VOAL

NJË PEMË HELMUESE – Poezi nga WILLIAM BLAKE – Përktheu KUJTIM MORINA

April 12, 2020

Isha i inatosur me një mik,

ia tregova inatin, ai u zbut

Isha i inatosur me një armik

Nuk ia tregova, ai u rrit

E ushqeva inatin me frikë,

mëngjes dhe darkë me lotët e mi;

e ngroha atë me buzëqeshje

dhe me rrengje të vogla mashtruese

Dhe ai u rrit natë e ditë

derisa mori të mollës shkëlqim;

armiku im e shikonte si ndrinte

se ishte imja, ai e dinte.

Dhe në kopshtin tim e vodhi

kur nata botën e mbuloi,

shoh i gëzuar në mëngjes

armikun tim të plandosur nën pemë.

Ne anglisht: A Poison Tree

Perkthyer nga K Morina.

twitter
Follow
facebook
linkedin

Fjalë kyçe: Kujtim Morina, lotët e mi, William Blake

Komentet

Frymëzimet bodleriane të poezisë së Shuteriqit liceist- Nga Feride Papleka

Në vitet e para të liceut francez të Korçës, një ngjarje e rrallë i trazoi ëndrrat dhe dëshirat e Shuteriqit të ri. Eshtë fjala për « takimin » me librin Les Fleurs du mal (Lulet e së keqes). Vargjet e Bodlerit e tronditën dhe e shtangën. Nuk ishte thjesht magjia ligjëruese dhe përsosuria metrike e poezive, por brenga e thellë dhe përpjekja e poetit për të zbuluar e për të dhënë me art atë që është e veçantë në jetë. Sigurisht Bodleri provoi qysh në moshën kur ishte 7 vjeç « ndjesinë e një fati përjetësisht vetmitar », ngaqë e futën në konvikt se i ati i vdiq dhe e ëma iu martua. Prandaj edhe poezia e tij shpreh një neveri për botën bashkëkohore, e cila e shtyu pastaj drejt një jete prej bohemi. Përmes artit ai u përpoq të jepte konfliktin e njeriut modern të sfilitur nga antagonizmi trup/shpirt. Libri i tij (i ndaluar më 1857 nga drejtësia perandorake pak kohë pasi u botua me një proces të famshëm gjyqësor) paraqiste një botë njëherësh të re e të moçme që prirej nga e bukura në një ndeshje të hapur midis jashtësisë dhe brendësisë. Poeti merrte përsipër në një angazhim thuajse mistik të gjente shenjat ose simbolet e një jete që nuk i është nënshtruar fatalitetit dhe mëkatit.

Liceisti e rilexoi librin me një frymë, madje e kopjoi për gjithë natën se duhej ta kthente në mëngjes. Marramendja ishte po njëlloj. Shumëçka ishte e çuditshmenë atë libër, duke nisur qysh me titullin, thuajse të pashpjegueshëm, me figurat, idetë e duke vazhduar me emrin e poetit, i cili përftoi në sytë e tij formën e madhështisë. Një poet i vetmuar, por solidar me njerëzit e sfilitur. Kjo cilësi e tërheq së tepërmi. Poeti ngrihej edhe kundër perëndisë dhe i lutej satanait të kishte mëshirë : « O satan aie pitié de ma pauvre misère ! » (O satana, ki mëshirë për mjerimin tim të gjorë !). S’mundi të thotë asgjë, por zuri të bridhte nëpër ngjyrat e hirta dhe në tingujt e trishtuar të një hapësire të panjohur. Thellë-thellë liceisti i ri kishte zbuluar ëndrrën e tij : do të bëhej poet. Ishte pesëmbëdhjetë vjeç. Kishte filluar të qëndiste në heshtje ndonjë varg. Por në atë kaos mendimesh e kuptoi se ëndrra e tij për t’u bërë poet kishte pritur atë çast që të shpërthente. Krizalida kishte çelur. Dhe iu vu asaj pune sublime e të mundimshme që quhet krijim poetik. Ajo iu shfaq si skena e transformimeve të mëdha kozmike.

Një mbrëmje të atyre ditëve doli shëtitje vetëm. U ndal në një vend nga mund të shihje tërë qytetin. Iu duk pa jetë, si një send i flakur tutje, shkujdesshëm. Vështroi muzgun, një muzg thuajse vajtimtar, i zymtë si vdekja. Qëndroi një grimë here me sy ngulur në hapësirë, i trishtuar dhe pastaj i ngriti qepallat lart, drejt qiellit të kaltëruar që u shndërrua befas në mavi. Çfarë ishte poezia ? Mbase edhe krenari e shpirtit që farkëtonte një individualitet tjetër. Poezia duhet të pasqyrojë « me ngjyrat, tingujt dhe ritmet, të gjitha bukuritë e universit », thotë Mme de Stael. Por bota kishte ndryshuar përnjëherë. Gjermë tani poezia atij i kishte falur një ndjenjë të gëzuar, kurse poezia e Bodlerit e zhyti në dëshpërim. Gjithçka filloi t’i dukej misterioze : jeta, njerëzit, natyra. Përse poeti i këndonte një fati përjetësisht vetmitar ? Veç kësaj neveria e Bodlerit për botën bashkëkohëse që shfaqej vende-vende në mënyrë të pamëshirshme, i shkaktonte hidhërim. Ai nuk e mohon se u mbush edhe me mëri. Poeti ngrihej kundër Zotit.

Kur e rilexonte kopjen e Les Fleurs du mal në ditët që erdhën, rrëqethej, tjetërsohej, i dukej se edhe ai ishte « i sëmurë ». Qante me dhimbje fshehtas. Ndiente « le mal du siécle »^[1]^* në shpirt. Adoleshenti që ëndërronte të bëhej poet, që nuk dinte se çfarë ishte një qytet i madh, sepse jetonte në një vend ku pak dallim kishte mes qytetit dhe fshatit, nisi të përjetonte atë që nuk e gjente dot në jetë. Në fillim shkroi një poezi kundër poetit heretik, pastaj provoi të riskiconte një poezi me frymë bodleriane për një çupëz korçare që i pëlqente ta shihte. Ai mbushi pastaj radhonj të tërë me poezi. I imagjinonte vetes vuajtje që s’i kishte jetuar. Shën Gjoni me kokën e prerë në manastirin e Shijonit, ishte ai vetë. Gurët e varrit të princit Karl Topia në manastir ishin gjymtyrët e tij të copëtuara. Pra, jeta qenkësh artificiale dhe ai pandehte se kishte hyrë në jetën e vërtetë ! Shkroi pastaj poezinë Kumbonat në të cilën vargu Po sa i shkurtën gëzimi qenka n’dhe ! ishte një konceptim krejt i ri në peizazhin poetik shqiptar. Vajzën që e kishte mahnitur në fëmijëri, e që i kishte hedhur një karafil nga dritarja si në rrëfimet romantike, por që nuk e pa më kurrë se e rrëmbeu vdekja, e përfytyroi si një send të gjallë bukurie që ecën përpara e s’ndalet ose si një trup që fluturon drejt gjithësisë së pafund. Herë të tjera ajo i dilte parasysh si diçka e palëndët, një masë ajrore ngjyrë argjendi që largohej e afrohej. Shkurt ajo u shndërrua në një shpirt kimerik që i qasej pranë për ta ngushëlluar.

Kështu ai filloi të argëtohej me muzën e poezisë natën, ditën, kur kishte çaste të gëzuara, por kryesisht kur ishte i trishtuar ashtu si mjeshtri i tij, Bodleri. Ndonjëherë ai shprehte një vuajtje aq të madhe nëpër poezi, sa mund të mendoje se rrugëdalja e vetme ishte ikja nga kjo botë. Drita e hënës e frymëzonte si të gjithë poetët, por ajo i dukej e zbehtë si fytyra e një meiti. Te bodleriani i ri sidoqoftë ndihet diku një frymë profetike, diçka shkëlqen e nis të thurë një legjendë mes qetësisë : “Sa herë në madhni ngritur unë veten e kam pa, / Dafinat që stolisshin kryet tem, nuk janë tha” (Andërrtari i penduëm).

Shumë shpejt ai bindet për risinë e pakrahasueshme që kishte sjellë porti francez në fushën e krijimit poetik dhe e bën të njohur mendimin e tij në një shkrim teorik të titulluar Iniciatori i poezisë moderne, botuar te Illyria, më 6 maj 1934. Në këtë shkrim ndër të tjera ai thotë : « Në dy numrat e kaluem t’Illyrisë, lexuesit shqiptarë patën rastin e rrallë me shijue disa pjesë të bukura nga « poemthat në prozë » të Baudelaire-it, të përkthyer prej mjeshtrit të njoftun z. E. Koliqi. Kur këndojmë poezinë e Baudelaire-it hyjmë në një botë të re ndjenjash, përfytyrimesh dhe mendimesh ».

Fryma bodleriane i mbush ëndrrat dhe frymëzimet e tij djaloshare. Imazhi i lirisë shpirtërore të Bodlerit e mbërthen fort. Poezitë që shkruan ngjajnë përherë e më tepër si rrëfimet intime të një zemre. Shkurt ato filluan të transmetojnë korrespondencën midis botës së jashtme dhe anktheve të brendshme të shpirtit njerëzor. Autori i tyre boton më 1935 librin poetik « KANGET E RINIS SE PARE », duke u bërë kështu de facto simbolisti i parë shqiptar. Dhe pas një viti, më 1936 boton librin e dytë « KANGE ? ».

KUMBONA

N’qiellin plot dritë e gaz, kur e lëshove,
kumbonë, hymnin e naltë të lindjes s’re
un me nji shpresë të re që në shpirt më zgjove,
e ngrita kangën teme për në re.

Po sa i shkurtën gëzimi qenka në dhe!

Kumbona shpejt lajmoi të zezën zi!
Shif! në ktë ditë të qeshun ti këndon
mbasandaj qan e qesh e prapë vajton
Kumbonë ! Sa fort ngjan me i shpirt të ri !

1933

PENDIM

Asht errët n’zemër teme, vashë e re.
N’at tempull prej mermeri mbretënon
nji qetësi e frikshme si në re,
dhe madhështor, i ftofët ai qëndron.

Po, kur shkel kamba jote në kto shkallë,
gjëmon tempulli i gjithë në t’thellë gjansin!
Gjëmimi ma fort rritet kur ti mbrrinë
ma afër e ma afër, me zjarr në ballë.

Sa i butë qe zani i parë, që lehtë ushtoi!
Sa i egër zani i fundit! Si u dëgjue!
Se kamba e njomë aq shumë shkalla përshkoi,
sa u lodh e në të fundit u dërmue.

U kput, n’rrasë u përpoq…Tempulli i zi
Ndriçoi, ushtini ashpër me nji herë…

1933

DHUNTI

Po thur, o Zanë e ambël, nji kunorë
dafinash gjith njomshti dhe t’dashme erë ;
ti merre e çoja vashës që një herë
s’më harron zemra me kte t’njomën dorë.

Në mos e dashtë, m’i thuej-o se i kam thurë
Një tjetër thurë me zemër, jo me duer.

Kunorë plot madhështi dhe plot shkëlqim
kam thurë, po mbi farë gjaje ajo nuk mbahet;
as duket e as preket, copash s’dahet;
për t’bukur nuk ka shoqe n’rruzullim.

Veç zemra n’jetë, i thuej, mund ta kuptoj,
se plot nji zemër t’gjanë ajo kushtoi.

1934

KANGË

Poetënve Lasgush Poradeci dhe Ernest Koliqi

Pyeta Trandafilin: « Trandafil gjithë erë,
ç’kangë këndon Bilbili?
-Si kallam i çamun u ba zogu i mjerë! »
më tha Trandafili.

Dhe un pyeta Vashën : « Vashë, ç’këndon Bilbili ?
-Bilbili këndon
kangën e Bukuris
dhe të Dashunis,
kur çel Trandafili që ai dashunon ».

Pyeta at’herë Bilbilin : « Thuejmë, Bilbil, ç’këndon ?
Më pa me çudi.
Nalt ia hudhi kangës siç e ka zakon
Dhe m’u tret për fare në gjethin e ri! …

NJË TRANDAFIL PICËRRAK

A thing of beauty is a joy for ever
J. Keats

Kam një trandafil picërrak
në dorë
dhe e shikoj. Lehtë i marr erë
lules së kuqe si gjak,
që i hap fletët e para si kunorë
edhe i mbështjell të tjerat porsi zemër.
Sa e dashun erë
del nga e vogla zemër!

T’besohet brenda saj të ketë
nji botë me një jetë
të qeshun e të lehtë
si trandafili i dashun picërrak?

O trandafil, dhe unë kështu jam si ti !
Në duer m’u thave lehtë, për pak,
pa u ndie.

Fletët t’u thanë,
po erën vdekja ta ka lanë.

O zemr e vogël, o e vogla kunorë,
M’u ba se m’u tha zemra e eme n’dorë.

1934

ANDERRTARI I PENDUEM

Për të sgidhun misteret, që nuk i zgidh njeri,
un, i lodhun e i këputun, i letë e i marrë fëmi,
u mundova…Kuptova se s’ishte për mue gja,
edhe at’herë kërkova një jetë tjetër në jetë.
Rashë n’mister prej misteri! Ktu ku dëshira m’la,
gja nuk kërkoi ta sgidhja dhe un u shplodha i qetë…

Për mue qielli dhe deti, toka, të ri shkëlqim
muerën dhe nuk më folën si at’herë…s’më dhanë mundim.
Ndieva ndriçim’n e tyne dhe u ndieva madhërim!
ndër andrra ngushëlluese, andërrtar i vetmuem,
buzën më gaz un bana dhe pata lumtënim,
atë që, ndër të vërteta, na kërkojmë të verbuem.

Ti vije e më trondisje: « Sa keq, vlla! n’andërr rron! »
Dhe un qesha dhe qesha, të thosha: « S’më kupton! »
Për mue mëshirë, vlla kishe si unë kisha mëshirë
për ty…Sa e ambël asht andrra në jetë, kurrë s’e kuptove!
Inatin që t’mundonte, në sy ta shifja mirë,
se me të vërtetë më doje dhe s’besoj që m’harrove.

Un kam dashun ndër shije, drita, ngjyra e tingllime,
të shueja zjarr’n e shpirtit, po e shova ndër andrrime.
Sa herë n’madhni ngritun unë vehten e kam pa!
Dafinat që stolisshin kryet tem, nuk janë tha:
gjithnji kam për t’i pamun të blerta e të nderueme
un këndoj në mjerime dhe kanga më huton.

