty!” dukej sikur i thonte.

“Ndoshta keni tё drejtё, por tani ёshtё çasti im!” ja ktheu ai. Foli me njё pёrkujdesje, me njё adhurim gati tё pabesueshёm. Aq i dhembshur dhe delikat shёmbёllente tani, sa do t’ja kishte mbushur mendjen edhe mё dinakut. Asaj iu duk mё i trishtё dhe i vetmuar se kurrё.
“Unё ndihmova njё tё gjorё qё po hiqte picirin e zi me gjumin. Ajo e kishte vrarё gjumin. Ja pse iu luta aq fort! tani lёrmё. Ti e din qё s ke ku tё mё kapёsh?”
“S kam ku tё tё kap? Unё kam rrespekt pёr ty, Nana e vogёl dhe e madhe. Çmime, ndere, 407 struktura bamirsie nё 80 vende tё botёs, 3000 murgesha nёn urdhёrin themeluar nga ju, parà pa fund…..transacjone, operacjone bankash….oh…l’affaire du siècle!” Ai fliste tani me ironi, gati me sarkazёm, por puthitur me sarkazmёn e tij, çuditёrisht kishte edhe njё buzёqeshje tё sinqertё, gati gati babaxhane.
“Ti e din qё kam ca miq atje Sipёr, tё cilёt mё vijnё gjithmonё nё ndihmё, mjafton tё pёrsёris Ave Marijat! Lёrmё tё qetё.”
Ai ndёrsa po transformohej rishtaz, kish filluar tё qeshte. Sytё i kishte tё bukur, trupin e kishte plot shkёlqim, me lёkurёn e lёmestё si modele kopertinash, flokёt e zinj tё adhurueshёm, buzёt i kishte gjak, plot mish me njё cipё epshi e cila do tё çmendtte çdo vajzё. Tani zёrin e kishte tё tingullt, mashkullorё dhe karizmatik.

“Nana e vogёl dhe e madhe!” ja pat ai. “Nana e tё vobegtve, e lebrozve, e tё mjerёve. Mё thuaj, pёrse vitet e fundit nuk e ndjen mё frymёn e Hyjit atje sipёr, pёrse? Ç shkruan tek ato ditaret sekrete? Kush ёshtё frika jote? Kujt i trembesh? Pёrse zjarri i shenjtё ta ka braktisur vatrёn e shpirtit? Ti e ndjeje atё fort…..A thua tё ka braktisur Ai. Hyji yt?”
“Hyjit unё i shёrbej qё prej 60 vjetёsh, dhe do t’i shёrbej sa tё kemё jetё. Kot e ke!”
“E nise mirё, por pastaj kjo dhembshuria jote u kthye nё biznes. Ja pse ai Sipёr, tё cilit edhe unё i trembem, nuk tё ndjek mё me frymёn e tij!”
“Larg meje, i mallkuar!” Nana e vogёl, u rrёzua nё dysheme. Dhoma ishte ende e heshtur. Pёrtej derёs, murgeshat e tjera, krejt tё shqetёsuara, mbasi ishin ngritur me alarm nga dhoma afёr, tani, mundoheshin tё hapnin derёn, e cila rrinte mbyllur nga brenda. Arritёn ta hapnin dhe e gjetёn Nanёn e vogёl, shtrirё pёr tokё, tek pёrpёlitej nga dhimbjet e gjoksit. Nё spital mbasi i dhanё asistencёn e duhur, kardiologu mё i mirё i vendit i foli veças vizitorёve tё huaj qё e shoqёronin. “Nana ka patur ca probleme me zemrёn!” i tha. “Por tani ёshtё jashtё rrezikut!”

3
Djali i panjohur, ish ushtari i gardёs, i cili javё mё parё kishte folur me Nanёn veshur me tё bardha, tani, shtyrё nga njё kurjozitet i madh, edhe pse ngjarjet kishin rrjedhur ndryshe, donte tё dinte se ç ndodhte akoma atje sipёr. Kish vendosur tё shkonte dhe ta konstatonte vetё atje nё kodёr, ku kohё mё parё, kishin ndodhur gjёra tё çuditshme. Akoma, simbas protokollit shtetёrorё, dy ushtarё vazhdonin tё rrinin truprojё. Djali i takoi tek zbrisnin nga kodra, fill mbas shёrbimit. Me to ishte edhe oficeri qё i shoqёronte. “Nuk ndodh asgjё!” i kishte rrёfyer ai. I shoqёronte me automjetin ushtarak. Djali i panjohur e kishte tё vёshtirё t’a besonte.
“Flet kёshtu sepse s jeni ju ai qё rrin atje natёn!” kishte replikuar.
“Jo mor djalё, po ju a pёrsёris. Nuk ndodh mё asgjё! Ja pyeti vetё” shtoi oficeri dhe u drejtua nga dy ushtarёt. Dy çunakёt qё rrinin natёn truproje pohuan me kokё.
“Nuk ndodh asgjё!” tha njёri nga rojet.
“Ore shoku oficer. Atje ishte tmerr!” ja kish kthyer ende.
“Po, kam dёgjuar. Por nuk ndodh mё asgjё!”
Fill mbas rёnjes sё sistemit, djaloshit nuk i ishte duruar. I kish parё vetё procest verbalet, tё cilёt konstatonin qё gjithçka ishte e qetё atje sipёr. Asnjё trafik hijesh, as britma, as zhurma, as tronditje.
“Ç punё e mbrapshtё!” kishte menduar djaloshi.
Por ja qё sistemi kishte ndryshuar, ai kishte krijuar familje, por ajo eksperiencё personale, nuk i hiqej qё nuk i hiqej nga mendja. “Ç misjon ters i kishte rёnё pёr hise shokёve tё tij!” mendonte tek pinte njё dopje fёrrnet, fare i vetёm. “Tё bёsh roje nate tek njё varr?! Dhe ç varr? Jo njё do si do, por ai i prijsit! Ç punё e mbrapshtё?!” mendonte. Fjalёt e fundit, mbushur me mosbesim, trishtim dhe njё tmerr tё fshehtё, ai gati sa nuk i shqiptonte duke i materializuar rrokjet.
Tё gjithё shokёt e togёs sё tij, gjatё atyre 13 muajve kishin lojtur nga mёndja. Ishin çmёndur, apo i kishin çmёndur? Njё herё, njё ish oficer, i ishte betuar se ato vёrtetё ishin çmёndur vetё. Atё, qё ato e dёshmonin si ngjarje tё vёrtetё, mjekёt psikiatёr, nёpёr verbalet e tyre zyrtare, e kishin nёnvizuar si lajthitje truri. “Dёgjojnё zёra!” kishin shkruar anash çdo deponimi. Ushtarёt, i nisnin nё fshehtёsi dhe i mbyllnin nё psikiatri. “Pёr vizita!” thonin. “Hetime!” Tek reparti i tyre binte shpesh njё heshtje plot frikё dhe tmerr. Nё çmendi, me siguri, me pretekstin e dhёnjes sё ilaçeve, kushedi ç gjёlpёra i kishin bёrё? Ndoshta, pak nga pak, ato ishin çmendur vёrtetё. “Si mund t’i linin tё lirё?” Si mund tё bridhnin nёpёr qytet ca ushtarё, tё cilёt mund tё hapnin fjalёn e turpshme qё dheu ku preheshin eshtrat e prijsit, mbas orёs dy tё natёs deri nё tre, dridhej frikshёm. Dhe nga zgafellat e nёntokёs, dёgjoheshin britma, çjerrje, klithma hadi?
Fenomene tё tilla kishin ndodhur edhe mё parё. Kishin qenё 32, ushtarёt nga toga e Drojёs, qё çuditёrisht, duke tentuar tё shembnin atё ç kish mbetur ende nё kёmbё nga Kisha e shenjtё e Laçit, tё 32 ushtarёt, ishin paralizuar nga vithet e poshtё. Kjo kishte ndodhur nё vitin 1981. 14 vjet, mbas mandatit famёkeq tё shembjes sё Godinave tё shenjta nё mbarё vendin. Dhe sa e sa histori tё tjera. Djali i panjohur, tek pinte gotёn e fёrrnetit me cigare, ulur nё njё klub tё periferisё, kish menduar se si njё zёnkё me njё rekrut shkodran e kishte shpёtuar nga shёrbimi natёn tek varri i prijsit. Si rrjedhojё edhe nga transferimi nё pavjonin psiqiatrik. “Edhe unё do ta kisha ngrёnё. Do tё mё çmendnin me hir a me pahir!” mendonte nё heshtje tek thithte fort tymin e duhanit Partizan. Fёrrneti, ia kishte marrё paksa mёndjen.
Atё natё, kur i kish takuar atij tё kryente shёrbimin tek varri i udhёheqёsit, binte shi me rrёmbim. Ishte dimёr dhe bёnte ftohtё. “Detyra ёshtё detyrё!” mendonte. Shumica e togёs e konsideronte njё nder tё madh pёr atdheun tё kryente shёrbimin tek kryet e mermerta tё varrit tё prijsit. Ky nder i veçantё, i lejohej veç ushtarёve tё zgjedhur. Ardhur nga familje dёshmorёsh apo komunistёsh devotё tё partisё. Pёr kёtё detyrё kaq tё lartё dhe fisnike, bёheshin zgjedhje dhe seleksjonime paraprake nga mё tё imtat. Ishin njё togё me 30 ushtarё. Ato, sё bashku me ushtarёt e gardёs, ishin nga mё tё privilegjuarit. Por ja qё djemtё kishin filluar tё silleshin çuditshёm. Shkonin atje mbi kodёr gjithё zell, por ktheheshin tё tronditur, sikur tё kishin parё me sy vetё qoftёlargun.
Para se t’i binte shorti atij, kishin pёrcjellё tek pavjoni psiqiatrik shtatё nga shokёt e tij. Nё fillim i kish rёnё pёr hise Pal-it, nga Kukёsi. Familje dёshmori. Pali ishte qeros dhe veshllapush. Kishte tek sytё njё vezullim prej ёndёrre. Ishte i bёshёm dhe vёrtetё djalё trim, por ja qё edhe ai lozi nga fiqiri. U çmend apo e çmendёn, nuk u morr vesh.
I riu vazhdonte tё rrinte ulur tek kafeneja. Tek mendonte kёto gjёra, e thithte fort cigaren e ndezur dhe kishte porositur dopjen e dytё tё fёrrnetit. Nuk do ta harronte kurrё tronditjen e ushtarit Pal, mёngjesin e kthimit nga shёrbimi. Rrinte si i shushatur, me sytё e zgurdulluar, krejt i trembur dhe nuk fliste. Mё pas, tek e pyesnin se ç’i kishte ngjarё, ai, fare papritur, kish filluar tё ulёriste dhe tё tregonte me gisht nga kodra e rrёpirtё e Varrezave tё Dёshmorёve. “Kurrё. Kurrё mё!” Ore po ç ka? Çfarё e gjeti tё ziun? Ç tmerr do tё ketё parё atje, nё natёn pus, pa hёnё, plot shi, erё dhe tё ftohtё akull? Mё nё fund, oficeri e mori veç tek zyra e vet. “Mos mё dёrgo mё. Atje toka dridhet!” i kish rrёfyer. “Dёgjohen klithma, britma plot vaj, ndaj ёshtё e pamundur tё kryhet shёrbimi!” Oficeri e kish parё me mosbesim. “Ke luajtur mendsh! As mos e ço ndёr mend. Ai shёrbim ёshtё rrespekti mё i madh qё i bёhet ushtarit” shtonte oficeri. Pastaj, pa e menduar dy herё kish bёrё numrin e pavjonit psiqiatrik. Turp kush e merrte vesh. Ishte njё rrёfim skandaloz. Palin e morёn me ambulancё dhe nuk u kthye mё nё repart. “Ore jam mirё!” klithte siç tregonin, “veç se jam trembur shumё nga shёrbimi atje!”. “E shikoni? Flet pa mend!” konsultoheshin psikiatrёt. E mbanin tё lidhur. Pastaj mjekёt hidhnin mbi fletё tё bardha spitali, verbalet mjekёsore. Oficerёt qё i lexonin, bindeshin se ishte çmendur. Gjithçka qё i interesuari e rrёfente si tё vёrtetё, ato e interpretonin si provё tё çmendurisё sё tij. “More, ju oficera! Pёrse nuk e provoni tё rrini vetё atje tёrё natёn? Ta shikoni se ç tmerr i vёrtetё ёshtё?” Ato nuk pёrgjigjeshin.
Filluan ta besonin edhe tё tjerёt. “Na u çmend Pali,” mёrmёrisnin me keqardhje. Por ndёrsa shihnin njёri tjetrin, tek sytё e tyre, lindte pyetja e frikshme: Kush do tё ishte i dyti? Natёn e dytё nuk kish ndodhur asgjё. As tё tretёn. Pёr njё javё rrjeshtё s ndodhi asgjё. Javёn e re, i kish rёnё pёr hise ta kryente shёrbimin atje, ushtarit nga Rrushkulli: Nush Dervishi. Ky kish bёrё diçka vёrtetё tё padёgjuar kurrё. Rreth orёs dy, sapo toka kish filluar tё dridhej, krejt i tmerruar, ja kishte mbathur me vrap tёrposhtё dukё lёnё pushkёn dhe municjonet mbi varrin e nёmur, i cili vazhdonte tё dridhej kobshёm. “Oh tmerr. Mёnxyrё e zezё!” klithte fort tek i binte me grushta derёs sё repartit. Ushtarёt, zgjuar rrёmbimthi, e kishin parё me sytё e zgurdulluar. Kёtij tё gjorit, ja bёnё gjylpёrёn fatale qё nё kazermё.
I gjithё shtabi u mblodh me urgjencё. Fjala mori dhenё. Turp e faqja e zezё. Askush nuk duhej ta dinte. “Do ta qetёsojmё!” shpreheshin doktorrёt thirrur me ngut. Por mbasi e kishin qetёsuar, e ngarkuan mbi njё zis tё zi dhe pjestarёt e togёs nuk e panё mё. I treti qё u çmend kish qenё shoku i tij i krevatit dy katёsh: Nadir Mula. Nadiri ishte djali mё i zgjuar dhe mё me kёmbёt mbi tokё nga tё gjithё tё tjerёt nё repart. Ai, jo vetёm qё nuk e ushqente veten me dёngla tё tilla, por sa herё qё ata shiheshin me njёri tjetrin me njё tmerr tё fshehtё, ai buzёqeshte dhe me shpoti, zёulёt por krejt i bindur shpallte: “Sa me zor po pres qё tё mё vij rradha mua!” Ky ishte edhe mё trimi. Mёngjesin e ditёs tjetёr, kur u kthye, nё fillim nuk e kish dhёnё veten. Veç se sillej çuditshёm. Ishte bёrё i zymtё dhe hermetik, sikur ta kishin mbyllur nё njё sarkofag. “Dukesh sikur tё janё mbytur gjemitё!” ia pat dikush tek hanin mёngjes tek menca e repartit specjal. Nuk i ishte pёrgjigjur. Por sa mё shumё kalonin orёt, aq mё shumё ai ishte nxirё, fryrё nё fytyrё. Mё nё fund e kishte plasur marazin me njё ulёrimё ngjethёse. “Atje jo!” kish klithur. “Kam parё tmerr!”
“Ashtu ёёёё?! Ke parё tmerr?!” ja kish kthyer pёrgjigjen oficeri plot me njё ironi agresive. Ishte bёrё gati t’i binte numrit tё pavjonit 17mbёdhjetё. “Edhe ti ashtu e mendonke, si tё tjerёt?! Na qёnka e tmerrshme tё vigjёlohen eshtrat e burri mё i madh qё ka nxjerrё ky komb?! A e din se pёr kёto fjalё mund tё kalbesh nё burg?!” Atyre u kish ngrirё gjaku. Fytyrat i kishin fare tё zbehta. Tё tmerruar, tani e shihnin si njё mallkim, kujt qё do t’i binte shorti tё vigjёlonte natёn tek varri i nёmur.
Mё pas, kishin pёrfundur nё çmendi katёr djem tё tjerё: Mandi, Martini, Xhorxhi dhe Sadiku. Mёngjesin kur atij i doli emri pёr shёrbim nate, ishte zbehur krejt. Ç do t’i ngjante atje? Simbas protokollit, do t’a dёrgonin atje me xhipsin e garnizonit, do ta linin aty, vetёm, nё kёmbё, gjithё natёn. Nga frika, po e humbte toruan. Njё fytyrё i vinte, njё tjetёr i ikte. Mbante mend, kish filluar tё dridhej. Ç tё bёnte? “Mё erdhi fundi!” kish menduar me tmerr. Shokёt e shihnin me keqardhje, me dhembshuri, si tё ishte njё viktimё e dёnuar me vdekje. Po atё mbasdite e kish sajuar proçkёn gjeniale. Ishte grindur keqas me njё ushtar tё ri nga Shkodra. Aq shumё ishin rrahur sa pёr ndёshkim i kishin mbyllur qё tё dy nё biruca tё ndryshme. “Mё mirё nё birucё!” mendonte, “se sa roje atje ku toka shkundet kobshёm dhe dёgjohen klithma zgafellash!” Ja kёshtu, kujtonte, kish shpёtuar dhe ja kish hedhur. Si dёnim, nga pjesё e gardёs: ajka e ushtrisё, krejt i privilegjuar; kish pёrfunduar i ndёshkuar tek grada e fundit e sistemit ushtarak nё atdhe. Nё atё tё xhenjos. Ushtarё, tё cilёt, i dёrgonin tё ndёrtonin bunkerё pa fund nё fushat plot lluc dhe ledh tё atdheut tё dashur.
Artur Spanjolli

