Nji nga vargojt’e robnís qi nuk i hiqen kurrë njeriut prej qafe, as atij qi pretendon me qênë mâ i liri njerí në botë, âsht – e dini cili ? – vetë jeta. Zinxhiri mâ i fortë, mâ i pamëshirshëm qi na mbërthen qysh në bark të nânës e na lëshon vetëm atëherë kur…. s’i duhemi mâ as vetes as kurrkui tjetër , atëherë kur mâ i dashuni e mâ i afërmi i ynë me tmerr e neverí derdh lot mbi trupin t’onë…. atëherë kur marrim udhën e origjinës, për me u bâmë edhe nji herë si kemi qênë : “të paqênë”. Jeta !…. Madje po të kemi guximin t’a shikojmë mirë e sŷ ndër sŷ, diç do të shohim edhe mâ tepër në tê. Do të shohim se ajo âsht jo vetëm vargoi mâ i ashpër qi barim më qafë deri në vorr, por edhe nâna e gjithë vargojvet tjerë, nâna e të gjitha të zezavet qi vuen i mjeri njerí këtu poshtë ! E me gjithë këtê prap âsht e dashun, simpatike, magjike…., sa askush nuk dëshiron të dahet prej saj, kurrë! Se po ajo paska dhe të mira shumë….
*****
Nji katundar prej Xhyre paska pasë qênë i shtrënguem me e gëzue jetën përjashta dhe larg vêndit të vet, në dhé të huej. I duhet me jetue…. Xhyra âsht vênd i thatë, krejt gur’e kepa. Atje njeriu s’gjen po-thue kurrgjâ nga ata qi quhen gëzimet e jetës. Âsht e vështirë me sigurue edhe minimumin e rrojtjes materiale.
Âsht e kândshme me ndîe ndonji zâ fyelli nga ndonji maje ku bariu rrin e qán dertet e veta ase u këndon dhivet qi mezi gjêjnë ushqimin e tyne tue kërcye gurë më gurë e kep më kep. E kândshme edhe me soditun rrjedhën e Shkumbînit plot furí asaj gryke teposhtë tue shkumbue mâ bardh se argjêndi. I kândshëm këndim’i bilbilave të pranverës, i kândshëm gurgullimi i gurrvet të ftohta. Ndoshta edhe ata kepa të hollë e të gjatë qi çohen thikë përpjetë mund t’i napin ndokui ndîsín e minarevet ase të kumbonarevet të ndërtueme mbas stilit gotik. Por kaq dhe asnji sênd mâ.
Prandêj Djaloshi i ynë, nuk dij si e quejshin me të vërtetë, por un po e quej kështu, na merr udhën e kurbetit dhe diku zên vênd andej nga fusha e Izmirit, n’Anadoll. Vetë djalë i vlefshëm, puntor, i squet… dhe fati i ndihmon e në krye të disa vjetëve qe ku po n’a bâhet i zoti i nji pasunie dhe gjâje të gjallë mjaft. Tashti nuk po i mungonte veçse edhe nji shoqe jete !
Rasa kishte pasë qitun aty pranë, në fshatin e tij, nji vajzë aq të bukur sa ai vetë kishte frikë, edhe t’a mêndonte, qi nji ditë mund t’a bashkonte fati me tê. Ky nji shqiptar, njerí i huej, i njoftun n’atë vênd prej nji kohe relativisht të shkurtën e në kondita fare modeste qysh mund t’u martonte me të bijën e vetme t’Agait mâ të pasun, jo vetëm katundit, por të krejt asaj krahine andêj pari ? Punë qi s’bâhej ! Kishte atje djelm vêndas, turq edhe mâ të pasun e mâ të dashëm se ai. Apo s’i kishte lëshue rrezet Ajo, si hâna plot, edhe shumë mâ larg se në rrethin e ngushtë të fshatit të saj ? Kush e di se sa rrjeta e sa leq ishin ngrehun për t’a shtie në dorë atë thëllânxë të rrallë e të mrekullueshme ! Këto mêndime e të tjera si këto plot pesimizëm i përshkoheshin nëpër trû Djaloshit t’onë si film kinematografik dhe në zêmër kishte fillue me i vlue nji kazan prej të Ferrit. I vente shpesh Agait në shtëpí dhe Agai atij. Shumë herë piqej e bânte nga nji fjalë edhe me gocën. Por as gjuha as fytyra kurrë nuk ia tradhtuen zêmrën. Korrekt e dinjitoz deri, në fanatizëm e në madhështí, si ç’ka qênë shqiptari dikur në këso rasash e sidomos në vênd të huej ku e quente se krejt ndera e kombit të tij i ishte lânë me ruejtun ai, shfaqte kundrejt Agait e shtëpisë së tij vetëm miqësí të thjeshtë, të çinteresueme e të përvueme. Kur piqej me çupën s’kishte veçse t’a përshëndette me respekt e t’i thoshte a t’a pyette ndonji fjalë për t’atin.