Po pse t’mos shuhesh fare në kohën tonë prej zije,
o kangë, o kangë hutuese? O t’ bahesh një kangë zije,
që n’dallgë dhe mundime ti shpirtin t’më dërrmosh?
të më mësosh, kur vllazën kanë lindun në mjerim,
të këndoj kangën e tyne në shpirtin tem djalosh,
të ngushëlloj shpirtin e tyne tue iu ndiell pak gëzim?

ERA

Voici le vent hurlant,
Voici le vent cornant en novembre. *
E. Verhaeren

Era grindet si gratë e këqija
ndër brima e shpella. Hingëllin
si pelat n’grazhd nga uria.
ndër plepa e tela fishkëllin,
era fishkëllin
e ulërin.

Ndër dete e pyje n’valë,
era kumbon,
gjëmon
e zgjon
palë-palë
në fushën e gjanë
tingujt e lanë
n’errësinën që t’frikson.
Vërvit ndër fusha t’verdhat fletë,
fletët e sëmuna dhe jetime,
i çon në mal, në det
plot uturime.
Vërvit e çjerr
leckat grisë
e rrëqisë**,
leckat e bardha e t’murrme, retë,
e nëpër shkrepa i vjerr.

1934

« VERITAS »?

Këndova këngën teme, që shkoi të kërkojë dritën
nëpër skëterrë të jetës, ku shpirti m’qe drithtuem,
Dhe një herë thellë e ndieva shpirtin tem të munduem,
po lot nuk derdha ma.

E ndieva kangën teme, që shkoi të kërkojë dritën
nëpër skëterrë të jetës, të kthehet n’shpirtin tem.
Më tha: « Errsina e jetës, kangtar, kudo më tremb!
S’u gjindka drita ma! »

U shofsh, pra, o kanga e eme, që kot kërkove dritën
nëpër skëterrë të jetës e më erdhe pa ngadhnim!
« Po bota – më tha kanga – nuk do tingllim,
e fjalë t’bukura s’do ma. »

VDEKJA E LYPËSIT

Gjinkalla fushë e pyll e mal shurdhon,
e dielli pjek e djeg. Me shkop në dorë,
nximë në fytyrë, flokët e bardhë si borë,
plaku rrugën e gjatë ma s’po e mbaron.

Katund m’katund e mbushi thesin plot
me grushta misri, tue lypun me i’ lot
të ngrimë n’syun pa dritë, me za të shuem:
-Fëmijtë s’kanë bukë në shpi. Qofshi bekuem!

U kput e s’duroi ma. Buzë një përroi
të thatë u shtri dhe e zu gjumi. Kur fle,
qielli n’perëndim bahet pus. T’shuem’n e shoi
nëpër andrra t’idhta prroi me dallgë pa fre.

1936

MANDOLINA E VJETER

N’at kand të zi, kapicë me vjetërsina,
lecka e hekra, kuti, shishe e pjata,
n’at kand për vorfëni e harresa t’ngrata,
endun me merimanga, mandolina
po qan e qan nji t’vjetër dashuni.

Drunin me zogj fildishi tue këndue
për dashuninë e luleve lulzue,
e ka bre krimbi, qi i kërcllet
dhambët e tij të fshehtë herë pas here
utërin mandolina pa potere,
rrëfen, tue u dridhun lehtë, dhimbjen e vet,
dhe qan e qan nji t’vjetër dashuni.

Ndryshku i ndrydhi telat që kënduen
lumtuni e mjerime. Në mi
nuk fluturojnë bilbilat që adhuruen
bukurinë fluturuese. Ma nuk qan
përmbi la shpirti i vashës në gulçi,
nuk shket kujtimi i tretun i një puthjeje,
as fjala e dashun ma nuk tingëllon,
Në re s’shpërthen furia, nuk gjëmon
dëshprimi. Dhe në sol, fundi i një lutje
u shue dhe u shue përjetë.

Dhe telat mbajnë nji zi
pa fund, tue qa pa ngashërime,
këputë e varë, pa shpirt e pa shkëlqime;
me mandolinën qajnë po at dashuni,
që u shue dhe u shue përjetë.

Kshtu qan kangtari me një kambë në dhetë,
kur s’i gufon ma kanga mu në gji.
Do t’thotë dhimbjen e vet e s’ka fuqi;
i del nga plaga e zemrës një za i shuem
dhe qan, dhe qan kangtari brenda vetë,
se askush se ka dëgjuem.

1935

VDEKJA E PESHKATARIT

N’furtunë deti përzihet, ngrihet, rrëmujë pa fund ;
Përmbi shkambij përplaset, ikën, vjen prap t’thërmohet.
Vala oshëtin, ujnat shkumëzojnë, qielli shkund
rrufe e shi; e gjithë jeta uturin e drithtohet.

Dhe barka e zezë, guaskë e lehtë, kreshtash vërvitet
e në greminë rrëzohet. Peshkatari shtrëngon
zemrën e gjanë si deti, kur vala e mbulon,
dhe merr thellë frymë n’erën vringëlluese, kur në kulm ngjitet.

Vala ia theu lopatën e velën ia coptoi.
Burri lufton së koti me lopatën që i mbeti,
se rrëmuja e rrëmbeu e mbi shkuma e flakroi,
dhe luen, tue iu kërcënue asaj cope t’gjallë, deti.

E rrokullis, mbi maja me fletë shkumuese i bi,
i thyen krahët si hekur, i plas sytë e përgjakun,
i çan gjoksin e nxjerr nji klithmë, tue e flakun
si gur mbi thepa t’mprehtë…Nesër deti n’qetsi

do bjerë e, me kambë zbathët, disa forma njeriu
me vaj do të vijnë të mbledhin mishin e copëtuem.
Nji barkë të re do ngrehë për mort të vet i riu,
do çajë ujnat ku burrat e shpisë me radhë kanë shkuem.

1936

Zgjedhur nga librat poetikë:
Dhimitër S. Shuteriqi
KANGET E RINIS SE PARE”, 1935

Dhimitër S. Shuteriqi
KANGE? 1936

^[1] * Le mal du siécle (fr.) – Sëmundja e shekullit

Marrë nga ExLibris

“Un Mort”- prurja më e re e Kallamatës u promovua në Toronto

TORONTO- Këto ditë dashamirës të letërsisë bashkëkohore shqiptare u mblodhën së bashku për të dhënë disa mendime rreth “Un Mort”-romanit më të fundit të shkrimtarit Arben Kallamata. Takimi u zhvillua në një nga mjediset e “Venetian Banquet Hall” në Vaughan. Nga mënyra sesi ishte konceptuar, mund të them se veprimtaria për këtë libër ishte një risi më vete dhe për këtë merita i takon regjisorit të njohur Gjergji Rita, por edhe më të rinjve si Grejdi Meta apo Tea Haxhillari. Antigoni Papastathi interpretoi me mjeshtëri disa pasazhe nga libri, të shoqëruara këto edhe me pamje filmike nga koha e diktaturës. Gazetari i njohur Genc Tirana u ndal në simbolikën e librit dhe mesazhet e fuqishme që përcjell autori. Hajro Cini vlerësoi lart gramatikën shqipe të autorit, ndërsa Angela Paparizo u ndal në shumë në përshkrimin e karaktereve që ishin sa tërheqës, aq edhe të besueshëm. Në fund lexuesit e shumtë patën mundësinë të blinin nga një kopje të librit me një autograf të nënshkruar nga vetë autori.

Personalisht mendoj se romani “Un Mort” i Arben Kallamatës përbën një prurje të re në letërsinë shqipe. Ka një rrjedhë të natyrshme kronologjike. Me një shënim të shpejtë mund të dallosh që vetëm dy kapituj përshkruajnë ngjarje të ndodhura në vitin 2019, të dyja në malet e Zvicrës, prologu dhe epilogu. Përsa i përket retrospektivës, dy kapituj përshkruajnë ngjarje të vitit 1944 (“Prita” dhe “Këtu ka tradhëti burra”). Mund të them me bindje se në tërësi romani shtjellohet në vitin 1975. Madje mund të them në muajt e parapëlqyer të autorit në Prill dhe në Maj. Vendet e ngjarjes janë: Zvicra, Shqipëria, Italia, Kanadaja, madje edhe Kina e largët. Ndërsa lexoj me kureshtje, nuk mund të rri pa admiruar stilin e veçantë të shkrimtarit. Të shkruarit bukur të gjuhës shqipe- është një nga arritjet më të mëdha të autorit. Gramatika që ai përdor, frazat e qëruara dhe me plot kuptim, sarkazma therëse dhe informacioni në detaje janë disa vlera të tjera të shtuara të veprës. Fantazia e mbështetur në fakte groteske, siç është ajo e bombave atomike që do të vinin nga Kina, apo përshkrimi në detajet më të imëta të ndërtesës së radiotelevizionit shqiptar, të ngjall një ndjesi të lehtë humori, por edhe të bën të mendosh se autori e ka bluar gjatë këtë temë në punishten e tij letrare. Megjithëse historitë e diktaturës pakashumë dihen, Kallamata na sjell një histori tjetër të mbushur me spiunë dhe kode deshifruese, një rrëfim origjinal dhe krejtësisht të tërheqshëm. Rrëfimi rrjedh natyrshëm , megjithë ngatërrimin e kohëve dhe të vendeve, që nga Kanadaja e largët, Kina apo Shqipëria e vogël e viteve shtatëdhjetë.

Ja një paragraf nga kapitulli me të njëjtin titull “Un Mort”:

“Ata luanin poker me një mort. Thuhet se, për të kërcyer tango duhen dy veta, ndërsa për të luajtur poker katër. Ata ishin vetëm tre dhe luanin me një bosh, me një ndenjëse bosh, un mort. Letrat i ndanin për katër dhe i vdekuri imagjinar në ndenjësen bosh nuk hynte kurrë në lojë.” Fq 42. Kjo gjetje artistike i ka dhënë titullin librit. Lojën me një ‘të vdekur”, Komandanti legjendar e udhëheq gjatë të gjithë jetës së vet. Të krijohet përshtypja se kush ulej në ndenjësen e katërt ishte i dënuar; duhej të ishte patjetër manekin, të humbiste para Komandantit, se përndryshe mund t’i ndodhte gjëma, si Mustafa Gjinishit me shokë. Në këtë ndenjëse ulej edhe profesori Perikli Tota, apo Dule Zvërneci, kështu që nuk ishte e thënë të përfundonin të gjithë si Gjinishi. Nuk do të dëshiroja të jepja një përgjigje të prerë për fatet e këtyre personazheve, duke ja lënë lirinë e gjykimit vetë lexuesit. “Minat që shkelnin Beqir Ballukët me shokë do të merrnin në qafë edhe shumë të tjerë, para se t’i hapej rruga e pushtetit Damës maç!”

Nuk e teproj të them, se shqipja e Kallamatës ka sjellë një vepër të arrirë artistike, të cilën e lexon me qejf dhe, pikërisht për këtë arsye, do t’i rezistojë kohës.

Kallamata të jep përshtypjen se është shkrimtar shumë serioz, i cili ka një konsideratë shumë të lartë për veten: kjo shihet nga kujdesi për fjalën, e cila nuk harxhohet kot, por ka vendin dhe kohën e vet. Të krijohet përshtypja që shkrimtari ka hulumtuar gjatë dhe e ka patur në ndërgjegjen e vet për shumë kohë këtë vepër të arrirë, ashtu si piktorët e famshëm që e krijojnë një pikturë për vite me rradhë.

P.Kapllani

Kujtimet e Petro Markos: Vjershën ‘Lotët e mërgimtarit’ e ribotuan te ‘Drita’, por faqosësi gabimisht e futi te cikli që sapo kisha dorëzuar dhe kur e pa Mehmet Shehu tha…

Nga Petro Marko
Pjesa e pestë
Rrëfimet e shkrimtarit të njohur Petro Marko, ish-luftëtari i Brigadave Internacionaliste në Luftën e Spanjës në vitin 1936, dhe më pas edhe i rezistencës antifashiste në Tiranë, tregon prapaskenat e asaj që njihet si Lufta Nacionalçlirimtare dhe pse Koçi Xoxe urrente Enver Hoxhën?! Porosia e Sejfulla Maleshovës: “Kjo është parti terroriste, mos hap gojën, se do e pësosh…”! Përse u dënua Petro Marko dhe kush ishin ata që i’a përgatitën arrestimin dhe kush e ndihmoi pas daljes nga burgu, etj. Pjesë të zgjedhura nga libri “Intervistë me vetveten”, i shkrimtarit të njohur shqiptar Petro Marko, i botuar në fillim të viteve ’90-të pas shëmbjes së regjimit komunist, libër i cili pati një jehonë të madhe në shtypin e kohës, pasi u botua dhe ribotua disa herë, duke shënuar një rekord shitjesh.

NËN DIELLIN E MJEGULLUAR TË LIRIMIT TIM NGA BURGU

Çuditërisht, në vitin 1969 Inasuke Hazama, një piktor i dëgjuar japonez, i cili kishte qenë për vizitë në Shqipëri dhe unë i kisha falur si dhuratë romanin tim (sigurisht shqip), më dërgoi një pako në Lidhje. Në atë pako, ishte romani “Qyteti i fundit”, i ndarë në dy vëllime, i botuar japonisht. Gjithashtu, ishte edhe një gazetë japoneze, në të cilën vlerësohej romani dhe unë, si autor i tij. Më erdhi një letër nga përkthyesi japonez, që çuditërisht, e zotëronte shumë mirë shqipen, i cili më ftonte në Japoni, për t’u njohur dhe për të marrë shpërblimin për romanin. U drejtova në institucionet përkatëse dhe sigurisht mora atë që prisja: përgjigje negative. Kështu, as japonezit të largët, i cili me vlerësoi kaq lart punën, nuk iu përgjigja dot.

Sigurisht, një shkrimtar, kurrë nuk arrin të shkruajë më shumë se pesëdhjetë për qind të atyre veprave që ka ëndërruar, ose planifikuar. Unë ende nuk kam shkruar as pesë për qind të atyre që kam planifikuar…! Shumë tema, po shumica me karakter internacional.

Pyetje: – Si e ndieje veten si krijues brenda kornizave të kërkesave të kohës?

Përgjigje: – Nën diktaturë, pas burgut tim, me një izolim të rëndë trevjeçar, në vitet që pasuan, ëndrra për të realizuar vepra letrare, ishte thuajse e paarritshme. Atëherë e gjeta çelësin dhe zgjodha temat e dashura për mua: luftërat e trimave, të popullit tim, për liri, pavarësi, e çlirim.