LERENI NJERIUN TË QAJË!

Kur njeriun e prek dhimbja në palcë
E zjarri djeg damarëve të zemrës
Shqetësimet lëvrojnë gjymtyrëve të trupit
Vetëm mjegull shikon, dridhje ndien
E prushi brenda ndizet e fiket si vetëtimë
Pastaj shikon zharavën e shkriftë
Si lëmashk loti, si rrëshirë…

Lëreni të çajë me lotin që shpërthen zemrës
Të zbrazet ajo kupë dhimbje si helmi
Një botë tjetër ka secili njeri
Shkarkesa ndihmon dhimbjen, shpirtin
E pastron zemrën përmes lëngut të syve
Andaj, lëreni njeriun të qajë
Dhimbja për njeriun të jep nder
Të bënë krenar….

Gjakovë,07.12.2024

KUR TË VDES…

Kur të vdes
Do jetë ditë me diell,
Me lule maji e aromë
Nga pak erë do fryjë
Do pikla shiu rrokullisen shpateve

Ejani në lamtumiren e fundit
Shikojeni atë ngjyrë të zverdhur pa frikë
Ndryshon ylberi jetës, venitje pëson
Kujdes, mos qani me lot
Mos i tremni zogjtë përreth
Cicërimën e ëmbël ta ndjej
Nëse zemra vetvetiu ju dridhet
Dënesni në heshtje, përtypni dhimbjen
Ç’malluni me kujtimet ashtu siç dini…

Me kryeneçësinë time të paepur
Së fundmi pajtohuni
Mos ejani të pispillosur,
Me kollare, të parfumosur..

Hidhërohet lapsi mes gishtërinjve
Nxihet fleta e bardhë…

Kur të vdes,
Në varrim të vijnë skamnorë
Me rroba të vjetra e faqebardhë
Me arna të shqepur, këmbëzbathur
Ata dinë të lexojnë letrën e jetës
Ata qajnë, vajtojnë siç u dikton zemra
I dua e më duan…

M’i njohin dhimbjet e fshehura në shpirt
Ua kam puthur gjithmonë këmbë e duar
Sakramenton askush sikur ata nuk ma lexon
Më larg ushton dhimbja
Se trillimet e kota….

Gjakovë,07.12.2024

RRUGA IME….

Mbaj mend saktë rrugën e gjatë
E dij se ecja ngadalë e herë edhe me vrap
Ndalesha akullimit rrugor
E rrëshqisja padashje
Më shtynin edhe nga pas….

Tatëpjetave mbushesha fryme, të pëlcas
Humnerave u ikja e në to rashë
Për flokë si rrënjë lisi më tërhoqën
Volli frymëmarrja ime gjatë
Kryqëzoreve të rrugëve lëndova këmbët
Gishtërinjtë e këmbëve i thërrmova gjembave
Gjurmët e lëndimeve buzëqeshin me kohën
O Zot, kah shkoj kjo qenie?!…

Herët provova edhe valët e detit
Pa më mësuar askush të notoja
Më hidhen anash valët
Fati e deshi të shpëtoja

Miqtë imituan varrimin tim në rërë
Vendosen gur te koka e te këmbët
Kinse po qajnë, sa shumë buzëqeshnin
Ndien dhimbje për emrin tim të vogël,
Pa testament…

Rrugëtimi im i gjatë
Emër i fshehur n’guaska
Dhimbje e pashkruar kurrë
Dje e as sot…..

Dhjetor,2024

Kujtimit të babait im,HAZIS HYSI që tregonte aq bukur!

Qe një mbasdite vjeshte,me diell të ngrohtë si në verë,ku nga rruga pranë shtëpisë,na për shëndeti XHELALI. Babai jo vetëm ia ktheu përshëndetjen,por edhe e ftoi që të shkëmbenin dy pare muhabet. Hyri në oborr dhe së bashku me timatë,u ulën mbi një stol të gjatë aty,në oborr. Unë isha i ri dhe po qëndroja në këmbë.
Ore XHELO,-i tha babai,-por si o derëmbyllur shkove e bër shtëpinë,andej larg të tjerëve.A ke dëgjuar ti atë thënien që delen që ndahet nga tufa,e ha ujku? Xhelua e priti me të qeshur thënien e timeti,por babai,për t’i mbushur mendjen,vazhdoi:-Zot na ruaj se mos do të gjejë si ai boti që tregojnë… Xhelua,nga mosha, qe paksa më i madh se unë(atëhere isha 40-vjeç dhe sot që po tregoj,jam plot 82-vjeç) dhe e dëgjoi me politesë “sulmin” e timeti. Si për t’i treguar se nuk i mbetej qejfi, i tha:-Po si është historia e atij”botit” që paska jetuar veç?
Dhe babai,filloi:
Shkoi dhe e ndërtoi shtëpinë larg shumë nga fshati. KIshte të shoqen dhe një çupë. KIshte një pendë qe dhe një lopë. KIshte ç’kishte kollondrisej aty,në shtëpi. Në fshat zbriste kur i duhej kripë,vajguri apo pak sheqer. Me fshatin,si ndarë për së gjalli. Kishin kaluar ca vjete dhe i thotë të shoqes:- Nesër është ditë pazari dhe do ta nxjerrë lopën për të shitur,se ka dy vjet që as qumësht nuk ka,por as nuk mban dem. Vetëm na ha zahirenë e qeve. Dhe kështu bëri. Të nesërmen,me lopën për dore drejt e tek pazari i bagtive.
* * *
Sa filloi pazari,blerësit u lëshuan andej dhe ja tek erdhi blerësi i parë.
-Ka qumësht lopa?-pyeti
Ai:-Po të kishte qumësht nuk e mbaja dot vet unë?
Po mirë,-tha blerësi,- ndoshta është barsë dhe pjell së afërmi?
-Ka tri vjet që nuk mban dem dhe po më ha zahirenë e qeve kot së koti. Blerësi iku,i çuditur. Erdhi dhe tjetri dhe po kështu u përgjigjej të tërëve që pyesnin.
Për fat,kur po u tregonte të vërtetë blerësve, dëgjoi dhe Dalipi,bashkëfshatar i tij. Vërtet qe bashkëfshatar,por ta shkonte ujtë nën rrogos dhe i thotë:-Ore Petref (se PETREf e quanin atë “botin”,kështu do ta shesësh lopën ti?
-Pse,-i tha PETREFI;duhet t’i gënjejë njerëzinë unë?
Lëma lopën mua dhe bëj sehir,-i tha Dalipi. Kur ta shesë,do më japësh pjesën. Pranoi dhe,kur u afrua një blerës që pyeti Dalipin. dëgjoi:
-Ka qumësht lopa?
-Po i afrove kusinë,e mbush plot!!! Po barsë a është?-Për tri muaj pjell!! Bën pazarin dhe lopa u shit. I dha Dalipit “pjesën” dhe iku në shtëpi.
* * *
Kish kaluar ca kohë dhe çupa e PETREFIT që rronte veç,qe rritur.Gati me këmbë në yzengji. Një ditë prej ditësh një mbles(shkes) së bashku me “krushkun” kandidat trokitë si miq tek PETREFI. U shtruan brenda dhe shkesi i tha:-PETREF,kemi ardhur se duam çupën për djalin e këtij,krushkut.
Jam dakord,- u tha PETREFI se nuk gjeni kund si çupa ime,se,po t’i afrosh kusinë e mbush me qumësht dhe mbarsë është dhe për tri muaj pjell!!! Shkesi me “krushkun” u larguan të tmerruar dhe PETREFI u çudit. Po ç’patën këta?Ç’më bëre,DALIP?!!! Xhelua u shkul së qeshuri,u përqafua me tim atë dhe iku po duke qeshur.Kurse unë vazhdoj të qeshë duke e sjell për ju.
Tiranë,15 prill 2025

Edhe kjo me “na ishte…” fillon si çdo prrallë
E ka si subjekt historinë me nji Patë
E cila e plagosun e veç shpirtin gjallë
Te tufa e saj ia mbërriti nji natë.

“Nana Patë” e thirrni jo veç për shkak moshe,
Por se shumë prej tyne i kishte çilë e rritë,
Ndërsa tash, n’atë hall, s’iu gjet kund nji qoshe,
S’iu gjet pak ushqim, s’iu gjet nji rreze dritë!

“Unë po ngroh vezët”, “Unë po mbledh ushqime”,
“Unë për zogjtë e vegjël jam tu’ u kujdesë”,…
Të gjithë iu shmangën me kto justifikime
E ajo deri dje shpresa, u ndi e pashpresë.

Me krahë të varun, me kamë tu’ çalue,
Me lotët për faqe e në pikëllim të thellë,
U sorollat rrugëve deri sa u strehue
Diku mbas diellit, larg në nji shpellë.

Kaloi shumë kohë pa marrë asnji haber
Nëse nana Patë ishte gjallë a vdekë,
Der’ nji ditë që erdhi nji Pëllumb postier
E u tha se ajo tashmâ e kishte lanë kyt jetë.

Lanë vezë e zogj, lanë ushqim e punë
E nganë të gjithë n’varrimin e nanës Patë
E ashtu n’mes lotësh Kumrinë ndigjuen
Ndërkohë që po e vajtonte atë krahthatë:

“Ku-ku baj për ty, moj e mjera mike,
Ku-ku dhe për kta që s’erdhën kurrë me t’pa,
Ku-ku që pa kënd afër prej ksaj bote ike,
Ku-ku, sot t’i shohësh sa shumë janë tu’ kja!”

1.