Q’atje vonë, fillon me iu shfaqun nji fenomen i papritun. Kishte vûe ré se gjithsa herë qi ndeshej sŷ ndër sŷ me cucën e Agait, kësaj, jashtë zakonit të përhershëm, me nji herë i ndërronte fytyra ; kuqej si flaka apo zbehej si zhapini.Dukej mjaft e turbullueme kur u takonte me këmbye ndonji fjalë në mest të tyne. Në fillesë ky ndryshim për Djaloshin e thjeshtë pati krejt karakterin e nji misteri të pashpjegueshëm. Nuk dinte i mjeri t’a kërkonte shkakun ngjeti veçse në ndonji gabim të padashun fjale apo sjelljeje të tij.
Për t’a ndrequn atë gabim imagjinar nisi me ia rrallue vizitat Agait në shtëpí e me u ikun, sa mundet, atyne vêndeve a udhëve ku mund të ndeshej me vajzën. Merret me mênd se sa i âsht dashun me e shtrëngue veten, me luftue me zêmrën e tij për me iu shtrue kësaj rregulle të re qi kishte caktue. Por s’kishte çajre pa bâmë kështu. Si ? Po sikur të merrte vesh Agai qi ky kishte sŷ në të bijën ? Nuk do t’a humbte krejt vlerën e thjeshtësinë miqsía e pashoqe qi kishte zânë me tê ? Duhej pra evitue me ç’do mënyrë e ç’do sakrificë kjo e ligë. Por, m’anë tjetër, Agai e kishte të lame zêmrën prej mikut të tij, sa qi rrallimi i vizitavet nuk i bie fare në sŷ ; a mâ mirë me thânë nuk i shkon aspak për mêndësh se nji rrallim i tillë mund t’ishte bâmë me ndonji qëllim. Dhe kështu ai, nga ana e tij, jo vetëm që nuk rrallon vizitat në shtëpi të Djaloshit, por edhe i shpeshon. Në mënyrë qi pjekjet në mes të dyve gati u bâjshin gjithnji me dendësín e përparëshme. Djaloshit atëherë i mbushet mêndja se edhe në ka bâmë ndonji gabim, këtê do t’a kishte kuptue vetëm vajza vetë dhe, natyrisht, nuk do t’i kishte shfaqun gjá t’atit. Kur qe, nji ditë po takohen goc’e djalë vetëm, n’oborr t’Agait, dhe ajo po i thotë djalit se i ati ka qênë mjaft i mërzitun këto dit qi ky ka fillue të shihet mâ rrallë me tê.
Prap nji ditë tjetër gjithë këtë ankim e përciell me nji frazë të dytë mâ sinjifikative : “Ti je i shtëpís : baba të quen si djalë të vetin” i thotë.
*****
Mbas tre muejve s’kishte mbetun mâ kurrgjâ e mshehtë , as në zêmër as në mênde të kurrkui. Të tâna misteret, të gjitha enigmat ishin zbulue e shpërthye. Djaloshit t’onë i kishte lé në plâng dielli i lumnisë. Burrë i mâ së bukurës grue qi mund të shohë sŷni i njeriut dhe, me tê bashkë, trashigimtar i nji pasunie pa hesap ! Ç’i mungonte mâ tjetër ? Atij qi pak vjet mâ para kishte lânë shkâmbijt e Xhyrës për t’i sigurue vetes vetëm nji jetë puntori pak a shumë të vyeshme e qi tashti kishte mbërrî në kulmin e lumtunisë ?