Kështu që më vonë, shkrova romanin “Halimi”, romanin “Stina e armëve”, për të cilin më ka ndihmuar me shumë materiale Safoja, që kishte shoqet e saj partizane, si Liri Arapi, etj., romanin “Ultimatum”, romanin “Ara në mal”, romanin “Një emër në katër rrugë”, që u bë karton, por që besoj se tani do të botohet (siç u bë karton dhe përmbledhja e vjershave të mia të zgjedhura), romanin: “Një natë dhe dy agime”, që nuk u lejua të botohej, qëndroi për shumë vjet në dorëshkrimet e mia. (Në vitin 1988, kur isha përsëri shumë i sëmurë, në prag të vdekjes, Xhevahir Spahiu, pasi u përpoq në instanca të larta, nuk e di se ku, që mua të më jepej përsëri e drejta e botimit, e mori këtë roman, e redaktoi dhe e reduktoi ai vetë, në mënyrë që të mund të shihte dritën e botimit. Origjinalin e kam të pabotuar. Botimit të reduktuar, iu përshtat titulli: “Nata e Ustikës”. Ky roman, u quajt romani më i mirë i vitit dhe unë, në gjendjen time të rëndë shëndetësore, pata një gëzim të madh.)

Në vitin 1963, miku im më i mire, poeti Drago Siliqi, në atë kohë drejtor i Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri”, u nis për një vizitë në Kinë dhe mori me vete dorëshkrimin e romanit “Një natë dhe dy agime”, që ta lexonte ne orët e lira, për të dhënë sa më shpejt përgjigjen lart. Pas disa ditësh, më mori Spiro Çomora në telefon dhe më dha një lajm të papritur, tepër të hidhur: “Petro! Avioni ku gjendej Dragoja, duke u kthyer nga Kina, u rrëzua në Irkutsk, në zbritje e sipër, mbi aerodrom”. Dhe Spiroja, i helmuar, më tha se Dragoja, kishte ndërruar jetë. Mbylla telefonin, i thashë Safos lajmin e hidhur, se edhe ajo e deshi shumë, mora një stol dhe dola në ballkon. Më rridhnin lotët sikur të isha fëmijë. Humba përsëri një shok e mik të dashur. Më vonë, Drita, gruaja e tij, më tregoi se në çantën e Dragos, u gjetën dy palë këpucë të vogla, që ishin për vajzat e tij të mitura, dhe, midis sendeve të tjera, ishin shpërndarë nëpër aerodrom dhe faqet e romanit tim, të cilat i mblodhën të pranishmit dhe ia sollën familjes.

Unë shkrova si poet, si gazetar e si shkrimtar, duke iu nënshtruar mundësisht, sa më pak kërkesave dhe rregullave të krijimtarisë së kohës, por u kritikova ashpër, u dënova me heqjen e së drejtës së botimit dhe disa nga veprat, m’u bënë karton, pa dalë në qarkullim, duke më mohuar kështu gëzimin e krijimit. Për një artist, kjo është e barabartë me vdekjen. Ky ishte një lloj tjetër burgimi dhe izolimi: heshtja. Emri im u hoq nga të gjitha antologjitë, tekstet shkollore, në plenumet e Lidhjes, nuk përmendesha kurrë më dhe asnjë organ shtypi, nuk mund të fliste për mua, pra më keq, se të kisha vdekur; unë vërtet isha gjallë, merrja frymë, shikoja, mendoja, dëgjoja, gjykoja, por në këtë lloj heshtjeje, e ndjeva se isha eliminuar si krijues.

Më 1974-ën, u bë një mbledhje në Ministrinë e Arsimit, për të më përjashtuar nga Lidhja. U kritikova për një vjershë, që gabimisht, faqosësi e kishte vënë si të kohëve të fundit, kurse ajo vjershë, ishte e serisë së “Lotëve të mërgimtarit”: “Seç u mbyll dera e mërgimit/ dhe tanithi do të vuaj/ Vendi im sot prej mjerimit/ do të më duket i huaj/” e të tjera… (vjershë nga cikli “Lotë mërgimtari”, shkruar në Zhapion të Athinës dhe që m’i ruante Dhimitër Shuteriqi, i cili mund t’i ketë edhe sot). Kryeministri u skandalizua për këtë vjershë (se thuhej aty: nga vjershat e fundit të autorit), prandaj mori në telefon Ndërmarrjen e Botimeve dhe u kërkoi një sqarim: “Kjo vjershë e fundit e Petro Markos, kur është shkruar?” U mblodh me të shpejtë organizata-bazë e Partisë dhe nisi diskutimi. Folën e folën, pastaj, një “shoku” im i vjetër, tha: “Petroja e ka shkruar tani atë poezi”! Kështu i raportuan Mehmetit, i cili u zemërua pa masë, duke më quajtur të çmendur, dhe propozoi ai vetë që të merreshin masa kundër meje.

Mbledhja u bë në Ministrinë e Arsimit. E kryesonte miku im Mantho Bala. Më pyetën për atë vjershë dhe unë e nxora nga xhepi të botuar më 1935: “Gabimi është i faqosësit. Gjëra që ndodhin në shtypshkronja…”!

Pastaj filluan të kritikonin personazhet e romanit që u bë karton: “Një emër në katër rrugë”. Bënin pyetje si kjo:
– Pse tetar Rizon, komandant xhandarmërie në fshat, që e vë në lojë, e ke bërë nga Kuçi?

U thashë:
– Po Zogu, nuk merrte xhandarë dhe tetarë nga Danimarka, po nga trevat tona.

Folën e folën, sikur të kisha bërë ndonjë vepër kriminale, pastaj ma dhanë fjalën mua, pasi vendosën që unë të hiqesha nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe të paguaja shpenzimet e botimit voluminoz të romanit “Një emër në katër rrugë”.

– Unë nuk kam para për të paguar dhe asgjë të kushtueshme, por gruaja ime, ka një makinë qepëse. Merreni dhe shiteni…! Pastaj dua të them dhe këtë: Pse e bëtë këtë mbledhje, pikërisht sot që është Shtatë Prilli, dhe nuk e bëtë dje më gjashtë prill, ose nesër më tetë prill?! Pra kjo mbledhje e Shtatë Prillit, ka një kuptim politik. Ndoshta do të akuzohem se; e kam përgatitur unë 7 prillin e vitit 1939. – Dhe ika pa përshëndetur njeri. Të gjithë më dukeshin si inkuizitorë. Po dhe ata nuk kishin faj. U përjashtova nga Lidhja, më hoqën të drejtën për të qenë shkrimtar në profesion të lirë dhe të drejtën e botimit për një afat të pacaktuar.

M’u hoq edhe triska e veteranit. Fyerje pas fyerjeje. (Njëkohësisht u mor masë edhe kundër redaktorit të romanit, mikut tim të mirë, poetit Llazar Siliqi. Me sa mbaj mend, e shkarkuan nga funksioni i sekretarit të partisë të Lidhjes së Shkrimtarëve) Në romanin “Një emër në katër rrugë”, për të bërë analogji me kohën që jetoja, m’u duk e volitshme që; të vendosja ngjarjet në kohën e Mbretërisë. Dhe kështu bëra. Dua të them, lidhur me këtë, se e kam nxirë më tepër nga sa ishte atë kohë, për këtë qëllim. Por kjo u kuptua dhe romani u bë karton. Për një ribotim të mundshëm, kam lënë shënimet përkatëse.

Një shënim që harrova ta shkruaja më parë: Më 1959, pasi botova “Hasta la vistën”, që u prit shumë mirë nga lexuesit (vite me radhë të gjithë më përshëndetnin në rrugë: “Hasta la vista”), po kremtohej njëzetvjetori i Revolucionit për Mbrojtjen e Republikës Spanjolle, nga agresorët fashistë të brendshëm dhe të jashtëm. Atëherë Kominterni, i pati bërë thirrje proletariate botëror, që të ndihmonte me vullnetarë Republikën Spanjolle. Të gjitha vendet që patën dërguar vullnetarë në Spanjë, duhej të botonin një vëllim, për Luftën e Spanjës. Këtë urdhër, mori Komiteti Qendror. Ata më thirrën mua dhe më dhanë të gjitha mundësitë, që të botonim edhe ne një libër të tillë. Pra, ma ngarkuan mua këtë detyrë. Kisha kujtimet për Luixhi Longon, për brigadën “Garibaldi”, kisha një botim francez dhe “Vullnetarin e lirisë”, që botuam në Madrid.

Fillova nga puna dhe ngarkova të gjithë shokët të shkruanin nga një kujtim për luftën e Spanjës. Skënder Luarasi, Zef Prela, Mane Nishova, Mehmet Shehu, i shkruan. Ato të Justina Shkupit dhe të Iljaz Pashait, i përgatita unë, duke biseduar me ta. Mehmeti bëri parathënien dhe botoi aty një poemë të tijën “Adelante, camaradas”!

Pak ditë pas botimit, Mehmeti na ftoi për një piknik në bregdet, te pishat tej Shkëmbit të Kavajës. Na porositi të mos merrnim asgjë me vete, se shpenzimet do t’i bënte ai. Shkuam në kodrën me pisha dhe gjetëm një vend të mirë. Ishte një takim i ngrohtë, bëmë fotografi dhe nënshkruam kopjen e librit “Lufta e Spanjës”, secili për të tjerët, kështu që çdo kopje që mori secili, kishte nënshkrimin e të gjithëve. Propozimin, për t’u dhënë titullin “Hero i Popullit”, të rënëve në Luftën e Spanjës, e kam bërë unë bashkë me shokët e mi; Skënderin, Manen, Zefin, Iliazin, Justinën, duke e motivuar kështu: “Krahas 28 mijë dëshmorëve të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, le të qëndrojnë me krenari edhe këta pesë djem shqiptarë që dhanë jetën në Luftën Antifashiste në Spanjë”. Propozimi u bë që; të shpallen “Heronj të Popullit”, dhe ashtu u bë.

Me keqardhje them: Termi “aventurier”, për luftëtarët e Spanjës qarkulloi në disa rrethe të larta shoqërore. Ky ishte epiteti denigrues, me të cilin jo vetëm në Atdheun tim, por edhe në shumë vende të botës, u cilësuan luftëtarët e lirisë, antifashistët e shquar, të cilët morën pjesë në atë luftë. E dëgjuam atë që në Francë e, vazhdoi të pëshpëritej edhe kur u kthyem në atdhe. Kur diktatura më padiste mua, me epitete të tjera, midis tyre, radhitej edhe termi “aventurier”! Kjo ishte një gjë që na rëndonte në shpirt, që të gjithëve. Dihej, që bëhej qëllimisht.

SKENARI PËR FILMIN’ E PARË SHQIPTARO-SOVJETIK
Do të bëhej, në bashkëpunim me Kinostudion e Moskës, një film për luftën tonë partizane dhe skenaristi do të ishte shqiptar. U ndamë në tri grupe: Mbaruam skenarët, i mori Kinostudioja, i përktheu rusisht dhe, kur erdhi në Tiranë regjisori i dëgjuar Çuhrai, me grupin e tij, i lexuan të tre skenarët. Na thirrën në hotel “Dajti”, ku ishte Çuhrai. Unë mora me vete edhe Zef Prelën, shokun tim të Spanjës, që dinte rusisht.

Porsa u mblodhëm, Çuhrai tha: “Na ka pëlqyer shumë skenari i shkrimtarit Petro Marko, me titullin “Bora e kuqe”…! Do të bëjmë një film artistik, që të ketë jehonë, se është një temë shqiptare dhe e shkruar me art…”!

Ndërkohë që Çuhrait po i flisnin disa nga të pranishmit, ai më shikonte në sy. Dhe unë e vështroja, pa kuptuar se ç’thuhej. U ngritëm. Çuhrai i tha drejtorit të Kinostudios: “Ne po ikim! Nuk kemi mundësi të bashkëpunojmë”! – dhe dolën. Këto m’i tha Zefi. Të nesërmen, Çuhrai me ekipin e tij, iku i zemëruar dhe Kinostudioja e Moskës, na dërgoi një ekip me një regjisor tjetër. Për skenarin tim, çuditërisht, nuk u fol më fare. Dikush më tha se; Çuhrait i kishin thënë, “shkrimtari Petro Marko, nuk shikohet me sy të mirë nga Partia, prandaj mos insistoni për skenarin e tij”.

I revoltuar, bëra një letër drejtuar kryeministrit, duke i shprehur indinjatën për luftën që po i bëhet artit: “Nuk do të thoshin ky është filmi i Petro Markos, por do të thoshin: film shqiptar”!

Skenari “Bora e kuqe” është ende në Kinostudio, po nuk doli ndonjë regjisor që ta realizonte. Është pak a shumë lufta jonë me personazh kryesor heroinën Zonja Çurre, nga Tragjasi, së cilës i kam kushtuar edhe një vjershë të dashur “Vajza e Labërisë”. Me një fjalë, e ndieja se krijimtaria ime, hap pas hapi, ndeshte në barrikada njerëzish, që nuk shfaqeshin. Kjo gjë më lëndonte shumë, sepse unë, secilën vepër, e mendoja dhe e hidhja në letër, me gjithë sinqeritetin e shpirtit tim.

DRAMA E NJË DRAME
Do të përkujtohej 500-vjetori i vdekjes së Skënderbeut. Duhej bërë një spektakël. Unë kisha botuar në revistën “Drita”, një tregim “Male, male të bardha…”! Më thirri Ramiz Alia në aparatin e Komitetit Qendror dhe më tha: “Atë tregim që ke botuar në “Drita”, për Skënderbeun, a mund ta përpunosh në formën e një drame, për t’u shfaqur me këtë rast”?

I thashë se do të mundohesha. Në këtë kohë, kishim marrë urdhër të shkonim në terren, për t’u njohur me realitetin. (Kjo ishte një formë kineze.) Unë shkova në fshatin tim dhe vendosa që atë tregim, ta ktheja në dramë. Fillova nga puna. Por ndërkohë, shkoja dhe poshtë te bahçet, ku punoja me fshatarët e mi të mirë, që atë kohë, krasitnin agrumet, pasi kishin lëshuar Iule, dhe më mësuan se si, të shikoja sa lule kishte një degë, të hiqja të dobëtat dhe të lija ato që ishin më të shëndosha.

