Ndikimi i filozofisë dhe letërsisë antike greke në veprën e Naimit
( Bibliografi : “Rexhep Qosja, ” Porosia e madhe ” , botim i Shtëpisë Botuese ” Naim Frashëri ” . Përgatitur për botim nga akademik Jorgo Bulo .)
Naim Frashëri është përkthyesi i parë i Iliadës së Homerit në gjuhën shqipe:
–Iliadh’ e Omirit , Këngë e parë , Bukuresht , 1896.–
Naim Frashëri ka shkruar dy vepra në origjinalin greqisht :
1- O alithis pothos ton Skypetaron ( Dëshira e vërtetë e shqiptarëve ), Bukuresht , 1886 .
Kjo poemë është përkthyer mjeshtërisht në gjuhën shqipe nga poeti i shquar minoritar Pano Çuka .
2–O Eros .Piimata prototypa is asmata okta met’ ikonon.( Dashuria .Poemë origjinale në tetë këngë të ilustruara ) Kostandinupoli, 1895.
Shënim im: Një studjues grek , është i mendimit se Naim Frashëri ka njohur ose dhe folur dhe vllahishten , të mësuar në Frashërin e kohës së tij .Kjo kërkon hulumtim të më tutjeshëm.
Α
Naimi ka studjuar në gjimnazin “Zosimea ” Ζωσημαδες ” të Janinës .Këtu ai njohu gjuhën greke të re dhe antike .Kjo i dha mundësi që të njohë letërsinë dhe filozofinë antike greke .Kjo njohje pati ndikimet e saj dhe në mendimin filozofik dhe në vetë veprën letrare të Naimit .Këto çështje i trajton gjerë e gjatë Rexhep Qosja në monografinë e tij për Naimin “Porosia e madhe ” .
Kjo temë në monografi shtrihet nga faqja 34 – 43.
Β
Një konspekt integral nga ” Porosia e madhe ” monografia e Rexhep Qosjes për Naim Frashërin.
Nga kapitulli : Njohja e letërsitë së vjetër greke dhe romake:
Gjatë shkollimit të mesëm në gjimnazin e Zosimesë , në Janinë , Naim Frashëri do të mësojë mirë gjuhët e vjetra , në të cilat janë të shkruara këto letërsi : greqishten e vjetër dhe latinishten .Në këtë gjimnaz greqishtja mësohej 12 orë , latinishtja 4 orë e gjysëm , frëngjishtja 3 orë .Në shkrimet e tij poetike dhe në ato me karakter shkollor , mësimor dhe shkencor , permenden ose citohen poetët e mëdhenj grekë dhe romakë : Homeri , Pindari, Hesiodi , Eskili ,Euripidi , Sofokliu , Aristoteli , Virgjili , Horaci , filozofët e njohur grekë dhe romakë :Sokrati, Platoni , Aristoteli , Seneka, historianët antikë : Herodoti ,Tuqididi e tj , shtetarët , komandantët dhe prijësit e tjerë të njohur grekë :Soloni , Themistokliu ,Likurgu, Aleksandri i Maqedonisë e tj.
Në krijimtarinë e Naimit përmenden një numër i dukshëm i figurave të mitologjisë greke : Herkuli , Zeusi , Afrodhiti , Demetra , Tetida , Plutoni Elena , Apolloni , Odiseu , Akili, Hektori , Priami e tj .
Nga nënkapitulli , Njohja e epopeve të Homerit:
Naimi është i pari që përkthen Iliadën , këngën e parë , në shqip, bile dhe në turqisht. Epopetë e Homerit Naimi i njeh në hollësi dhe i çmon ato shumë lart,si për shkak të vlerave artistike, ashtu dhe për shkak të mitologjisë së tyre poetike , që qëndron në themel të letërsisë evropiane , që është bërë aq shpesh nxitje për kulturën botërore , që është bërë nxitje dhe në krijimtarinë e tij .
Mitologjia greke ,figurat dhe toponimet e saj , në krijimtarinë poetike dhe historike të Naim Frashërit hyjnë kryesisht , përmes epopeve të Homerit .
…..Një prej veçorive themelore me të cilën poemat heroike të Naim Frashërit , Istori e Skëndërbeut dhe Qerbelaja , i shëmbëllejnë epopetë e Homerit dhe heroika e tyre ,
personazhet kryesore të epopeve të Homerit dhe personazhet kryesore të poemave heroike të Naimit shquhen me disa cilësi , disa mendime e disa veprime të ngjashme .Si dhe heronjtë e Iliadës dhe Odiseut , ashtu dhe heronjtë e Istori e Skëndërbeut dhe Qerbelasë ,janë trima , kokëfortë , të qëndrueshëm dhe stoik.
…..Në Istorinë e Skënderbeut , Gjon Kastrioti ,pasi vendos që t’ japë djemtë peng ,u jep këso këshille spartane :
Dhe në brengë të mësohi,
Dhe shpirtinë t’ a mundoni ,
E kurrë të mos rëndohi
Në doni të mbretëroni.
Personazhet e poemave të Homerit dhe atyre të Naimit i bashkon dhe shtresa nga vijnë heronjtë , ata , tek Homeri, i takojnë shtresës së lartë ,aristokracisë , të së njejtës shtresë shqiptare dhe perse i takojnë dhe heronjtë e Naimit .