Ishte fillim korriku i vitit 90. Shumё gjёra po ndryshonin nё Europё. Muri i Berlinit kishte rёnё. Gjashtё muaj mё parё kishin vrarё diktatorin rrumun Çaurçeskun. Uragani i ndryshimeve, si njё erё e fortё kishte fryrё mbi tё gjithё europёn e lindjes. Duke filluar nga Uralet deri tek lumi Ren. Vendi ynё i vogёl, kishte mbetur tashmё kёshtjella e fundit e njё sistemi tё falimentuar. Por edhe nё dheun tonё, kishin ngjarё disa gjёra tё papara, tё paimagjinueshme. Nё veri, revoltat e qytetarёve kishin filluar. Ndaj nё tё gjithё vendin ndjehej kjo frymё e ndryshimeve.
Nё qytet, vera kishte ardhur me ankth, kurjozitet dhe njё ndjenjё mosbesimi rreth asaj qё mund tё ndodhte edhe nё atdhe. Kjo u duk qartё nё ditёt e para tё korrikut, kur populli i kryeqytetit, mё tё guximshmit natyrisht, vёrshuan drejt Ambasadave tё huaja duke u futur aty me dhunё.
Ndёrsa mes grupeve rinore nё qytet, flitej gojazi, për një udhëtim rinor njëjavor, i cili nën kujdesin e profesor Filipit të gjimnazit N dhe të tjerë të mitur, do të shkonin pёr verim në fshatin K. Në breg të detit.
Gjithçka ishte nё përgatitje e sipёr. Mes shokёve fjala xhironte gjithkund. Ndaj kush dёshironte, mund të shkonte. Atje, në breg të detit, duke kënduar, lozur, duke u larë dhe bёrё shёtitje, do të flinin nёpёr tenda duke kaluar netë të bukura rinore. Të gjithë bashkë, djem dhe vajza, ndoshta bёheshin nja 20 vetë.
Ishte pra, korriku i 1990tёs. Vapa ishte aq e madhe sa gati zbuste edhe asfaltin. Zogjve nё fluturim, i mungonte pak sa mos t’i digjeshin krahët nё fluturim nga nxehtёsia. Ardi, jo vetëm që kishte vendosur të shkonte, por e kishte marrë iniciativën me një entuziazëm të paparë. Sidomos mbasi ishte vёnё nё dijeni qё atje, do tё ishte edhe ajo, Enxhi. Emrin e saj e shqiptonte ende me gjysёm zёri si tё ishte njё tabu. Pak nga droja, pak nga turpi, ai e jetonte atё emёr brenda ndёrgjegjes sё tij si prezencё fikse, zhurmёmadhe. Por tё fliste nё publik pёr tё, pёr ndjenja aq intime ishte tepёr delikate. Ajo, ishte vajza e vetme në qytet, e cila kishte muaj tashmё qё e mbante atё djalё nёn dhunёn e njё magjepsje krejt tё çuditshme. Kur ajo kalonte rrugёve dhe e kryqёzonte nё ecje, ai sikur shtangej dhe e vështronte pa marrё as frymë. Tё ecte duke e parё se si vinte pёrballё, ishte si tё shkoje pёrballё njё uragani ndjenjash, njё emocjon i fortё dhe i pa manovrueshёm. Si tё ishte njё centrifugё ulёritёse ndjenjash nё shpirt. A ishte kjo diçka normale? Gjёra qё ndodhin nё atё moshё, thuhet. Po. Ndodhin! Por kur magjepsja zgjaste dy vjet, atёherё aty kishte diçka qё nuk shkonte mё. Flitet pёr njё ankth, bllokim, parehati e cila shkonte deri nё limitet e sёmundjes psiqike.
Në atë epokë, ai sapo kishte mbushur tё 19-tat dhe mund tё vendoste vetё, por ja qё fare papritur nё familje kishte ndodhur diçka fare e rёndё dhe e paparashikuar. Ndaj, i tërë hovi, i tërë entuziazmi i tij prej djaloshi tё pasjonuar, ishte zbehur krejt. Njё pezm i paparё dhe trishtim e kishte mbёrthyer krejt nё shpirt.
Ai çast fatlum pra, mbi të cilin ai kishte bazuar mbarёvajtjen sentimentale, ishte trandur dhe të gjitha planet ishin rrёnuar. Ç kish qenё kjo e papritur e tmerrshme?
Ishin ditёt fill pas hapjes së ambasadave, dhe njerëzit; sidomos prindërit, tё shtangur dhe frikёsuar nga e papara nё atdhe qё prej 45 vjetёsh, tani kishin frikë kur fёmijёt e tyre, dilnin nga shtёpia. “Se mos merr trenin dhe ja mbath nё Tiranё tek Ambasadat?” thonn ato. “Jo, ç neh! Unё tё arratisem. Ke luajtur mendsh ti?!” Por ja qё me mijra e kishin bёrё. Kjo, dukej nga numri i atyre qё ishin futur atje. Kush ikte shpёtonte, por ato qё vuanin, ishin pjestarёt e tjerё tё familjes. Mbi to, shkarkohej e tёrё urrejtja dhe mllefi i shtetit. Si dёnim pёr tradhёtinё ndaj vendit, i interrnonin larg. Nuk ishte aq e thjeshtë as të largoheshe nga shtëpia, gjatё atyre ditёve, jo mё tё ikje pёr njё javё larg. Ishin ditё tё rёnda dhe tё papritura, dhe gjithkund njerëzit rrinin si të mpirë nga njё frikё e çuditshme. Ç’po ndodhte nё atdhe? Po i vinte ndoshta fundi botës?! Mos vallë diktatura ishte dobësuar aq shumё sa të lejonte të rinjtë qё të futeshin nëpër Ambasada? Më në fund, mbas 45 vjetësh terror diçka po ndodhte.
Diçka e përafërt po i ndodhte ndoshta edhe Ardit. Gjithë ai entuziazëm në nisje, ishte shndërruar nё hidhërim. Ç kish bёrё vaki? Njё ndodhi e papritur? Një fatkeqësi familjare? Apo prindёrit s donin ta linin pёr arsyje tё Ambasadave?
Mëngjesi i 7 korrikut kish ardhur, siç pritej nё njё qytet bregdetarё, me diell, dhe me tё njёjtёn rrëmujë njerëzish nëpër rrugë. Gjithkund, ndihej ajo gjallëria pa kufi, entuzjazmi rinor në verë, ku gjithçka i shtyn njerёzit veç të rendin në plazh. Të shtriheshin në rërën e nxehtë duke marrё rreze, të loznin me top apo 500-ndësh nën çadër, apo thjeshtё të zhyteshin në detin kaltërosh.
Por ja qё ai, kishte qenё një mëngjes tjetërlloj. Të gjithë njerëzit kishin në gojë ndodhinë e bujshme të ambasadave. Kafetё, sheshet, udhёkryqet, zienin nga pёshpёrimat nё vesh. “Ç po ndodhte? Si do tё sillej qeveria? A do t’i ndalte flukset? A do ti lejonte tё arratisurit nёpёr ambasada tё kalonin kufirin shtetёror? Telat me gjemba tё gardhit komunist? Apo ajo do ta mbyste nё gjak protestёn.
Vёrtetё, po ngjanin gjёra tё papara, tё pabesueshme. Ky pra, ishte grushti i parë serioz që po i jepej njё diktature, e cila i kishte zhytur duart nё gjak qё prej 45 vjetёsh.
Ndёrsa Ardi, e kishte mendjen gjethkё. E ciknin kёto mendime, por nё mendje bluante gjёra krejt tё tjera. Tani, me një ndjesi pafuqishmërie dhe ngathtësie, po shkonte të përcillte shokun e tij më të ngushtë, Endin. Shoku i tij po nisej me grupin pёr verim. Kishte një maraz të madh që nuk po shkonte atje. Ç’kish ngjarё, vёrtetё? Ai, shoku i tij, po ikte atje, në K. me grupin ‘Rocky 90’. Shoku i tij, po! Më i miri shok që kishte. Më i hedhuri dhe moderni. Ardi, nuk kishte qenё asnjёherё mik i shumё njerёzve. Ai i zgjidhte shokёt, dhe dilte veç me ato qё i pёrshtateshin. Ai, shoku i ngushtё pra, e kishte babain marinarё. Për muaj të tërë, ai udhëtonte duke çarё ujrat e globit. E kishte edhe nënën gjithashtu, tejet të butë, tolerante. Ai nuk kishte patur kurrë probleme lirie nga prindёrit. Ai gjithmonë, kishte bërë çfar kishte dashur dhe si kish dashur.
Ndёrsa atij Ardit, atë mëngjes vere, diçka i kish ndodhur.
“Si do tё ikёsh nё Kanada, pse? Ne duhemi!”
“Ne duhemi?!”
“Po. Nuk ёshtё kёshtu?!”
“Moj vajzё! A je nё vete apo jo? Jo ti tё jeshё mё e bukura e dheut, por edhe nёna ime po tё jetё, unё nuk pyes njeri. Aq shumё mё ёshtё nxirё jeta nё kёtё rregjim kёtu!”
“Do tё ndahemi pra?!” i tha ajo dhe u shkreh nё lot.
“Mё vjen keq. Unё, sa tё mё japin vizёn, nisem!”
Ai ishte i gjatё, me sytё blu, flokёt e shkurtёr, nofullat e gjёra, bukurinё egzotike tё njё mashkulli ballkanas. Ajo, tani ishte shkrehur nё vaj. Qante dhe kishte mbёshtetur kokёn tek shpatulla e tij. Ishte e dashuruar. Kjo ishte rёnja e dytё brenda gjashtё muajve. Njё rёnje tjetёr e kishte paturt nё fillim tё atij viti. Njё rёnje kryengulthi, nga ato qё ta mbushin shpirtin me lot dhe dert. Gjithkund kishte dhimbje, britma pikёllimi dhe njё zemёrim tё rrёnjosur aq thellё. “Pse, pse?” ngashёrehej ajo tani me sytё e larё nga lotёt. “Pёrse mua?”
Ai nuk foli mё. E mbёshtolli krejt me krahёt e tij tё fuqishёm. Mё e bukura e qytetit, ishte lidhur me mё tё bukurin e qytetit. Pёrralla dukej e plotё. Njё pёrrallё e cila nuk kishte zgjatur as edhe gjashtё muaj. Ajo, siç tregonin, pas tragjedisё qё ja kishte mbushur shpirtin me pikёllim dhe lot, ajo, si pёr tё gjendur njё ngushёllim edhe sensual, ishte lidhur me tё. Fjala, buzё mё buzё, kishte marrё dhenё. Ishte lidhur fill me tё. Oh dert dhe mjerim, ç kishte bёrё vaki ashtu. Por ja tani, ai e kishte lёnё.
Vёrtetё diçka shumë e rëndë kishte ndodhur që ai, duke patur njё rast tё artё, nuk po nisej. Kish vuajtur ato muaj. Siç mund tё vuante njё 18 vjeçar, pёr tё cilin dashuria ёshtё triumf dhe rёnje. Ngadhёnjim lumturie por edhe hon dhimbjesh derti dhe lotёsh. Nё shkurt, sapo e kishte marrё vesh qё ajo ishte lidhur me dikёnd tjetёr, me shumё lodhje, i kishte mbushur mendjen vetes ta harronte atё punё. Mos ta ndiqte mё. Mos t’i rrinte prapa si Hije, si i sёmuri nga trutё i cili vuan nga njё obsesjon. “Ka hallet e veta!” pёrsёriste vetёm me vete. “Pastaj! Nёse ajo ka gjetur njё tjetёr?! Ç kuptim ka ti shkosh prapa?!”
Tek ecte, kish veshur me një bluzë të kuqe, pantallona xhins dhe atletet e bardha. I pёlqente tё vishej mirё, tё rruhej, tё lahej, tё krihej kur kalonte nё bulevard. Mund tё ndodhte qё ta shihte dashuria, ndaj duhej tё ishte nё maksimumin e tij. Ta shihte dashuria, ishte njёlloj sikur ta shihte Perёndia vetё. Aq e rёndёsishme ishte kjo gjё nё mendjen e tij, sa ai, kur ecte dhe ajo vinte nga krahu tjetёr, ndjente nё shpirt siklet edhe ngazёllim, emocjon dhe drojё. Dashuri dhe shqetёsim. Zemra i rrihte si e tёrbuar, dridhej krejt dhe mbasi e shihte, çalltiste si i marrё nё breg tё detit, prehё e njё ngazёllimi tё lumtur, sikur tё kishte parё vetё engjёllin e qiejve tё padukshёm. Ndёrsa tani, bluante pёr brenda atë brengën e tmerrshme të pamundësisë.
“Unё do tё pёrshёndes shokun tim atje!” justifikonte veten e vet. I vinte turp tё shfaqej tanimё nёpёr vendet ku ndodhej edhe ajo. “S ka pse tё ndjehem i jashtёm. As i jashtёm as i huaj, as i paftuar. E kam kёtё tё drejtё. Po, e di. Aty do tё jetё edhe ajo me grupin. Unё s kam punё me tё. Po. Do ta shoh nga larg. Ç do ti komunikoj me sytё e mi? Do ti them ndoshta qё tani nuk mё intereson mё? Nuk mё emocjonon akoma? Do ti them qё sa ishe e askujt mё frymёzoje, digjesha pёr ty, por tani, buzёt e tua janё tё puthura, faqet e tua janё tё pёrkёdhelura, gjoksi yt e humbi virgjёrinё e cila mё tёrhiqte aq shumё?! ç punё kam unё me tё? Po shkoj atje, nё mes tё grupit nё nisje, thjeshtё qё tё pёrshёndes shokun tim tё ngushtё nё nisje. Ja, kjo ёshtё arsyja!”
Buzëqeshte, shtirej i gëzuar, por thellë, e dinte, ishte krejt i hidhëruar. E kishte vendosur tashmë qё atë mëngjes ta përcillte shokun e tij, Endin, atje. Në mes të atij grupi rinor, ku do të ishte dhe ajo, dielli fuqiplotë i ëndërrës së tij. Dashuria e tij. Vajza e ardhur nga kryeqyteti.  Bëri rrugën përgjatë bulevardit duke vështruar shkarazi vitrinat e dyqaneve të asaj kohe dhe u ndal pёr njё çast tek dyqani i luleve.
Herё herё, ca fantazi tё zeza xhelozie, si fragmente tё njё filmi plot dhimbje, i dilnin para syve. E imagjinonte atё, plot lot dhe dhembje pёr humbjen e madhe, por gjithashtu edhe tё bukur. Dhimbja dhe hidhёrimi, çuditёrisht i jepnin asaj njё hijeshi krejt magjike, me gёrshetin e vetёm tё florirtё, faqet e lёmesta, tё bardha dhe ato sytё e thellё, tё bukur, sikur nga aty tё shihej krejt kozmosi dhe yllёsitё. E shihte tek ngashёrehej dhe puthej nё breg tё detit me atё tjetrin, sportistin syblu, ai ndjente nё shpirt njё dhimbje tё re. Ishte xhelozija, e dinte. Por ah se nё zemrёn qё donte fort, nuk kishte vend pёr lumturi. Veç mjerim dhe lotё, dhe vetmi dhe vdekje. Shpesh kishte ndjerё vdekjen. Jo vdekjen fizike tё njeriut. Por vdekjen e ndjenjave. Ishte njё ndjesi e çuditshme. Njeriu ishe i gjallё, por ama me ndjenjat krejt tё vdekura nga drama dhe tragjedia sentimentale intime. Ishte sikur shpirti t’i shuhej nё çast. Vdekja e ndjenjave kishte ardhur pas dhimbjes. Dhe fill pas vdekjes, kishte ardhur trishtimi melankolik. Njё vetmi dhe heshtje e çuditshme. Pa fjalё, pa zhurma, pa tinguj, pa asgjё. Ai shihte veç njё vetmi shpirti, si nё pikturat e De Kirikos apo si nё disa pejzazhe tё Dalì-sё.
Pastaj e kishte mbajtur frymёn poshtë pemëve, mbrapa Teatrit. Aty, do të nisej edhe grupi. Ishte një grup të rinjsh të qytetit, që tashmë ishin njohur dhe miqёsuar mes tyre që prej njё vitit. Që kur, korrikun e shkuar, ja kishin mbathur nё njё zonё nё veri tё vendit. Valbonё. Kish qenё, tregonin, një eksperiencë e paharruar, e cila i kish bërë të afroheshin, të lidheshin fort me njeri-tjetrin.
Atё mёngjes ndihej flladi i freskёt i verës. Ajo aromё bregdetare e këndshme, frymё pushimesh, kur njeriu do veç të shlodhet, të argëtohet. Ardi ndjente dy lloj emocionesh brenda vetes. Nga njëra anë kishte keqardhjen e tmerrshme se po humbte rastin e vetëm për ta njohur nga afër atë. Kishte 19 muaj qё i dilnin jargё nga dёshira e tmerrshme. Nga ana tjetër, provonte dhe një si kënaqësi sadike. “Sa mirë! Ti nuk ma vare kurrë? Ah sa mirё tu bё qё tё la! Ai mori hak pёr mua! Tani është tepër vonë. Ajo hyjnorja tek ty, pёr mua, s’egziston më. Ti e pёrdhose atё! Ti u lidhe me atë tjetrin!” Ardi mendonte këto çmendurira djaloshare, të cilat si një fluks i rrёmbyer, përrua psiqik, po ja pushtonin krejt ndërgjegjen.
Më në fund u gjend afër grupit në nisje. Diçka kishte ndodhur pra në jetën private të saj. Qyteti ishte i vogël, fjala ishte përhapur gjithandej. Ai, e kishte lënë atё. Pra, ishte hapur për Ardin, të pandreqshmin ëndërrimtar, një shteg i hollë shprese. Ai, tani, po shihte, një dritë tё mekët, nga ku mund të rendte drejt saj. Ta provonte sa vlente nё punët e dashurisë.