Erdhi një djalë nga fshati dhe më lajmëroi se në shtëpi, kishin ardhur disa kinezë. Shkova në shtëpi. Motra ime, Lilo, i kishte pritur shumë mirë, mbetën të kënaqur edhe se ata vërtetuan që unë, isha në punë me fshatarët. Për këtë punë kishin ardhur: Punonin shkrimtarët apo flinin? Ambasadori kinez, sekretari i tij, një i dërguar i “Hsinuasë” dhe një shok shqiptar, përkthyes, konstatuan se unë; po e realizoja edukimin tim, në gjirin e masave.(!) Motra i kishte qerasur, por ishte koha e drekës dhe ata s’kishin se ku të drekonin: kampi nuk ishte hapur ende, restorant nuk kishte. Të shkonin në Vlorë, duheshin tri orë…! Prandaj i thashë përkthyesit: “Le të rrinë të marrin një kafshatë bukë e kripë… se nuk është koha për të ikur”. Ata pranuan. Shkova poshtë dhe e pyeta motrën, se ç’kishte për drekë. Ajo më tha se, kishte një tenxhere me fasule…! “Po shko lart ti, se i rregulloj unë”! – tha ajo dhe thirri një mbesë, që ta ndihmonte…!

Për pak, dreka u shtrua: motra dhe mbesa, u vunë përpara nga një pjatë fasule të ziera me një gisht vaj ulliri përsipër dhe me limon. Në mes, vunë një pjatë me vezë të ziera, të bëra sallatë, dhe djathë…! Buka ishte e vakët, e bërë në shtëpi. Nxorën dhe dy shishe me verë shtëpie. Dhe filluam të hanim. U kërkova ndjesë për këtë drekë të varfër; motra e ndiente veten të turpëruar: pse nuk e lajmërova më parë, që të therte kecin? Pashë që pjatat i fshinë. I thashë përkthyesit, t’i pyeste, se mos donin prapë fasule. Që të tre: “ho-ho-ho”. Erdhi motra me tenxheren, ua mbushi prapë, u hodhi vaj boll dhe limon, solli dhe bukë tjetër.

Pasi mbaruan së ngrëni, tha ambasadori: “Është dreka më e mire, që kam ngrënë në Shqipëri”! Ai ndoshta e tha këtë, si diplomat, po unë e shikoja që pjatat i përlanin, sikur të ishin ëmbëlsira nga më të mirat. Ata ikën dhe motra, e cila me gjithë fatkeqësitë dhe traumat, nuk e linte humorin, më tha:

– Këta kinezë, sa janë?
– Janë me miliona.
– Bobo! Ku i gjejnë tërë ato fasule… duhen vaporë dhe vaporë me fasule, për t’i ushqyer.

Dilja tek “Tre Gurët”, ku rrija gjithnjë, se aty është një vend me horizontin dhe panoramën më të bukur të Mesdheut. Aty rrija mendoja. Kujtoja dramaturgët e vjetër, e të rinj. Më ra ndër mend drama e Sartrit; “Djalli dhe Perëndia e mirë” dhe vendosa të përdorja atë formë.

Punova gjithë muajin dhe e mbarova dramën. Titullin ia vura “Niku i Martin Gjinit”.

U nisa për në Tiranë dhe ia shpura Ramiz Alisë, i cili më kishte dhënë këtë ide. Pas dhjetë ditësh, ai më thirri dhe më përqafoi: “I ke rënë në të! Ke bërë një vepër të arrirë…”!

Patjetër që unë u gëzova, por iu luta që për ta vënë në skenë këtë dramë, duhej të vinte regjisori Piro Mani nga Korça. Pirro Mani erdhi. Bashkë me Pjetër Gjokën, si ndihmës regjisor, u mblodhëm për të ndarë rolet, sipas aktorëve. Aktori i madh i teatrit, Naim Frashëri, kërkonte me insistim të merrte rolin e Nikut…!

E kisha paraqitur dhe në konkursin e Ushtrisë, ku fitoi çmimin e parë. Me paratë që mora, shtrova një darkë në shtëpi, me shumë shokë krijues. U dha për botim dhe në revistën “Nëntori” dhe u botua.

Të gjithë aktorët, i kishin marrë me shumë dëshirë rolet, aq sa Naim Frashëri, thoshte se; me këtë dramë, teatri ynë mund të nderohej edhe në Evropë…! Por në kohën kur po ndaheshin rolet, dhe kur filloi punën për dekorin edhe piktori Agim Zajmi, erdhi urdhri nga Komiteti i Partisë i Tiranës, që drama të mos vihej në skenë, se ishte liberale…! Duhej të pezulloheshin të gjitha përgatitjet. Qarkullonte në rrethet tona letrare, mendimi se, nuk mund të vihej në skenë, një dramë e cila, vinte theksin te njëfarë degjenerimi të fëmijëve të udhëheqjes (bëhej fjalë për kohën e Skënderbeut), sepse do të tingëllonte, si një analogji me bijtë e udhëheqësve aktualë. Në fakt, urdhri kishte ardhur nga lart. Ky ishte një helm tjetër, që m’u dha ta pija në heshtje, pa zhurmë. /Memorie.al/

“Në Shtëpinë Botuese punoja në një zyrë me kolegun që unë e kisha futur në punë, por ai më spiunoi te Sigurimi, sikur kisha folur kundra pushtetit dhe…”- Kujtimet e Petro Markos

Pjesa e katërt

Memorie.al / Rrëfimet e shkrimtarit të njohur Petro Marko, ish-luftëtari i Brigadave Internacionaliste në Luftën e Spanjës dhe i Tiranës, tregon prapaskenat e asaj që njihet si Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare dhe pse Koçi Xoxe urrente Enver Hoxhën?! Porosia e Sejfulla Maleshovës: “Kjo është parti terroriste, mos hap gojën, se do e pësosh…”! Përse u dënua Petro Marko dhe kush ishin ata që i’a përgatitën arrestimin dhe kush e ndihmoi pas daljes nga burgu, etj. Pjesë të zgjedhura nga libri “Intervistë me vetveten”, i shkrimtarit të njohur shqiptar Petro Marko, i botuar në fillim të viteve ’90-të pas shembjes së regjimit komunist, libër i cili pati një jehonë të madhe në shtypin e kohës, pasi u botua dhe ribotua disa herë, duke shënuar një rekord shitjesh.

NËN DIELLIN E MJEGULLUAR TË LIRIMIT TIM NGA BURGU

Pyetje: – Si e ndjeve veten, kur dole nga pragu i portës së burgut?

Përgjigje: – Të them të drejtën, shumë herë kisha dalë nga burgu vite të shkuara, por, që të dilja i gjallë nga ky lloj burgu, nuk e besoja kurrë. U përqafova me shokët që lashë brenda, sidomos me ata me të cilët rrija më shpesh, dhe ja, u çel dera e hekurt. Përjashta më priste Safoja, që kishte pesë orë që qëndronte kundruall portës së madhe të Burgut të Vjetër. Çudi! Sytë m’i vrau drita e lirisë…! Por, kur pashë të më afrohej Safoja ime, m’u bë sikur ndriti gjithë planeti dhe për një sekondë, gjithë errësira që jetova, m’u zhduk brenda një çasti.

Në një shtëpi të vogël dhe të vjetër (“Rruga e Veriut” ose “Bardhok Biba”) një familje fisnike kosovare, me mbiemrin Rizvanolli, i kishte lëshuar një dhomë e kuzhinë të vogël në oborr familjes sime; ishte aty dhe vjehrra ime dhe biri i saj. Zija, Shefqet dhe Ali Rizvanolli, vëllezërit kosovarë të shpallur të deklasuar, të tatuar rëndë, pranuan në shtëpinë e tyre familjen e Safos. Ata u sollën si të ishin të afërt: nuk pranuan kurrë pagesë qiraje dhe i ndihmonin me se të mundnin. Nuk hanin gjë të mire, pa i bërë pjesëtarë, si të ishin një familje. Edhe kur dola unë nga burgu, vazhdoi e njëjta miqësi dhe zemërbardhësi. Ishin një familje e ndershme e me tradita, sidomos gratë e tyre fisnike, ashtu siç dinë të jenë motrat kosovare.

Vjehrra ishte nga familja Qafëzezi e Kolonjës dhe si burrëreshë, e kishte ndihmuar shumë Safon, të më priste e të punonte, për të më mbajtur mua dhe familjen. Ajo ishte një grua e rrallë, me edukatën e familjeve të mëdha, me parimet e një morali të shëndoshë shqiptar dhe me një objektivitet të pabesueshëm për një grua, me qëndrimin që mbante ndaj ngjarjeve të hidhura në Luftën e Parë Botërore, për të cilat fliste dhe gjykonte, siç gjykonim Skënder Luarasi dhe unë.

Skënderi u çudit kur e dëgjoi të fliste, duke goditur kastën e saj, për qëndrime të gabuara dhe duke dhënë hollësi për vdekjen e Petro Nini Luarasit: si e kishte shpëtuar nga djegia kufomën e tij Dajlan beu, xhaxhai i saj, duke dërguar të armatosur trimin e tij, Dake Luarasin, si ndërhyri për t’i bërë një varrim normal. Pas një bisede për rreth dy orë me vjehrrën time, Skënderi, doli bashkë me mua i mahnitur se si ajo fliste për të vërtetën objektive, pa iu trembur syri dhe tha: “Është fat i madh për mua, që njoha një grua të tillë nga fisi i bejlerëve të Qafëzezit”.

Gjatë gjithë jetës, me gjithë problemet e rënda që kaloi familja ime, ajo mbeti një grua që, me logjikën e saj, ndihmoi që jeta te ne të ecte normalisht. Pranoi burgun tim, pa u trembur. Punoi për mua dhe Safos, që ishte aq e re, i thoshte: “Të mos të shkojë mendja se mund të të lejoj, ta ndash e të dyshosh për të se është spiun! Ai, është poet, është i ndershëm, i pashëm, për mua është si një shebender (që do të thotë ambasador). Do ta presim dhe do fati del i gjallë, se është rritur jetim rrugëve të luftës”!

Isha si në hava. Ç’të bëja? Njeri nuk më afrohej. Ishte koha kur buka jepej me triska dhe triskë kishin vetëm ata që ishin në punë. Unë nuk isha në punë, gruaja nuk ishte në punë, ishim pa triskën e bukës. Shkova në Ministrinë e Arsimit dhe mezi arrita të flisja me një shok që punonte atje, me Sterjo Spassen, si dhe me Spiro Xhain, që ishte dhe sekretari i partisë. Ata pas shumë muajsh, mezi më gjetën një punë më 1952: korrektor letrar në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, që i kishte zyrat në bulevardin e madh dhe ku punonin shumë përkthyes, pa marrë parasysh se në cilën parti kishin bërë pjesë.

Drejtor ishte një Miço, i çalë; sekretare partie një grua: A.S. Punoja në një zyrë me mikun tim “X”, i cili përkthente. Këtë “X”, unë e tërhoqa nga qyteti, ku kishte qenë mësues dhe e mora kur isha në gazetën “Bashkimi”, se e njihja si poet dhe desha që në gazetë të kisha njerëz me talent e të kulturuar. Tani ai përkthente dhe përkthente shumë mirë nga frëngjishtja. Bisedonim hera-herës dhe ai çuditej pse më kishin burgosur…!

Një ditë më thirri në zyrë A.S., atje ishin edhe dy shokë të tjerë të Sigurimit të Shtetit. Më thanë të ulesha. Pastaj A.S., më pyeti se çfarë kisha folur me “X”-in. Unë i thashë se me atë flasim për çdo gjë, pasi jemi në një zyrë dhe shkëmbejmë ndonjë fjalë.

– Fol! – tha ai i Sigurimit. – Çfarë i ke thënë shokut “X”?

Mblodha veten dhe thashë:

– Unë nuk mbaj mend se çfarë i kam thënë sot gruas sime dhe jo të mbaj mend se ç’muhabete bëj me “X”-in.

– I ke folur kundër pushtetit! – përsëriti ai i Sigurimit.

U habita shumë. Mendova shumë. Thashë ta përmbaja veten, se kujtova gruan time të gjorë…!

– Unë nuk flas me asnjeri kundër pushtetit, se për këtë pushtet kam dhënë edhe unë rininë time…! Prandaj, thirreni këtu shokun “X” dhe le të thotë para meje, se çfarë i kam thënë unë kundër pushtetit.

E thirrën. Ai erdhi dyllë i verdhë, se ishte shumë frikacak.

E pyetën:

– Fol! Çfarë të ka thënë ky armik i pushtetit?

Ai nuk i kthente sytë nga unë:

– Po të jetë burrë, siç thotë se është burrë, le ta thotë vetë ai… – tha dhe shikonte nga dritarja.

Kur ai tha kështu, me të vërtetë u nxeha shumë, se në jetën time rrallëherë jam nxehur:

– Shoku “X”! Ka dy lloj burrërie: një si imja dhe një si jotja. Ti, me burrërinë tënde, që e kam dhjerë, jetoje i lumtur në kohë të Zogut, kurse unë vuaja internimeve dhe burgjeve. Burrërinë tënde e kam dhjerë, se ka dy lloj burrërie: një si jotja dhe një si imja. Me burrërinë tënde, jetoje bukur si pasha në kohën e Duçes. Atë burrërinë tënde, e kam dhjerë. Kurse unë në atë kohë, me burrërinë time, torturohesha, burgosesha dhe internohesha. Edhe sot me atë burrërinë tënde, që përsëri e dhjes, ti jeton si pasha, në këtë pushtet që ti e urren…!

– Mjaft! – thirri njeriu i Sigurimit. – Ti, shoku “X”, shko!

Prisja të më hidhnin hekurat. Po ngjau kjo:

– Tani që do të bëhen shkurtime në zyra, këtë pushojeni…!

Ata ikën dhe unë shko va në zyrën time, ku “X”, sikur të mos kishte ndodhur asgjë, vazhdonte të përkthente. S’ia hodha sytë. Më dukej si një hiç, një kërmë, një imoral.

U ktheva në shtëpi pa shfaqur asnjë shenjë shqetësimi. Gruaja punonte në oborr, për një pllakat të madh, nga ata që i vendosnin në sheshin “Skënderbej”. Mendoja shumë dhe parashikoja furtunë…! Dhe furtuna erdhi. Pas disa ditësh, më thirri shoqja e kuadrit, A.S., dhe më komunikoi pushimin tim, për shkurtim kuadri.

Mendohesha ditë e natë se ç’duhej të bëja. Mbeta pa bukë. Më këshilloi shoku im, Mane Nishova, që më tha t’i bëja një letër Mehmet Shehut, që ishte ministër i Punëve të Brendshme. E gjeta me vend mendimin e Mânes, të cilit i vinte keq për mua, por që ai vetë, nuk kishte asgjë në dorë që të më ndihmonte. Vendosa dhe i shkrova këtë letër Mehmet Shehut:

“Shkëlqesisë së tij Mehmet Shehu, ministër i Punëve të Brendshme.

