VOAL

Një vështrim tjetër për librin e parë shqip: Meshari i Buzukut dhe Meshari Kroat 1483 – Nga Prof. XHEVAT LLOSHI

October 18, 2020

Idealisti i parë i librit shqip dhe gjuhës shqipe

Prej shumë kohësh jam përpjekur të gjeja një libër shërbesash në ndonjë gjuhë të huaj, të botuar para mesit të shek. XVI, që të mund të bëja një krahasim me Mesharin e Gjon Buzukut. Më në fund, me ndihmën e mikut të vyer, Altin Hysit, tashti kam në duar një Meshar (Misal po zakonu rimskoga dvora) në gjuhën kroate, botuar më 1483. Ky është një libër inkunabul, domethënë i shtypur para vitit 1500, me 219 fletë, të shtypura nga të dy anët me bojë të zezë dhe të kuqe, madje jo vetëm në letër por edhe në pergamenë, dhe përbën një nga vlerat e çmuara të kulturës kroate. Janë ruajtur prej tij vetëm disa kopje, po ashtu jo të plota si Meshari ynë, dhe prej tyre më 1971 është bërë një ribotim i plotë në Zagreb, ndërsa vendi i botimit të parë nuk dihet; ka më shumë të ngjarë të jetë shtypur në Kosinjë të Kroacisë.

Është edhe një vepër me mjeshtëri të lartë tipografike; ka 201 miniatura në krye të paragrafëve, po edhe Meshari ynë i ka zbukurime të tilla, veçse të tipografisë në Venedik, siç e ka dëshmuar bindshëm studiuesja italiane, profesore Lucia Nadini (“Shqipëria e rigjetur”). Kam parë në një Libër orësh (Orolog), të botuar më 1512 dy shenja grafike për shkronjën “u” pikërisht siç kanë dalë në librin e Buzukut: γ dhe □. Po ashtu bindshëm ajo ka argumentuar, se nuk mund të gjendet një libër, nga i cili të jetë përkthyer i plotë drejtpërdrejt Meshari i Buzukut.

Libri kroat nuk ka një faqe titulli dhe hapet menjëherë me kalendarin. As në fund nuk ka të dhëna për autorin, ose ndonjë pasthënie si të Buzukut. Është bërë një botim tjetër nga Pavel Modrushanin më 1528 në Venedik dhe më pas më 1530 një tjetër në Rijekë. Hamendësimi më i pranueshëm do të ishte, që Buzuku mund të ketë njohur botimin e Venedikut. Mendohet se teksti është përgatitur në Istrie dhe mund të jenë shtypur rreth 200 kopje. Është në gjuhën sllavokishtare të variantit kroat. Ishte i pari meshar i shtypur jo në gjuhën latine, sepse kroatët prej kohësh kishin marrë të drejtën, që t’i bënin shërbesat në gjuhën amtare. Shkurt, Buzuku ka pasur mundësinë të mbështetej në një libër rituali roman latinisht dhe një në kroatisht. Nuk do t’i përmend hipotezat e shprehura deri më sot, se nga cili tekst në gjuhë tjetër e ka bërë përkthimin Buzuku, sepse ato kështu bien poshtë si të pambështetura.

***

A ka mundësi të përcaktohet ndonjë lidhje e tekstit shqip me botimin e mëhershëm kroatisht? Librat kroatisht janë shkruar me alfabetin e vjetër glagolitik. Tashmë unë nuk jam në gjendje ta përvetësoj atë alfabet, që ta shfrytëzoj për t’i lexuar. Prandaj kam ndjekur një rrugë tërthore. Më kanë ardhur në ndihmë botimi i shkëlqyer, që i ka bërë Mesharit profesori Eqrem Çabej në dy vëllime më 1968, si edhe shënimet e studiuesve kroatë, që më 1971 e kanë shoqëruar ribotimin e vitit 1483. Ndonëse Buzuku mund të ketë përdorur ribotimin e vitit 1528, unë i referohem këtu botimit të parë, që e kam në dorë.

Çabeji ka paraqitur te pjesa e parë (f. 9-14) gjithë copat, që ka përkthyer Buzuku nga Bibla. Edhe Marija Pantelić ka përgatitur një listë të pjesëve nga Bibla (f. LIII-LX). Krahasimi i tyre tregon një përputhje mbi nëntëdhjetë për qind. Ajo që tërheq vëmendjen, është se përputhen edhe rastet kur është vetëm një rresht nga Bibla (nga Ekleziasti vetëm 14:22; nga Isaia vetëm 54:17), ose vetëm disa rreshta (Osea vetëm 6:1-6, 14:2-10; nga Jona 3:1-10; nga Malakia 3:1-4), madje edhe me shkëputjet të njëjta, nga Danili 13 me shkëputje të njëjta 1-9, 14-17, 19-30, 33-62. Kjo përputhje në asnjë mënyrë nuk mund të jetë rastësi. Shpjegimi është i qartë: si tekstet biblike shqip, ashtu edhe kroatisht janë marrë nga i njëjti burim latinisht. Por nuk ka përputhje absolute. Kështu, Buzuku nuk i ka 10 rreshta nga Nehemia, ndërsa kroati nuk i ka pjesët nga Jobi. Ndryshimet e pakta mund të vijnë si për shkak se disa faqe nga Buzuku mungojnë, ashtu edhe nga ndonjë ndryshim i parëndësishëm që ka ndodhur më vonë, kur bënte Buzuku librin e vet. Përfundimi kryesor është, se Buzuku është mbështetur te një tekst latinisht, te një tjetër italisht dhe, kur ka pasur vështirësi, i është drejtuar edhe tekstit kroatisht. Të gjitha mendimet e tjera, të paraqitura deri më sot, nuk paraqesin fakte, që ta hedhin poshtë këtë pohim.

Për ta argumentuar këtë përfundim, do t’u drejtohem konstatimeve të tjera të rëndësishme, të cilat nuk është vendi t’i shtjelloj hollësisht, ndërsa i kam dhënë më gjerë në një kumtesë, që kam mbajtur vjet. Libri i Buzukut është një libër dygjuhësh dhe i përgatitur nga një autor dygjuhësh. Që ky është një libër dygjuhësh me latinishten e provojnë 260 fjalë dhe shprehje latine, domethënë 8% kundrejt fjalëve shqipe; për më tepër, disa prej tyre janë mjaft të shpeshta, si për shembull togfjalëshi Deo gratias është përdorur 150 herë, domethënë gati në çdo faqe. Si folës dygjuhësh Buzuku kishte gjuhë të dytë italishten dhe, natyrisht ka përdorur tekste italisht, por unë flas vetëm për latinishten, sepse ky ishte burimi i parë. Ndërsa ka edhe fakte të tjera të pakundërshtueshme.

***

Që të paraqiste një pjesë përkatëse nga Bibla Buzuku përdorte gjithnjë një fjalë ose shprehje latine. Kjo nuk ishte e mundur në tekstin kroatisht me alfabetin glagolitik. Kam gjetur 16 raste, kur Buzuku jep një fjalë ose një shprehje latinisht dhe pastaj e shpjegon shqip: do me thashunë. Kurrsesi kjo nuk mund të ndodhte në tekstin kroatisht. Pikërisht në këtë ndërtim sintaksor është përftuar shprehja shumë e rëndësishme për gjuhën shqipe: Pater noster qi vjen me thashunë shqip Ati ynë qi je mbë qiellt. Nuk është një fjali e rastit, buron nga një praktikë e gjatë e autorit me auditorin e besimtarëve shqiptarë, të cilëve u shpjegonte leksikun fetar përkatës latinisht, ndërsa duke kaluar lënda në një libër, ai ua shpjegonte edhe shërbestarëve, të cilët ndoshta edhe nuk e dinin mirë latinishten fetare.

Kurse Pasthënia e Buzukut është tekst i mirëfilltë shqip, është parateksti i gjithë letërsisë së shkruar shqipe. Një gjuhëtar më ka kundërshtuar, duke thënë se ishte e zakonshme në librat fetarë të kohës që të shpreheshin kështu autorët. Ja ku është Meshari kroat, asgjë të tillë nuk ka në fund. Buzuku për më tepër edhe brenda tekstit e ka përmendur dy herë veten si Dom Gjoni në lutjen e vet (XIX). Për pasojë, Meshari kroat na ndihmon jo vetëm me ato gjëra që i ka të përbashkëta me të tekstit shqip, por edhe me ato që mungojnë në këtë krahasim. Po diçka, që më ka bërë përshtypje të jashtëzakonshme, është se në Pasthënie Buzuku nuk ka përmendur asnjë emër të ndonjë autoriteti fetar, siç do ta bënin bujarisht kolegët e tij më pas; nuk përmend as ndonjë leje prej autoriteteve fetare, siç ishte e detyrueshme, veç në qoftë se e ka thënë këtë në faqet që na mungojnë. Ndoshta, ndoshta, as u është përmbajtur udhëzimeve të atyre autoriteteve, as është përballuar me ato autoritete. Me këtë do të shpjegohej, përse nuk ka pasur ndonjë mbështetje autoritare për ta përhapur librin e vet dhe prandaj na ka mbetur vetëm një kopje. Më pëlqen të them, që ky libër është një akt guximi.

***

Këtu vjen vetvetiu çështja e emrave të përveçëm. Natyrisht, teksti kroat nuk do ta kishte emrin Arbania, por e kam fjalën për atë grusht emrash, që dalin në trajtën e shqipes, domethënë janë me prejardhje të huaj, por janë përshtatur me fonetikën shqipe, si: Bdek, Gjon, Mëhill, Mëri, Ndre, Nduo, Nëkollë, Vlash. Nuk mund të vihet në dyshim, që këta emra Buzuku i ka ndeshur në tekstet latine, por me një ndjenjë të plotë të gjuhës amtare nuk i ka riprodhuar latinisht, domethënë ka vendosur një lidhje të qartë midis trajtave në dy gjuhët. Kam bindjen se katër faqet, ku janë emrat e shenjtorëve dhe del emri i vetë Buzukut, janë kryesisht faqe të një teksti shqip, ashtu si edhe Pasthënia, dhe jo të përkthyera. Kam bindjen, se edhe faqet me shpjegimet për urdhërimet (XXI, XXI/2, XXII) janë tekste shqipe. Nuk mund të mos shtoj, se ku ka fjali më shqipe, se ajo, kur thotë, që kur dikush gjen kund pak të keq “ashtu thotë: Vete banem turk”.

Studiuesit kanë konstatuar se teksti kroat ndjek rreptësisht përmbajtjen e botimit të vitit 1474 në Milano Latin editio princeps. Rrjedhimisht, ka një renditje të përcaktuar, meshat vijnë sipas ditëve të vitit, nga java e parë, duke vijuar me meshat për vdekjen etj. Do të ishte e mira të përpilohej një listë e tillë e përmbajtjes edhe për Mesharin tonë. Siç e thashë, kroati hapet me kalendarin. A ka mundësi, që në faqet të cilat mungojnë, edhe Buzuku të ketë pasur një kalendar? Kjo mundësi më duket e pranueshme, sepse gjatë tekstit shqip nuk janë të dhëna të tilla, meqë do t’i ketë pasur në fillim. Nga fragmentet e përkthyera, kroati hapet me letrën për romakët (13:11-14) dhe Lukën (21:25-33), ndërsa Buzuku këto fragmente i ka te faqja XXX; për pasojë, me gjithë përputhjen e gjerë të teksteve të përkthyera, renditja e tyre shqip nuk është e njëjtë me renditjen kroatisht, domethënë edhe latinisht. Kroati ka në fund meshën e bekimit të verës, një pjesë e detyrueshme për këtë tip librash, dhe mbyllet me një meshë për bekimin e unazës. Buzuku Oratio Përmbi unazët e ka në faqen XXX, ndërsa në fund fare ka copat nga Jobi (1:6-22 dhe 2:1-10), të cilat, siç thashë, kroati nuk i ka në asnjë faqe.

Edhe brenda fjalive të përkthimit mund të hulumtohen tregues domethënës. Nuk është vendi këtu, për të hyrë në shpjegime të gjata e të ndërlikuara, që do ta pështjellonin lexuesin. Prandaj do të sjell ndonjë shembull, që ndriçohet më shkurt e më qartë. Në një fragment nga ungjilli i Lukës (2:21) teksti latinisht është ky: et postquam consummati sunt dies octo ut circumcideretur vocatum est nomen eius Iesus quod vocatum est ab angelo priusquam in utero conciperetur. Përkthimi i Buzukut është ky: Mbassi klenë mbaruom tetë dit me u përeem djalëtë, u grish emënit e tij Jezu, porsi kle grishunë n’engjëllit parë se ish zanë ndë bark. Këtu kemi fjalën ‘djalëtë’, e cila nuk është në fjalinë latinisht. Fjala ndeshet te origjinali greqisht, por nuk besoj se Buzuku i është drejtuar ndonjëherë dhiatës greqisht. Në kroatishten e vitit 1483, duke i plotësuar mungesat e shkronjave është po kjo fjalë: “otroče”, ashtu si dhe në shqipen, e gjithashtu është në përkthimin e sotëm kroatisht (Zagreb 2008), në trajtën “dijete”.