Shoku i tij nuk po dukej ende. Pak më tej, tek rrinte disi i distancuar nga grupi, ai shihte me njё ndjenjё mes keqardhjes dhe dёshirёs sё zjarrtё, faktin qё nuk mund tё ishte pjesё e tyre. Grupi, ku nuk kishte arritur kurrë të depërtonte. Ishte njё grup gazmor plot djem dhe vajza, të cilët, me çantat e sportit mbushur me ushqime, veshje sportive, rrinin tani shpërndarë poshtë hijeve të pemëve duke folur. Ajo pra, tani ishte e lirë. Rast më të pёrshtatshёm nuk kishte si të kombinohej, për dashnorin e fjetur, Ardin. Drojё, tmerr dhe mrekulli, tani i pёrziheshin nё shpirt, si njё çorbё e çuditshme, gati e pёrzishme.
Pak me tutje, rrinte i fikur njё autobuz i kuq. Derën e kishte ende të mbyllur, mbi tё cilin ato, do tё ngjiteshin shkujdesshёm me rrёmujё dhe duke folur me njёri tjetrin. Mes grupit, fshehurazi shihte edhe atё, bukuroshen Enxhi. Flokët, derdhur bukur mbi supe. Buzëqeshja hyjnore, sytë e zinj fare e ëmbël, rrinte krejt e mbështjellë nga një dritë mëngjesore. E kishte lëkurёn krejt të lëmuar, me format harmonike, perfekte, si tё ishte mermer artistësh. Qё nga larg, çlironte një dritë, të cilën ndoshta veç Ardi kish sy për ta parë ashtu. Pse ishte dashuria ashtu? Pse tё tjerё donim, tё tjerё na donin? Pse, kush dashurohej nga tё tjerё, pastaj i binte me shkelm tё mirёs? Pёrse tё doje pa shpresё, pa ngushёllim, pa rikthim e bёnte tё vuante aq shumё shpirtin e tё dashuruarit?
Ja tani, ishte mundёsia, por gjёrat ishin ngatёrruar fill. “Qielli nuk don! Qielli nuk don!” ulёriste pa zё Ardi dhe kafshonte fort me dhёmbё buzёn e poshtme.
Ç ishte ajo krijesё ashtu, gjys e vёrtetё, gjys ёndёrr qё e tёrhiqte aq shumё? Pse e shihte në atë formë aq tërheqëse? Veç ai, apo edhe tё tjerёt e shihnin ashtu? Ajo kishte një dritë gati të pavërtetë. Një dritë aq tё fortë, gati verbuese, sa ai stepej aq fort sa kishte frikё t’i afrohej. Ajo e nxiste çuditёrisht tё dridhej krejt, ta humbte toruan. Aq shumё shtangte nga magjepsja, sa tashmё tё gjithё e dinin nё grup atё tё fshehtё. Me siguri, buzёqeshnin me pak shpoti. I kishin vёnё nofkёn Hija. Ku ёshtё Hija? A duket gjёkundi Hija. A ka ardhё edhe Hija sot nё plazh?
Nё verё, nё plazh, mbasi e shihte, mё pas nuk ishte më për asgjë. Por ai, aty shihte dhe zanafillën e një lumturie të thellë. Një lumturi të ndaluar. Vetëm se jeta e saj ishin aq larg nga e tija, sa gjithçka ishte vёrtetё e pamundur. Ajo dritë qiellore pra, e kishte hipnotizuar Ardin që prej shumë muajsh. Një dritë që vezullonte në qytetin bregdetar, qytet që ai e donte aq shumё.
Si mund tё duhej njё qytet aq shumё. Kishte pikasur qё gjёrat duheshin ashtu vetvetiu, pa njё arsye, pa njё qёllim tё caktuar. Nuk ёshtё se dikush vendoste tё donte diçka dhe mendonte si e si ta donte atё. Thjeshtё jetohej, dhe sё bashku me fluksin e energjisё, me jetёn pra, fillohej dhe duheshin vendet, njerёzit, rrugёt, bulevardet, dhoma ku jetohej, shkallёt e pallatit, fytyrat e para. Tё doje diçka shkonte tutje dёshirёs racjonale qё ta doje atё. Simbas kёsaj llogjike, tё burgosurit, edhe pse e urrenin qelinё, jetёn e zezё tё burgut, ato ndoshta nё distancё tё viteve edhe lidheshin shpirtёrisht, afeksjonoheshin me vendet qё i jetonin intensivisht pёr vite tё tёra. Dashuria pra, ishte njё fluks irracjonal, i pashmangshёm nё jetёn e njeriut. Dhe ai, kёshtu donte edhe qytetin e tij. Rrugёt, sheshet, bulevardin, dyqanet, fasadat, pemёt, ngjyrat plot dritё tё tij. Donte edhe atё. Nuk e shihte dot qytetin pa tё.
Që nga ajo mbasdite e largët kur ai, e kish pikasur për herë të parë në shkollën tetëvjeçare, me flokët e praruara, qeshjen joshëse, përparësen e zezë dhe shallin e kuq të pionjerit, nuk kish rreshtur së dashuri, sa herë qё e pikaste tek ecte rrugëve tё qytetit.
Dashuri e idealizuar? Tani, të flasësh për dashuri poetësh, artistësh, duke filluar nga Dante, Paolo dhe Franceska, duke vazhduar me poet të tjerë si Laura e Petrarkёs, Silvie e Nervalit, Florentino Ariza e Markezit, Martin Iden-i, Igne tek Tonio Krëgeri i Man-it, duke mospёrfillur lumenjtё e vargjeve tё dashurive pёr femrat qё kanё ushqyer kёngёtarё, poetё, shkrimtarё, kompozitorё, do tё na duhej njё libёr mё vete.
Të flasësh për ndjenja tё tilla ёshtё si tё mos shtereshe kurrё. Gjithçka kemi trashёguar nga artet dhe librat, e kemi falё ndjenjёs sё dashurisё. Por adhurimi i Ardit kishte diçka krejt të veçantë.   Ai nisej nga drita e jashtme e saj, njё hir fisnik qё ajo rrezatonte, tё cilën ai e dallonte qё larg. Një rrezatim i saj i brendёshёm, i cili e kish mbërthyer krejt në një magjepsje si prej budallai.  Bota e ideve të Platonit, në këtë lloj dashurie, ёshtё himnizimi në skaj i bukurisë së jashtme. Por asaj me siguri i bashkangjiteshin edhe vyrtyte shpirti. Aty pra, vajza ngrihej lart, merrte tipare hyjnie, i këndohej deri në sublimimin më ekstrem. Si Dante për shëmbull. Pra, vetëm njerëz tejet të ndjeshëm pra, mund t’i shihnin si hyjni vajza të tilla.
Shëmbuj të tillë, letërsia njihte pa fund.
Kur shoku i tij erdhi, ato tashmё i ishin afruar shumё grupit.
“Si ka mundësi, mor burrë?!”i tha shoku i tij nё njё çast. “Ke dy vjet që e kërkon këtë moment. Dhe tani që u bë e mundur, nuk vjen?! Ngjitu tek ai mut autobuzi!” I klithi fjalёt, mes habisë dhe marazit. Ashtu siç i klithte, po ashtu edhe i mbyste ato, nё mёnyrё qё mos ta dёgjonin tё tjerёt.
“Nuk mundem Endi. Ti e din arsyen!”
“Ec po tё them. Luaji ato kёmbёt!”
“Si thua ti, a vihet nё kёto kushte familjare?!”
“Ke dy vjet mor koqe qё po ma çan trapin me kёtё hallin tёnde!”
Ardi nuk foli.
“Ёshtё kёtu mor debil, pas shpatullava tё mija. Do vij atje. Ai tjetri e la! Nuk ke rast mё tё mirё!”
Ardi prap nuk foli.
Filluan tё flisnin pёr gjёra tё kota. Tek flisnin, Ardi me tinёzi ishte vendosur me trup nё njё mёnyrё qё tё mund ta shihte. Ajo, tani çuditёrisht i kthente sytё shpesh nga ai. I buzëqeshte aq bukur, plot dritë, si në fillimet e lumtura të majit të 89-tës. Qëndrimi i saj ftues po e ndizte Ardin krejt. Dukej sikur ajo po e ftonte tё vinte, a ndoshte mendonte se do vinte edhe ai atje. “Po më buzeqesh”, mendonte Ardi dhe ngazëllehej si fëmijë. “Oh ti që i mëson yjeve të ndrisin. Dielli është xheloz për ty!” Një alarm plot tmerr dhe ulërimë po i ngjitej rishtaz nëpër shpirt. Ishte ai: carpen diem. Momenti i duhur. Njё moment, të cilin e kishte ёndёrruar me kokёn nё ferr. Plot psherëtima dhe brenga. “E vetmja gjë që nuk mund të braktis është pritja,” i thonte vetes shpesh. Dhe ja tani, dukej sikur ishte fare pranё brigjeve tё suksesit. Kur ajo ishte pёr tokё nga morali.
Kjo pёrtokje morali, kjo nevojë për ngushëllim, do ta shtynte ndoshta drejt tij. Drejtё poetit të marrë, ëndërrimtarit të përgjumur që veç shikonte i heshtur. Drejt Hijes. E kishte ndjekur aq shumё që prej shumë muajsh, sa tjetrёs i ishte bёrё fiksim. Gjithkund dalloheshin gjurmёt e Hijes. Aq shumë, sa vajzën ndoshta e zinte tmerri thjeshtё të dilte nga shtëpia e saj. As edhe në ballkon nuk dilte kollaj, sepse në cep të rrugës, poshtë hijes së plepave, nё ndonjё hyrje pallati, ajo do tё pikaste ato sytë e trishtë, shprehjen prej të rrahuri, atë të varfrin e sëmurë. Ardin.
“Unë i loza gurët e mi, humba!”, dukej sikur thonte Ardi atë mëngjes me sy. Enxhi, me njё buzёqeshje tё brishtё dhe ftuese vazhdonte ta shihte si me pёrdёllim, si me ёndje. Sikur nё çast tё kishte ndёrruar mёndje. Oh bukuri mizore, ulёrimё tmerri. “Nuk vij dot! Dua, më shumë se të tërë të rinjtë marrë së bashku kёtu, të jem atje, me ty! Por ah, Qielli nuk don! Fat i lig”!
Grupet rrinin pranë rrënojave të Macellum Dyrrahium. Era e gjelbër, puhiza e ngrohtë verore plot aroma gjethesh, po frynte gjithkund, sikur të ishte e shpirtëzuar nga vetë stina e verës. Ardi, kёtё vajzё, e kishte parё gjithmonё me sytë e adhurimit ekstrem. Nuk dinte ta shihte ndryshe. Një vajzë, e cila qëndronte shumë më lart se gjithçka mediokre përreth. Por aq e paarritshme. Aq larg nga jeta e tij! Aq larg, sa i duheshin vite qё ai, katundari, të emancipohej. I duhej të studjonte gjuhë të huaja, tё lexonte shumë libra, dhe sidomos pёr tё qenё nё nivelin e saj, të ndiqte Shkollën e Lartë.
Nevojitej pra qё ai të bëhej dikushi nё jetё nëse do të donte të ishte i denjë për një perёndeshё të tillë. Ndёrsa ajo, tani po i buzëqeshte! Ajo, pra. E paarritshmja, e mrekullueshmja ëndërr, për hir të së cilës kish filluar të shkruante, të lexonte, të studionte.
Simbas tij nuk kishte ëndërr më të madhe në qytet se Enxhi. Ecte gjithmonë rrugëve të qytetit me shpresën se do ta kryqёzonte nё ecje. Vjaza e njihte kёtё dobёsi, ndaj edhe ajo kur e kryqёzonte ndjente njё siklet tё çuditshёm pёrzier me kёrshёri, tё cilat pak nga pak, nё vend qё ta shtynin drejt tij, e bёnin qё t’i ruhej vёshtrimeve tё njё tё “sёmuri” mendor. Hijes.
Ndёrsa tani, atij i mjaftonte veç të ngjitej në autobus. Të shkonte në K. dhe atje, me siguri, duke u pёrzier me grupin, do ta njihte. Do tё shkёmbente me tё, biseda. Do ta cikte ëndërrën. Me mollёza, do tё gjendej brenda flluskёs plot dritё tё njё lumturie aq tё madhe. Aq tё parelaizueshme. E denjё qё tё lindtte poetё.
Do të ishte dhe ai një njeri pa brenga, ndoshta i lumtur në galaksinë diellore të saj. Enxhi shkёlqente nga njё nur i brendёshёm. Fati pra donte t’i jepte njё dorё. Të mos mbetej veç, spektator i mahnitur i dramës që ajo luante në muzgun e tij. E kishte vёnё nё dijeni miku i tij Endi. “Dёgjo se nё fillim tё korrikut grupi do tё shkoi nё K. pёr njё javё. Ky ёshtё njё rast i mirё pёr ty, pёr t hequr fiksimin!” i pat thёnё. “Nё K.?” ishte pёrgjigjur ai krejt i ngazёllyer. E tani, përse nuk ikte? Ishte i marrë? I pandërgjegjshëm? Apo i pëlqente të vuante?
“Ajde ndahemi atëherë. Bëfsh qejf,” i tha ai. “E kalofsh bukur.”Ndёrsa ndahej ndjente një ulërimë bishe nё shpirt. Gurёt e shpirtit sikur po i rrokulliseshin gjёmshёm. Ndërkohë ajo, veshur me njё këmishë tё bardhë me lule të verdha, xhinsat e gjërë, vazhdonte ta vështronte me kujdes qё larg.
Pёrtej misterit të syve të saj, ëmbëlsisht të zinj, kishte diçka akoma më të thellë. Ai nuk e kishte kuptuar kurrё a ishte iluzjon apo diçka e vërtetë ajo ndjenjё e çuditshme qё ushqente pёr tё.
“Ti do të vish besoj! Përndryshe pse je kёtu? Ke aq muaj, stinё që pret këtë çast”, dukej sikur thonin sytë e saj.
Ardi e shikonte si përtej një qelqi tё dendur. Si përtej një hapёsire tjetër, sikur ajo, tё ishte vёrtetё pёrtej. Nё kohё dhe hapёsirё, e pakapshme.
Tek ndahej, me shpirtin pёr tokё nga dhimbja dhe keqardhja, po rezistonte si të ishte vёrtetё aktor. Maska e buzëqeshjes, tek pёrshёndeste mikun e tij, ishte e pagabueshme.
Kur u ngjitën të gjithë dhe autobuzi u nis, ndjeu atëherë të njëjtin tmerr tё zbrazët ulëritës në gjoks.  Një ulërimë rebele që oshëtinte në ndërgjegje. Pse s iku? Ç kish ngjarё njё gjё kaq e madhe? Nuk dinte ndoshta tё luftonte pёr tё drejtat e tij? Plogështia e tij pa fund? Ç ishte kjo diçkaja kaq e rëndë qё ai po humbte njё rast pёr tё cilin nxirrte jargё qё prej 22 muajsh?
“Misero me!” klithi dhimbshёm. Tek kthehej, ndiehej pёrtokё. Në shtëpi, u mbyll në dhomë, u shemb mbi krevat. Aty askush nuk e shihte. Familjarët ishin në spital. Filloi të dënesej në gjysëm errësirën e dhomës. Heshtja, e mistershme, ngjante si një kristal i tejdukshëm, ku botët sikur komunikonin. Ajo lënda hyjnore, depërtonte gjithkund. Rrinte me sytë ende hapur, me lotё e nxehtë dhe tё kripur qё i rrokulliseshin nё faqe. Kredhur në njё plogështi pa kohë. Një gjendje përjetësie nën sundimin e dhimbjes qё i çirrte shpirtin. “Enxhi, Enxhi. Veç në ëndërra do të shihemi e di!” Sa mё shumё dёnesej, aq mё shumё plogështohej duke u shembur mbi dysheme. Shans i humbur!
Për një rast të tillë njohjeje, njerëzit pёrpiqeshin per vite me radhё. Il caso è la grazia. Kish lexuar diku.
Dёnesej në vetmi, -asnjë nuk duhej ta shihte – dhe rrinte ashtu. Kjo ishte njё brengё, tё cilёn ai nuk e rrёfente nё shtёpi. E vuante atё vetёm me vete. Kishte turp, kishte sedёr, i vinte zor tё fliste pёr ndjenjat, por ja qё e kishte zemrën përplot me dashuri. Një dashuri që digjej me flakët plot dritë. Ishte njё dashuri e pastër adoleshentёsh. Tek rrinte ashtu, i humbur në plogështinë më të thellë, ra në gjumë. Pa nё ëndërr një figurë që po i afrohej. Plaku i kishte sytë e zgurdulluar. Ishte krejt i vendosur. Kish veshur një mantel liri të bardhë, leshra argjendi. A ishte ndoshta hyjnor? Dukej sikur e kishte parё atё shёmbёlltyrё. Ai vështrim, ato sy tё rreptё, atё ball, atё zë si fllad muzgu. Kujt i ngjante vallё? “Lufto!” i klithi. “Duhet të luftosh!” Dhe i hodhi tek këmbët e krevatit një armё. Arma tingëlliu fort mbi pllakat e porcelanit. “Të dobëtit nuk fitojnё kurrë!” vazhdoi. E kishte vështrimin heroik.
Kur u zgjua, i fërkoi sytë e kuq, të nxehtë. Ato i digjnin nga lotët plot kripë. I fërkonte me mollëzat e gishtërinjve. Vazhdoi ta shihte me sytё e mëndjes figurёn, sikur të ishte ende aty, në mjergullën e mugët të mbrëmjes.
U ngrit dhe ndezi dritën. Figurёn e burrit të thinjur, kujtesa tani, pak nga pak po e humbiste. Ç’ishte ajo armë ashtu? Nё ёndёrr? U ngrit, filloi të lexojë librin që kishte në dorë. Pooezitë e Lasgushit.