Unë që po ju shkruaj këtë letër, quhem Petro Marko dhe të paktën veten time, e quaj patriot të ndershëm. Nëse nuk është kështu, se ju i njihni ata që janë armiq, mos m’u përgjigjni…! Kam qenë korrektor letrar në “Naim Frashëri”, ku punojnë njerëz të të gjitha ngjyrave, madje dhe nga ata që bashkëpunuan me gjermanët dhe u pasuruan kur ne luftonim dhe vuanim. Erdhi një urdhër për shkurtim personeli dhe më gjetën mua të më shkurtonin…! Tani dua t’ju pyes: Kush e ka fuqinë në dorë, ata armiq që bashkëpunuan me okupatorët apo ne?! Nëse e kanë fuqinë në dorë ata, na thoni të dalim përsëri në mal, për të çliruar popullin nga këto shushunja…”!

Letrën e bëra pa e pyetur gruan, se ajo nuk do të më lejonte kurrë. E shkrova dhe vajta në ndërtesën e Ministrisë së Punëve të Brendshme. Nuk e dija që nuk hyhej nga dera e madhe, karshi ministrisë tjetër, por hyhej nga një derë prapa ndërtesës. Ndenja ca duke pritur, kur për fat, po hynte andej zëvendësministri i Mehmetit, Mihallaq Ziçishti, i cili më buzëqeshi me mirësi dhe më pyeti se ç’kërkoja.

– Kam një letër për ekselencën e tij Mehmet Shehu dhe nuk e di se si mund t’ia dorëzoj…?!

Ai më buzëqeshi:

– Pse i thua ekselencë?! Ti e ke shok! – tha duke më rënë në sup. – Ma jep mua letrën dhe do t’ia jap që tani.

Mos u bëj merak. – E mori letrën dhe u fut brenda.

Ishte ditë e premte, kur ia dhashë letrën. Të shtunën në drekë, erdhi një civil në shtëpi, ose më mirë në konakun tim të mjerë, dhe pyeti:

– Këtu banon Petro Marko?

Edhe vjehrra, edhe gruaja u trembën. I thanë se aty banoja. Unë dëgjoja dialogun:

– Ku është tani?

– Këtu! – iu përgjigj vjehrra ime, se e pa që nuk kishte ndonjë fytyrë të zymtë.

Dola në oborr, ai më dha dorën dhe më tha se më kërkonte shoku Mehmet Shehu, në zyrën e tij.

Gruaja u tremb pa masë dhe m’u drejtua me lot në sy:

– Ç’ke bërë?

– Mos u mërzit, – i tha ai dhe u nisa bashkë me të për te Mehmet Shehu.

Kur hyra në zyrën e Mehmetit, ai u ngrit më këmbë, më përqafoi me sy të njomur.

– Ku je, more i uruar! – Më pa që nga koka e gjer te këmbët, me ato këpucë të vjetra, me këmishë të vjetër…dhe më tha:

– Besomë: unë kam një djalë që quhet Vladimir! U bë gati tetëmuajsh dhe unë nuk e kam parë…! Po ti, me të dalë nga burgu, duhej të vije tek unë…! Nga bridhje? U ula dhe ai më pyeste për shumë gjëra. E pashë që ishte shumë nervoz, nuk e zinte vendi.

– Eh, ta dish… – i shpëtoi kjo frazë, pastaj ndërroi bisedë. Dhe, që të më qetësonte, nisi të më tregonte episode të paharruara nga Spanja. Ndenja aty gati një orë. Pastaj më tha: – Do ta shtroj lart çështjen tënde dhe do të ngarkojmë shokun Bedri Spahiu, të merret me punën tënde. (Bedriu ishte në atë kohë ministër i Arsimit.) U përqafuam gati me lot në sy dhe u ndamë, sikur ta dinim se ç’po gatuhej në krye të Partisë…!

Nuk ishte më ai Mehmet, që njihja unë dhe shokët e tij, por një Mehmet tjetër. Ai, armikun deshi ta kishte përballë dhe jo si tani, që e kishin ngarkuar me atë detyrë delikate, të zbulonte ata të “Kolonës së Pestë”. Më pare, ishin jugosllavët ata që zbulonin dhe zhduknin mijëra e mijëra të “Kolonës së Pestë”, me urdhër nga lart. Koçi, zbatonte urdhrat. Mehmeti, me të cilin ndenja afro një orë, e dinte që biseda jonë regjistrohej, prandaj pati guximin dhe tha: “Unë jam nga ata që armikun e kam luftuar ballë për ballë…! Kjo punë nuk më përshtatet, e kam të vështirë”.

Kur u ndamë, përsëri u përqafuam dhe aty më pyeti për shokët e tjerë të Spanjës, sidomos për Skënder Luarasin, të cilin e nderonte shumë.

– Të gjithëve jepu të fala nga unë!

Dhe u ndamë, pasi më përcolli deri te dera e zyrës së tij.

Ne në burg, me Koço Boshnjakun, me Demir Godellin e, disa të tjerë, kishim folur dhe për Mehmetin e çuditeshim se si i duronte dhe i pranonte ky këto persekutime dhe ekzekutime që s’kishin të sosur! Kishte këtë karakter: i bindej verbërisht superiorit të tij, por edhe kërkonte t’i bindeshin verbërisht vartësit e tij.

Pas disa ditësh, më thirri Bedri Spahiu, ministër i Arsimit. Më priti krahëhapur dhe më tha:

– Bëre mirë që u drejtove më lart se ata… vendosin. (Bënte aluzion për të madhin fare.) U mblodhëm dje në Byro dhe u shtrua çështja jote. Të gjithë kishin mendim unanim, që ti të sistemoheshe, por tani për tani, jo si gazetar. Folën të gjithë mirë për ty, duke të cilësuar si një nga revolucionarët më të devotshëm e të ndershëm dhe më porositën, të të sistemoja. Meqë ti tani për tani nuk mund të ushtrosh profesionin tënd në gazetari, unë mendova të bëhesh profesor…! U vendos që; burgu i vuajtur nga ’47-’50, të mos të përmendet më.

Që atë ditë, unë u emërova profesor në Shkollën Pedagogjike, me bazë fillore. Fillova nga puna dhe nisa të shkruaja në atë kasolle ku banoja. Nisa “Hasta la vistën”. Shkruaja natën, me një llambë vajguri, në një si kotec…!

ROMANI I PARË: “HASTA LA VISTA”

Pyetje: – “Hasta la vista”, qe romani yt i parë pas burgut?

Përgjigje: – Po. Ishte vepër e vëllimshme. Pasi e mbarova, ua dhashë ta lexonin, tre shokëve nga të Spanjës, për të më bërë ndonjë vërejtje: e lexuan Skënder Luarasi, Mehmet Shehu dhe Zef Prela, që të tre nga shokët më të mirë të Spanjës, që do të më ndihmonin me vërejtjet e tyre. E lexuan dhe cilido më bëri dhe ndonjë vërejtje, por që të tre, e kishin pëlqyer shumë.

Mehmeti më tha se me këtë vepër, do të bëja armiq shumë shkrimtarë dhe se, duke kaluar koha, ajo do të çmohej më shumë, se ishte monumenti i shqiptarëve në Spanjë. Më bëri këtë propozim: “Shto pak më shumë, për Pasionaren…” – dhe unë i tregova këtë: “Nazim Hikmetit, kur ishte në burg, i thanë të bënte një poezi për Mustafa Qemalin, që ta lironin…! Ai u përgjigj: “Kur të vdesë Mustafai, atëherë po… se nuk e dimë ç’fund do të ketë”. I thashë se, nuk bën që shkrimtari të ketë personazhe personalitete të gjalla. Më tha: “Ti e di vetë punën tënde. Po romanin e ke qarë…”!

E çova në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe të Artistëve. Ma mbajtën ca kohë dhe më lajmëruan ta tërhiqja, se nuk do të botohej. Ishte një goditje. I telefonova Mehmetit (ishte kryeministër në atë kohë) se romanin, nuk ma botonin. Atëherë ai i telefonoi kryetarit të Lidhjes, mikut tim të vjetër Dhimitër Shuteriqit, dhe i tha: “Të më bëni një relacion me shkrim, pse nuk botohet romani “Hasta la Vista”?!

Dhimitri më thirri të pinim një kafe, në Kafe “Tirana”, dhe më lexoi relacionin që i bënte Mehmetit. Por më tha me zë të ulët: “T a dije ti, se kush e ndalon botimin e romanit”!? E pata të qartë se për kë e kishte fjalën, se ai ngriti dorën lart dhe zëri i dridhej.

Mjerisht, ata të revistës “Nëntori”, ca njerëz skematikë, nga frika për emrin tim, hoqën pjesë shumë të mira nga romani, sidomos pjesët luftarake, duke i quajtur natyraliste…! Megjithatë, romani u botua, veçse i cunguar. (Dorëshkrimin e plotë e kam në shtëpi.

Shyqyr që s’ma morën gjatë persekutimit që më bëri Sigurimi i Shtetit: kur arrestuan djalin më 1975, shumë dorëshkrime, fotografi e të tjera, m’i morën). Romani u botua dhe u nderua me Çmimin e Republikës. Ia di për nder Mehmet Shehut, që më hapi rrugën e shkrimit, se do të kisha mbaruar keq.

Pyetje: – Po romani “Qyteti i fundit”?

Përgjigje: – Edhe romani i dytë “Qyteti i fundit”, pati peripecitë e veta. E mbarova së shkruari dhe ia dhashë ta lexonin përsëri: Mehmetit, Skënder Luarasit dhe Zef Prelës. Mehmeti më tha:

– Hiqi ato fjalë e fjali banale dhe pornografike, se, po i le, djemtë e mi, nuk do t’i lë që ta lexojnë.

– Po atë gjuhë, kanë prostitutat, kontrabandistët, gjithë ata italianë matrapazë dhe feministë… nuk e kanë gjuhën të zgjedhur si këtu në kryeministri…!

Mehmeti qeshi dhe më tha:

– E di vetë ti. Po romani, ka një kuptim të thellë universal: ai që kërkon t’i zërë derën tjetrit, ikën pa brekë…si italianët që erdhën të bëheshin zot të këtij vendi, dhe u katandisën të iknin pa brekë.

E shpura në Ndërmarrjen e Botimit. U bënë recensât dhe më thirri drejtori, miku im, Spiro Xhai. Më tha:

– Duhet të heqësh faqet me fjalë banale dhe me natyralizëm të theksuar. Ne jemi të realizmit socialist.

E tërhoqa romanin duke i thënë:

– Unë kështu shkruaj dhe nuk shkruaj gjëra donkishoteske!

Pas ca kohësh, kryeministri Mehmet Shehu, siç e kishte zakon ai, që u bënte nga një vizitë ndërmarrjeve, i bëri një vizitë dhe Ndërmarrjes së Botimeve. E priti drejtori Spiro Xhai dhe u përgjigjej pyetjeve, që i bënte Mehmeti. Pastaj Mehmeti e pyeti, nëse kishin ndonjë kërkesë. Spiroja, pasi foli për punët e ndërmarrjes, i tha:

– Petro Marko, na ka dërguar këtu një roman me një natyralizëm që nuk i shkon realizmit socialist. Erdhi dhe e tërhoqi romanin, se nuk i pranoi vërejtjet, që i bëmë për të mirën e tij!

Mehmeti, pasi e dëgjoi, qeshi dhe i tha:

– Ai nuk më dëgjoi mua dhe jo të të dëgjojë ty…! Merrja romanin dhe botoja ashtu siç e ka shkruar ai vetë.

Kështu që romani “Qyteti i fundit”, u botua pa hequr asnjë presje, prandaj dhe është romani më i arritur, ndër romanet e mia. Për këtë roman, kritiku dhe miku im Dalan Shapllo, me guxim, mbrojti mendimin se; ky ishte romani i parë modern shqiptar. Romani pati sukses, më përgëzuan njerëzit e kulturës, po jehona e tij në shtyp vdiq. Ai nuk u ribotua më. Memorie.al

Vijon

Arkiv: 24 Maj 2012 Postum – DOLI NË QARKULLIM VËLLIMI ME POEZI “MIRËMËNGJES SHQIPËRI” I POETIT TË NJOHUR VEHBI SKËNDERI

Arkiv i Voal.ch ky shkrim është botuar më 24 maj 2012

E Enjte, 05.24.2012, 06:59am (GMT+1)

Shtëpia Botuese OMSCA-1 nxori në qarkullim vëllimin me poezi “Mirëmëngjes, Shqipëri” të poetit të njohur Vehbi Skënderi. Të dhëna teknike: Titulli: Mirëmëngjes, Shqipëri. Autori: Vehbi Skënderi. Redaktor: Skënder Buçpapaj. Shtëpia Botuese: OMSCA-1. Faqe: 320. Çmimi: 800 lekë.

Kanë thënë:

Emri i poetit Vehbi Skënderi, atyre që e duan dhe e lexojnë poezinë, u risjell përjetuesin e bëmave, sa individuale dhe kolektive, nyjet ku lidhet jeta me realitetin dhe historinë e re, të atij që u përpoq me vështirësitë dhe kompllotet e heshtjeve, luftëtarin dhe të përvuajturin dhe të dashuruarin me njerëzit dhe natyrën, të rrëzuarin dhe të ngriturin me fatin e përbashkët, të zhgënjyerin shpesh dhe të përtëriturin, autorin e shumë librave poetikë, tani të ikurin, pra,

të përmalluarin për gjithçka që ka lënë. Se pikërisht poeti, aq sa merr me vete, nuk merr dot asgjë, por i lë, të paktën në një psherëtimë të shkruar. Kudo që shkoj marr me vete atdheun tim, thotë një poet fqinjë ballkanas, i njohur në botë.

Atdheun e ribën dhe një njeri i vetëm, edhe kur e prishin të gjithë, e ribën brenda vetes, kudo qofsh, thamë, e mbart me vete, dhe kështu është, je copëz e tij, ngado që shkon, në çdo vend, pranë qiejve parajsorë apo në nëntokën hadiane.

Vehbi Skënderi është poeti që gjithë jetën ka ndjekur poezinë dhe ajo atë, duke i dhënë rinisë së vet urtësi plaku e tani rimerr rini. Në harmoni me kohën, me lexuesin dhe veten, me fuqinë që i dha Zoti, Ai i këndoi luftës dhe punës, idealeve të reja dhe shpresës, luftëtarit dhe punëtorit, djersës dhe baltës, digave, stinëve, yjeve, dashurisë dhe plagëve,

dëshpërimeve, zhgënjimit, dashurisë sërish, ndryshe dhe po ashtu dhe tani na sjell emocione nga Zvicra e bukur si një grua e bukur, me vështrime gjithë dinakërira të mira, copa jete, pamje, vetveten tjetërlloj dhe gjithmonë të njëjtë, etj, etj.