Për të dëshmuar, se edhe ky tekst na ndihmon për të bërë saktësime gjuhësore, do të sjell si shembull fjalën “zakon”. Në një artikull të A. Omarit (Studime filologjike, 2010, nr. 3-4) shpjegohet, që kjo fjalë ka kuptimet: shprehi, doke, kanun, ligj. Ndërkaq, teksti kroat (Mateu, 26:28) e ka: krv moe novago zaveta; Buzuku e ka: gjaku em i d’riut zakon. Kuptimi këtu është për testamentin, dhiatën, siç e ka dhënë me të drejtë Th. Qendroja në Fjalorin e Buzukut, botuar më 2013, sepse teksti latinisht e ka: sanguis meus novi testamenti. Rendi sintaksor është i njëjtë, sepse burimi ka qenë fjalia latinisht. Por lind pyetja: a e njihte Buzuku fjalën ‘testament’? E njihte dhe e ka përdorur disa herë. Kurse fjalën ‘zakon’ e ka përdorur edhe me kuptimin e sotëm, sepse po te Mateu, fare pak më poshtë (27:15) e ka: ish zakoni, në përputhje me kroatishten ‘običai be’, ngaqë latinisht ishte vetëm fjala “consueverat’, e cila në përkthimet e sotme, p.sh. frëngjisht është “avait coutume”, italisht “era solito”, anglisht “was wont” dhe gjermanisht “hatte die Gewohnheit”. Ma merr mendja, se Buzuku nuk ka ditur si ta thoshte foljen e latinishtes dhe i është drejtuar kroatishtes, domethënë kjo ka qenë mënyra e tij e punës, kur përgatiste një ligjëratë.

***

Shembujt e tillë janë prova bindëse, se Buzuku nuk ishte thjesht një përkthyes, por hartues i një libri, që përmblidhte shërbesat, ligjëratat e tij fetare, meshat. Luhatjet e tij janë rrjedhim i një praktike të gjatë ligjërimore, prandaj ai nuk e ka vënë re, se të njëjtin tekst e ka përkthyer edhe herë tjetër, si edhe të njëjtën fjalë e ka përkthyer ndryshe herë të tjera. Rasti më bindës është lutja themelore e krishterimit. Herën e parë ai e ka: ”O Ati ynë qi mbë qiellt je, kloftë festuem emënitë tat. Artë regjënia jote. Vollëndetja jote kloftë, porsi mbë qiellt ashtu edhe mbë dheet.” Herën tjetër e ka: “Ati ynë qi je mbë qiellt, u festoftë emënitë tat. Artë regjënia jote. Kloftë vollundetja jote, si mbë qiellt ashtu edhe mbë dheet.” Te ungjilli i Mateut ai ka edhe dy raste të tjera, që i ka përkthyer ndryshe në vende të ndryshme (7:5-13; 20:20-23), e po ashtu në pjesë të tjera.

Edhe në botimin e dytë të “Fjalorit enciklopedik shqiptar” (2008) përsëritet se Buzuku ishte “shqipëruesi i një libri kishtar”. Nuk mund ta pranoj këtë. Buzuku ishte përgatitësi, hartuesi i të parit libër shqip. Në Pasthënien e tij ai ka folur për një libër, jo për një përkthim. Për të hartuar atë libër, i është dashur të përkthejë shumë pjesë nga Bibla. Pjesët i ka marrë nga një botim përkatës latinisht dhe është mbështetur në një përkthim italisht ose kroatisht, kur ka pasur vështirësi. Nuk ka mundësi të gjendet një libër në një gjuhë të huaj, i cili të përputhet nga ndërtimi me librin e Buzukut. Nuk ka një libër kishtar, që ta ketë shqipëruar ky autor. Buzuku është autor, ai është autori i librit të parë shqip. Ai e ka ndërtuar vetë, duke pasur si qëllim që të përmbushte disa synime, për shembull, edhe si katekizëm, jo vetëm si meshar. Ai e ka bërë ashtu si e ka menduar vetë, natyrisht, duke synuar të plotësonte kërkesat sipas ritit fetar, sipas modeleve të librave të ngjashëm në gjuhë të huaj, por ky nuk është libër i mirëfilltë liturgjik kishtar, largohet prej një tipi të tillë kanonik. Buzuku ka bërë (jo ka përkthyer) një libër fetar shqip, sepse nuk njihte të tjerë të tillë, dhe e ka bërë për të ruajtur shqipen dhe, nëse më lejohet ta ngre pak stilin, Buzuku është idealisti i parë i librit shqip, i gjuhës shqipe.

twitter
Follow
facebook
linkedin

Fjalë kyçe: GJON BUZUKU, Meshari, Xhevat Lloshi

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

Një asteroid mund të ketë shpërndarë përbërësit jetikë për jetën në Tokë

Disa miliarda vjet më parë, në agimin e sistemit diellor, një botë e lagësht dhe e kripur rrethoi diellin tonë. Më pas është përplasur në mënyrë katastrofike me një objekt tjetër dhe është copëtuar.

Një nga këto gunga u bë asteroidi Bennu, mineralet e të cilit, të rikthyer së fundmi në Tokë nga sonda e hapësirës robotike amerikane OSIRIS-REx, tani janë zbuluar se përmbajnë nivele të pasura kimikatesh komplekse që janë kritike për ekzistencën e jetës.

“Kishte gjëra në mostrat e Bennu që na shpërtheu plotësisht”, tha profesoresha Sara Russell, mineraloge kozmike në Muzeun e Historisë Natyrore në Londër dhe një autore kryesore e një studimi të madh në Natyrën e mineraleve Bennu. “Diversiteti i molekulave dhe mineraleve të ruajtura është ndryshe nga çdo mostër jashtëtokësore e studiuar më parë”.

Rezultatet nga ky mision dhe misione të tjera do të formojnë një ekspozitë qendrore në ekspozitën e Muzeut të Historisë Natyrore, “Hapësira: A mund të ekzistojë jeta përtej tokës?”, e cila hapet më 16 maj. Do të jetë një shans kyç për publikun që të mësojë rreth zhvillimeve të fundit në kërkimin e jetës në botë të tjera, tha Russell.

Siç do të zbulojë ekspozita, blloqet bazë kimike të ndërtimit për jetën mund të gjenden në objekte të tjera në sistemin diellor siç janë meteoritët. Megjithatë, materiali nga Bennu, i cili është emëruar sipas një zogu të lashtë mitologjik egjiptian, është gjetur të jetë veçanërisht i pasur në këto depozita.

“Bota e saj mëmë kishte qartë liqene nëntokësore me shëllirë dhe kur këto avulluan ata lanë pas kripëra që ngjasojnë me ato që gjenden në shtretërit e liqeneve të thata në Tokë”, tha Russell.

Përveç kësaj, fosfatet, amoniaku dhe më shumë se një duzinë aminoacide që ndërtojnë proteina që janë të pranishme në format e jetës në Tokë – si dhe pesë blloqet e ndërtimit të nukleobazës që përbëjnë ARN-në dhe ADN-në – u gjetën në mostrat e sjella nga OSIRIS-REx.

“Këto sugjerojnë fuqimisht se asteroidë të ngjashëm me Bennu u përplasën në Tokë, duke sjellë përbërës të rëndësishëm që çuan në shfaqjen e jetës këtu”, shtoi ajo.

Shkencëtarët nuk besojnë se jeta ka evoluar në vetë Bennu, por mendojnë se asteroidë të tjerë si ai mund të kenë furnizuar botë të tjera me përbërësit bazë për jetën. Në Tokë, me mjedisin e saj të ngrohtë dhe të qëndrueshëm, kjo çoi në shfaqjen e parë të organizmave riprodhues më shumë se 3.7 miliardë vjet më parë.

Mbetet për t’u parë nëse ato u shfaqën në botë të tjera premtuese si Marsi dhe hënat e Jupiterit dhe Saturnit, që përfshijnë Europa, Ganymede, Titan dhe Enceladus. Këto janë tani objekt i një numri misionesh që do të shfaqen në ekspozitë dhe përfshijnë dy sonda që tani shkojnë drejt hënave të mbuluara me akull të Jupiterit, Europa dhe Ganymede, të cilat dihet se zotërojnë oqeane me ujë të lëngshëm.

Përveç kësaj, roveri robot Rosalind Franklin i ndërtuar në Mbretërinë e Bashkuar është planifikuar të ulet në Mars në vitin 2029 dhe do të shpohet thellë në tokën e tij, duke kërkuar prova të jetës. bw

Marsi ishte i banueshëm, ja provat

Revista Science: Gjenden depozita të mëdha karbonatesh, pra minerale të prodhuara nga CO2 të pranishme në atmosferën e lashtë të planetit, kur ishte ende e ngrohtë dhe e pasur me oqeane.

VOAL- Dëshmia se Marsi ishte i banueshëm në të kaluarën e largët ka mbërritur më në fund falë roverit Curiosity të NASA-s, i cili – mos harroni – nuk gjeti mbetje të formave të jetës, por depozitime të mëdha karbonatesh, ose mineralesh të prodhuara nga CO2 i pranishëm në atmosferën e lashtë të Marsit, kur ishte ende i ngrohtë dhe i pasur me oqeane. Depozitat e karbonatit tregojnë se cikli i karbonit ka qenë aktiv në planet në të kaluarën, domethënë ka ndodhur procesi i shkëmbimit të karbonit midis atmosferës, oqeaneve dhe tokës, i cili është thelbësor për jetën.
Shkenca ia kushtoi kopertinën e saj zbulimit

Zbulimi u publikua në revistën prestigjioze Science, e cila i kushtoi edhe kopertinën. Hulumtimi u koordinua nga një grup nga Universiteti Kanadez i Calgary, i udhëhequr nga Benjamin Tutolo. “Ky është një zbulim befasues dhe i rëndësishëm,” tha Tutolo, sepse “na tregon se planeti ishte i banueshëm”.

Marsi kishte një atmosferë më të trashë dhe lumenj dhe dete në sipërfaqe

Sot, falë roverëve dhe satelitëve, ne e dimë se Marsi dikur kishte një atmosferë më të trashë se sot, dhe lumenj dhe dete në sipërfaqen e tij. Megjithatë, deri më tani, vetëm sasi të vogla karbonatesh ishin gjetur në sipërfaqen e Marsit, por Curiosity, i cili ka eksploruar kraterin Gale (ku besohet të ketë ekzistuar një liqen i madh) që nga viti 2012, pas vitesh kampionimi, më në fund u ka dërguar studiuesve të dhënat që ata kanë ndjekur prej vitesh: ato tregojnë se në Mars ka depozita të larta të shtresave të karbonit. në sulfat magnezi.

Një surprizë për shkencëtarët

Zbulimi erdhi si një surprizë për shkencëtarët sepse satelitët që rrotullohen rreth Marsit nuk kishin zbuluar kurrë më parë karbonate në atë zonë. Prandaj, studiuesit në Universitetin e Calgary-t besojnë se sideriti u formua si rezultat i reaksioneve midis ujit dhe shkëmbit dhe proceseve të avullimit, gjë që tregon se CO2 nga atmosfera u kap në shkëmbinjtë sedimentarë. Këta të fundit janë bërë kështu ajo që studiuesit e quajnë “një arkiv i madh i atmosferës së lashtë të Marsit”. ATS/RSI

ISS i NASA-s vë në dukje një fenomen të paparë 55 milje mbi tokë që ka kaluar pa u vënë re deri tani

Në fund të shtatorit 2024, uragani Helene goditi brigjet e Floridës me forcë shkatërruese. Por ndërsa stuhia bëri kërdinë në tokë, diçka shumë më e çuditshme po ndodhte sipër.

Nga lartësia 55 milje, Stacioni Ndërkombëtar Hapësinor i NASA-s (ISS) vëzhgoi një fenomen të paparë më parë – valët atmosferike që valëviteshin nëpër mezosferë, një shtresë e atmosferës shpesh e harruar, por tani e vënë në qendër të vëmendjes.

Zbulimi ndodhi lart në mesosferë , një shtresë atmosferike e ftohtë dhe e dobët midis 31 dhe 55 milje mbi Tokë. Nga sipërfaqja, ky rajon duket bosh dhe i heshtur – por gjatë kalimit të Helenës , ISS zbuloi modele valësh që zbuluan një reagim dinamik dhe të gjerë atmosferik.

Këto valë , të padukshme për sytë e njeriut në tokë, ishin mjaft të forta për të trazuar ajrin në lartësitë që dikur mendohej se ishin imune ndaj stuhive të nivelit sipërfaqësor. Zbulimi i tyre shënon një ngjarje të parë në llojin e saj —një lidhje fizike midis dinamikës së uraganit dhe kushteve të sipërme atmosferike.