2.

Pas një jave, shoku u kthye. Ardi e bënte gjithmonë me shumë dëshirë rrugën drejt shtëpisë së mikut tё tij. Ajo rrugë kalonte nga pallati ku jetonte ajo. Dihej, njё nga pasjonet e tij ishte tё kalonte tek ajo rrugё me shpresёn se mos ta haste. Kish rastisur dhe e kishte parë. Shpesh ndodhte ta haste në ecje, edhe pse ajo nuk dilte kurrë vetëm, sepse gjithmonë dikush do ta ngacmonte. Ardi, pasi kalonte Pallatin e Sportit, vazhdonte pastaj drejtë, duke e mbajtur frymën tek shtёpia e shokut. Shpesh i fishkёllente nga poshtё, por mё shpesh ngjitej nё kat tё pestё. Iku ja hapte derёn, dhe aty gjithmonë kalonin kohën duke dëgjuar albume me muzikё rock. Kur lodheshin sё dёgjuari, dilnin dhe merrnin rrugёn drejt bulevardit. “Deri tek kanali”, thonte me tallje Endi. Pastaj uleshin diku dhe fillonin e flisnin për çka i interesonte. Sidomos flisnin pёr tё ardhmen e tyre. Endi ishte i gjatë, elegant, vishej me pantallona tub dhe nё dimёr mbante njё xhaketë meshini të zezë, plot xhepa, figurat gjeometrike të kuqe, zinxhirё metalari.
Kur fliste, i lёvizte duart nё ajёr, duke detajuar mirë e mirё çdo argument. Shpesh, e mbushnin kokën aq shumë me tinguj çjerrёs muzike heavy, sa kish ngjarё që teksa ecnin në bulevard, ai argëtohej duke i ulëritur papritur në vesh, ndonjë vajze që i kalonte afër. Natyrisht, pas klithmës, vajza e panjohur, ulëriste akoma edhe më shumë duke ia mbathur, krejt e lebetitur. “Ёshtë i marrë”, mundohej ta justifikonte shokun, Ardi, i shqyer gazit. “Mos ia vë re!”
Atë ditë donin t’ia mbathnin në plazh. “Ikim”, i tha Ardi. “Kam ca parà për të prishur!”
Dita ishte plot diell. Ajo kishte atë bukurinë, freskinё e pushimeve verore, kur çdo emocion, çdo ndjesi e rrit vrullin dhe e shton ndjesinё e përjetёsisё.
Historia e ambasadave tashmë kishte marrë dhenë. Ishte bërë problem diplomatik ndërkombëtar dhe nga vetë OKB kishin ardhur per të pёrcjellë jashtё shtetit të strehuarit nёpёr ambasada. I kishin marrë me autobuzë natёn dhe i kishin futur nëpër anije. Njё operacjon i cili ishte organizuar natën dhe pa dijeninё e askujt. Tek ndodhnin këto fakte të rënda, më të rëndat në Shqipëri që prej pesё dekadash, i gjithë vendi ende nuk po e kuptonte se ç po ndodhte. Vёrtetё rregjimi ishte i lёkundshёm? Vёrtetё ishte e mundur qё ta kundёrshtoje atё?
Ndërsa prisnin autobuzin, Ardi psherëtinte nё heshtje duke shtrënguar dhëmbët. “Si shkoi java atje”? e pyeti shokun. Kur e bёri atё pyetje, nuk e fshehu njё drojё tё çuditshme. Gjuha kishte një shije të hidhur.
“Mrekullueshëm. U kënaqëm shumë!” u pёrgjigj miku i tij. “Nuk flihej fare. Gjithë kohës duke kënduar, fillimisht me kitarën e Kolit. Por kur sollën korrentin me kavo, vendosën magnetofonin, atëherë kёnga nuk u ndërpre pёr asnjё çast. Mrekulli fare! Dikush kishte sjellё njё bobinё e cila kishte brenda tek shiriti me qindra kёngё. Nuk lamë refren pa ulëritur!”
Endi tregonte me atë stilin e tij si përherë. Çdo fjale, i jepte vlerën e duhur. Me ballin e lartё, flokët e zinj sterrë, të ngritur si të Presleyt, sytë zhbirues, vetullat e zeza të prera shigjetë, zёrin e fortё, tё hollё dhe plot ledhe, ai qeshte me dhëmbët jashtë. Fliste me atë ironinë e tij, të cilën Ardi ja njihte që prej kohës së shkollës. Qeshte pёrherё, dhe kishte talent kur tregonte gjërat, duke i dhёnё atyre rëndësinë e duhur. Tregonte diçka dhe nuk mungonte t’i bënte reklamë historisё me një stil të përkryer. Si të ishte njё prezantues spektaklesh. I pёlqente gjithmonё tё përsëriste fjalët: për shëmbull dhe straordinario. Ishte i fiksuar me këto dy fjalë, por ama kur tregonte, dinte si ta mbërthente dëgjuesin. I dhënë jashtë mase mbas Presley-t dhe Lebon-it, Endi, kishte arritur t’i vizatonte me lapsa me ngjyra, figurat e tyre me përmasa gjigande posteri.
Pёr realizimin e dy portreteve ai kishte bёrё orë pune pa fund. Një punë e mrekullueshme, ku ai, me majё lapsi, kishte shprehur tërë adhurimin e tij për këto dy këngëtarë të muzikës. Rrinin gati gjithë kohës duke përpirë albumet e fundit që filtronin nga trafiku i jashtligjshëm në port. Natyrisht, Endi kishte dhe magnetofonin, i cili ishte një luks i paparë për kohën. Ai send e mblidhte shoqërinë si me magji.
Flisnin gjithashtu dhe për koncertet qё grupet bёnin nëpër botë. Fshehtas Ardi e kishte pak zili. Ai, shoku i tij ishte i lirë. Ai nuk ishte skllav i një ndjenje tё errёt dhe tё fshehtё. Nuk e kishte mendjen e shkallmuar, të dëmtuar nga një obsesion aq lodhës.
Gjatë orëve që kalonin bashkë, gjithashtu mundoheshin të imitonin këngëtarët rock duke komentuar jetë metalarësh mu në zemër të leninizmit. Në atë kohë, kasetat e magnetofonit të Skorpjonsa-ve, Europë-ve, xhironin gati nё tё gjithë qytetin, dorë më dorë. Ishin thjeshtё kaseta albumesh, por ja qё atyre u dukej njё lluks i madh. Si tё kishin Ferrari, apo njё jet privat. “Ti e ke mëndjen akoma tek kanaçet e Bitëllsave”, i thonte Ardit si me tallje. “Kurse unë mor plak, dёgjoj Claus Maine, e David Coverdale”! Vetëm mbasi ngopeshin me ulërimat e këngëtarëve si të çmendur, e mbanin frymёn tek bulevard.
Diskutonin për gjithçka. Endi, i gjatë, dhe i fisshëm në sjellje, ishte një antikonformist i tërbuar. I pëlqente pak dhe vetja. Kishte filluar prej kohësh të përgatitej për konkursin nё “Institutit të Lartë të Arteve” në Tiranë, ndërkohë 20 vjeçar, vazhdonte të punonte si disegnator në uzinën e UEM-it.
Atё ditё, duke notuar në ujrat e kripur të korrikut, vazhdonin tё flisnin për gjithçka. Folën për konkursin e pamundur për t’u fituar, për të ardhmen, për të arratisurit e ambasadave, për muzikёn, pёr filmat qё filtronin nёpёrmjet Rait, folën për vajzat e bukura të qytetit. “Kam bërë një stekë” i thonte Ardi, duke iu referuar stekës me të cilën hiqte baltën e skulpturës. Ndërsa Endi shkrihej sё qeshuri. “Unё po mendoja se kishe bёre njё femёr si stekё ti mor Ard. Ti e paske fjalën për stekёn e bushit!” Hajde Ard hajde!”
Natyrisht, kohёn mё tё madhe e morёn diskutimet mbi artin e pikturës. Sidomos flisnin për Van Ghogun dhe për impresionistët, të cilët, i adhuronin. Më në fund, Endi i rrëfeu një sekret: “Po u hapёn rrugёt, dhe po ra kjo qeveri, unë do t’ia mbath jashtё shtetit. Nuk rri më këtu. Në këtë vend të qelbur!”
“Ti Shqipëri më jep nder”, e ngacmoi Ardi.
“Jo. Jo. Ti Shqipëri mё dh…. në derë, për shëmbull!” thonte Endi krejt serjoz. “Po nuk e kam të keqen tek vendi unë mor plak. Jo. E kam tek njerëzit. Janë ato, vulgu, që nuk funksionon kёtu. Njerëzit, e prishin këtë vend mor plak!”
“E paske ndarë mendjen”?
“S do mёnd. Pse ore? Kur do ta bëj jetën unë? Kur? Atje në Santa Barbara, po ma bën jetën e bukur edhe zezaku. Pse mos ta bëj unë? Pse duhet të jem i dënuar të rri në kёtë vend, me tallon? Pse duhet të vegjetoj këtu, në mes të kësaj injorance, llumi feudal? Mjaft! Kemi vuajtur shumë. Duhet t’ia mbathim një orë e më parë!”
Ardi, jo vetëm që nuk e kishte menduar kurrё një gjë të tillë, por pyeste shpesh veten, nëse kishte ndonjë vend në botë mё tё bukur, ku ai nuk mund të jetonte nën hijen e një dashurie kaq të madhe, sesa nё qytetin e lindjes.
Atë ditë plazhi, ai vazhdonte të tregonte orёt e bukura tё pushimeve njëjavore në K. Ato, vazhdonin tё pinin birrë, nën hijen e çadrës dhe Ardi, i ndrojtur dhe i heshtur dёgjonte. Sa herё qё Endi fliste pёr kohёn atje, ai ndjente nё shpirt njё dhimbje tё fortё. Ishte dhimbje, por edhe dashuri pa fund. Ajo ndjenjё e çuditshme pёr atё krijesё qё ai e kishte njohur tek grupi pёr njё javё, ishte njё ndjenjё aq e fortё, aq e pakufishme, sa ai pyeste veten, nёse do tё çlirohej ndonjё herё nga ato kthetra plot helm dhe ngazёllim. “Po ajo ç’bënte?!” e pyeti me zёrin e zbehtё, ashtu siç mёrmёritet njё sёmundje e keqe qё tё tremb dhe mundon.
“Ajo?!” pёrsёriti Endi. “Edhe emrin ke frikë t’ia shqiptosh”, ia ktheu me shpoti.
“Ç’je fiksuar kot me atë ti aman?! Nuk të kuptoj fare unë ty! Ti je i marrë, për besë! Ajo e ka hundën si patllëxhan! Fytyrёn si derr!”
“Mos thuaj marrёzira se është e bukur!”
“E bukur?! E bukur?!” vazhdoi ai me tallje. Pastaj lëvizi kokën duke buzëqeshur si me pёrçmim. Tek sytë iu u shquan qartё grimcat e ironisё.
“Mos u tall të lutem. Ti e di që e kam fiksim”!
“E ke fiksim?! Shko vizitohu atëherë”, tha ai dhe qeshi duke mbuluar fytyrën me pëllëmbë. “Ajo vetëm dukjen ka mor plak. Bjen në sy vetëm se është bjonde. Por nuk ka as buzë, me ato faqet ashtu bullafiqe. Dëgjo mua. Nuk është Marylin Monroe, për shëmbull! As Liz Tayler!”
“Do më tregosh ndonjё gjё apo jo”?!
“Ti je i krisur për nder”! shtoi ai duke buzëqeshur. Dukej qё kish ardhur në qejf nga birra e pirë esëll. Lëvizi kokën nga ana tjetër dhe ia dha prap një nga ata ulërimat e tij çjerrëse prej metalari.
Kur mbaruan dhe birrën e tretë vendosën të bënin një xhiro bregut të detit. Horizonti ishte aq blu, i pafundё, sa vështrimi nuk dinte ku të ndalej. Dielli ngrohte aq shumë emocionet, sa gjithçka dilte nga buzët më me humor. Fjalë të nxitura nga pija.
“Më trego pra, çfar bënte ajo”, ngulmoi prap Ardi. Tani rrinin ulur në breg. Këmbët i mbanin zhytur në rërën e qullët. Herë pas here dallgët plot shkumë përkëdhelnin këmbët e tyre.