SKËNDER BUÇPAPAJ

Parathënie: NGA ZANAFILLAT E PËRDITSHMËRISË DERI TE THELLËSITË E UNIVERSIT

Poeti i shquar Vehbi Skënderi, i njohur si Sharl Bodleri i poezisë moderne shqipe, vjen tek lexuesi me një libër të ri poezish, me një metaforë gjithnjë e më befasuese dhe më këmbëngulëse për ta përhapur universin e bukurisë nga gjërat më të rëndomta të përditshmërisë, nga prozat më të vrazhda të jetës, deri tek dramat dhe gjëmat e së dikurshmes dhe të sotmes duke lëshuar jehonat në ardhmëri të paskajme. Në një pikël shiu, në një fletë bari, në një rënkim të heshtur të pikuar nga shpirti, në një pafajësi fëminore, në një pakujdesi dashurore, kudo metafora e poezisë së Vehbi Skënderit gjen pikënisje universesh, gjen hapësira për Big Bange, nga të cilat zënë fill universe në përbërje të të cilave edhe oqeanet ndjehen të hajthme si zogj të uritur metropolesh industriale që janë mësuar të kërkojnë thërrime në një dorë bujare njerëzore përpara se ta kenë filluar këngën e tyre të përditshme të mëngjeseve. Edhe në këtë cikël ligjin mbi historinë, shoqërinë, natyrën, mbinatyrën, të prekshmen dhe të përfytyruarën e përcakton plotpushteti i bukurisë femërore, e cila është privilegj i pashmangshëm gati i barabartë në secilën të dashur, në secilën grua, në secilën nënë apo gjyshe, në secilin shpirt femëror të tronditur nga travajet e panumërta të jetës. Ato janë burim i bukurisë përballë shëmtisë, burim i haresë përballë mërzisë, burim i dlirësisë përballë ligësisë, burim i besës përballë pabesisë. Kundër tyre luhen dramat, tragjeditë, pabesitë, dobësitë dhe prapësitë njerëzore autorësinë e të cilave më lehtë se kujtdo tjetër ua lënë pikërisht atyre me një arbitraritet që vjen prej kohës së Homerit deri tek ne dhe deri përtej nesh. Bota do të ketë gjetur rrjedhën e saj të natyrshme vetëm kur të ketë njohur triumfin e bukurisë femërore në zanafillën, në dejet dhe në pakufirin e jetës.

Miku i vjetër i Vehbiut, poeti, kritiku, intelektuali i shquar dhe një nga mendjet më të ndritura të kombit, vleshtari Agim Vinca, (pra nga e njëjta trevë poetike me Vehbi Skënderin) në një nga letrat miqësore të këmbyera midis tyre, kohët e fundit i shkruante se nuk i pëlqente krahasimi që Vehbiut ia bëjnë me Bodlerin, “sepse ti për mua më shumë se Bodler je Uitman. Bodleri është tepër cinik dhe strikt, kurse ti ke një ndjeshmëri të lartë për gjërat e vogla e të mëdha, që jetën njerëzore e bëjnë më të bukur, ndërsa vargun e ke të shlirë e pa kufizime.” Ndoshta tundimi për të mos iu shkëputur asnjëherë krijimeve, për t’iu kthyer e rikthyer me të njëjtën dashuri e frymëzim atyre, për t’i çuar sa më shumë drejt së përkryerës, e cila nuk ekziston, për çka duhet të ketë qenë i vetëdijshëm edhe francezi i madh, e bëjnë Vehbi Skënderin të krahasueshëm me Bodlerin. Ndjesia e së përkryerës e ka bërë ndoshta më parë se Vehbiun, Lasgush Poradecin, të cilësohej si pasuesi i drejtpërdrejtë i Bodlerit në poezinë shqipe. Dhe nuk do të ishte e rastit për dy poetë të mëdhenj të rritur të dy si dy male paralel me Malin e Thatë, për dy poetë të mëdhenj që e kanë mësuar të dy fluturimin, si dy Nositë, nëpër tallazitjet e Liqenit të Pogradecit.

Bashkëkohës i Bodlerit, prej përtej oqeanit, Uollt Uitmani, bardi vigan i modernitetit poetik, me një vetëdijë absolute, e barazonte veten me kozmosin. Por, kur vinte puna, ai të gjitha poemat e tij i quante një pjesë të vogël të asaj poeme të madhe që ishte Amerika. Të gjithë poetët e mëdhenj, varësisht nga koha kur jetojnë dhe nga mënyra si e jetojnë kohën e tyre, pavarësisht përkimeve, pavarësisht pikave takuese apo bashkuese, janë të ndryshëm. Nisur nga kjo, edhe poezia e Vehbi Skënderit, në librat e botuar pas viteve 1990 në Tiranë, në Tetovë e në Prishtinë, tenton gjithnjë të matë veten me Universin, aq sa ngulmon të zhytet në qelizat më të mistershme të indeve të jetës njerëzore. Në opusin e këtyre viteve, pjesë e një krijimtarie që shtrihet në gjashtëdhjetë e sa vjet, Vehbi Skënderi aq sa nuk e lë për asnjë çast nga dora daltën e mjeshtërisë poetike, po aq i jep flatra asaj që Uitmani do ta kishte quajtur demokraci të fjalës, demokraci të përfytyrimeve, në kuptimin më të pakufishëm të asaj që ne po e quajmë demokracisë uitmaniane, e shprehur kjo në marrëdhëniet midis poetit dhe krijimit, midis lexuesit dhe poetit, midis poezisë dhe realitetit. Aq sa është strikt në poezi si «Ti shkrin si shiu mes reve”, sa njeriu thotë mos ia ka diktuar vetë Lasgush Poradeci, (Pastaj si kot Veriu të fryn drejt meje./ Pastaj në çast akujt më kall ndër deje./ Pastaj s’di pse: Prap unë rend pas teje./ Por sa të kap, si reja shkrin mes reve./ Pastaj s’di si: rrëzohet Mali i Thatë.

Pastaj s’kuptoj: shkel gurë a shkel baltë./ Pastaj si popel thërmohet shpella natë./ Pastaj Ti vjen! Shkon, vjen e ikën prapë!) apo në “Lirikë për Vaçe Zelën”, aq është frelëshuar në ato që ai i quan “Tetë poema të shkurtëra”. Aq sa është tokësore në poezinë “O çaj, çaj i malit”, një nga poezitë më antologjike të letërsisë shqipe, së cilës i rikthehet pas dhjetëra vjetësh për ta ripunuar, po aq është kozmik në lirikat kushtuar stjuardesës së bukur me të cilën poeti nuk lë qiell, nuk lë yllësi, nuk lë aeroport të vërtetë apo të trilluar pa shëtitur e pa bërë dashuri.

I tillë vjen edhe në vëllimin e tij më të ri “Mirëmëngjes, Shqipëri Lirika të një tetëdhjetëvjeçari” poeti Vehbi Skënderi. Në zanafillë të jetës, shumë më tepër e shumë më herët se Adamin, ai gjen Evën. Pa iu kthyer në vend nderi Evës, pa iu dhënë qytetaria Evës, pa e shkarkuar Evën nga barrët e anatemave, pa iu bërë rehabilitimi i plotë Evës në çdo hapësirë të globit, në çdo nivel të mendësive, në çdo lartësi të qytetërimeve, në çdo sferë të ndjesisë njerëzore nuk mund të ketë drejtësi, nuk mund të ketë njësi matëse për drejtësinë, prej këndej, duke mos e pasur drejtësinë as njësinë matëse të saj, planeti, në asnjë atom të tij, nuk mund ta ketë as lirinë. “Zotërinj! Boll keni lehur/ e keni ulurirë. Ka mijëra vjet që i shqeva veshët e mi dhe i çapëleva/ nga anatemat: “Eva është Martirja e Parë! Kryengritësja e parë e Qiellit./ Rroftë Eva! Bija e vërtetë e Tokës dhe e Diellit./ (Ngjizur prej ciflave të baltës e rrezeve të Agimit.)/ Rroftë Eva! Rroftë Eva! Rroftë Hyjnorja Eva!/ Martirja e Parë e Njerëzimit./Rroftë Eva! Rroftë Eva! Rroftë Eva!” Këto janë vargje nga poezia me titull “Eva” që hap ciklin “Odisea e Evës”, cikli i tetë i këtij vëllimi të ri. Por Eva është e pranishme në tërësinë e këtij vëllimi, qoftë me emrin e Anamaries (cikli që ia kushton kësaj përmban 21 poezi), qoftë me emrin e Kristinës, qoftë me emrin e Sonjës, qoftë edhe në personazhe konkretë siç është cikli “Duart e gruas sime”, qoftë në ciklin “Tri receta për vetminë” kushtuar së madhes Vaçe Zela. Po aq e dlirë dhe e pamëkate është Eva edhe në trajtën e saj më të rëndomtë, në trajtën e gruas: “Kur ligështohet e linçohet gruaja, qajnë qielli e dheu./Sa të rrënqethet trupi!/Fshihet Hëna si vjedhëse./Skuqet Dielli nga turpi.” Kështu shkruan Vehbi Skënderi në njërën nga poezitë e këtij cikli, me titull “Kur ligështohet gruaja”.

Eva është edhe në Helenën e Trojës, edhe në Anat, Dianat, Mona Lizat, Semiramidat, Andromakat, Desdemonat, Shrehrezadet, Venerat e Atenat, Merilin Monrotë. Eva është edhe te Kleopatrat, te Madam Pompidutë, Margaret Theçerët, Angela Merkelët. Eva është edhe nÃ¤ Kasandrat, edhe në magjistaret, edhe në shtrigat. Eva është edhe në ujvarën e Niagarës, Eva është në Hënën, Eva është në shiun, Eva është në erën, Eva është në detin, Eva është në lulet, sidomos në mimozat, Eva është në shpezët, sidomos në mjelmat, Eva është në pemët, sidomos në Arrën e Madhe, në oborr të shtëpisë ku ka lindur e është rritur poeti, Eva është në Statujën e Dëborës, Eva është në gjininë femërore natyrore e jonatyrore, Eva është në të bukurën dhe në të shëmtuarën, në të bukurën që është e tillë për hir të të shëmtuarës dhe në të shëmtuarën që është e tillë për hir të të bukurës. “Kërkoj të bukurën dhe në shëmtinë pafund” është titulli i një poezie të shkruar në Reinach më 7 korrik 2007. Dhe këtu, do të thoshte Vinca, Vehbiu është më Uitman se çdo Uitman. Ai e kërkon të bukurën edhe në tejskajin e antitezës së vet, e kërkon edhe në ekstremin e së shëmtuarës, e kërkon “edhe në Ferr të BUKURËN”: “Siç po e vëreni: fajkojtë e lartësive janë kthyer në zvarranikë e në brejtës./ Po unë prap mes kësaj Mërie e Shëmtie kërkoj të BUKURËN./ Dhe pranë kësaj Babëzie të panginjur. Nën këtë qiell plot smog të stërkëllinjur./ Kërruset nga dhembja, tkurret: Hriplotja DREJTËZ./ “Zotëri,” thërret dikush. “Mos u mundo të matesh e përplasesh me të keqen./ Mos tento që të gjesh një DREJTËZ të vërtetë në gjithë këto mishmashe gjeometrike!”/ Po unë midis kësaj Xhungle të shtrembër e heretike/ Kërkoj me ngulm të BUKURËN./ A s’e ka gdhendur/ dhe Hyjnori Mikelanxhelo Buonaroti Davidin (kryeveprën e vet)/ nga një copë shkemb i shtrembër e i pagdhendur./ Unë e kërkoj edhe në Ferr të BUKURËN.”

Eva është në harmoninë e gjithçkaje, si dhe në hasmërinë e gjithçkaje, edhe këto të tilla pikërisht për hir të njëra tjetrës. Kësisoj, i vetmi mëkat i Evës, për të cilin ia ka gjithkush fajin, para të gjithëve Adami, (edhe sot e kësaj dite i nemitur e i shastisur) është se ajo, kur zbuloi bukurinë e vetvetes, nuk u ndihmua sa duhet që të mësohej përballë kësaj mrekullie të Zotit, siç ishte dhe është, por u detyrua të mbulohej, u detyrua ta zhyste njeriun dhe njerëzimin në tundimin e joshjeve të pafundme, të cilat, pa përjashtim, degëzohen të gjitha që andej. Eva, pra është muza e muzave, është kryemuza, pra të gjitha muzat, pa përjashtim janë eufemizma të asaj, Evës. Prandaj më Omar Khajam se çdo Omar Khajam është Vehbi Skënderi në poezinë “Zezakja e Bernës”, këtë “Venerë të Fidias prej mermeri të zi”: “Katran e zezë, më tepër se kafja e pjekur! Nën hije…/ Çdokush e ndjen praninë e saj pa e prekur./ Sytë i xixëllojnë shpuzë./ Përhap gëzim e afsh si e dehur/ Prej pijes që të deh, pa e vënë verën në buzë…”

Eva është mbi të gjitha në lirinë dhe dashurinë, dy sinonime të plota të njëra tjetrës. Eva është në mallin për Strelcën, për Korçën, Tetovën, Strugën, në adhurimin për Shqipërinë dhe Kosovën, në përsiatjet për metropolet botërore, të lashtat dhe modernet. Eva është në përmasën e çastit dhe në përmasën e përjetësisë me të cilat lind çdo krijesë, veçanërisht çdo njeri, për çka më të privilegjuarit e të gjithëve janë poetët, sidomos poetët e dërguar në mërgim, të privuar ashtu prej shumëçkaje e shpesh gjithçkaje, por gjithnjë e gjithherë të pandarë prej muzave të tyre.

Në këtë frymë, më i rinuar e më rinor se kurrë, Vehbi Skënderi e ka arkitekturuar vëllimin e tij “Mirëmëngjes, Shqipëri Lirika të një tetëdhjetëvjeçari” si një metropol kozmik, sajuar prej yllësish tokësore e qiellore, nga më të populluarit dhe nga më magjiplotët, nëpër të cilën mund të shëtisim njëherësh në të gjitha kohërat dhe në të gjitha hapësirat, duke na e bërë të lejuar gjithçka që na është ndaluar. Ai nuk është një metropol i vendosur në lagje të shpërndara nëpër ishuj si Nju Jorku. Ai nuk është një metropol i shtrirë në anë kontinentesh e detesh si Stambolli. Ai është një metropol me lagje të pafundme, nënlagje të pafundme, ura të pafundme, të cilat nuk ka teleskop Habëll që t’i kapë yllësive të Universit, me ura hedhura nëpër shpirtërat e njerëzve. Nuk ka mision më fisnik dhe më njerëzor se ky për poetin ndaj njeriut dhe njerëzimit. Dhe këtë mision Vehbi Skënderi, veçanërisht me këtë libër të ri, e përmbush më së miri. Prandaj, me këtë libër të ri të Vehbi Skënderit poezia shqipe dhe letërsia shqipe në tërësi është shumë më e pasur, është më e pasur se kurrë ndonjëherë, është më e plotë dhe më e lartë se kurrë përballë çdo poezie dhe letërsie tjetër.