Ahimé !…. Njeriu…. Jeta !… Njêni loja e vullnetshme e kapricavet pa numur e pa kufî të tjetrës ! Kurrkush, me të vërtetë, prej gjithsa e njihshin, nuk mund t’ândrronte nji lumní mâ të plotë se atê të Djaloshit të Xhyrës e të gjithë, pa asnji përjashtim, i a kishin lakmí. Me gjithë këtê, atij prap i mungonte diçka. Dhe këtë mungesë, aqë mâ të fortë, aqë mâ imperioze, kishte nisun t’a ndînte sa mâ e madhe e mâ e plotë dukej lumnía e tij. Gazepi mâ i madh mandêj për tê ishte qi s’kish se kui me i a çelë zêmrën ; se askush, as nusja e tij e dashun, nuk do t’i a kuptonte e prandêj as nuk do t’i a qante hallin ! Veçse shpesh herë tinëz e mbytas gjëmonte : Ah, moj Xhyrë !….
Deri sa ai luftonte me nevojat e jetesës, deri sa përpiqej ndër valët e dashunîs, rrallë i binte në mênd për Xhyrën e tij. Dhe kur e kujtonte ishte gjithnji i sigurtë se do t’a shihte përsëri. Por tashti qi u martue, tashti qi u lidh me gjth’ato ngatrresa pasunie e familjeje n’Anadoll, tashti ishte shqetësue krejt, sa as gjumin e natës nuk e bânte mâ normal, si përpara. N’ândërr, zgjuet, në shtëpí e n’udhë, në fshat e në qytet, gjithkund i dilte para sŷsh fantazma e Xhyrës së tij “të bukur e të dashun”!
Ah moj Xhyrë… Xhyr’e bukur…. Xhyr’e dashun ! A do të të shoh mâ un ty ?…
Kështu gjëmonte gjithnji vetë me vete e nga nji herë, besa, edhe faqe së shoqes. Kjo e shkretë, si një êngjëll i vërtetë, i sillej anembanë për me i a marrë vesh shkakun e gjith asaj melankonije të çuditshme qi e kishte mbulue. Fjalët qi fliste i shoqi tue gjëmue ajo nuk i kuptonte, se ishin shqip. Kishte fillue me dyshue se mos ishte ndonji dashuní tjetër qi i a kishte molisun aqë fort fatin e saj.
Rrekej e mjera me i a largue mêndimet me ç’do mënyrë. Shkojshin shpesh n’Izmir bashkë ku kalojshin nga nji jav’e nga dý n’argtime gjithë farësh. Por kot. Asnji sênd nuk i a hiqte Djaloshit të Xhyrës mallin e thellë të vêndit të vet. Dhe mâ së fundi e dau se ç’do të bânte.
Ndëgjo, i thotë nji ditë së shoqes ; janë kaq vjet qi kam lânë vêndin t’êm të dashun për një copëz bukë. Fati më solli këtu dhe më dha dorën e më ngriti deri n’apogjé të lumnís ; sa qi mue kur më vjen ndër mênd si kam qênë e si jam, edhe sod më duket vetja n’ândërr! Ty të kam dashun, të kam lakmue mâ tepër se çdo sênd tjetër në botë, mâ tepër edhe se jetën t’ême. Jetën… Këtê isha gati me vûe në rrezik njiqind herë në minutë për me të pa ty ! Me gjithë këtê s’kisha asnji shpresë se ti do t’u bâjshe e imja. Un isha tepër i vocërr e ti shum’ e madhe. S’e kisha mêndue se madhnía mâ e mrekullueshme qëndronte në zêmrën t’ânde, ku mund të gjênte vênd, posë nji sasie të pakufinueme ndîesísh bujare gjithfarësh, edhe dashunia për nji njerí të vorfën si un, për nji njerí të huej qi as dihej se kush ishte e nga vinte. E të mora edhe ty, ase më more, thuej si të duesh ! Por, vaj e gjâmë për mue, me gjithë ty për shoqe s’paska qênë thânë qi shpirti i êm të ketë paq’e qetësí. Un, o e dashuna e ême, duhet të hjek dorë nga të gjitha këto të mira, këto gëzime qi fati më paska ruejtun këtù në këtë vênd.