“Unë nuk të kuptoj ty. Për zotin. Po pse nuk erdhe? E kishe në dorë atë muhabet. Ishe afër fare. Afër njohjes! Ajo ishte e gatshme t’i afrohej gjithkujt për ngushëllim”!
Ardi shikoi larg, drejt pistës dhe brenga në gjoks sikur iu shtua. Tek ajo Pistë, në një epokë tjetër të lumtur, në ëndërr, ai kish hequr një bluzë të kuqe, krejt tё çjerrё dhe ia kish dhuruar asaj. Në ëndërr, një muzikë hyjnore zbriste nga qielli, gjithçka përreth kish qenë e kaltёr, e bukur, e pafundë. “S’më ecën mua në dashuri. Ti e di!” shtoi.
Atëherë Endi ia nisi të rrëfehej. Tashmë ishte bërë krejt serioz.
“Rrinte tërë kohës duke qarë në breg të detit. Të tjerët këndonin, loznin, laheshin, bënin shaka. Ajo rrinte tutje. Qante si e dënuar shtrirë në rërë! Shkonin shoqet e saj. – Eja, i thonin. Eja të rrimë bashkë. Por ajo nuk donte. U prish në fytyrë. Sytë iu enjtën, flokët iu shprishën dhe kur fliste, kishte në tingullin e zërit atë dhimbjen e ndarjes nga njeriu i dashur. Shpesh dehej. Na vinte keq të gjithëve, por sidomos atyre me të cilat shoqёrohej!”
“Po ti, i fole? I fole? Çfar i the? Si e kishte zёrin? A thonte gjёra tё mençura? Oh sa me fat je ti! Unё ngordha por nuk mundem! A tё bёnte tё ёndёrroje?!” Sytё e Ardit ishin ndezur krejt nga njё lёbyrje epshi drite dhe kurjoziteti nё skaj.
“Si e la ai gomari. Gjithë atë femër”?!
“Si e la, the? Je duke bërë shaka”? Atij iu krijua mundësia për të shkuar jashtё shtetit. Je mirë ti apo jo? Jo për atë bukuroshen, por edhe sikur të ishte lidhur me Romy Schneider-in do ta linte, veç për t’ia mbathur një orë e më parë nga ky vend muti!”
Ata vazhdonin të pinin birrë të ftohtë. “Alamet çuni, dy metra”, foli Endi. “Eshtë shoku ynë. Gjithë ai djalë. Normal, ajo kishte zgjedhur më të bukurin e grupit. Ç’a do zgjidhte ajo një wanker, si puna jote?! Normal. Edhe pse simbas meje nuk ёshtё aq sa e bёjnё!”
“Mos tall atё me mua të lutem!”
“Çfarë të duhet ty ajo mor vëlla? Çfarë lidhje ke ti me atë?! Megjithatë, mendimi im është se po të kishe ardhur, tё paktёn mund t’i flisje. Mund ta njihje dhe tё hiqje fiksimin.” Ardi nuk tha asgjë. Pastaj u shpreh:
“Eh po. Ndodhi e pamundura!” Vazhdonte të shikonte drejtë pafundësisë blu, nga ku vinin pa ndërprerje dallgët e holla, të bardha. Aroma e jodit hapte mushkëritë. “Do të vijë një ditë,” shtoi pastaj, “kur do të kem nostalgji për këto lotë. Ato nuk zgjasin tërë jetën dhe ndoshta janё thesari mё i madh. Ndoshta do kem mall për këtë dhunë ëndërre që më mban në kthetra! -Vuaj tani-, i them vetes. -Këto gjera nuk zgjasin tërë jetën!”
“Je tip i çuditshёm ti!” ja ktheu shoku. “Tё pёlqen tё vuash!”
“Ne kishim muaj që e prisnim atë moment!” u justifikua Ardi. “Mё duhej patjetër të isha aty”.
“Po të ishte aq e rëndёsishme ti vije”.
“Ai po vdiste, Endi. Duhej patjetër tё isha aty. Familja para sё gjithash. Nё djall tё tjerat” tha Ardi.
“Dogje rastin më të mirë, mor debil! Ndoshta të vetmin. Me siguri s do ndodhte asgjё, por thjeshtё do hiqje fiksimin!”
“Enxhi?!”, tha Ardi duke rrudhur buzët. “Eshtë një ëndërr shumë e madhe për mua. Nuk e di ç’mund tё ndodhte? Nga larg më rreh fort zemra, por nga afër?! A do ti pёlqeja? Nuk besoj.”
“Po ti kishe pёlqyer do tё tё ishte afruar me kohё!”
“Ke tё drejtё. Vajzat bёjnё tё pamundurёn po tё duan!”
Endi nuk foli.
“Endërr e madhe?! Por mund të jetë edhe njё iluzion i madh”, shtoi Endi.
“Është veç një ëndërr e madhe! Nga ato qё pjellin poetë. Nuk e imagjinoj dot, një vajzë aq të emancipuar si ajo, të lidhet me mua”.
“Për nder nuk e kuptoj këtë ndjenjën tënde! A ke autostimё ti apo jo?”, ia ktheu Endi. “I rrin si zorrё nga prapa!”
“Nuk ёshtё çёshtje autostime. Gjendet tek ajo aq frymёzim, sa ёshtё e pamundur mos tё rendёsh prapa saj!”
Ardi tha atё qё mendonte. Pastaj ndjeu një dallgë ngazëllimi në shpirt. Ishte ai ngazёllim, si një përrua drite, i papritur, i përbërë prej mijra pikёlash loti, që i shkisnin nëpër gurët e shpirtit. A ishte ndoshta ajo ndjenjё si fryma e shenjtë e dashurisë? “Kështu qe shkruar”, mёrmёriti me buzёt e thara krejt nga emocjoni. Pastaj, duke psherёtirё, vari turitë dhe ja nisi tё bёnte me kёmbё një gropë në rërë. Gropë e cila, herë pas here, kur dallga vinte me tërbim, mbushej me ujё.
“Fatin ti e bën vetë. Unë i urrej qaramanët”, ia ktheu Endi i bindur. Kishte pak mendjemadhësi në zërin e tij. “Ti je pesimist. Duhet të jesh më i hedhur. Më i shkathët! Në gjahun e dashurisë gjuhet larg.”
“Ndoshta yjet duan që mos ta kaloj kurrë pragun e ëndërrës. Ajo vajzë më ka ndryshuar jetën. Ti e di mirë. Unë përpara, veç vizatoja dhe bëja skulptura. Kurse tani shkruaj poezi dhe pёrpij libra. Dua të studioj letёrsi. E kam mbyllur me skulpturën. Mjaft më me Fidian dhe Mikelanxhelon. Tani dua të këndoj si ai poeti hyjnor. Dantja! Ku e dimë ne ç’fat kemi në gjithësi? Nuk dimë asgjë. Ti nuk di asgjë, unë nuk di asgjë. Asnjëri nuk di asgjë. Ne ecim si të verbër duke shpresuar. Duke luftuar, duke u pregatitur për objektivat tona. Gjëja që nuk e kuptoj është: pse jam kaq i tërhequr nga e pamundura? Ndoshta sepse dua të ëndërroj gjithmonë gjëra të mëdha? Kërkoj të bëj në jetë gjëra gjigande?! Unë kështu kam qenë përherë. Kur isha i vogël gjithmonë ëndërroja të bëja ndërmarrje kalorsiake dhe digjesha prej lotëve të dashurisë. Endërroja me sy hapur, sikur tё doja tё largohesha nga vetja ime. Nga kjo botё gri dhe fare e zbrazёt. Pastaj tё kthehesha, rishtaz nё realitet. Si ai djali plangprishës”.
“E kam thënë disa herё. Ti je i krisur”, ia ktheu Endi duke qeshur me ironi dhe duke psherëtirë.
Po atë mbasdite, në shtëpinë e Endit i zunë sytë një bllok blu ku Endi kishte kopjuar këngët e Skorpjonsave. Albumin e fundit, Savage Amusement. “Po ky blloku”? -e pyeti Ardi.
“Ky blloku. Ky blloku ka një histori”, tha ai. “Sapo ajo, tironsja jote e mori vesh, ma rrëmbeu duke m’u lutur dhe i kopjoj të tëra kёngët”.
Ardi e mori në dorë dhe po e shfletonte me kureshtje.
“Ti po thua se ajo e ka prekur kёtё bllok me duart e saj?!” shqiptoi dhe e shihte me kujdes, sikur tё ishte njё relike e vyer.
Ndërkohë, teksa e shfletonte, gjeti aty brenda tekstin e një kënge të Luçio Batistit. Më të famshmen këngë të tij. “Po ky teksti?” vazhdoi të pyeste ai, tani mbetur pa frymë nga kureshtja. “Ky teksti?” ja ktheu Endi duke parё fletёt e shkruara. “Nuk e di për nder! Me siguri e ka shkruar ajo. Enxhi”, Tjetrit, filloi t’i rrihte zemra fort.
“Ajo?! Ajo e din që ne jemi shokë! Na ka parë shumë herë bashkë. Ndoshta ka dashur të komunikojё diçka”, shtoi Ardi, me zemrën që po i dilte nga kraharori. Filloi të lexonte tekstin: “Che ne sai di un campo di grano/ poesia di un amore profano?…”. Ardi lexonte me zë dhe ideja se mund t’i ishte drejtuar atij, po ia ngazëllente shpirtin. Zemra iu ngrit peshë. Një gjendje drite gati hyjnore, njё ngazёllim plot lot dhe kripё nё grykё po e pushtonte krejt. Ishte fare pranë lotëve, kur shoku ia rrëmbeu prej duarve bllokun blu. I habitur po lexonte dhe ai vetë. “Nuk e di”, tha. “Nuk e di për nder përse mund ta ketë shkruar? Unë nuk i kërkova gjë. Thjeshtё i dhashë bllokun tim të kopjonte këngët e Skorpionsave”–che ne sai di un ragazzo che ti amava, che parlava e niente sapeva, eppure quel che diceva, chi sa perche chi sa? Si tu lo sai…davanti a me c’è un’altra vita, la nostra è già finita… Endi recitonte dhe Ardi ishte tërësisht i skuqur nga emocioni dhe droja. Kishte folur, pra. Ajo  kish dashur t’i komunikonte diçka.
Më vonë, ajo kish ikur me eksodin e marsit të ’91. Ishte tretur në botën e madhe duke lënë prapa veç heshtje, zbrazëti dhe mungesë.  Tani do të dhuronte dritë gjithkund, veç jo më në tokën e saj.
Vite më vonë, jashtë shtetit, të dy kishin marrë rrugë të ndryshme në jetë. Endi kishte përfunduar në Amerikë. Atje ku kish ëndërruar gjithmonë të ishte, në Los Angeles. Tashmë dhe Ardi ishte jashtë shtetit. Kishte kaluar shumë eksperienca dashurie. Nga më të ndryshmet, edhe pse do të kish dashur veç njё dashuri të madhe. I ishte bindur fatit të tij prej aventurjeri të rastësishëm, të pandreqshëm. Kish dashuruar shumë trupa vajzash. Çdonjëra nga to, i kishte dhënë dritë dhe gëzim. Hare dhe entuziazëm, por asnjëra nuk kishte qenë e ngjashme me Enxhin. Asnjërën nga ato nuk e kishte idealizuar aq shumë në muzgjet e adoleshencës në qytetin e tij bregdetar. Ajo kish humbur në botën e madhe.
Kur e rigjeti, vite më vonë, gjithçka mbeti si përherë, e pamundur!  Mbeti përherë ashtu, një ëndërr rinore. E pakapshme, me substancën e saj si prej mjergulle. Një ëndërr për të cilën ai kishte shkruar poezi pa fund. Një mal me letra.
Për një kohë të gjatë i shfaqej në ëndërr. Gjithmonë i dilte në formë mjergullore. Pa vështrim. Atje sipër, tek rrinte mbi ballkon, me duart e lidhura, bërrylat e mbështetura mbi parmakë dhe tek shikonte përskuqjen e diellit në perëndim. Ajo pra rrinte atje sipër. Si një diell i bukur. E largët. Përherë e gatshme të ndizte shkëndijën më të thellë të frymëzimit brenda tij. Një frymëzim poetësh. Ajo. Enxhi, Tironsja e lindur nё atё qytet. E mrekullueshmja vajzë, gjithmonë e rrethuar nga fisnikёt e plagosur. Enxhi plot diell.