SKËNDER BUÇPAPAJ

https://www.voal-online.ch/index.php?mod=article&cat=LAJMIIF&article=24105&fbclid=IwAR2ZSpYIwlA6BZQS6gh8n27WaOZVbiF2mAgYsiuDBqlOfV0CQOt5y2NJXFs

Niko Kacalidha: as kaçak i vjeshtës dhe as harraq i udhëve- Nga FATBARDH RUSTEMI

I gjithë rrugëtimi poetik i Niko Kacalidhës shtrihet në 534 faqesh, në librin “Heraldikët e borës”, botim i Onufrit. Nëse autorit iu deshën vite për ta përshkruar odisën e tij, ty veçse pak orë, por, duhet të të mos mungojnë vetitë e Magelanit. Ky çast, që mund të përkojë me “gjyqin e fundit”, merr kuptimin e gjithë jetës së një autori. Ndaj në poezinë “Në paça vlerë”, ai shkruan, duke mos anuar nga dyshimi: “Më gjykoni për lisat e jetës/se si e kanë hedhur hijen mbi kurrizin e maleve,/se si e kanë pasur kurrizin në rrebesh dhe gjethin në fllade e ledhatime./Në fund të fundit, më gjykoni/nëse jam ngjizur në eshtrën e malit për t’u bërë lëndë fosforeshente,/apo isha pa hije e prisja vetëm festime./Atëherë, në dreq ditëlindjet e ceremonitë e mëdha,/atëherë, në dreq tërë qenia ime.” Siç e shihni ballafaqimi i autorit me lexuesin mbart një dramacitet të lartë. Friket mos ka qenë një hije, që priste festime, lavdërime, rrahje krahësh e bërje qejfi dhe, në fund: vazo me hi pa ambicje sfinksi. Mund të ndodh që në të lexuar të librit: poetin ta shohësh, jo aty ku e kanë parë të tjerët, duke u bërë shkak ndoshta të një debati për autorësi se cili ka zbuluar të vërtetin, sikurse ndodh rëndom të grinden qytet dhe shtetet se cilit i përket poeti Homer, për shembull. Sepse po më ndodh edhe mua, të mos e shoh poetin Kacalidha, atje, ku e indentifikojnë të tjerët. Nëse do i përmbahemi këshillës së autorit: “prerja e pikës së lotit” nuk është njësoj, si “prerja e pikës së vesës”, doemos që janë dy referenca të ndryshme, se cilën ti merr për bazë. Apo në një kontrast të dytë: “Po mua nuk do të më shqyejnë qentë. Po mua do të më hanë jaseminët.” Në të parën je thjeshtë një viktimë, në të dytën një hero lirikë. Tek viktima apo tek heroi lirik duhet ta shohim autorin, kur ai vetë e shpreh qartë pozicionin e tij?)

Poezi pas poezie ti ecën në ato rrugë, ku ka shkelur Niko, sikurse fluturon në ato hapsira ku shtegëton fantazia e Kacalidhës, (Ecën apo fluturon?!) duke pikasur, jo pa të drejtë se konkretja është më e dukshme në poezitë para viteve `90-të, që përkon me kohën e diktaturës dhe abstraktja me fluturime pindarike, pas saj. Pra, në fillim zgjat rrënjët e më pas hedh degët. Mos vallë mungesa e lirisë të bën toksor, të prekshëm, ndërsa pasja e saj: qiellor, fluid? Nëse në poezitë të shkruara në diktaturë gjen lule, zogj, det, male, cicërima, në këtë të demokracisë një hebarium me lule të thata, zogj të ballsamosur apo fosile të tyre, ku vargje të tëra i kushtohen pagëzimit të zogjëve. Për të qenë konkret po citoj: “U zgjuan fyejt dhe vajzat dolën në dritare.” Këtu zëri, melodia sjell figurën e vajzave, aty ku ato duken më shumë tek dritaret prej nga kanë origjinën dhe vitrinat. Ndërsa: “Peshqit në akuarium mendojnë se s’ka për ta tufan./Vetëm, sa herë, ndërrrohet uji, me sy lëmoshë kërkojnë në xham.” Sikurse nuk pritet një furtunë në gotë, po aq dhe një tufan në akuarium. Por, si vajzat dhe peshku janë në një shtëpi prej xhami, ku gjithçka shihet.

Si të gjithë poetët e talentuar, edhe Niko Kacalidha, i shfaq konturet e poetit qysh në fillimet e veta, duke shpallur kredon e tij. “Unë jam paqësor si deti dhe i egër si deti./Edhe i madhërishëm sikur të isha si deti,/unë, përsëri emrin tim do të mbaja.”-shkruan ai në poezinë “Credo” e botuar në “Zërin e Rinisë” të vitit 1972. Nuk është e vështirë të kuptohet nënteksti, nëse i referohemi kohës ku individi shtypej nga grandomania e “veprave madhështore”, “heronjtë legjendarë”, “temat e mëdha”, “interesi i përgjithshëm” dhe ti: duhej ta harroje emrin tënd, duke u uniformizuar, ndërkohë që “kulti i njëshit” fetishizohej. “Këndo me zërin tënd, qoftë dhe me zë bretkosë”-do thoshte Esenini, por në plan të parë dilte tharja e kënetave. (“Të kam thënë se në vizionet e mia, vatrën gjithmonë e kam me vete.”, një varg ky, që e përforcon edhe më shumë identitetin e autorit. Vatra, me këtë emër njihet dhe shoqata e shqiptarëve këtu në Amerikë, është pjesë e atdheut mëmë dhe për Niko Kacalidhën, kjo është Greqia.)

Autorit i pëlqen të vendos raporte të drejta më kohën, natyrën, njerëzit dhe atdheun, duke mos lënë hije dhe keqkuptime në sjelljet e tij, kur dihet që raportet më të ndërlikuara janë ato me veten. “S’jam kaçak i vjeshtës./S’jam harraq i udhëve./Thirra bashkëkombësin Seferis dhe më tha/se malet këtu me lëkurën tërë rrudha përngjajnë me barqe elefantësh.” Pranon një udhërrëfyes: bashkëkombësin Seferis, vatra nga marrin udhë vizionet e tij. Por, thërret dhe një të dytë: “Plepat ndanë udhës, ngjanin me penelat e Mios./Po ku ishe ti të më shkundje tërë qiellin me mollë? Ik, më ngjau se foli Vangjush Mio duke larë penelat! Ik, bre djalë i mbarë, më foli Mio, se ka rënë dëborë!” Poeti grek e thërret t`i bashkohet udhëve të vjeshtës, piktori shqiptar e nxit t`i largohet dimrit. I gjendur mes hordhive të reve, rrufeve e gjëmimeve të Zeusit, mes maleve të thepisur, të vetmit që i kërkon ndihmë është autori i romanit “Shpella e piratëve”: “Shpëtova, thashë, kam për të kaluar se kam mik Petro Markon dhe kam për ta thirrur shpellave.” Të tri referencat e përmendura janë 3D-ja e poetit Niko Kacalidha, duke qenë një shembull i të qënit urë lidhëse midis grekëve dhe shqiptarëve. I gjithëpranuar.

Familja dhe vendlindja zënë gjithë hapsirën e poezive të tij, ndërsa atdheu shfaqet i ngjizur brenda tyre. “Sikur më thonë malet e vendlindjes: “U bëre burrë, djalë, u rrite shumë./A të kujtohet bryma mes lirishtes?/Po lundrat e fëmijëve mbi lumë?” I dehur nga harlisjet pranverore: “I pari çeli jargavani në kopshte/dhe donte të thoshte se do të kishim pranverë të bukur./U dendësuan rruginat,/u dendësuan pragjet e shtëpive,/u dendësuan dritaret me lulen e parë/sikur thoshte do të vinte dendësia e ngjyrave.”, ndaj: “U vonova ca, i thashë rrobaqepësit, këmishë të bukur sivjet të më qepësh.” Atmosfera djaloshare shoqëron poezitë e hershme të tij, ku më pas do t`i ngadalsohet hapi, sikurse mendimet do të kenë tjetër peshë. “Mbrëmë ishin mbledhur të gjithë në dhomë./Dhe unë isha kthyer në shtëpi./Në mbrëmjen e verës pranë dritares rrija./Si një astronom vështroja yjet./S’isha astronom këtë mbrëmje./Ndoshta qeshë poet, dashnor a diçka tjetër?/U rrite, tha nëna mbrëmë në shtëpi, gjeje vetë nusen tënde dhe leri yjet!/Si e zbuloi nëna ime të fshehtën e mbrëmjes mes mirazhit që dridhej nga hëna?” Dhe për ta shijuar ende këtë atmosferë, po citoj vargjet: “Sonte s’dua të fle,/jo nga marazi i dashurisë si Milosao/ që mbeti në netët e gjata magjike me ëndrra dashurie në peisazhin baritor./Sonte vërtiten pëllumba të bardhë drite.” I referohet Milosaos, por a mund të hiqet një paralele nga pozita e minoritarit? Gjithsesi nuk ka trishtimin e Milosaos.

Por, nuk do mungojnë kumte, ardhur si prej orakujsh: “Katër qiparisa zgjateshin në muzg./Fryu veriu i natës, njëri u këput./Në mëngjes u zgjuam, dheu qe acar./Qiparisi i anës, mespërmes qe çarë./Tre të tjerë rrinin mbështjellë në dëborë./Si bardë vështronin brymën dimërore./Në mëngjes rrugicat bora kishte zënë./Me një vig e ngritëm bardin tonë të rënë./Ahe, pisha, bredha, zgjateshin në muzg./Bardët mes dëbore mbartnin lart një bust.” “Zëri i Rinisë”, maj 1970. Edhe pse sheh rënie, rrëzim, kthimi i katër qiparisëve në një bust, i jep kuptim sakrificës sublime. Qukapiku i merr radhë drurët, duke trokitur me sqep, duke çukitur sikur pyet: “Ku je?”/pingëron dhe troket duke të kërkuar?” Është pikërisht i munguari, i kthyer në bust. (Leshnicë, maj 1988) “Thashë të përgjoja në drurët e vjeshtës/rrëqethjen e gjethit mes erës,/po drurët m’u vodhën,/s’ma treguan shpirtin./Thashë të çaja gjoksin e erës netësh dimërore që dilnin prej territ,/po s’më lanë vetëtimat të vazhdoja linçimin e erës.” Duke e kërkuar veten brenda natyrës, shpirtin të transferuar jo vetëm tek frymorët, ai shprehet: “Metempsikozën duhet ta kenë shpikur poetët.” Një lloj panteizmi ky, ku në vend të perëndisë, është poeti i shkrirë me natyrën. “Pyetëm rrapin dhe na bëri me shenjë andej lart,/nga sheshet e erërave, s’kishte më tutje./Atëherë hipëm lartësive,/burimeve të shpirtit,/që gurgulluan brenda nesh/që të mos thahej shpirti i dheut në netët hënore.” (“Duke kërkuar burimet”) Nëse do ndodhte të shndërroheshin njerëzit në zogj, ai beson se do të ishte një zog paqeje, përkundrejt një zogu grabitqar, sikurse Paridi, ku autori vë dyshimin se nuk ka mundur ta puthë Helenën: “Po ku të gjente një minutë Paridi për ta puthur?/Gjithë gjullurdia e Trojës, pa një puthje!/Gjithë ai gjak i derdhur kot, pa asnjë puthje!/Se po ta kishte puthur do të zbuteshin dhe detet./Me siguri Helenën s’e ka puthur.” (“Me siguri Paridi s`e ka puthur”) “Unë i di të gjitha shtëpitë e zogjve/dhe kam marrë pjesë i ftuar në të gjitha banketet.” I njeh marrëzitë e murlaneve, sikurse dhe brenda vetes e di që dikush rri në këmbë, sigurisht për të udhëtuar. Gjithsesi i duhet të shlyejë një mëkatë: “Me llastik vrisja zogj dhe krisnin qelqet e qiejve./Krisnin yjet dhe nxiheshin brinjët e lakuriqësisë së tyre./Ra ujërave me flatra të ndezura Dedali i zogjve./Unë, mëkatari, paskam qëlluar fluturimin.” (Krahët artificial ngjitur me dyll përherë bjenë.) Një reflektim interesant ky, ngaqë kujtimi i hershëm i fëmijërisë bie ndesh me kredon e poetit: pegasin, kalin fluturues. Edhe pse: ka kalë të Akilit, Hektorit, Odisesë, por i tij “hyjo” është tjetër gjë. “Po është një kalë i bekuar/që për mua bëhej erë/e sillte në pragun e shtëpisë/qelibarin e drithit./Se ne s’kishim bukë, dëgjon, se ne s’kishim bukë atë dimër.”, duke krijuar kështu një kontrast midis banketit të natyrës dhe sofrës së uritur. Sikurse e thamë, me poezinë “Credo” nis përmbledhja poetike e librit, ku autori e krahason veten me detin, sa “paqësor” dhe “i egër”. Nuk duhet harruar, që poezia është shkruar në diktaturë nga një minoritar, ku sigurisht shtrohet pyetja: paqsor me kë dhe i egër me cilin? Heroi lirik nuk shfaq ndonjë veçanti emocionale, sikurse po duan t`ia vënë në dukje, si përfaqësues i një ndër minoriteteve më të shtypura të botë. Egërsimi i kohës nuk ndihet në vargjet e tij. (Ai shfaqet paqsor kur shkruan për Lefter Talon, dëshmor i lirisë: “Unë lashë pas anëdetin dhe ngjitem përpjetë, varrezave të dëshmorëve. Po kush i tha majit që çeli gëmushat dhe u përgjakën mersinat në varre?”, sikurse i egër në poezinë: “Pashë një djalosh të vrarë që e zvarrisnin anëdetit në mes të ditës rrugëve të qytetit për të matur durimin dhe më krisi zemra.” Ai nuk thotë se ky djalë ishte minoritar. Sikurse do shkruaj një poezi për nënat që u endën dyerëve të burgjeve për të takuar bijtë, pa i cilësuar si minoritare. Këto janë tre poezi ku trajtohet tema aktuale, nëse do flasim me gjuhën e kritikës së kohës, ku ai u rri larg politizimeve.) Deklarimi i tij në poezinë “Identiteti i anëdetit”: “Jam bir i malit, jam bir i detit. Herë më nis njëri, herë pret tjetri.”, nuk është zë i një të shtypuri, por i atij që i krenohet vetes, në një kohë kur preferohej të deklaroheshe si “bir i partisë”. Në kohën e kolektivizimit, të rrafshimit të vlerave, dinjiteti mbeti veti e individit, natyrisht me kosto të lartë. Pikërisht këtë dinjitet manifeston dhe heroi i tij lirik, duke e vënë veten në raport me detin dhe malet, me të cilët mburret, duke i përdorur ato dhe, si një njësi matëse të vetes. Në këtë kuptim ndez strallin nga del drita, duke ia njohur vetes prometianizmin: “Unë them të bëhet dritë dhe bëhet dritë. Kjo është formula ime edhe nuk e di se nga ma paskan vjedhur perënditë.”