I instaluar në ISS në vitin 2023, Eksperimenti i Valëve Atmosferike të NASA-s (AWE) është projektuar për të vëzhguar ndriçimin e dobët të ajrit – dritën e emetuar natyrshëm nga gazrat në mezosferë. Ndërsa Helene arriti në tokë, instrumentet e ndjeshme të AWE kapën valët e shqetësimit që shtriheshin drejt perëndimit nga zona e ndikimit të stuhisë.

Këto forma valore, përndryshe të pazbulueshme nga Toka, treguan se si energjia e Helenës kishte arritur shumë përtej troposferës dhe stratosferës. Për Michael Taylor , një shkencëtar kryesor i NASA-s, ky ishte një ndryshim i lojës:

“I jep një dimension të ri mënyrës se si mendojmë se si stuhitë ndikojnë edhe në ajrin në lartësi të jashtëzakonshme.”

Në thelb të këtij zbulimi është Advanced Mesospheric Temperature Mapper (AMTM) , një grup teleskopësh të specializuar në bordin e ISS . AMTM funksionon në infra të kuqe , duke zbuluar sinjale delikate edhe në temperatura deri në –150°F (–101°C).

Teleskopët e tij ndjekin formën, lëvizjen dhe temperaturën e valëve atmosferike, duke bërë të mundur rindërtimin e asaj që më parë ishte e padukshme.

Kur Helene goditi, AMTM ndihmoi në konfirmimin e pranisë së valëve që përhapeshin drejt perëndimit , duke sinjalizuar se stuhia kishte ndërprerë rrjedhën atmosferike shumë përtej rajonit të saj në tokë.

Ndërsa mezosfera mund të duket shumë larg aktivitetit njerëzor, sjellja e saj mund të ndikojë drejtpërdrejt në teknologjinë hapësinore . Ndryshimet e vogla në densitetin e ajrit —lloji i shkaktuar nga këto valë atmosferike—mund të ndërhyjnë në orbitat satelitore , duke i ngadalësuar ose zhvendosur pak me kalimin e kohës. Për operatorët satelitorë, edhe variacionet e vogla mund të shkaktojnë probleme.

Misioni AWE i lejon shkencëtarët të monitorojnë këto ndërrime dhe të parashikojnë tërheqjen ose rezistencën orbitale . Kjo aftësi hap derën për masat mbrojtëse për satelitët përpara se të pësojnë degradim funksional ose ndërprerje të sinjalit.

Mesosfera ka qëndruar prej kohësh si një nga shtresat atmosferike më pak të kuptuara të Tokës. I vendosur midis stratosferës dhe termosferës, ka qenë i vështirë për t’u studiuar për shkak të lartësisë së madhe dhe ajrit të hollë.

Por mjete si AWE dhe AMTM tani ofrojnë të dhëna në kohë reale, duke ndihmuar shkencëtarët të zbulojnë se si stuhitë sipërfaqësore ndikojnë në motin në hapësirë .

Këto gjetje të reja sfidojnë supozimet e mëparshme se efektet e uraganit janë të kufizuara në atmosferën më të ulët. Në vend të kësaj, ajo që ndodh në tokë mund të shkaktojë valë që jehojnë deri në skajin e hapësirës .

Vëzhgimi i bërë nga ISS , i mundësuar nga AWE dhe AMTM , zbulon një të vërtetë befasuese: moti i Tokës nuk ndalet te retë. Uraganët si Helene gjenerojnë shqetësime në lartësi të mëdha që rrjedhin nga jashtë, duke transportuar energji në një pjesë të atmosferës që dikur besohej se ishte e palëvizshme dhe e shkëputur.

Tani, falë pikës së avantazhit orbital të NASA-s dhe instrumenteve më të avancuara, shtrëngimi i fshehur i duarve midis Tokës dhe hapësirës ka filluar të zbulohet – një valëzim në të njëjtën kohë.

Prof. dr. Bardhosh Gaçe etnologu, studiuesi dhe pedagogu i çmuar- Nga Dëfrim Cani

Në të vërtetë është e vështirë që në një profil të bëhen bashkë dhe të shkojnë paralel njëra- tjetrës cilësi të spikatura të qenit etnolog, studiues i letërsisë, albanolog apo dijeve të tjera kulturore dhe letrare dhe pedagogu. Dhe ndërsa është e vështirë për t’i pleksur bashkë këto tri dije të rëndësishme në një person të vetëm, për fatin e mirë prof. dr. Bardhosh Gaçe, një figurë e njohur i dijes filologjike dhe kulturore shqiptare, duket se ia ka dalë të ketë balanca të vërteta dhe për njërën, dhe për tjetrën fushë.

I lindur në Vlorë, një vend dhe një trevë me peshë të madhe të historinë e kombit që shekuj më parë, një qytetërim i lashtë i cili qerthullon rreth vetes një kulturë të hershme tipike dhe mbijetuese në identitetin e saj, një kryeqendër e rëndësishme e polifonisë labe, një nga kulturat më autentike dhe më të hershme të memorizmit dhe të komunikimit me kohët dhe me njerëzit përmes një të kënduari autentik i lashtë dhe kaq përbashkues, ku siç mund të kuptohet, në të thelbi mbi të cilin ajo është shfaqur si e tillë, përveç sendërtimit artistik brilant ka dhe elementë të tjerë solidariteti,

I lindur në Vlorën, e cila të afron një trevë të gjerësishme në të cilën gëlojnë personazhe, personalitete, profile dhe individualitet të historisë, të shkrimtarisë, të poezisë, të letërsisë, të folklorit, të politikës dhe diplomacisë, kupton se profesor Bardhosh Gaçe është lindur dhe rritur në një kopësht të larmishëm, në një muze ku janë të pranishme të gjitha kohërat, anës bregdetit më të mrekullueshëm në Europë, por dhe më epikun, nën këmbë malesh dhe kodrash ku vetëtimat dhe bubullimat duket se ua kanë ndriçuar fytyrën njerëzve kohë pas kohe, ku ujërat e bjeshkëve përqafohen me valët e detit si në asnjë vend tjetër në botë.

Nuk mund të gjendet kurrë një pleksje kaq emblematike,e natyrës me njerëzit, të historisë me shpirtin njerëzor, të ndjenjës së lirisë me luftën, të ndenjës së të bukurës me mishërimin e saj, prandaj profesor Bardhosh Gaçe i ka dhënë lexuesit shqiptarë kontribute të veçanta në eseistikë, publicistikë, vepra studimore, studime etnokulturore (albanologji), monografi, antologji, lektura, të sendërtuara në vepra të tilla si: “Himara në shekuj”; “Lëvizja kombëtare në Vlorë, 1878-1912”; “Hamza Isai: Një jetë në shërbim të Kombit”- monografi; “Sali Hallkokondi dhe “Historia e Shqipërisë së re”– monografi; “Ata që Shpallën Pavarësinë Kombëtare”; “Rapsodi Xhemil Veli Duka” – monografi; “Flamuri dhe Ismail Qemali: në këngë e rrëfime popullore”; -“Xha Selimi i Bratajt”;- “Kënga popullore e Selim Hasanit”; “Lëvizja kombëtare në Vlorë: 1878 – 1912”;- “Osman Haxhiu” -monografi; ”Konferenca shkencore Vlora në rrjedhat e kohës”; “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”; “Nga epistolari i Ibrahim Shytit në Vlorë”; “Naim Frashëri si frymëzim i kulturës kombëtare shqiptare”, “Shtëpia e diellit dhe e detit”- antologji poetike, kushtuar Vlorës; “Letërsia bashkëkohore shqiptare”- poezia; “Vlora: fjalor enciklopedik” dhe mjaft studime të tjera të fushave të ndryshme përbëjnë një punë të rëndësishme të veprimtarisë shkrimore dhe hulumtuese të prof. dr. Bardhosh Gaçe.

Duke qenë i laureuar me gradën shkencore “Doktor i shkencave” në fushën e etnofolklorit, kryesisht me Etnokulturën e Labërisë dhe me titullin e lartë “Profesor”, prof. Bardhosh Gaçe ka kontribuar shumë në përmasat kombëtare në fushën e etnologjisë shqiptare, duke shënuar emrin e tij në një nga fushat më të rëndësishme të dijes dhe shkencës të kulurës popullore, si njëra nga degët më të rëndësishme të identitetit shqiptar. Natyra hulumtuese dhe gjurmuese e kulturës popullore, siç kuptohet lidhet që në moshën e rinisë së hershme të tij, pastaj dhe atë studentore, të cilën përveçse një kulturë të rëndësishme ai e konsideron atë një punë të vyer dhe patriotike, përmes të cilës bëhet e mundur nxjerrja nga rrënojat e pasurive të çmuara të vendit. Si i tillë, në kujtesnë dhe përvojën e profesorit prej gjurmuesi në Veri të Shqipërisë, e cilat njihen për pasurinë folklorike dhe traditën e hershme popullore si në Kukës, në Tropojë, në Lezhë dhe në Shkodër, duke mbledhur dhe hulumtuar trashëgiminë popullore, e konsultuar me punonjësit shkencorë të Institutit të Folklorit në Tiranë, në korpusin “Trashëgimi kulturor i popullit tonë” të Akademisë së Shkencave, gjurmime dhe hulumtime nga Lumi i Vlorës, Kurveleshi, Himara, Dukati, Luma, Has të Kukësit, në Zadrimë e Malësi të Madhe, në Fushë – Arrës, në fshatra të Pukës, në Sllovë e Maqellarë të Dibrës, te shqiptarët e Malit të Zi, Maqedonisë Veriore, në Kosovë, arvanitasit e Greqisë, arbëreshët e Italisë, duke pasur gjithashtu dhe një arkiv personal prej hulumtuesi, gjurmuesi dhe materialesh të larmishme me vlera të rëndësishme për kulturën popullore shqiptare.

Në formimin e studiuesit dhe dijetarit Bardhosh Gaçe, si folklorist dhe si etnolog qëndron një punë e mundimshme dhe e vazhdueshme prej ekspedisti të kërkimit shkencor, përveç punës së tij të vazhdueshme zënë dhe përvojat dhe bashkëpunimin që ai ka pasur me figura të njohura të etnologjisë dhe etnografisë si Rrok Zojzi, që nga mbledhja e të drejtës zakonore të krahinës së Labërisë, si “Kanuni i Papazhulit” (në fshatrat e Kurveleshit të Sipërm e në Himarë, Mesaplik e Shën Vasi), bashkëpunimet me studiuesit të folklorit shqiptar si: Qemal Haxhihasani dhe Beniamin Krutën në Dukat, Himarë, Lapardha e Vranisht, me studiuesin Kozma Vasili, mbi rapsoditë popullore në librat “Selim Hasani”, “Mato Hasani” dhe “Xhebro Gjika”; gjurmimin dhe mbledhjen e vajtimeve popullore në Lumin e Vlorës, dhe me mbledhës të folklorit si Musa Muho, Fatos Mero Rrapaj, Fane Veizi, Llambi Durolli, Jani Nushi, Mitat Kondi etj. të cilët kanë edukuar tek ai ndjenjën e bashkëpunimit dhe dashamirësinë për këtë kulturë të gjerë.

Në përvojën e profesor Bardhosh Gaçes zënë vend dhe bashkëpunimet me figurat të tjera emblematike të etnologjisë shqiptare, me prof. Zihni Sakon, i cili ka udhëhequr edhe diplomën në universitet, me studiuesit më në zë si: në Kosovë, si: Sadri Fetiu, Anton Çeta, Shefqet Pllana, Qemal Murati, Fazli Syla, Hamit Xhaferi. Nuhi Vinca, Bahri Brisku, Idriz Ajeti, Anton N. Berisha, Zymer U. Neziri, Emin Kabashi, Zeqirja Neziri etj. duke realizuar një varg gjurmimesh e studimesh etnofolklorike, ndërsa .

Në rrethanat e reja, pavarësisht vështirësive, prej një pasioni të njohur të arkivës së tij hulumtuese do t’i shtohen kërkimet në trevat në Maqedoni (Gostivar, Tetovë, Kumanovë, Shkup, në zonën e Prespës), në Kosovë (Drenicë, Mitrovicë, Fushë – Kosovë, Gjakovë, Prizren, Rugovë etj), në fshatrat shqiptare dhe arvanitasit në Greqi, në hapësirën tradicionale të kulturës tek arbëreshët e Italisë, duke pasur kontakte me studiuesit e njohur si: Aristidh Kolia (në Greqi), Antonio Belushin dhe Francesco Altimarin në horën arbëreshë të Italisë.