……Megjithëse rrethanat historiko- shoqërore, në të cilat jetojnë personazhet e Naim Frashërit , plotësisht ndryshojnë prej rrethanave historiko- shoqërore ,në të cilat jetojnë heronjtë e Homerit ,nuk mund të mos vërehet se si të parët ashtu dhe të dytët , herë – herë , gjenden në situata dhe visore të ngjashme përkah përmasat.
…..Naim Frashëri jo rrallë shikon me sytë e Homerit plak .Sulltan Murati , në këngën V të Istorisë së Skënderbeut , aq shumë i frikësohet trimit shqiptar ,saqë natën fle me një sy hapur duke përkujtuar, kështu Polifemin në epopenë e Homerit , Odiseu :
M’ anët tjatërë Murati
Kishte soje frikë shumë ,
Synë hapët si lugati
E mbante edhe në gjumë !
…..Kështu , përshëmbull , porsi Homeri në epopenë e tij , e dhe Naimi në Istori e Skëndërbeut burrat e mbledhur në këshillim i cilëson me një a nga dy cilësorë , me të cilët arrin fare bukur t’ i veçojë për nga tiparet e jashtme a të brëndëshme .
Më trim mbi gjithë të parë
Ishte Uran —bukuroshi.
Dhe Tanushi kordhë —larë
Hamzaj , Muzakës –djaloshi
Dukagjini , Moisiu ;
Maneshi shpatullagjërë
Golemi mjekërziu .
E dhe të tjer’ e të tjerë .
……Kështu, fjala vjen , gjëndjen shpirtërore të nënës së Skënderbeut , pasi i shoqi ,Gjoni, e njofton se duhet t’ i japë djemtë peng ,Naim Frashëri e thellon artistikisht me këtë krahasim të bukur të zgjeruar:
Mbretëreshës liksht i erdhi
Kur e dëgjoj atë fjalë ,
E trëmbi shumë dh’ e verdhi
Lott’ i vanë porsi valë !
Si dallëndyshet kur venë ,
Me vrap t’ arrijnë më parë
Po gjejnë prishur folenë ,
Dhe zoqt’ e tyre të vrarë !
C
Nga nënkapitulli , Njohja e poezisë së Hesiodit :
…..poema lirike , përshkruese baritore , Bagëti e Bujqësija , do t’ i tregojë lidhjet e krijimtarisë së tij me poezinë e një vjershltori tjetër grek, pothuajse bashkëkohës i Homerit : me poezinë e Hesiodit .
…..Poema e parë e Naim Frashërit e shkruar në gjuhën shqipe , Bagëti e Bujqësija , e dhe në titullin e saj përmban prirjen tematike të veprës së Hesiodit , Punët dhe ditët .
…..Sikundër Hesiodi , ashtu dhe Naim Frashëri i këndon me dashuri të madhe bagëtinë dhe bujqësinë , dhe në përgjithësi , jetën e njeriut në natyrë .Për të, si dhe për Hesiodin , puna është ajo veprintaria e parë prej së cilës varet plotësisht lumturia e njeriut .Po, derisa Hesiodi i këndon punën dhe natyrën në përgjithësi , Naim Frashëri i këndon punën dhe natyrën shqiptare , domethënë bujkun shqiptar dhe atdheun e tij: Shqipërinë .
……Duke shkruar në Punët dhe ditët për jetën dhe për punën e njeriut në natyrë , Hesiodi do të japë shumë këshilla se si duhet të rregullohet më mirë jeta dhe se si duhet të bëhet më mirë puna .Dhe këshillat e tij do të kenë trajtën e fjalëve të urta .Më rrallë në Bagëtinë e Bujqësinë e , më shpesh , në përmbledhjen e vjershave mësimore – shkollore , Vjersha për mësonjëtoret e para , edhe Naim Frashëri do të flasë për punën përmes këshillash , natyrisht , përmes këshillash të vjershëruara .Si me përmbajtjen filozofike dhe morale , ashtu dhe me ndërtimin e tyre stilistik , disa prej këtyre këshillave janë të afërta me këshillat e Hesiodit.
….Sipas pikëpamjeve të Naim Frashërit , përveç punës , edhe dashuria zë një vënd të rëndësishëm.në jetën e njeriut .Qëndrimi i tij ndaj dashurisë , pak a shumë , është ndërtuar dhe nën ndikimin e poezisë së Hesiodit .
……Sigurisht se Homeri dhe Hesiodi nuk janë krijuesit e vetëm grekë , poezia e të cilëve ka ndikuar në poezinë e Naim Frashërit .Ka , gjithsesi , dhe vjershëtorë dhe mendimtarë të tjerë grekë prej fjalës dhe mendimit të të cilëve ai frymëzohet .
Kështu përshëmbull , me pikëpamjen për të bukurën , kur e kur , ai na përkujton Platonin : me kërkesat e larta etike , kur e kur , na përkujton Aristotelin , kurse me pikëpamjen për shpërnguljen e shpirtit prej një trupi në trupin tjetër pas vdekjes së njeriut ( metempsikoza ) na përkujton Platonin , Pitagorën dhe Empedoklin .
Por Homeri dhe Hesiodi e frymëzojnë më frytshëm se vjershëtorët dhe mendimtarët e tjerë të lashtë grekë Naim Frashërin si vjershëtor dhe si mendimtar.
Komentet