E kanë kënduar gjyshërit tanë, e kënduam ne, e këndojnë nipat tanë, për shkak të kontekstit tonë të rrezikshëm fqinjësor, do ta këndojnë nipat e nipave tanë, brez pas brezi.

“Për mëmëdhenë”, e nënquajtur “Kënga e kryengritësve shqiptarë”, ka marrë të vetmin vlerësim, me sa di unë, në gjithë mendimin tonë letrar, nga jo dokushdo, nga vetë Lasgush Poradeci:
“Përpara të gjithave është Poezia. Ajo formon shpirtin e Kombit. Një libër me një roman është një Unterhaltungsbuch (libër bashkëbisedimi) ndërsa një libër me poezi është një Bildungsbuch (libër formimi). Me vargjet e Marsejezës në gojë dhe me vargjet:

Për Mëmëdhenë, për Mëmëdhenë
Bashkohi burra se s’ka me prit…

janë vrarë njerëz dhe janë fituar beteja. Po më thuaj me ç’roman ka ngjarë kjo? Me asnjë.

Prandaj duhet të shkruajmë poezi jo të mirë, po shumë të mirë, jo të lartë, po shumë të lartë, shumë të thellë, shumë të gjerë, që t’i vemë shpirtit të Kombit themele të shëndoshë.”

1. E vetmja këngë shqiptare vargjet e së cilës Lasgushi i vë krahas Marsejezës është pikërisht “Për mëmëdhenë”, krijuar nga Mihal Grameno (Korçë, 13 janar 1871 – 5 shkurt 1931), një ndër luftëtarët më me emër në Kryengritjen e Madhe Shqiptare për Pavarësi të viteve 1908-1912. E vetmja prekje nga mendimi letrar shqiptar ndaj kësaj poezie janë pikërisht këto pak paragrafe të Lasgushit. Është ky një vështrim me pak fjalë, në rrafshin ideor, ndërsa një vështrim ideoestetik mendoj se ende mungon.

Në vështrimin tim ideoestetik, tekstor dhe jashtëtekstor, dua të përmbush sadopak këtë mungesë të mendimit tonë letrar duke pasur në qendër të vëmendjes sime praninë tejet të pazëvendësueshme të paskajores së mirëfilltë shqipe, e cila, pa të drejtë, siç do të përpiqem ta argumentoj gjatë shqyrtimit tim, është paragjykuar, për rrjedhojë nënçmuar si paskajore gege dhe është mënjanuar e përzënë nga gjuha letrare shqipe e vitit 1972, me qëllim që ta përzënë bashkë me të edhe gegnishten.

E gjithë poezia ka 8 strofa katërshe, pra 32 vargje, me 170 fjalë. Nga këto janë pesë strofa, pra 20 vargje, 106 fjalë, ato që këndohen. Mendoj se një ndër faktorët vendimtarë ideoestetikë për fatin e poezisë së kënduar është shi paskajorja e mirëfilltë shqipe e tipit “me pasë”, “me qenë”, njëjtë si “to be”, “to have” në anglisht, “sein”, haben” në gjermanisht, “essere”, “avere” në italisht e tjerë.
Marsejeza shqiptare, e shkruar në nëndialektin jugor të shqipes (si e gjithë krijimtaria e Gramenos) është poezi e kënduar e kushtrimit kombëtar për të shpëtuar Shqipërinë përfundimisht nga sundimi i gjatë pesëshekullor otoman. Është poezi e kënduar që i thërret nën armë shqiptarët, i vë nën armë shqiptarët, prandaj kërkohen tonet dhe mjetet e përshtatshme shprehëse.

Në tri strofat e para, të cilat edhe janë bartëset kryesore të ideve dhe bukurisë së tekstit, prania e paskajores sonë është “me prit (ë)”, “me vdekur”, “me dal(ë)”, respektivisht në strofën e parë, të dytë dhe të tretë.

E gjithë poezia, pra, ndërtohet me strofa katërshe dhe rima të alternuara (abab), të cilat nganjëherë janë edhe gjasërima (asonanca), me vargje 10 rrokëshe. Pranohet nga të gjitha teoritë letrare se frymëmarrjet janë ato që përcaktojnë ritmin në poezi dhe, prej këndej, ndikojnë edhe në frymën e krejt krijimit. Tek poezia kushtrim e Gramenos frymëmarrjen e përcaktojnë hemistikët (gjysmëvargjet) si të njëpasnjëshmet “për mëmëdhenë” (strofa e parë), “pranë flamurit” (strofa e dytë), dhe jo të njëpasnjëshmet “tym edhe flakë, ujë të valë” (strofa e tretë), Poshtë rob’rija! Posht’ errësira (strofa e tetë) çka realisht e trondit paraqitjen grafike katërvargjëshe. Lexuesi, recituesi, sidomos kënduesi i poezisë janë të detyruar të kenë një frymëmarrje të plotë jo vetëm në tri vargjet e para të strofave të përmendura por në të githa vargjet.

Kështu paraqitja grafike, për shembull, në strofën e parë është:
Për mëmëdhenë, për mëmëdhenë
Vraponi burra, se s’ka me prit!
Të vdesim sot ne me besa besë
Pranë flamurit të kuq q’u ngrit!

Por realisht, falë përbërësve që unë përmenda, ne i përmbahemi paraqitjes grafike tetëvargëshe (aabcdafb):
Për mëmëdhenë,
për mëmëdhenë,
Vraponi burra,
se s’ka me prit!
Të vdesim sot ne
me besa besë
Pranë flamurit
të kuq q’u ngrit!

Kjo frymëmarrje që përcakton edhe ritmet dhe frymën agresive të tekstit, përcakton edhe përmbysjen e këmbëve poetike të metrikës së vargjeve. Nëse gjatë leximit apo recitimit theksat që bien në rrokjet e 4, 4, 2-4, 2-4 respektohen plotësisht, gjatë këndimit të gjitha këmbët poetike shndërrohen duke iu përshtatur një frymëmarrjeje krejtësisht tjetër.

Do të ishte e pamundur kjo frymëmarrje dhe ky ritëm luftarak nëse do të mungonte paskajorja “me prit(ë)”, e cila morfoligjikisht ndihmon në ndërtimin e formës të së ardhmes “ka me prit(ë)”, e cila është e ardhme e vazhdimësisë, që, po të shprehej gjatë: “s’ka për çfarë të presim” ( toskërisht) ose “s’ka për çka të presim” ( gegnisht) do të përftonte diçka krejt të ndryshme në çdo rrafsh të formulimit poetik. Paskajorja mundëson tonet sotokurrë (urgjente) të domosdoshmërisë së rreshtimit nën armë pranë flamurit të kuq që u ngrit, në rradhët e kryengritjes kombëtare që sapo filloi.

Në strofën e tretë paskajorja “me vdekur” shpreh vendimin “vdekjaliri” të luftëtarëve kombëtarë të lidhur me besa-besë. Në strofën e tretë, paskajorja “me dalë” na kumton se dhënia e udhërit për rreshtim nën armë është i pashmangshëm dhe se zbatimit i urdhërit për këtë rreshtim nën armë është i pashkelshëm.

Kjo strofë dhe vijuesja e saj shënojnë kulmin artistik dhe emocional të Marsejezës shqiptare, shpalos bukurinë e së madhërishmes, njërës prej kategorive estetike më të rëndësishme, më tej shpalos bukurinë e së mrekullishmes, në përmasat e hyjnores. Nëse në strofën e dytë shqiptarët shkojnë në luftë me vdekur për dheun e Skënderbeut e të Pirros, në strofën e tretë ata shkojnë me vdekur nën urdhrin hyjnor të Baba Tomorrit, Zeusit të ilirëve, paraardhësve të shqiptarëve të sotëm të krishterë e myslimanë.
Tym edhe flakë, ujë të valë
Baba Tomorri nxjerr e buçet,
Të gjithë trimat atje me dalë,
Se dita erdhi, koha më s’pret!

Tabloja madhështore e realizuar me dy gjysmëvargje njëra pas tjetrës të përshkallëzuara dhe dy veprimeve njëra pas tjetrës të përshkallëzuara, të dyja ngjitëse, përfundon me urdhërin sotokurrë në vargjet e tretë dhe të katërt. Shqiptarët në këto vargje jo vetëm urdhërohen, por edhe trimërohen me dalë në luftë, sepse ata nuk janë më të vetëm, sepse me shqiptarët është Zoti i tyre ilir, që “nxjerr e buçet” “tym edhe flakë, ujë të valë”. Ky është vullkani toskë.

Historiografia jonë letrare nënvizon se kulti i Tomorrit karakterizoi ndjenjën kombëtare të shumë rilindasve dhe sjell shembullin e Andon Zako Çajupit, rilindas i shquar, i cili më 1902 botoi vëllimin e tij të vetëm poetik me titull “Baba Tomorri”.

Në strofën e katërt, nëpërmjet një tabloje tjetër po aq madhështore, shqiptarët jo vetëm urdhërohen, jo vetëm trimërohen, por edhe frymëzohen me dalë në luftë, sepse ata, “Tosk’ edhe Gegë”, më në fund, nën flamurin e tyre dhe nën bekimin e Zotit të tyre ilir, janë të bashkuar, sepse në malësitë e veriut dhe në Kosovë, në krejt Shqipërinë e Epërme, simbolizuar këtu nga Drini Plak, dhe që po lufton ndaj sundimit otoman, duke pasur pas shpine lakmiqarët e tërbuar serbë, malazezë e bullgarë, ka shpërthyer fuqishëm Kryengritja e Madhe për Pavarësi, duke mos pasur aleatë natyrorë apo historikë, por duke pasur vetëm aleatë hyjnorë:
E Drini plaku me oshëtima
Mbi Shqipërinë valët po derdh;
Tosk’ edhe Gegë, si vetëtima
Armikut bini, se dita erdh;

Nënteksti është i qartë: Vullkani toskë dhe vullkani gegë, të bashkuar, krijojnë vullkani e papërballueshëm shqiptar.

Marsejeza shqiptare është një kushtrim sotokurrë, është një betim vdekjaliri, jetavdekje. Prandaj “me vdekur”, “vdes” dhe “vdekje” përsëriten në “Të vdesim sot ne me besa besë” (vargun e tretë të strofës së parë); Kemi me vdekur sot burrërisht ( vargun e katërt të strofës së dytë); Dyke betuar vdekj’ a liri ( vargun e dytë të strofës së pestë) Kur vdes Shqiptari për Shqipëri ( vargun e katërt të strofës së pestë) dhe Vdekje, vëllezër, ne të kërkojmë ( vargun e parë të strofës së shtatë).

Ndërkaq, të kujtojmë se studiuesit vënë re të kundërtën tek Marsejeza franceze, ku, açik edhe himneve të tjera, mungojnë krejtësisht fjalët “vdekje” apo “vdes”, pra, fjalët më të shpeshta aty janë “fitore” dhe “liri”.

2. Në librin “Kështu foli Lasgushi”, stilemë e titullit “Kështu foli Zarathustra” të Fridrih Niçes, me biseda të Sabri Hamitit dhe Lasgushit, botuar në Prishtinë. Zarathustra persian (624–599 para Krishtit) njihet si predikator dhe poet-profet, me ndikim te Herakliti, Platoni, Pitagora dhe te religjionet abarahamike, përfshirë hebraizmin, krishterimin dhe islamin. Zarathustra ynë i ndan poetët shqiptarë në dy kategori: pushkëtarë dhe pendëtarë. Të parët, si Mihal Grameno, Risto Siliqi, Hil Mosi e tjerë, u përfshinë në lëvizjen kombëtare për liri e pavarësi me pushkë dhe me penë, të dytët vetëm me penë. Kumtet që sjell poezia kushtrim e Gramenos janë të njëjta me ato të poezisë së gjatë të kushtrimit kombëtar “O moj Shqypni” të Pashko Vasës (në fakt, Marsejeza shqiptare e hershme, vargje të së cilës u bënë hymn kombëtar i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit): “Mos shikoni kisha e xhamia/ Feja e shqiptarit është shqiptaria”, me Andon Zako Çajupin te “Baba Tomorri” që është për një Zot mirëfilli shqiptar, me Ndre Mjedën te “Gjuha Shqype”, i cili i mëshon më tepër qenies natyrore të shqiptarëve në themel të origjinalitetit të kombit tonë: “Kjoftë ngatrrue kush qet ngatrrime/ Ndër kta vllazën shoq me shoq/ Kush e ndan me fjalë e shkrime/ çka natyra vetë përpoq”. Grameno, në strofën e tetë të poezisë së tij kushtrim, kumton:” Poshtë rob’rija! Posht’ errësira/ Që po përdorin armikët sot!/ Njëri me kisha tjatri xhamira;/ Jemi vëllezër, s’na ndajnë dot!”

“E para ishte fjala”. Kështu fillon libri “Zanafilla” i Biblës. Dhe fjala e parë ishte folje: “Bëhu!”. Në poezinë kushtrim të Gramenos rimat më të shumta, më vendimtare janë foljore: prit, ngrit, buçet, pret, derdh, erdh, përzejmë, dëftejmë, kërkojmë, rojmë e tjerë. Dhe në tërësi foljet në tekst janë njëzet e pesë (25). Lasgushi në esenë e tij “Pse shkruaj”, iu jep shumë rëndësi rimave, në përgjithësi harmonisë midis formës dhe përmbajtjes, fondit, siç e quan ai. Asnjë nga rimat te “Për mëmëdhenë” nuk është stoli e jashtme e poezisë, asnjë nuk tingëllon si e qepur në tekst, të gjitha janë në harmoni me përmbajtjen e thellë, frymën e vrullshme, ritmet e pandalshme, kumtet e rëndësishme të poezisë. Edhe roli i foljeve, si në punë rime, si në brendësi të tekstit është i pazëvendësueshëm.