Për të kuptuar dhe mësuar punën e profesor Bardhoshit në fushën e etnologjisë, mbledhjes së folklorit dhe gjurmimit të kulturës popullore, do të mjaftonin vlerësimi i njërën nga figurat e njohura të dijes shkencore të etnologjisë dhe folklorit, profesoreshës Afërdita Onuzi ,e cila thotë për profesorin:” Personalisht kam pasur fatin të marr pjesë në ekspeditën etnofolklorike në fshatrat e Bregut të Himarës, në vitin 1996 bashkë me Bardhosh Gaçen dhe rapsodin e njohur të Bregut Lefter Çipa. Në këtë rast, kam kuptuar aftësinë dhe mjeshtërinë që gjurmuesi Bardhosh Gaçe kishte në komunikimin dhe aftësinë për të komunikuar me njerëzit e niveleve të ndryshme dhe të zonave të ndryshme. Në komunikimin e tij, dukej se kishte diçka magjike për t’u hapur çdo derë dhe portë e komunikimit Ekspedita e kësaj kohe kishte mjaft rëndësi për kulturën popullore të Jugut dhe atë shqiptare në përgjithësi, pasi nën kujdesin e Akademisë së Shkencave, me studime të shkencave albanologjike u botua vëllimi “Himara në shekuj”, ku studiuesi Bardhosh Gaçe ka një rol të rëndësishëm.”

Ndoshta një pjesë e vogël e punës gjurmuese dhe hulumtuese e tij është shndërruar në libra, kumtesa apo monografi, çfarë tregon se arkiva e tij është e vyer dhe e begatë për botime të tjera në të ardhmen.Një pjesë tjetër e rëndësishme e profili të tij është fusha studimore, një fushë shumë planëshe në letërsi, në folklor, në histori, në gjuhësi, në letërsinë e kultivuar dhe referimet në mediume të shumta mbi librat dhe botimet e kaluara dhe ata bashkëkohore.

Profesor Bardhosh Gaçe është një studiues klasik, me një njohje të thellë të letërsisë së vjetër shqipe, kryesisht atë arbëreshe, të letërsisë së shkruar dhe botuar në Kosovë, por dhe të letërsisë moderne, mendim të cilin ai e ka sjellë në mendimin letrar, recensional, por dhe të kritikës përmes një ridimensionimi vlerash. Përmes penës së tij, lexuesi, studentët e filologjisë kanë marrë njohuri të çmuaraj për shkrimtarë dhe poetë të cilët pas refuzimit të gjatë të rendit totalitar, poetë dhe shkrimtarë, të cilët pavarësisht konteksteve kohore kanë pasur dhe kanë një kontribut të rëndësishëm për letërsinë shqiptare.

Nën opinion e një mendje të lirë, si profesor Bardhosh Gaçes janë prurjet studimore dhe mendimit kritik si Fishta, Koliqi, Camaj, Haxhiademi, Xhagjika, poetët Vilson Blloshmi dhe Genc Leka, Musine Kokalari, Petro Marko, Ali Asllani, Daut Gumeni, por leximet tekstuale thellësisht dhe mbi koncepte korrekte të poezisë së Fatos Arapit, mbi problematikën, metaforën, figurën, tekstin dhe kontekstin e poezisë së Arapit, mendoj se përbën një kontribut madhor dhe të rëndësishëm në ridimensionimin e poetit dhe të nevojës për ta rilexuar atë Prof. Gaçe leximet e tij i ka shoqëruar me studime, mendim profesional dhe sugjerues duke qenë një studiues korrekt dhe bashkëpunues, duke potencuar se mendimi kritik dhe recenca e bën leximin e një libri më të plotë dhe më valorizues.

Një vlerë jashtëzakonisht e madhe, që i ka ardhur dhe i vjen dijes letrare dhe filologjike nga punët e prof. Bardhosh Gaçes, janë studimet dhe interpretimet në fushën e folklorit dhe gjuhësisë, dialektologjisë si :Shaban Demiraj, Emil Lafe, Xhevat Lloshi, Idriz Ajeti, Gjovalin Shkurtaj, Jul Variboba, Jeronim De Rada, Mateo Mandala, Francesko Altimari, Shaban Sinani, Rami Memushaj; studimet në fushën e historisë për figurën komplekse të Babait të Pavarësisë, ku shquan profili i patriotit dhe mendjendriturit Ismail Qemali, i njohur ndryshe dhe si Plaku i Vlorës, Lufta e Vlorës e vitit 1920, si njëra nga luftërat me peshë në historinë e popullit shqiptar, por dhe të popujve ballkanik, punimet, shkrimet publicistike, recencat, në prurjet e figurave të rëndësishme të Vlorës dhe krahinave të saj, si Osman Haxhiu, Spiro.J Koleka ,Memo Mete Brati, Hamza Isai dhe Beqir Velo. Një temë e tillë e mprehtë, zë një vend të rëndësishëm në “Vlora: fjalor enciklopedik”, me ç’rast studiuesi i njohur i historisë dhe monografisti i shquar Bardhosh Gaçe ka mundur të sjellë të gjithë figurat e njohura historike dhe personalitetet historike të kohëve të vona të Vlorës, si një qendër e madhe historike, kulturore, universitare dhe urbane e kohëve moderne.

Profesor Bardhosh Gaçe ka një profil të shquar studiuesi dhe intelektuali të epërm. Krahas punës së mësuesit, punonjësit shkencor, ekspeditistit dhe drejtuesit të rëndësishëm të institucioneve kulturore tashmë ushtron punën e pedagogut në Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë, një përvojë të cilën e ka ushtruar si lektor në disa universitet të vendeve të tjera Ballkanike dhe Europiane, kryesisht në fushën e etnologjisë, folklorit dhe letërsisë shqipe. Ligjeron etnokulturën, letërsinë për fëmijë, letërsinë e vjetër shqipe, letërsinë arbëreshe, letërsinë e Rilindjes, letërsinë Moderne Shqipe.

Erudit, një personalitet dhe lektor i hapur, debutues, përçues i gjurmimeve shkencore, stimulues dhe bashkëpunues, referent i rëndësishëm i një informacioni të gjerësishëm në mendimin dhe debatin për çështjet e fushave të caktuara, njohës dhe mbështetës i talenteve të reja në letërsi, krijimtari, hulumtime shkencore në fusha të ndryshme, profesor Bardhosh Gaçe është një nder dhe një fat i mirë për çdo auditor ku ai lektoron dhe për çdo brez studentor që kalon në komunikimin me të.

Duke mbetur një figurë emblematike, profesor Bardhosh Gaçe përbën ndoshta profilin më të plotë, ku etnologu, studiuesi dhe pedagogu pleksen dhe konvergojnë në dijen bashkëkohore shqiptare që nga auditori deri në zonën e epërme akademike.Njohja me profesor Bardhosh Gaçen, aq më tepër bashkëpunimi me të është një mundësi më shumë për të hyrë dhe dashuruar botën e letërsisë, shkencës dhe humanizmit.Në këtë 70 – vjetor të lindjes së këtij dijetari te cmuar , Senati Universitetit “ Ismail Qemali “ dhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës, e nderuan edhe me titullin e lartë “ Profesor Emeritus “ .

Tiranë, mars 2025

(Marrë nga ExLibris)

Nga babai apo nëna? Shkenca sqaron nga kush e trashëgon inteligjencën fëmija

Shkenca e konfirmon: inteligjenca e fëmijëve varet kryesisht nga gjenet e nënës. Një studim i Universitetit të Kembrixhit ka zbuluar se gjenet që lidhen me aftësitë mendore kalohen përmes kromozomit X, të cilin gratë e kanë dyfish më shumë se burrat.

Kjo do të thotë se fëmijët kanë më shumë gjasa të trashëgojnë aftësitë e tyre intelektuale nga nëna sesa nga babai.

Studiuesit analizuan përbërësit gjenetikë dhe biokimikë të trurit, duke vërtetuar se gjenet e nënës ndikojnë ndjeshëm në zhvillimin e strukturave cerebrale që lidhen me të menduarit dhe zgjidhjen e problemeve.

Përveç faktorëve gjenetikë, edhe marrëdhënia mes nënës dhe fëmijës luan një rol kyç. Fëmijët që rriten me mbështetje dhe dashuri nga nëna e tyre zhvillojnë më shumë kureshtje dhe aftësi mendore, shkruan A2 CNN.

Ky studim ka nxitur debat në komunitetin shkencor, ndërsa kërkime të tjera e kanë mbështetur këtë teori. Megjithatë, ekspertët theksojnë se inteligjenca nuk varet vetëm nga gjenet, por edhe nga mjedisi, edukimi dhe përvoja e jetës.

Pra, ndërsa trashëgimia gjenetike nga nëna është një faktor i rëndësishëm, zhvillimi i trurit është një proces kompleks që ndikohet nga shumë elementë.

Shkencëtarët kanë zbuluar një kontinent të humbur 140 milionë vjeçar të fshehur nën Evropën Jugore

Studiuesit kanë zbuluar një kontinent të humbur prej kohësh që është varrosur nën Evropën Jugore për rreth 140 milionë vjet . E njohur si Adria e Madhe , kjo tokë dikur e madhe shtrihej në atë që tani është Evropa dhe pjesë të Lindjes së Mesme. Zbulimi, i bërë nga një ekip nga Universiteti i Utrecht-it, hedh dritë mbi evolucionin gjeologjik të rajonit dhe zbulon se sa nga vargmalet malore të Evropës, duke përfshirë Alpet dhe Apeninet, janë formuar nga mbetjet e kësaj toke të lashtë.

Thelbi i këtij zbulimi qëndron në historinë komplekse tektonike të rajonit të Mesdheut, ku Adria e Madhe u zhyt gradualisht nën koren e Evropës Jugore. Kontinenti, dikur i madh sa Groenlanda, që atëherë është varrosur thellë nën shtresa shkëmbi, mbetjet e saj ofrojnë të dhëna jetike për forcat që formësuan gjeologjinë e Evropës.

Adria e Madhe filloi të formohej rreth 240 milionë vjet më parë dhe u nda përfundimisht nga Afrika e Veriut mbi 200 milionë vjet më parë. Hulumtimi i kryer nga Douwe van Hinsbergen dhe ekipi i tij, i botuar në revistën Gondwana Research , përdori softuer të avancuar për të gjurmuar lëvizjet tektonike gjatë miliona viteve. Ata zbuluan se pjesa më e madhe e Adrias së Madhe u gërvisht gradualisht pasi u detyrua nën mantelin e Evropës Jugore, duke lënë pas mbetje që tani formojnë pjesë të Alpeve, Apenineve, Ballkanit, Greqisë dhe Turqisë .

“Harrojeni Atlantidën,” tha van Hinsbergen, “Pa e kuptuar, një numër i madh turistësh kalojnë çdo vit pushimet e tyre në kontinentin e humbur të Adrias së Madhe”. Në të vërtetë, ndërsa pjesa më e madhe e këtij kontinenti është zhdukur, trashëgimia e tij mbetet e dukshme në terrenet malore të Evropës Jugore.

Studimi i Adrias së Madhe kërkonte analiza të gjera për shkak të kompleksitetit gjeologjik të rajonit të Mesdheut. Ndryshe nga zonat e tjera ku pllakat tektonike zhvendosen përgjatë vijave të qarta të thyerjes, rajoni i Mesdheut është një “rrëmujë” gjeologjike, sipas van Hinsbergen. “Gjithçka është e lakuar, e thyer dhe e grumbulluar,” shpjegoi ai, duke vënë në dukje se si këto ndërveprime komplekse e bëjnë të vështirë gjurmimin e kufijve tektonikë dhe studimin e lëvizjeve të pllakave me kalimin e kohës.

Duke përdorur të dhëna sizmike, ekipi i van Hinsbergen ishte në gjendje të rindërtonte historinë tektonike të Adrias së Madhe, duke hartuar sesi pjesë të kontinentit u zhytën thellë në mantelin e Tokës, ndërsa seksione të tjera mbetën në sipërfaqe, duke formuar vargmalet dramatike malore të rajonit. Mbetjet e deformuara të këtij kontinenti të humbur mund të gjurmohen ende në një thellësi prej 1500 kilometrash nën sipërfaqe, ku valët sizmike vazhdojnë të zbulojnë praninë e tij të fshehur.

Zbulimi i Adrias së Madhe ka implikime të thella për të kuptuarit tonë të tektonikës, vullkanizmit dhe tërmeteve. Duke ekzaminuar provat gjeologjike të kësaj mase të humbur tokësore, shkencëtarët mund të fitojnë një kuptim më të thellë të forcave që nxisin formimin e maleve, zhvendosjen e pllakave tektonike dhe se si masat e mëdha tokësore mund të zhduken në mantelin e Tokës gjatë miliona viteve.

Puna e Van Hinsbergen është një kontribut i rëndësishëm në fushën e tektonikës globale, duke ofruar njohuri të reja se si kontinentet ndërveprojnë me njëri-tjetrin, formohen dhe përfundimisht zhduken. Përpjekjet e tij hedhin dritë edhe mbi proceset e vazhdueshme gjeologjike që vazhdojnë të formojnë sot rajonin e Mesdheut.