Ase jetë për mue s’ka mâ. Oh, si thashë ? Ku me e marrë mos të kishte mâ jetë për mue, të theheshin të tânë vargojt e saj përnjiherë sa çel e mbyll sŷt ! Desha me thânë se jeta për mue këtu âsht bâmë e padurueshme. Shi n’atë ças qi un kujtova se hyna fill në parajsë kisha râmë në fund të skëterrës. Un s’mund të duroj mâ jashta Atdheut t’êm. S’mund të duroj mâ pa pamë Xhyrën t’ême, atë Xhyrë t’egër qi i a kursen njeriut deri kafshatën e bukës e e bân me marrë dheun në sŷ për me gjallnue. Atë Xhyrë, po ; por qi ndën ç’do gur e mbi çdo kep, në hije të çdo druni e rreth çdo gurre ruen për mue nji kujtim t’âmbël a t’idhtë, mâ shumë t’idhtë se t’âmbël… por gjithnji të shênjtë, të paharrueshëm. Këto kujtime janë qi ndashti po më thrresin, po më tërhjekin me nji forcë të paqëndrueshme, qi më kanë mbërthye mu në zêmër e më duket sikur do të m’a nxjerrin prej krahanori për me m’a çue atje pa mue ! Qe kaqë vjet qi s’më ndîen veshi nji kângë, nji vajë, nji fjalë të vetme apo makar nji britmë nga ata që kam ndigjue në Xhyrë ! Qe kaqë vjet qi këtu, edhe sod, gjithë ç’më sheh sŷni më rrin e huej. Gjithçka, veç teje, o idhull i êm ! Më duhet pra me vdekun… e, ça âsht mâ zi, me vdekun për së gjalli, ase me këthye në Xhyrë… nemose në Shqipní, në nji vênd ku mund të harroj Xhyrën. Me këthye, po ; por si bâj me ty ?… Si bân ti me t’yt atë ? Me vêndin t’and ?…. edhe ti me Xhyrën t’ânde ? Fol e dashun, këthema edhe nji herë, bâma të vërtetë atë fantazëm lumníe qi më dhé nji herë e qi m’u zhduk ndër sŷ tue më lânë vetëm kujtimin mâ t’âmbël e mâ të trishtueshëm nji heret !…
E dashuna, grueja me të vërtetë e dashun, qi kishte ndênjun tue ndigjue të shoqin deri në fund gati pa luejtun as qerpikët e sŷvet e me mâ të madhin trishtim të zêmrës foli :
Im atë, tha, me të tânë sa kam gjallë e ime âmë, me të gjithë sa të tjerë më kanë kalue n’atë jetë ; e krejt vêndi i êm, me ç’fardo të mirash e gëzimesh qi ka për mue… je ti !
*****
Tash jemi kah mezi i prenverës… nja dy muej mbasi Djaloshi ynë e kish prekun lumnín me dorë dhe kish besue se nuk do t’i fluturonte mâ qyshse njêni ndër dy idhuj qi adhuronte, ai mâ i vogli, e shoqja i kishte dhânë besën se do t’a shoqnonte me gëzim e përjetë te idhulli mâ i madh, në Shqipní !… Tue u lëkundun mbi valët e âmbla e të kaltra t’Adriatikut me êngjëlleshën e tij te krahu, ka nisun me i a shque sŷni bjeshkët madhështore të Shqipnís qi, n’imagjinatën e tij, i transferohen në nji fantazëm kolosale e cila ka shtrí krahët drejt tyne me dy kunora ndër duer… Dhe si në ekstazë :
A sheh ? i a bân së shoqes. E me nji gjymës zâni këndon me vete :
“ Edhe dielli do t’a di
Edhe hâna do t’két pá
Se për qark ksaj rrokullí
Si Shqipnía vênd nuk ká”
MUSTAFA KRUJA
“SHQIPERI’ E RE” Kostancë (Rumani), Nëndor 1926
Marrë nga vëllimi “Gjysmë shekulli me pendë në dorë”
Komentet