“Për mëmëdhenë”, pra, nëse shkëputim të perifrazuara fjalët e Lasgushit, përmendur nga fillimi i këtij shqyrtimi, është “poezi shumë e mirë, shumë e lartë, shumë e thellë, shumë e gjerë, që i ve shpirtit të Kombit themele të shëndoshë”. Prandaj Lasgushi e vë atë krahas Marsejezës. Nëse këtë nuk e meritojnë gjithaq poezitë e tjera kushtrim, përfshirë Himnin e Flamurit të Asdrenit, që ne e kemi himn kombëtar, kjo ndodh sepse, diçka nga pesë cilësitë e kërkuara nga ai, atyre iu mungojnë.

Dihet se “Marsejeza”, e cila u bë himn kombëtar i Francës, ka frymëzuar revolucione kombëtare dhe shoqërore jo vetëm në Evropë, por edhe në shumë vende të botës. Ndikimi i saj është vlerësuar shpesh edhe si kundërthënës, por ka pasur vlerësimet më të larta. Sipas historianit britanik Simon Schama (1945) është “himni më i madh kombëtar në botë i të gjithë kohërave”. Edhe ndikimi i saj kulturor është i pashoq. Hektor Berlioz e orekstroi për soprano, kor dhe orkestër, Franz Liszt shkroi një transkript për piano të himnit. Pjesë të saj cituan Robert Schumann, Richard Wagner, Thomas Wiggins, Pyotr Ilyich, Pavlos Carrer, Dmitri Shostakovich e kompozitorë të tjerë të mëdhenj botërorë. U citua e citohet në kolonat zanore të shumë filmave të suksesshëm të kinematografisë botërore.

Paskajorja e Gramenos përfton të njëjtat kumte, të njëjtën akustikë dhe të njëjtën harmoni si tek poezia e gjatë (poema) e kushtrimit kombëtar “O moj Shqypni” e Pashko Vasës “E kujt i shkon mendja me e lanë me dekë/ Këtë farë trimneshe që sot asht mekë” apo tek marshi epik “Kosova në luftë” të Hil Mosit: “Aty gjaku i shqyptarit/ ra në tokë me mbi përsëri”; (së cilës i kam kushtuar një analizë ideoestetike në truall të një antologjie vetjake për poezitë shqipe me ndikim më të madh tek shqiptarët) apo tek manifesti i famshëm poetik atdhetar i Luigj Gurakuqit “Qëndresa”: “Veç nji qëllim i naltë t’ban me durue,/E zemrën ta forcon;/ Ndër kundërshtime s’vyen kurr me u ligshtue,/ Mjer’ai qi nuk qindron.”

Edhe Gurakuqi ishte mik i ngushtë i Gramenos. Dhe ishte ndoshta më i dashuruari ndaj paskajores së mirëfilltë të shqipes, saqë i atribuohet thënia e famshme për një mik të cilit ia dëshironte praninë në spital, ku ishte i shtruar: “Me kenë me pasë me mujtë me shku me i thanë me ardhë me m’pà.”

Kumtet e ngjeshura poetike kërkojnë një fjalor sa të kursyer, sa të drejtpërdrejtë aq edhe tronditës dhe frymëzues, çka mundet me u shprehë vetëm me aftësinë e veçantë të paskajores së mirëfilltë të shqipes për të eliptuar materialin poetik në këngën e kryengritësve shqiptarë.

3. Mihal Grameno është i njohur nga historia e shkrimeve tona kryesisht si pamfletist dhe publicist i talentuar. Kryehere, më 1903, ai lë shenjë me “Vdekja”, pastaj me poezitë e tjera patriotike “Për mëmëdhenë”, “Uratë për liri”, “Lamtumirë” (edhe këtu e në poezi të tjera përdor paskajoren e mirëfilltë të shqipes “me qenë”, “me vdekur”, “me prurë”). Këngët e tij atdhetare poeti i ka muzikuar vetë, duke përshtatur për tekstet e tyre muzikën e marsheve të lirisë të vendeve të tjera. Këngët e tij kryengritëse u kënduan më herët nga banda muzikore “Liria” e Korçës dhe më vonë nga kori “Lira” i këtij qyteti.

Historiografia jonë letrare pothuaj e anashkalon edhe faktin se nga pena e tij kanë dalë edhe prozat e gjata, Vdekja e Pirros, tragjedi historike me katër akte ( 1906); Oxhaku, Roman dramatik ( 1904-1905), proza e parë e gjatë në letërsinë tonë; E puthura, Roman dramatik, ( 1909), një ndër prozat e gjata më interesante në letërsinë tonë, të cilën ia kushtoi mikut të tij të ngushtë Hilë Mosi; Varr’ i pagëzimit, Roman dramatik, ( 1909), çka e bën autor novator lëvruesin e parë të prozës së gjatë shqipe, deri atëherë pa traditë.

Grameno botoi vëllimin poetik “Këngëtore shqipe – Plagët” (1912), ka botuar dy vepra dramatike: komedinë “Mallkimi i gjuhës shqipe” (1905) dhe dramën “Vdekja e Pirros” (1906), të dyja të shkruara në vargje.

Është me interes të veçantë që një autor toskë punon natyrshëm me paskajoren e mirëfillë të shqipes, e cila, me sa duket shkoi duke u kufizuar më vonë vetëm te autorët gegë, duke u parë gjithnjë e më shumë vetëm si paskajore e gegnishtes dhe duke u skajuar deri në përjashtimin e saj përfundimtar, antishkencor nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972. Shkrimet e tij janë kryesisht në arkiva e më pak në biblioteka. Dhe unë mendoj se do t’ia vlente të studiohej me pikësynim të veçantë pikërisht për paskajoren në krijimtarinë e tij sidomos në vargje.

Do nënvizuar, sipas meje, që Gramenoja punon me paskajoren e mirëfilltë të shqipes ( formuar nga pjesëza “”me” plus pjesorja e shkurtuar e foljes) para se Komisija Letrare më 1916 të miratonte si gjuhë zyrtare të shqiptarëve nëndialektin e Elbasanit, pra, pa qenë i ndikuar nga ky vendim. Dihet se Gjuha zyrtare e atëhershme nuk i ndalonte as nuk i kufizonte dialektet, nëndialektet, të folmet nga krijimtaria letrare, veprimin e saj ajo e shtrinte vetëm në komunikimet zyrtare në të gjitha nivelet e institucioneve të shtetit. Në gjithë historinë tonë moderne, 1916-1945 është periudha e marrëdhënieve më të frytshme midis dy dialekteve të shqipes.

Paskajorja e mirëfilltë e shqipes vazhdoi të përdoret edhe në vitet e para të pasluftës, në dokumentet e PPSH dhe në publicistikën, fjalimet, raportet e vetë Sekretarit të saj të Parë dhe në komunikimet zyrtare në të gjitha nivelet e shtetit.

Për herë të parë paskajorja e mirëfilltë e shqipes merret zët (toskërisht), mënihet (gegnisht) dhe hiqet zyrtarisht më 1949, në tekstin e gramatikës së gjuhës shqipe për shkollat shtatëvjeçare, hartuar nga Kostaq Cipo (Elbasan, 25 dhjetor 1892 – 6 janar, 1952), ministri i parë i Arsimit në komunizëm ( 1945- 1946). Nën drejtimin e tij u hartua edhe Udhëzuesi i Parë Drejtshkrimor i gjuhës letrare (1948-1950). “Gjuha e partizanëve të Enver Hoxhës”, siç trumbetohej në parullat e shkruara nëpër muret e auditorëve të shkollave në komunizëm, nuk e duronte më gjatë paskajoren e mirëfilltë të shqipes. Pa u çrrënjosur paskajorja e mirëfilltë nuk mund të vazhdonte revanshi ndaj gegnishtes, në fakt kundër vetë shqipes. Ky verdikt politik, në fakt, e heq nga përdorimi zyrtar përfundimisht gjuhën letrare të vitit 1916. Nga kjo datë deri më 25 nëntor 1972 ndodh procesi që përfundon me ndalimin e gegnishtes nga përdorimi edhe në krijimtarinë letrare. (Nga të gjithë anëtarët e Kongresit, nënshkrimit të Drejtshkrimit të ri iu shmang vetëm Lasgush Poradeci. Zarathustra ynë ishte i vendosur të zbatonte deri në fund vetëm verdiktet hyjnore.) Ndërpritet dhunshëm marrëdhënia e gegnishtes me toskërishten. Hiqen të gjitha citimet e autorëve gegë nga tekstet shkollore të gramatikës së gjuhës shqipe.

U kastrua përfundimisht gjuhësia shqiptare. U mëtua që punën e paskajorës së mirëfilltë me e marrë përsipër paskajorja e dytë ose forma e pashtjelluar toskërisht e tipit “për të qenë” apo “për të pasur” (në gegnisht i përgjigjet forma “për me qenë”, “për me pasë”), si dhe lidhorja apo urdhërorja. Në fakt, asnjëra nga këto, as të gjitha bashkë nuk e zëvendësojnë kurrë paskajoren e mirëfilltë shqipe “me qenë” dhe “me pasë”. Në fjalorin e sotëm të gjuhës shqipe gjejmë të përkufizuar saktë paskajoren e mirëfilltë si në fjalorët e gjuhëve të tjera: “Një nga format e pashtjelluara të foljes, e cila shpreh një veprim a një gjendje në mënyrë të përgjithshme, pa u lidhur me një kohë ose vetë të caktuar.”

4. Gjuhëtarët pranojnë sot se forma e paskajores së Shqipes me parafjalën (me) dhe pjesoren e shkurtuar ka kuptim të përcaktuar domosdoshmërie, ndërsa forma me shprehjen parafjalore (për të) me pjesoren e plotë ka funksione më te kufizuara kuptimore dhe të ndërvarura nga rrethanat.

Aleksandër Xhuvani e pati mbrojtur paskajoren e mirëfilltë të shqipes:
“Shqipja ka pas një infinitivë me kuptim indoevropian, me qënë se gjithë kategoritë e tjera gramatikore i ka analoge me të gjuhëve indoevropiane
Ky infinitiv mund të ketë qënë identik me një nga trajtat e ndryshme, me të cilat na paraqitet participi në shqip.
Ky infinitivë vërtet u zhduk dhe u zëvendësue me një infinitivë perifrazik, si përmbledhje logjike e fjalive te ndryshme që formohen me parafjalën (me)
Infinitivi perifrazik (i ligjërimit të zhdrejtë, të tërthortë, shënimi im S.B.) ka qënë i përgjithshëm në Shqip, se ka qënë përdor lashtazi dhe në toskërisht, por me kohë u zavendësue, në toskërisht, me fjali të varme prej influencës së greqishtes së re.”

Ndërkohë gjuhëtarët tanë arrijnë në përfundimin se në Shqip mund dhe duhet të përdoret padyshim infinitivi, që është më i afërt me atë të gjuhëve indoevropiane që mund të shërbejë si baza e gjallimit të lidhjeve Shqipes me këto gjuhë. Vlera e infinitivit, të ruajtur mrekullisht në gegërisht, është se me të mund të shprehen koncepte identike metonimike, që përdoren në gjuhët e tjera të kulturës dhe të shkencës. Sot, në gjuhën e gjallë përdoren, pa përjashtim, edhe të gjitha ato forma që përbëjnë zhvillime të brendshme historike të kësaj forme, që ndihmojnë në përkryerjen dhe saktësinë konceptuale të mendimit.

Te “Albanische Gramatic” (1987) albanologia e shquar gjermane Oda Buchholz (21 janar 1940- 2 janar 2014) dhe albanologu më i shquar bashkëkohor gjerman Wilfried Fiedler (7 maj 1933- 11 shtator 2019) janë marrë gjerësisht me funksionet kryesore të paskajores së mirëfillë të shqipes.

Magjia e paskajores së mirëfiltë të shqipes, gjithsesi, mbetet një temë e pashterrueshme nga mendimi gjuhësor.

Siç e vëmë re edhe te “Për mëmëdhenë”, poezinë kushtrim të Gramenos, Marsejezën e pavdekshme shqiptare, funksionet përbetuese, nxitëse, urdhërore, kushtruese, frymëzuese, funksionet fonetike, morfologjike dhe sidomos sintaksore të paskajores së mirëfilltë të shqipes janë të pazëvendësueshme. Me largimin e dhunshëm të saj, dëmi është bërë në shkencën tonë gjuhësore, në mësimdhënien e gjuhës shqipe, në lëvrimin e gjuhës shqipe.

Nga viti 1990, me rënien e policisë gjuhësore, lëvrimi i gegnishtes nga shkrimtarët, publicistët, dijetarët, shkruesit e tjerë nuk është më i ndaluar. Gara se cili nga dialektet do t’i japë më shumë ndihmesë gjuhës shqipe letrare është sërish e hapur. Me gegnishten rifiton qytetarinë edhe paskajorja e mirëfilltë e shqipes “me pasë” dhe “me qenë”. Natyrshëm, edhe në fjalorët e shqipes, në gramatikë e tjerë.

Teksti i plotë:

Për Mëmëdhenë

(Kënga e kryengritësve shqiptarë)

Për mëmëdhenë, për mëmëdhenë
Vraponi burra, se s’ka me prit!
Të vdesim sot ne me besa besë
Pranë flamurit të kuq q’u ngrit!

Pranë flamurit, pranë flamurit!
Me shpatë çveshur shqipëtarisht,
Për dhen’ e Babës edhe të Burrit
Kemi me vdekur sot burrërisht.

Tym edhe flakë, ujë të valë
Baba Tomorri nxjerr e buçet,
Të gjithë trimat atje me dalë,
Se dita erdhi, koha më s’pret!

E Drini plaku me oshëtima
Mbi Shqipërinë valët po derdh;
Tosk’ edhe Gegë, si vetëtima
Armikut bini, se dita erdh;

Ejani burra malit përpjetë
Dyke betuar vdekj’ a liri;
Se s’ka m’e ëmblë në këtë jetë,
Kur vdes Shqiptari për Shqipëri!

Shpatat gatitni e të përzejmë
Armikn’ e egër nga mëmëdheu,
Se afroj dita, që t’i dëftejmë
Që kemi lerë nga Skënderbeu!

Vdekje, vëllezër, ne të kërkojmë
Se sa në jetë në robëri.
Më mir një ditë neve të rojmë,
Po zgjedhjen shkundur e në liri.

Poshtë rob’rija! Posht’ errësira
Që po përdorin armikët sot!
Njëri me kisha tjatri xhamira;
Jemi vëllezër, s’na ndajnë dot!