Ndërsa pjesa më e madhe e Adrias së Madhe tani është e fshehur nën shtresa shkëmbi, historia e saj ofron një pamje magjepsëse në natyrën dinamike dhe gjithnjë në ndryshim të sipërfaqes së Tokës. Ndërsa van Hinsbergen vazhdon të studiojë rajonin, ai mbetet me shpresë se kërkimet e ardhshme do të vazhdojnë të zbulojnë edhe më shumë për këtë tokë të humbur prej kohësh dhe forcat që formësuan botën moderne.bw

Map Of Greater Adria

Vendosja e Dodonës në vendin e gabuar dhe tjetërsimi i përkatësisë së saj etnike nga pellazge në helene është tjetërsim i historisë dhe i identitetit tonë kombëtar Nga Kujtim Mateli

Vendndodhja e Dodonës dhe përkatësia e saj etnike duhet të ishin në themel të punës së institucioneve shkencore të trojeve shqiptare, por këto institucione deri më sot kanë heshtur, megjithëse Dodona kudo që të ndodhet, është qytetërim dhe histori e rëndësishme e popullit shqiptar. Më parë se t`i vendosësh Dodonës një vendndodhje të re, duhet të rrëzosh pretendimin ekzistues që ka një pranim të gjerë që Dodona ndodhet në jugperëndim të Janinës, në luginën e Carakovistës. Ky pretendim është i pranuar nga disa institucione shkencore evropiane, përfshi dhe Akademinë e Shkencave të Shqipërisë. Si prova të pranimit nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë mund të sillen librat e saj mbi historinë e Shqipërisë dhe Fjalori Enciklopedik Shqiptar, zëri Dodona, që e vendosin në jugperëndim të Janinës, në luginën e Carakovistës.
Po a mund të flasësh për vendndodhje të reja të Dodonës pa rrëzuar me prova dhe fakte këto pretendime të botës akademike, sidomos evropiane? Në vështrim të parë të duket se kjo është e pamundur. Kur disa akademi e mbështesin këtë tezë, do të thotë se mundësia për ta rrëzuar atë është zero. Por e vërteta ekziston ndryshe. Dodonën në luginën e Carakovistës nuk e vendosi mendimi shkencor, por vetë qeveria e Greqisë për ta përdorur si provë në kongresin e Berlinit dhe në qarqet politike evropiane se Dodona e gjetur në luginën e Carakovistës nuk ishte pellazge siç thonë autorët e antikitetit, por helene. Rrjedhimisht Epiri duhej t`i jepej Greqisë, pretendim nga i cili qeveritë e Athinës nuk kanë hequr dorë deri në ditët e sotme. Nëse Karapano, që pretendohet si zbuluesi i Dodonës, do t`i përkiste botës shkencore, do të kishte shkuar në ndonjë institucion shkencor në Athinë. Po qeveritë e Athinës pas vitit 1878, e bënë Karapanon ministër duke drejtuar disa Ministri të ndryshme dhe deputet në parlamentin e Athinës për gati 29 vite. Mund të shtojmë se vetë Karapano në profesion nuk ishte historian apo arkeolog, por jurist. Janë pikërisht qeveritë e Athinës, që me peshën e tyre politike, kanë ndikuar që të mos zbardhet e vërteta për vendndodhjen e Dodonës dhe përkatësinë e saj etnike.
Disa studiues dhe adhurues të saj, sidomos ata që e pretendojnë Dodonën në malin e Tomorit në lindje të Beratit, flasin për dy e më shumë Dodona, kur ajo ka qenë vetëm një dhe ishte brenda territorit të Epirit të Vjetër.
Që të jesh serioz në pretendimin se Dodona nuk ndodhet në jugperëndim të Janinës, në luginën e Carakovistës kërkohet:
a-të ballafaqosh të gjitha dëshmitë e autorëve të antikitetit që kanë lidhje me vendndodhjen e Dodonës dhe përkatësinë e saj etnike.
b-të provosh se cilat nga gjetjet e luginës së Carakovistës mban mbishkrimin se ai qytet i përkiste Dodonës ose, nëse hyjnia që nderohej atje ishte ajo e Di Dodonen që jepet nga të gjithë autorët e antikitetit.

1 Teza e Sami Frashërit: Dodona nuk ndodhet në jugperëndim të Janinës

Pas një pune më shumë se 10-vjeçare, në vitin 2011, botova librin e parë studimor “Dodona ndodhet në Dëshnicë të Përmetit I” duke e kundërshtuar vendndodhjen e pretenduar nga Konstandin Karapanos dhe pasuesit e tij: Evangjelides dhe Dakaris, dy arkeologët kryesorë që kanë kryer gërmime arkeologjike gjatë shekullit XX. Me gjithë pranimin në opinionin publik të studimit tim gjatë promovimeve që bëra në Tiranë dhe Këlcyrë, por edhe në shtypin e shkruar, nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë më erdhi një kundërshtim i çuditshëm dhe misterioz:
Akademik Muzafer Korkuti, Qeveria financon vepra diletante: “Këto që dëgjojmë e shohim sot se do të ngrihet një monument tjetër i pavarësisë në Tiranë më duken si ato diletantizmat e atyre që Dodonën antike 1500-vjeçare duan ta çojnë në kalanë e Këlcyrës…
Siç përmenda më sipër rastin e tempullit të Dodonës, që disa thonë se është në mal të Tomorit apo në Këlcyrë. Jo. Dodona është atje ku thotë se e ka parë me sytë e tij Ismail Qemali, që është shënuar në albumin e Kristo Frashërit”. (Muzafer Korkuti, gazeta “Shqiptarja.com”, datë 19 prill 2012)
Se si mund ta shikonte Ismail Qemali një qytet që atëherë ndodhej nën rrënoja, këtë mund ta thotë vetëm Akademia e Shkencave të Shqipërisë. Po me këtë deklaratë Akademia e shkarkoi përgjegjësinë nga institucioni i saj duke bërë përgjegjës Themeluesin e Shtetit Shqiptar. Po kjo përgjegjësi nuk mund t`i mbartet një politikani siç ishte Ismail Qemali, por bie pikërisht mbi vetë Akademinë e Shkencave që paguhet nga taksapaguesit dhe që e ka për detyrë të zbardhë dhe të mbrojë të Vërtetën.
Po si zbardhet e Vërteta?
Me studime shkencore dhe debate midis pjesëtarëve të institucioneve, por dhe me studiues të tjerë jashtë institucioneve që interesin për Dodonën e kanë shprehur me librat e tyre studimorë. Akademia e Shkencave të Shqipërisë nuk e ka një studim qoftë dhe disa faqesh në lidhje me Dodonën, kur fqinji ynë jugor dhe bota akademike evropiane organizojnë çdo vit sesione dhe konferenca shkencore për ta mbajtur Dodonën në vendndodhjen e gabuar dhe tjetërsimin e etnisë nga pellazge në helene.
Pretendimin e vendndodhjes së Dodonës në jugperëndim të Janinës e ka kundërshtuar shkencëtari dhe dijetari ynë i madh me përmasa evropiane Sami Frashëri: “Dodona ka qenë një qytet në Epirin e vjetër, d.m.th. në Vilajetin e Janinës, i shquar me tempullin e pashëm dedikuar adhurimit të Jupiterit, Atit të hyjnive. Vendi i këtij qyteti dhe tempulli akoma nuk është diktuar si duhet. Z. Karapano prej Arte, prezanton se, pas disa gërmimeve dhe vjetërsinave arkeologjike të zbuluara ndërmjet Janinës dhe Artës, Dodona duhet të jetë atje e për këtë ka botuar edhe dy broshura; por ky vend nuk pajton me karakteristikat që na njoftojnë Omiri, historianët e poetët e tjerë të lashtë, të cilët e karakterizojnë Dodonën me frazat: “shumë në veri”, “tepër e ftohtë dhe me borë” dhe “shumë e lartë”. Mirëpo gërmadhat që ka zbuluar z. Karapano janë në një fushë të ulët ku bora nuk qëndron gjatë.” (Sami Frashëri Enciklopedia (“Kamus al-a’lam”), vëll. III, faqe 2172 zëri Dodona)
Po a bëri Akademia e Shkencave e Shqipërisë ose ndonjë institucion tjetër shkencor një debat për hipotezën e Sami Frashërit? Përgjigjja është se nuk e ka bërë deri më sot dhe vështirë ta bëjë ky staf akademik i ditëve të sotme.

2 Kur dhe kush e pretendoi Dodonën në luginën e Carakovistës

Dodona është qytet i Epirit të Vjetër që kishte tempullin dhe orakullin më të vjetër, i ndërtuar nga pellazgët, që datohet shumë kohë para Luftës së Trojës.
Në fillim të shekullit të XIX, kërkuesit më të rëndësishëm të Dodonës kanë qenë Pukëvili dhe Liku, të cilët e kërkuan Dodonën në të gjithë hapësirën e Vilajetit të Janinës, por pa sukses. Madje edhe Misioni Arkeologjik Francez, në fillim të viteve 1870 deklaroi se Dodona nuk ndodhet në rrethinat e Janinës.
Si zbulues i Dodonës njihet Kostandin Karapanos, i cili botoi në Paris në vitin 1878 një libër për Dodonën dhe një tjetër me vizatime që u përkisnin gjetjeve të luginës së Carakovistës.
Ja si e fillon librin e tij Karapanos: “Tempulli i Dodonës, megjithë famën e tij, ishte deri tani gati i panjohur. Informacioni që na japin autorët grekë dhe latinë është shumë i paplotë dhe i pamjaftueshëm për të krijuar një ide as se çfarë ishte, as për t`na treguar vendin e saktë të vendndodhjes së tij. Monumentet epigrafike ose figurative që lidhen me këtë tempull që do të kishin shërbyer për të plotësuar informacionet e autorëve antikë, gjithashtu na mungojnë.” (Karapanos, Konstantin, “Dodone e ses ruins”. Paris 1878 page1. Le temple de Dodone, malgré sa célébrité était jusqu’ici presque inconnu. Les auteurs grecs et latins ne nous fournissent que des renseignements très incomplets, et qui ne suffisentni pour nous donner une idée de ce qu ‘il était, ni pour nous indiquer le lieu exact de sa situation……)
Ajo që thotë Karapanos se informacionet që na kanë dhënë autorët e antikitetit është i pamjaftueshëm, nuk është e vërtetë. Janë rreth 20 autorë të antikitetit që kanë shkruar për pozicionin gjeografik të Dodonës dhe topografinë e saj.
Autorët e antikitetit që na kanë dhënë pozicionin gjeografik të Dodonës e kanë vendosur atë në veri të Epirit, në tokën e Molosisë, në kufijtë e Atintanisë ilire dhe malin Tomar të Dodonës si mali që ndante Ilirinë me Epirin.
Të dhënat që na vijnë nga burimet historike dhe arkivat e perandorisë romake janë në kundërshtim me pretendimet e autorëve modernë që e pranojnë Dodonën në mes të Epirit, në jugperëndim të Janinës, në luginën e Carakovistës.
Autorët e antikitetit e kanë dhënë të qartë vendndodhjen e Dodonës:
-Dodona dhe orakulli i saj ndodhen pranë lumit Dodon;
-Dodona shtrihet nga lumi deri në shpat të malit Tomar;
-Dodona ndodhet në veri të Epirit, në tokën e Molosisë, në kufijtë e Atintanisë ilire.
Autorët e gjysmës së parë të shekullit XIX duke e kërkuar Dodonën sipas njoftimeve të autorëve antikë, nuk e kërkonin atë në luginën e Carakovistës, sepse ajo nuk plotësonte asnjë prej kushteve të tyre.
1-Në luginën e Carakovistës mungon lumi. Panajotis Aravandinos (Panayiotis Aravantinos), në librin e tij: “Pragmateia peri Dodonis”, Janinë 1862, fq. 37 duke cituar autorët e antikitetit thotë: “Që lumi Dodon apo Selis kalonte pranë orakullit”. (Didymos Z` 7, H`10, Eustath. Z` 12, H`11).
Ekzistencën e lumit Dodon, në luginën ku ndodhej Dodona, e pranon edhe vetë Konstantin Karapanos në librin e tij: “Dodone e ses ruins” faqe 150, duke cituar dy autorë të antikitetit: Stefan Bizantinin dhe Eustathin: ( Steph. Byz, in v. dodóni et Eustath., Comm. in Homer., II., B ., v. 750)
Po a ekziston lumi në luginën e Carakovistës ku ndodhen rrënojat e qytetit të pretenduara si ato të Dodonës? Sigurisht që jo. Kjo do të thotë që Dodona nuk ndodhet në luginën e Carakovistës, sepse nuk ekziston lumi. Autorët modernë të dy shekujve të fundit (XX-XXI), nuk i përmendin dëshmitë e autorëve antikë për ekzistencën e lumit Dodon, duke e lënë opinionin publik ta pranojë verbërisht ekzistencën e Dodonës në luginën e Carakovistës.
2- Në luginën e Carakovistës rrënojat e qytetit, i pretenduar si Dodona, nuk ndodhen në malin Oliçka. Dy autorë të rëndësishëm të antikitetit, të cilët kanë jetuar në kohën, kur Dodona ekzistonte, Straboni dhe Solinus, dëshmojnë se Dodona ndodhej në trup të malit Tomar. Edhe autorët e gjysmës së parë të shekullit XIX, e pranojnë Dodonën në trup të malit Tomar, prandaj ata nuk e pranonin ekzistencën e Dodonës në luginën e Carakovistës.
Panajotis Aravandinos (Panayiotis Aravantinos), në librin e tij “Pragmateia peri Dodonis, Janinë 1862, fq. 37, thotë: “Dodona ndodhet në shpat të malit Tomar.” ( Στράβ. Η’ 7, Ευστάθ . Η ‘ 9 )”
Një tjetër autor i shekullit XIX, Thomas Smart Hughes, “Travels in Sicily, Greece and Albania”, Volume 1, p. 526, London 1820, duke u mbështetur te gjeografi Strabon thotë: “Mali Tmarus, ose Tomarus, ne e dimë nga Straboni se ishte pikërisht mali mbi të cilin qëndronte Dodona” kurse duke cituar gjeografin tjetër, Solinus, thotë: “Dodona ishte lart në malin Tmarus” (Straboni, Gjeografia, libri 7 (7.11), and C. IVLII SOLINI COLLECTANEA RERVM MIRABILIVM, VII 3 Dodone Tmaro celsa est.)

3 Çfarë vërtetuan gjetjet arkeologjike në luginën e Carakovistës

Natyrshëm lind pyetja: nëse burimet historike vërtetojnë se Dodona nuk ndodhet në mes të Epirit, çfarë vërtetojnë gjetjet arkeologjike?
-I shohim të gjitha gjetjet arkeologjike që arkeologët helenë kanë zbuluar atje që nga Karapanos, Evangjelides dhe Dakaris, nëse në ndonjërën prej tyre, gjendet emri i qytetit të Dodonës. Përgjigjja është se asnjë gjetje arkeologjike nuk ka ndonjë mbishkrim që të vërtetojë se ky qytet i përkiste Dodonës.
-I shohim këto gjetje arkeologjike në rrafshin historik, se cilës periudhë i përkasin. A e ka jetëgjatësinë ky qytet aq sa thonë burimet historike?
Në rrafshin historik ky qytet i luginës së Carakovistës ka jetëgjatësi më pak se dy shekuj, aq sa kanë funksionuar institucionet e epirote. Gjetjet arkeologjike të zbuluara prej Karapanos, Evangjelides dhe Dakaris u përkasin mesit të shek. IV-II para Krishtit, kurse Dodona ka pasur më shumë se XV shekuj jetëgjatësi.
-Tjetër provë e rëndësishme do të ishte që atje të nderohej Di Dodonen (Dodonen, nga emri i qytetit Dodona) ose Di Tmar, Tomar (nga emri i malit në të cilin ndodhej Dodona).
Përgjigjja është se në këtë qytet është nderuar Di Naio, një atribut që i përkiste vetëm këtij qyteti, ashtu si në qytetet e tjera në Epir dhe Iliri që e kanë nderuar hyjninë me atributin e tyre të veçantë si: në Butrint (Buthroto)- Di Soter, qyteti Kasope- Di Soter, qyteti Bylys- Di Tropeos, qyteti Mavrora (Olimpe) Megistos, qyteti Fotike- Di Dodoneen dhe Sarapis, qyteti Pasaron- Di Aresios, qyteti Amantia- Di Boulaios, Ambracia- Di Soter, qyteti i Carakovistës- Di Naio.
Si përfundim mund të themi se numri i dëshmive arkeologjike që ta vërtetojë këtë qytet si atë të Dodonës është zero. Nuk kishte se si të ndodhte që autorët e antikitetit të thonë se Dodona ndodhet në veri të Epirit, kurse ajo të gjendej në mes të Epirit.

4 Qyteti i luginës së Carakovistës ka qenë Seli e Institucioneve Epirote

Pavarësisht se burimet historike e vendosin Dodonën në veri të Epirit, në tokën e Molosisë, disa studiues, sidomos në fushë të arkeologjisë, e pretendojnë akoma Dodonën në mes të Epirit, në jugperëndim të Janinës, në luginën e Carakovistës. Si arsye ata nxjerrin se atje ka gjetje të rëndësishme arkeologjike.
Po çfarë ka në luginën e Carakovistës, në jugperëndim të Janinës?
Atje gjendet një teatër, ndodhet Buleterioni, ndodhet tempulli i hyjnisë Di, akropoli dhe gjetje të tjera arkeologjike që i kushtoheshin hyjnisë Di dhe Dionës. Gërmimet arkeologjike të Karapanos dhe Dakaris kanë vërtetuar se ky qytet i luginës së Carakovistës ka qenë qytet i Institucioneve Epirote.
Atëherë lind pyetja: cilat objekte e bëjnë këtë qytet për ta konsideruar si qytet i Institucioneve Epirote dhe cilat si qytet të Dodonës?
I marrim me radhë:
1-Në këtë qytet ndodhet Buleteroni në përmasat (43.60 m x 32. 50 m, = 1417 m2). Kjo ndërtesë kaq e madhe tregon se numri i përfaqësuesve të zgjedhur të Epirit ka qenë i madh dhe ka përfaqësuar të gjitha qytetet dhe krahinat epirote.
2- Në këtë qytet ndodhet teatri me rreth 17.000 vende, i cili është ndërtuar jo për banorët e këtij qyteti që ka pasur një numër të vogël, por për të zgjedhurit dhe popullin e Epirit që do të ishin të pranishëm, kur merreshin vendime të rëndësishme për jetën e vendit. Duke qenë në zemër të Epirit, u jepte mundësi banorëve të tij që të kishin mundësi të barabarta për të marrë pjesë në mbledhjet popullore. Pra, teatri ka qenë në funksion të institucioneve epirote për të organizuar mbledhjet e përgjithshme të popullit. As atëherë, as tani, njerëzit e religjioneve fetare nuk i mbledhin njerëzit në teatër ose stadiume, sepse nuk bëjnë debat, nuk e diskutojnë ekzistencën e Hyjnisë. Ato janë bërë dhe bëhen me besimtarët, brenda faltores ku njerëzit i besojnë dhe i luten hyjnisë së tyre (sot kisha, teqeja, xhamia etj.)
3-Ky qytet, sa një lagje e qyteteve të tjera të Epirit, (3.5 ha), mbase më i vogli në Epir, nuk mund të ishte njëkohësisht edhe qytet i Dodonës, edhe Seli e Institucioneve Epirote. Sipërfaqja 3.5 ha, nuk mund të kishte më shumë se 100-120 shtëpi, aq sa duheshin ndërtesa hotelerie për të zgjedhurit epirotë (Buleterioni) gjatë mbledhjeve të rregullta që mund të vazhdonin edhe disa ditë, si dhe për ata që ishin të përhershëm me banim në këtë qytet si punonjës në administratën e Institucioneve Epirote dhe punonjës të shërbimeve dytësore si: punonjës tregtie, mirëmbajtës të ndërtesave të qytetit, të mjedisit, etj. Mirëpo autorët e antikitetit e kanë përshkruar Dodonën si një nga qytetet më të rëndësishme të Epirit.
Pseudo-Skimni (Pseudo Scymnus, Circuit of the Earth, v. 445-452) thotë se Dodona është një themelim pellazg (pra jo helen) ku banonin barbarë të përzier (pra popullsi jo helene) deri në afërsi të faltores. Që do të thotë që ky qytet i luginës së Carakovistës, i ndërtuar në përmasa të vogla (3.5 ha) aq sa ishin nevojat për banorët e institucioneve epirote, nuk mund të ishte edhe qytet i Dodonës.
4- Në kohën e Krishterimit, faltorja e Dodonës u kthye në qendër peshkopale, kurse tempulli në kishë. Karapanos që kreu i pari gërmimet arkeologjike, duhej të kishte gjetur në fillim ato gjetje arkeologjike që i përkasin periudhës së Krishterimit dhe të periudhës romake, pastaj ato të mëvonshmet që lidhen me kohën, kur ky qytet shërbente si Seli e Institucioneve Epirote (343/2-168) para lindjes së Krishtit). Mungesa e dëshmive të Krishterimit dhe të periudhës romake, tregon se ky qytet nuk ka lidhje me qytetin e Dodonës.
Pretendimet e Karapanos për vendndodhjen e Dodonës në luginën e Carakovistës, janë kundërshtuar nga disa autorë të rëndësishëm, ku mund të përmendim:
Zoto Molosi, (lindur në vitin 1837, në Dhrovjan të Finiqit, Sarandë-vdiq në Athinë, në maj 1912), është një nga njohësit më të mirë të gjeografisë dhe historisë të territorit që në antikitet quhej Epir. Në librin e tij “Ηπειρωτικαί μελέται” Vol 4, faqe 207, Athinë 1887, duke shkruar për gjetjet arkeologjike të Karapanos në luginën e Carakovistës, do ta kundërshtone ashpër pretendimin se atje ishte zbuluar Dodona : “Këto nuk kënaqin asnjë shkrimtar të ri grek, përveç disa shkrimtarëve të huaj sipërfaqësorë, që nuk e vizituan këtë vend dhe nuk e studiuan truallin e Epirit.”

5 Dodona ka qenë kryeqyteti i Epirit të Vjetër

Nga sa thamë më lart arrihet në përfundimin se Dodona ishte qytet. Pra, nëse duam Dodonën, duhet të gjejmë qytetin e Dodonës i cili shtrihej buzë lumit Dodon (ku ndodhej orakulli) deri në shpat të malit Tomar, sipër të cilit ndodhej faltorja e tempullit. Që do të thotë se sipërfaqja e këtij qyteti ka qenë e madhe, e krahasueshme me qytetet e tjera të Epirit ku sipërfaqja e tyre shkonte mesatarisht deri në 30 ha. Ndërsa Konstantin Porfyrogjeneti (shek. X pas Krishtit) thotë: “…Kryeqyteti i Epirit të Vjetër është qyteti i Dodonës, ku gjendet lisi që flet për misteret e perëndive.” (Koço Bozhori-Filip Liço, Burime tregimtare bizantine për historinë e Shqipërisë, shek X-XV, Tiranë 1975, faqe 18-19)
Qyteti i Dodonës duke u vlerësuar si kryeqytet i Epirit, do të thotë se qytet me këtë emër kishte vetëm një, se rëndësia e tij ishte e madhe në jetën politike dhe fetare të Epirit dhe si çdo kryeqytet kishte një shtrirje dhe popullsi më të madhe se qytetet e tjera.
Duke pasur një numër të lartë shtëpish në kohën e ekzistencës së saj, të cilat në kohën e sotme janë kthyer në rrënoja, identifikimi i Dodonës nuk është i vështirë.
Mbështetur te arshivat e perandorisë romake të cilat malin e Dodonës e quanin mal të përbashkët të Atintanisë ilire dhe Molosisë pellazge, kuptohet qartë që Dodona ka qenë kryeqytet i përbashkët i pellazgëve dhe ilirëve.
Po ku ndodhet Dodona?
Atje ku e vendosin autorët e antikitetit dhe arshivat e perandorisë romake: në veri të Epirit, të tokën e Molosisë dhe në kufijtë e Atintanisë ilire. Dëshmitë e tyre janë aq të qarta, saqë nuk lënë vend për dyshime për vendndodhjen e saj. Gjetja e vendndodhjes së Dodonës është domosdoshmëri, sepse duhet të merret edhe prova materiale e kohës së themelimit të saj deri në kthimin e saj si qendër peshkopale në shek. V-VI pas lindjes së Krishtit, do të mund të vërtetohen fiset që e krijuan atë dhe e mbajtën atë si kryeqendër të përbashkët pellazgo-ilire deri në shkatërrimin e saj si vend i besimit pellazg në fund të shek. IV-t pas Krishtit nga Teodosi I.
Po nëse Akademia e Shkencave e Shqipërisë hesht për arsye që do të mund të zbardhen në të ardhmen dhe nuk ka ndërmend të flasë, fatmirësisht trojet shqiptare kanë edhe tre institucione të tjera shkencore.
Në Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës dhe Akademia e Shkencave e Kosovës, kurse në Shkup: Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve.
Këto institucione shkencore në Prishtinë dhe Shkup, kanë po aq përgjegjësi sa edhe Tirana. Atdheun e kemi të përbashkët, po kështu dhe identitetin dhe historinë. Nuk mund të ecet me një histori dhe identitet të cunguar duke lënë jashtë historisë së popullit shqiptar Dodonën, të paktën 2000 vjeçare, e cila shënjoi një pikë kulmore, nga më të vjetrat dhe më madhështoret, në qytetërimin dhe historinë e njerëzimit.
Tiranë, mars 2025

Inteligjenca artificiale ndihmon në zgjidhjen e një prej mistereve më të mëdha të arkeologjisë

Për shekuj me radhë, modele të gjera dhe të ndërlikuara të gdhendura në tokë kanë habitur arkeologët, por tani, inteligjenca artificiale (AI) po ndihmon për të thyer një nga enigmat më të mëdha të arkeologjisë. Duke punuar së bashku me shkencëtarët e IBM, studiuesit po përdorin AI për të analizuar dhe interpretuar pjesë të mëdha të imazheve ajrore , duke zbuluar gjeoglife të fshehura dhe duke ofruar njohuri të reja për qëllimin e modeleve të lashta. Ky zbulim, i theksuar në një artikull nga BBC Science Focus , po revolucionarizon mënyrën se si arkeologët u qasen mistereve të lashta, duke i lejuar ata të përpunojnë të dhënat më shpejt dhe me efikasitet se kurrë më parë.

Zbulimi erdhi kur arkeologët, të udhëhequr nga Prof Masato Sakai nga Universiteti Yamagata , filluan të aplikonin AI në peizazhin e shkretëtirës së gjerë të rajonit Nazca. Sistemet e inteligjencës artificiale të trajnuar për të njohur gjeoglifet në imazhet ajrore identifikuan mbi 300 gjeoglife të rinj figurativë në vetëm gjashtë muaj, pothuajse duke dyfishuar totalin e njohur më parë. Aftësia e AI për të përpunuar sasi të mëdha imazhesh satelitore, dronësh me shpejtësi rrufeje po revolucionarizon mënyrën se si arkeologët kryejnë sondazhe. Kjo metodë ka përshpejtuar në mënyrë dramatike procesin e zbulimit, duke i lejuar studiuesit të identifikojnë gjeoglifet që do të kishin dashur vite për t’u gjetur duke përdorur metodat tradicionale të punës në terren.

Duke automatizuar analizën e grupeve masive të të dhënave, AI ka lejuar studiuesit të marrin një pamje më të gjerë të vendeve arkeologjike. Më parë, procesi intensiv i punës i anketimit, hartëzimit dhe analizimit të vendeve kërkonte vite punë manuale, duke kufizuar shkallën e zbulimit. Inteligjenca artificiale i ka hequr këto barriera, duke u mundësuar arkeologëve të zbulojnë modele, struktura dhe veçori që dikur ishin të padukshme për syrin e njeriut. Integrimi i mësimit të makinerive dhe teknikave të avancuara të imazhit po e zhvendos arkeologjinë në një epokë të re zbulimi , ku hartimi në shkallë të gjerë tani është i mundur në një fraksion të kohës.

Linjat Nazca nuk janë i vetmi vend arkeologjik që përfiton nga teknologjia AI. Ndërsa AI vazhdon të evoluojë, ajo po përdoret në një gamë të gjerë projektesh arkeologjike, nga tumat e varreve deri te mbytjet e anijeve . Inteligjenca artificiale shkëlqen në përpunimin me efikasitet të sasive masive të të dhënave, të cilat përndryshe do të mbingarkonin studiuesit njerëzorë. Aftësia e inteligjencës artificiale për të zbuluar modele në zona të mëdha imazhesh ajrore po e bën atë një mjet të domosdoshëm për arkeologët modernë.

Gjatë dekadës së fundit, mjetet dixhitale janë bërë më të integruara në kërkimin arkeologjik. Përparimet e hershme në modelimin 3D dhe sensorin në distancë kanë hedhur themelet për hetimet e drejtuara nga AI. Kalimi nga metodat tradicionale të anketimit në analizat e asistuara nga AI ka zgjeruar në mënyrë dramatike aftësinë për të hartuar, regjistruar dhe vizualizuar vende historike në zona të paarritshme më parë. AI tani po përmirëson saktësinë e zbulimeve arkeologjike, duke ofruar njohuri të reja mbi përdorimin e peizazhit, modelet e vendbanimeve dhe evolucionin kulturor përgjatë periudhave të ndryshme kohore.

Potenciali i AI në arkeologji nuk kufizohet vetëm në Linjat Nazca. Inteligjenca artificiale është përdorur në rajone të ndryshme për të lokalizuar vendbanimet e lashta, kodrat dhe mbytjet e anijeve, veçanërisht në zonat që janë të vështira për t’u aksesuar ose ku puna në terren është e kufizuar. Një projekt i tillë, një bashkëpunim midis arkeologëve dhe specialistëve të inteligjencës artificiale, kombinoi mësimin e makinerive me sensorin në distancë për të ndihmuar në zbulimin e kodrave – vendbanimet e mbyllura të gjetura në majat e kodrave – bazuar në të dhënat e vëzhgimit ajror. Ky bashkëpunim tregoi se si AI mund të identifikonte modele në peizazh që do të ishin pothuajse të pamundura për t’u zbuluar duke përdorur metoda konvencionale.

Përveç identifikimit të qyteteve ose vendbanimeve të humbura, AI ka ndihmuar arkeologët të identifikojnë objektet kulturore, rrënojat e lashta dhe ndryshimet mjedisore që ndikuan në migrimin njerëzor. Në rajonet ku konflikti ose moti ekstrem e bëjnë të rrezikshme punën në terren, AI është bërë një mjet jetik për kryerjen e kërkimeve arkeologjike nga distanca. Analiza e fuqizuar nga AI i lejon studiuesit të nxjerrin informacion nga fotografitë ajrore, skanimet LiDAR dhe hartat historike, duke bërë të mundur studimin e vendeve që më parë ishin të paarritshme.

Ndërsa AI po provon të jetë një aset i vlefshëm në arkeologji, nuk është pa sfida. Prof Masato Sakai dhe ekipi i tij shqyrtuan mesatarisht 36 sugjerime të krijuara nga AI për të gjetur një gjeoglif të vlefshëm. Përkundër kësaj, shpejtësia e madhe me të cilën AI përpunon të dhënat u mundëson arkeologëve t’u japin përparësi pistave premtuese, duke siguruar që përpjekjet e tyre të drejtohen drejt zbulimeve më të rëndësishme. Evolucioni i shpejtë i mjeteve të drejtuara nga AI vazhdon të përsosë saktësinë e kërkimit arkeologjik, duke çuar në strategji më efikase gërmimi dhe përpjekje ruajtjeje.

Aplikimi i AI në arkeologji është ende në fazat e hershme, por potenciali i tij tashmë po bëhet i qartë. Ndërsa këto teknologji përmirësohen, ato do t’u mundësojnë arkeologëve të zbulojnë qytetërime të fshehura, artefakte të humbura dhe peizazhe të harruara prej kohësh. Kombinimi i AI, mësimi i makinerive dhe sensori në distancë jo vetëm që përshpejton zbulimet, por gjithashtu siguron që vendet e rrezikuara të identifikohen dhe ruhen përpara se të humbasin përgjithmonë. Inteligjenca artificiale nuk po i zëvendëson arkeologët – po rrit aftësinë e tyre për të eksploruar, analizuar dhe mbrojtur historinë e përbashkët të njerëzimit.

Kjo fazë e re e eksplorimit arkeologjik, e drejtuar nga AI, po ofron një pamje të paprecedentë në qytetërimet e lashta. Duke zhbllokuar modelet dhe strukturat e fshehura nën sipërfaqe, AI po transformon mënyrën se si studiuesit studiojnë të kaluarën. Ndërsa këto përparime teknologjike vazhdojnë, arkeologët janë në prag të zbulimit të mistereve që kanë mbetur të pazgjidhura për shekuj. sn

A e ndau vërtet Moisiu Detin e Kuq? Ekspertët zbulojnë një bazë shkencore për historinë biblike

Të krishterët dhe hebrenjtë e konsiderojnë ndarjen e Detit të Kuq nga Moisiu si një nga mrekullitë më mbresëlënëse të Zotit, por a është me të vërtetë kështu? Kërkime të reja tregojnë se mund të ketë një bazë shkencore për këtë mit fetar.

Sipas tregimit biblik, Moisiu urdhëroi ujërat më të thella të Detit të Kuq të hapnin një rrugë për izraelitët që të arratiseshin nga faraoni shtypës egjiptian, trupat e të cilit më pas u përpinë nga dallgët e fuqishme që u kthyen me forcë.

Megjithatë, arritja e kësaj mrekullie nuk do të kërkonte domosdoshmërisht ndërhyrje hyjnore, sipas ekspertëve të Qendrës Kombëtare për Kërkime Atmosferike.

Ata pretendojnë se erërat që fryjnë me shpejtësinë dhe këndin e duhur mund të kishin hapur një kanal, duke lejuar njerëzit të kalonin në këmbë, dhe më pas të përmbysnin këdo që i ndiqte, me forcën e një cunami, sapo erërat të ndaleshin.

Oqeanografi Carl Drews i tha Daily Mail: “Kalimi i Detit të Kuq është një fenomen mbinjerëzor që përfshin një komponent natyror, mrekullia qëndron në momentin e duhur.

Modelet kompjuterike parashikojnë se një fenomen i tillë do të kërkonte erëra me shpejtësi mbi 100 km/h që të godisnin ujin me një kënd shumë specifik, duke hapur një tunel uji 5 kilometra të gjerë.

“Kur një erë e fortë fryn drejt jugut nga koka e Gjirit për rreth një ditë, uji shtyhet drejt detit, duke zbuluar kështu fundin që më parë ishte nën ujë,” tha Nathan Paldor, një shkencëtar i oqeanit nga Universiteti Hebraik i Jerusalemit.

Tregimi për ndarjen e Detit të Kuq mendohet të ketë ndodhur në Gjirin e Akabës, që ndan Gadishullin Sinai të Egjiptit nga Arabia Saudite dhe jugu i Jordanisë. Kjo pjesë e Detit të Kuq është një nga më të thellat, me një thellësi maksimale prej 1800 metrash.

Megjithatë, kërkimet gjeologjike hedhin poshtë këto pretendime, pasi as erërat më të forta nuk mund të ndihmonin njerëzit të kalonin Gjirin e rrezikshëm të Akabës.

Historia gjithashtu pohon se erërat që ndanë detin vinin nga lindja, ndërsa llogaritjet shkencore specifikojnë se era do të duhej të vinte nga jugperëndimi.

Në vend të kësaj, arkeologët kanë propozuar vende alternative për një fenomen ekstrem të motit që mund të shpjegojë mrekullinë e Moisiut.

I vendosur midis Egjiptit dhe gadishullit, Gjiri i Suezit është vetëm deri në 30 metra i thellë dhe me një fund relativisht të sheshtë, të cilin baticat e forta në këtë pjesë janë të njohura për ta zbuluar.

Bruce Parker, ish-shefi shkencëtar i Administratës Kombëtare të Oqeaneve dhe Atmosferës (NOAA), beson se Moisiu përdori njohuritë e tij për baticat për të shpëtuar izraelitët nga Egjipti.

“Moisiu kishte jetuar në shkretëtirën aty pranë në vitet e tij të hershme dhe ai dinte se ku karvanët kalonin Detin e Kuq në baticë të ulët,” shkroi Parker për The Wall Street Journal në vitin 2014.

“Ai njihte qiellin e natës dhe metodat e lashta për të parashikuar baticat, bazuar në pozicionin e hënës dhe sa e plotë ishte ajo.”

Megjithatë, teoria e Suezit nuk mbështet pretendimin në Librin e Eksodit se erërat që ndanë detin vinin nga lindja.

Në një raport të publikuar në PLOS One, Drews propozoi në vend të kësaj Liqenin e Tannis në deltën e Nilit si vendin më të mundshëm për ngjarjen biblike, duke përputhur përkthime alternative të Biblës Hebraike që i referohen një deti me “zvarranikë”, dhe jo “Detit të Kuq”, të cilët rriten dendur në ato ujëra të kripura.

“Modelimi i oqeanit dhe një raport nga viti 1882 tregojnë se erërat e forta mbi deltën lindore të Nilit do të largonin rreth dy metra ujë, duke zbuluar përkohësisht tokën e thatë,” tha studiuesi i oqeaneve, falë strukturës unike të liqenit që ofron “një mekanizëm hidraulik për ndarjen e ujërave.”

Pavarësisht teorisë së tij shkencore të besueshme, Drews pranoi se besimi i tij e ka bërë atë të besojë se historia është gjithsesi një mrekulli.

“Personalisht, jam një luteran që gjithmonë kam kuptuar se feja dhe shkenca mund dhe duhet të jenë në harmoni,” tha ai.

“Është e drejtë dhe e përshtatshme për një shkencëtar të studiojë komponentët natyrorë të këtij rrëfimi.” / Daily Mail – Syri.net

IA-ja mund të përkthejë gjuhën 5000-vjeçare, duke kursyer kohë dhe duke sjellë njohuri historike

Dhjetëra mijëra pllakëza me kuneiform janë duke pritur të përkthehen. Nuk është një detyrë e lehtë; gjuha e lashtë bazohet në piktograme me formë pykash dhe përfshin më shumë se 1000 karaktere unike që ndryshojnë sipas epokës, gjeografisë dhe shkruesit individual.

Por deshifrimi i këtyre piktogrameve mund të jetë një detyrë me rëndësi të madhe kulturore dhe historike. Kuneiformi u shfaq rreth 5000 vjet më parë në Mesopotami, në atë që sot është Iraku. Është një nga katër gjuhët e njohura si “të paprekura”, sisteme shkrimi pa ndikime të njohura nga asnjë tjetër. Disa tabela të përkthyera kanë zbuluar përmbajtje aq të zakonshme sa një regjistër inventari për transportin. Të tjera kanë qenë më të thella, si “Epi i Gilgameshit”, vepra e parë e njohur letrare.

Këto përkthime, të bëra nga një numër relativisht i vogël individësh që njohin gjuhën, kanë kërkuar shumë punë, dhe ndoshta edhe pak hamendësim. Deshifrimi i një kompleksiteti të tillë do të ishte puna ideale për inteligjencën artificiale, menduan disa studiues nga Universiteti Cornell, të cilët, së bashku me kolegë nga Universiteti i Tel Avivit, krijuan një sistem për këtë qëllim. Ata e raportuan këtë në një punim që do të prezantohet në një konferencë në prill 2025.

IA-ja deshifron tabelat e lashta

Ekipi kërkimor zhvilloi një sistem që kapërcen shumë pengesa që paraqesin variacionet në përkthim.

“Kur shkon pas në botën e lashtë, ka një variabilitet të madh në format e karaktereve,” tha Hadar Averbuch-Elor, profesoreshë e shkencave kompjuterike në Cornell, në një deklaratë për shtyp. “Edhe për të njëjtin karakter, pamja ndryshon me kalimin e kohës, dhe kështu është një problem shumë sfidues të deshifrosh automatikisht se çfarë do të thotë karakteri.”

Sistemi kompjuterik lexon fotografi të tabelave prej balte me kuneiform, pastaj i rregullon duke vendosur kompjuterikisht imazhet mbi ato me veçori të ngjashme, ku kuptimi është i njohur. Për shkak se sistemi i përshtat automatikisht të dy imazhet derisa të “përputhen” digjitalisht, ata e quajtën sistemin ProtoSnap.

Çfarë mund të mësojmë nga tekstet e lashta

Në punimin e tyre, studiuesit demonstruan se karakteret e “kapura” mund të përdoren për të trajnuar sistemin për të parë ngjashmëri të tjera midis karaktereve të tjera më vonë në proces, atë që ata e quajnë downstream. Kur sistemi mori një trajnim të tillë, ProtoSnap funksionoi shumë më mirë në njohjen e karaktereve kuneiforme, madje edhe atyre të rralla ose me shumë ndryshime, sesa përpjekjet e mëparshme të IA-së.

Ky përparim mund të ndihmojë në automatizimin e procesit të leximit të tabelave, duke kursyer një sasi të madhe kohe. Ai gjithashtu mund të ndihmojë studiuesit të krahasojnë më mirë shkrimet nga kohë të ndryshme, qytete dhe autorë të ndryshëm. Por më e rëndësishmja, do të përshpejtonte ndjeshëm procesin e përkthimit, duke i dhënë botës qasje në një bollëk shkrimesh të lashta.

“Baza e kërkimit tonë është synimi për të rritur burimet e lashta që kemi në dispozicion dhjetëfish,” tha Yoram Cohen, bashkautor dhe profesor i arkeologjisë në TAU, në deklaratën për shtyp. “Kjo do të na lejojë, për herë të parë, të manipulojmë me të dhëna të mëdha, duke çuar në njohuri të reja të matshme rreth shoqërive të lashta, religjionit të tyre, ekonomisë, jetës sociale dhe ligjore.”

Edhe pse shumë pllakëza të përkthyera ka të ngjarë të tregojnë, për shembull, një faturë për blerjen e bagëtive, disa të tjera mund të përmbajnë llogari historike magjepsëse, apo edhe një epope tjetër të mrekullueshme. / Discover Magazine – Syri.net

Zbret në hënë sonda private “Blue Ghost”

Një sondë private, e pajisur me fshesë elektrike, trapon dhe pajisje të tjera eksperimentale për NASA-n, u ul të dielën në sipërfaqen e hënës. Ky është misioni më i fundit i një sërë kompanish që synojnë të bëjnë kërkime në hënë përpara misioneve madhore me astronautë.

Sonda “Blue Ghost” e kompanisë “Firefly” zbriti nga orbita hënore drejt një krateri në atë që njihet si pjesa më e afërt e hënës me Tokën ose që është gjithmonë përballë planetit tonë dhe mund të shihet me sy të lirë.

Qendra e kontrollit të fluturimit në Teksas konfirmoi uljen me sukses të sondës. Sonda “Blue Ghost”, që mban emirin e specieve të rralla të xixëllonjave, u lëshua nga Florida në muajin janar në një raketë të kompanisë SpaceX.

Dy kompani të tjera pritet të ndërmarrin misione të ngjashme gjatë javëve në vazhdim. Misionet e reja drejt hapësirës u paraprijnë planeve të NASA-s për kthimin e astronautëve në hënë dhe synimeve për zgjerimin e eksplorimeve të hapësirës së largët.

Mark Belan – Përbërja e Universit (Infografikë), 2024- Nga S. Guraziu

…bazuar në këtë infografiken, universi madje as që e përmend Amerikën, Evropën, Putinin, Trumpidentin, Orientin, Azinë, Afrikën, Oksidentin, specien e njeriut, edhe Toka (si planet) askund, totalisht e padukshme, mund t’jetë ndonjë mikrogrimcë pluhuri diku në askundësi, ndërsa ne vazhdojme me bujën, me poteren politike, me luftrat e me ngatërresat, por sidoqoftë prapë kot, e qartë universi thjesht s’u mërzitka për ne : )

| – – –

…e gjithë historia njerëzore pothuaj sikur është një “luftë e gjaaatë”. Njeriu që nga kur diti për veten, prore duke luftuar, kurrë s’u ndal, as dhe sot e kësaj dite. Filozofikisht, më së thjeshti të thuhet: lufta është “natyra” jonë, dhe e gjithçkaje të gjallë. Metaforikisht aq e lehtë, madje mund dhe ta ndiejmë si vërtetësi, “jeta është luftë”, mbijetesë. Biologjikisht dihet, jeta është vajtje-ardhje napoleonike skenave mikro-dioramike. Frymëmarrja jonë në fakt është rezultat funksional i “luftës”… së një sistemi jashtëzakonisht kompleks, i cili ngërthen miliarda procese, sulme, mbrojtje, kundërsulme, dorëzime, fitore, negociata paqësore, armpushime… sa marramendja.

Qëkur, për “dominionet” e tyre tokësore mes vete luftojnë madje dhe vetë perënditë, atëherë s’do kishte kuptim që njeriu të shtiret “paqësor”, gjoja më pacifist sesa vetë perënditë. Që nga zanafilla, asnjë vegël… e as ato të luftës, as shtizat primitive neandertaleske nuk qenë shpikur kot, kam frikë… as bombat e sotme monstruoze bërthamore. S’e kujt i “duheshin” këto të fundit s’e kam idenë, por thuase një Ares i sherreve dhe i luftrave njeriun kurrë s’do ta lërë të qetë.

S’janë vetëm fjalë (gjoja zhgënjimtare, laicistike), nëse statistikat tingëllojnë sadopak më “afër” shkencës, atëherë sipas G. Elliot (“Twentieth Century Book of the Dead”, 1972 – University Library, Amsterdam) “gjatë periudhës 3360-vjeçare të historisë njerëzore kishte vetëm 227 vjet paqe”.

Dmth. numri i tij sikur na e thotë gjithçka shkurt e troç. Nëse i analizojmë vetëm 3000 e ca vjet, mbi 3000… njeriu thjesht duke luftuar. Siç e shohim, ka tepër shumë dallim 200 vjet paqe me 3000 vjet luftë, fatkeqësisht… kot nëse pandehim do duhej t’ishte e kundërta (3000 vjet paqe), por jo.

Apo, statistika tjetër na thotë: “…nga v. 1500 pes. e deri në vitin 1860 janë nënshkruar mbi 8000 kontrata për paqe, të cilat mesatarisht s’kanë zgjatur më tepër se 2 vite”. Ç’të thuhet tjetër – s’është as nevoja, lufta është thjesht “natyra” njerëzore!

| – – –

[ Senad Guraziu – “Troja Hipotetike – Ilioni Greko-Romak, dhe ‘Nëntë Trojat’ Arkeologjike!” – 2019, Ars Poetica ]

Mark Belan – The Composition of the Universe (Infographic), 2024

***

…based on this infographic, the universe doesn’t even mention America, Europe, Putin, Trumpident, Orient, Asia, Africa, Occident, the universe doesn’t even mention the human species, and Earth (as a planet) also nowhere, totally invisible, could be a tiny speck of dust somewhere in nowhere, while we continue with the fuss, the political uproar, the wars and the confusion, but anyways, it’s clear, the universe simply doesn’t care about us : )

***

Scientists agree that the universe consists of three distinct parts: everyday visible (or measurable) matter, and two theoretical components called dark matter and dark energy.

These last two are theoretical because they have yet to be directly measured – but even without a full understanding of these mysterious pieces to the puzzle, scientists can infer that the universe’s composition can be broken down into the following components:

Dark Energy

Dark energy is the theoretical substance that counteracts gravity and causes the rapid expansion of the universe. It is the largest part of the universe’s composition, permeating every corner of the cosmos and dictating how it behaves and how it will eventually end.

Dark Matter

Dark matter, on the other hand, has a restrictive force that works closely alongside gravity. It is a sort of “cosmic cement” responsible for holding the universe together. Despite avoiding direct measurement and remaining a mystery, scientists believe it makes up the second largest component of the universe.

Free Hydrogen and Helium

Free hydrogen and helium are elements that are free-floating in space. Despite being the lightest and most abundant elements in the universe, they make up roughly 4% of its total composition.

Stars, Neutrinos, and Heavy Elements

All other hydrogen and helium particles that are not free-floating in space exist in stars.

Stars are one of the most populous things we can see when we look up at the night sky, but they make up less than one percent – roughly 0.5% – of the cosmos.

Neutrinos are subatomic particles that are similar to electrons, but they are nearly weightless and carry no electrical charge. Although they erupt out of every nuclear reaction, they account for roughly 0.3% of the universe.

Heavy elements are all other elements aside from hydrogen and helium.

Elements form in a process called nucleosynthesis, which takes places within stars throughout their lifetimes and during their explosive deaths. Almost everything we see in our material universe is made up of these heavy elements, yet they make up the smallest portion of the universe: a measly 0.03%.

Dark energy 68%

Dark matter 27%

Free hydrogen and helium 4%

Stars 0.5%

Neutrinos 0.3%

Heavy elements 0.03%

Data sources

https://astronomy.swin.edu.au/cosmos/C/Chemical+Composition

https://www.visualcapitalist.com/composition-of-the-universe/

Një vështrim tjetër për librin e parë shqip: Meshari i Buzukut dhe Meshari Kroat 1483 – Nga Prof. XHEVAT LLOSHI

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

Një asteroid mund të ketë shpërndarë përbërësit jetikë për jetën në Tokë

Marsi ishte i banueshëm, ja provat

ISS i NASA-s vë në dukje një fenomen të paparë 55 milje mbi tokë që ka kaluar pa u vënë re deri tani

Prof. dr. Bardhosh Gaçe etnologu, studiuesi dhe pedagogu i çmuar- Nga Dëfrim Cani

Nga babai apo nëna? Shkenca sqaron nga kush e trashëgon inteligjencën fëmija

Shkencëtarët kanë zbuluar një kontinent të humbur 140 milionë vjeçar të fshehur nën Evropën Jugore

Vendosja e Dodonës në vendin e gabuar dhe tjetërsimi i përkatësisë së saj etnike nga pellazge në helene është tjetërsim i historisë dhe i identitetit tonë kombëtar Nga Kujtim Mateli

Inteligjenca artificiale ndihmon në zgjidhjen e një prej mistereve më të mëdha të arkeologjisë

A e ndau vërtet Moisiu Detin e Kuq? Ekspertët zbulojnë një bazë shkencore për historinë biblike

IA-ja mund të përkthejë gjuhën 5000-vjeçare, duke kursyer kohë dhe duke sjellë njohuri historike

Zbret në hënë sonda private “Blue Ghost”

Mark Belan – Përbërja e Universit (Infografikë), 2024- Nga S. Guraziu

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

Komentet

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

NEWS LETTER

SOCIAL