Nëse u nisëm nga poezia “Credo”, ku poeti kërkonte përmasat e veta, pa u fshehur pas madhështive fiktive, qofshin ato dhe të epokave, ia vlen, së fundi, të ndalemi tek dy poezitë: “Mirazhi i librave të mia” dhe “Lule mali e vetmuar”, ku kredoja e tij e hershme ridimensionohet. Duke parë librat e tij në një raft biblioteke pranë Homerit, ai shkruan: “Si u ndodhën në bibliotekë pranë Odisesë?/Kush i ka vendosur rastësisht afër Iliadës?/Ku ka vajtur fisheku i fundit i modestisë?/ Hiqini andej se po shpërtheu lufta e Trojës,/as me një gotë ujë nuk do të jem i vlefshëm./Hiqini ato andej që të shpëtoj drurët i mi.” Frikës ndaj një hakmarrje shkaktuar prej zilisë, zgjedh një pozicion tjetër për të kalkuluar sfidën e tij. Në poezinë “Lule mali e vetmuar” shkruan: “Nuk shtirej kurrë, nuk donte të dukej./Asnjëherë s’shiti mend për brishtësinë e kërcellit dhe për elegancën e petaleve./Indiferente, larg syve të botës zhvishej, lahej në gjirin e flladeve buzëmbrëmjes./… Larg bulevardeve nëpër lartësitë malore dhe nuk e gjenin/as për buqetat e nuseve e nuk preferohej/as për buqetat mortore./Larg bulevardeve/as emrin nuk ia dinin./… Më shihni mua, sikur thoshte, më dëgjoni mua, paçka se nuk marr pjesë në buqeta, ju siguroj se më e bukur do të bëhet jeta.” Duke parë mirazhet e përmbysura mbi liqen i thotë vetes: “As në iluzionet optike mos u kthefshë/kokëposhtë.” Shpresoj që me “brishtësinë e kërcellit” dhe me “elegancën e petaleve” të kem portretizuar Niko Kacalidhën, zhveshur prej iluzioneve metaforike.

POETI DHE PARAJA Nga Bedri Alimehmeti

Dikur Robert Bërnsi la një poezi mbi kartmonedhë
Unë sot ca vargje po lë mbi një faturë tatimore
Ngjashmëri dy poezitë jo jo kurrë s’do të kenë
Veçmas domethënies sigurisht nga ana parimore.

Poeti paguan kafetë e asgjë nuk merr nga poezitë
Edhe pse shumë lodhet, gdhin mbi vargje çdo natë
Hallet e shqetësimet e tij i dinë vetëm perënditë
Nëpër xhepa të tjerë lumë venë e derdhen paratë.

TRIPTIK-LIRIK- Poezi nga THANI NAQO

UNË DHE LUKRECI 1)

Sa herë takohem me të lashtin Lukrec,
“Atdheu im,-thotë,- është ku jetohet më mirë.”
Njëmijë pandehma për ty, o poet,
I lëshon këto fjalë se je i pirë!

Unë s’jam i pirë,
të ftohur kam kokën,
I verbër qofsha e çaj oqeanin.
Hej!
Kombi im ka hartëzuar botën,
Varret e tij dallgëzojnë Ballkanin!

Mbushim gotat.
Me Lukrecin po pi,
Në e teprofshim, flasim nga dëshira.
Ajo gishtëz tokë bën grurë e raki…
Ngrehim velat dhe fryn erëmira!

1) Lukreci= ( Titus Lucretius Carus) poet roman, fundi shek. IVfillim
i shek. V

OQEANI

…E prek, i flas,

e lutje i pëshpëris,
I tregoj për Moravën,
m’i bukuri në botë.
Malësor isha dikur e atë mal kisha mik,
Male s’shoh gjëkund e miku im bëhu sot…

Është e kotë të flasësh me dallgët,
Duf’i tyre bregun godet.
Unë mbyll sytë…

Shoh Moravën e largët,

Nën dëborë gjumash,
i freskët nën gjeth.

Hapësira ovale shtrihet mbi oqean,
S’ka përrenj,

as lumë sheh.

Shpina ujore,
si Ivan, 1)
Vec dallgëve,
o mik,

s’u vë dot fre!

1) Ivani= mal në Devoll

* * *
Zhytur jam në jeshil livadhi,
Aromë lulesh dhe freski ahu.
Poleni më pudroi,
me spërka nektari,
Nën tumbë fierishtash mbeta tulatur.

Pop-pop,
pop- pop,
reh shputat pas truallit,
Lepuri i egër syvëngërosh.
Le të më shtypin orteqet e mallit,
pop-pop,
hop-hop,
pop-pop!

Mbi krye kam qiell të gjelbër,
Ndihem perandor i botës me klorofil.
Këtu s’ka komunistë të më shohin vëngër,
Me brirët e turpshëm më këqyr një kërmill.

Ç’ë se bie shi,
ç’ë se bie breshër,
E ç’ë se shtron dëbora e bën kallkan?
Me dhe i mbulon vezët një hardhucë e një breshkë,
Më spërkati,
bre, breshka,
me shurrën e bardhë!…

S’ shoh presidentë,
as kryeministra,
As parlamentarë,
as buzëqeshje djallëzore.
Gushëkuqët vocërrakë thurin kanistra,
Vargan’ i milingonave zënë për dore.

Pop-pop,
pop-pop.
reh shputat pas truallit,
Lepuri i egër syvëngërosh.
Le të më shtypin orteqet e mallit,
hop-hop,
pop-pop,
hop-hop!

Shpirti im është zgjuar – Poezi nga ANNE BRONTË- Përktheu Skënder Buçpapaj

Shpirti im është zgjuar, fryma ime po fluturon,

dhe po mbartet lart mbi krahët e flladit të freskët;

Sepse, mbi mua, rreth meje, era e egër po zhurmon

duke marrë vrull për të dalldisur tokën dhe detet.

Bari i tharë një kohë të gjatë në diell po vështron,

pemët e zhveshura i ngrenë lart degët kuturu;

gjethet e vdekura poshtë tyre vallëzojnë me gëzim,

retë e bardha po tunden përtej qiellit blu.

Do të doja të shikoja sot oqeanin si përplas aq furishëm

shkumën e dallgëve të tij në shtjellat e harlisjes,

do të doja të shikoja valët krenare si vërtiten

dhe të dëgjoja zhurmën e egër të bubullimës së tyre!

“Të lidhur me zinxhirë, më çuan te qelia ku mbanin ata që do të pushkatoheshin. Si shpëtova pas letrës që i bëra Koci Xoxes”/ Kujtimet e Petro Markos

Rrëfimet e shkrimtarit të njohur Petro Marko, ish-luftëtari i Brigadave Internacionaliste në Luftën e Spanjës dhe i Tiranës, tregon prapaskenat e asaj që njihet si Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare dhe pse Koçi Xoxe urrente Enver Hoxhën?! Porosia e Sejfulla Maleshovës: “Kjo është parti terroriste, mos hap gojën, se do e pësosh…”! Përse u dënua Petro Marko dhe kush ishin ata që i’a përgatitën arrestimin dhe kush e ndihmoi pas daljes nga burgu, etj. Pjesë të zgjedhura nga libri “Intervistë me vetveten”, i shkrimtarit të njohur shqiptar Petro Marko, i botuar në fillim të viteve ’90-të pas shëmbjes së regjimit komunist, libër i cili pati një jehonë të madhe në shtypin e kohës, pasi u botua dhe ribotua disa herë, duke shënuar një rekord shitjesh.

–NISI KALVARI-

U hap dera. Hyri brenda një polie trupmadh dhe i bërtiti Zuberit:

– Ç’punë bën ti?

– Gjeolog! – u përgjigja unë.

– Mbylle gojën ti, se s’të pyeti njeri!

– Gjeologu, zbulon pasuritë e nëntokës! – u përgjigj i frikësuar Zuberi, se e vuri re shprehjen e kriminelit. Roja i këputi me sa fuqi që pati, një shkelm prapa veshit, duke i thënë:

– Tani shko e zbulo pasuritë e nëntokës. – Mbylli derën dhe u largua. Kisha mbyllur sytë dhe çudi, se si nuk më pushoi zemra?! Me frikë, hapa sytë dhe pashë Zuberin të shtrirë, me duar e me këmbë të hapura dhe me një curril gjaku, që i buronte nga goja. Bëra të lëvizja, t’i vija në ndihmë, por isha i varur në dritare. M’u errën sytë. M’u err mendja. Desha të bërtisja, që të më dëgjonte gjithë bota: Krim! Krim universal! Zuberin e vranë! Vranë kulturën, vranë shkencën, vranë jetën.

U hap përsëri dera. Hyri ai polici që e goditi, bashkë me dy të tjerë. E panë.

– Ngordhi qeni! – tha ai që e goditi. E kapën nga këmbët, e hoqën zvarrë, e nxorën jashtë dhe mbyllën derën, duke më lënë mua në birucë, fantazmën gjakatare të kohës që vuloste turpin e këtij shekulli.

Si është jeta! Unë isha kredhur në hapësirën e llahtarës, kur dëgjova përballë birucës sime, këtë bisedë:

– Ti je bej nga Vlora, ë?

– C’est vrai – është e vërtetë, unë bej jam…!

– Gjakpirës! Parole d ’honeur

– fjalë nderi, unë gjak s’kam pirë kurrë, po shampanjë kam pirë gjithnjë… shampanjë kordorirouge…

Dëgjova thirrje. Rojat e morën, e zvarritën gjer te kazani me ujëra të ndyra, e krodhën brenda kokëposhtë e talleshin:

– Pi, pi shampanjë kordon-shurrë!

(Parantezë e finales së tragjedisë: “Ha në atë botë”!)

Te porta e oborrit të burgut, çdo drekë bëhej një radhë e gjatë e grave, e nuseve, e bijave të të burgosurve: mbanin sefertasët në dorë, sillnin drekën. Sefertasët i radhitnin aty dhe disa oficerë, sikur parakalonin, lexonin emrin e te burgosurit. Kur panë një sefertas me emrin Uan Filipi, i ranë me shkelm, gjella u derdh dhe sefertasi rrokullisej bosh.

Oficeri iu tha: “Qërohuni dhe të mos vini më, se ai e mori plumbin që meritonte”! Eëra dhe e motra e Uanit, pa bërë gëk, shtrënguan njëra-tjetrën dhe nisën rrugën e kthimit për në shtëpi, duke ecur rrugës që merrte të përpjetën…! Po t’i shikoje ato të dyja, dukej sikur vaiseshin si varka në furtunë, duke bërë zigzaget e terrorit, pikëllimit dhe vdekjes! Një skenë që besoj se, në asnjë ekran të botës, nuk është shfaqur.

Pyetje: – Po ti nga e pe këtë skenë?

Përgjigje: – Kur u lirova, Safoja ime më tregonte… më tregonte me pikëllim kalvarin e saj dhe të familjeve të tjera të të burgosurve…! (Të zezat nëna, të mjerat gra… ç’u kanë parë sytë dhe si kanë mbijetuar nga helmi që kanë pirë.)

Gjatë burgimit tim trevjeçar, në izolim të thellë, vetëm Safoja kishte të drejtë, të më sillte te dera e burgut sefertasin me pak gjellë, pa më takuar kurrë. Tre vjet.

Pyetje: A të ka ndodhur të humbësh shpresën për të jetuar?

Përgjigje: – Një pasdreke erdhi drejtori i burgut me hetuesin tim kryesor dhe më hoqën zinxhirët. Dallgët e mundimeve, janë aq të furishme, sa nuk kuptohet se nga i shtyn era: ndaj jetës apo ndaj vdekjes. Më shpunë te biruca e fundit përballë nevojtoreve. E dija që ajo birucë, ishte për ata që do të pushkatoheshin. Më futën brenda, më lidhën përsëri këmbë e duar dhe dolën. Aty ishin tre të tjerë, të cilëve, nuk ua dalloja dot fytyrat. Ata ishin të sigurt, se do të pushkatoheshin. Nuk folën për disa minuta, pastaj dëgjova një zë:

– Pse, je dënuar me vdekje!

– Si agjent i amerikanëve! Po ju?

– Ne? – heshti ca. – Unë…?!

Dhe tregoi se si ai, kishte folur me një mik të tij për Enver Hoxhën, por në gjyq, nuk i nxorën këtë akuzë, i thanë “agjent i shitur!”

– Unë e di mire, se jam dënuar për ato që fola për Enver Hoxhën. – Dhe vazhdoi: – Me sa di unë, gjer tani janë pushkatuar dymbëdhjetë veta…! Kushedi sa të tjerë, do të pushkatohen?! Këta të dy, janë dënuar me vdekje, se kanë djegur flamurin e Jugosllavisë, që varej nga e djathta e flamurit tone, në Ministrinë e Mbrojtjes Kombëtare. E kishin pranuar fajin e tyre dhe thanë në sallë të gjyqit, se nuk ishin penduar fare, për aktin që kishin bërë, pasi Jugosllavia, sundon këtu dhe jo qeveria e Tiranës.

Dëgjoja fjalë e psherëtima të njerëzve që prisnin me çaste të pushkatoheshin. Shumë më their, thënia e njërit (fytyrat nuk shiheshin, ishin në errësirë):

– Nuk u vrava në luftë nga fashistët dhe nga nazistët, dy vjet në mal, po vritem nga plumbi i shokëve të mi!

U dëgjua një fëshfërimë, në dritaren e vogël.

Ishin krahët e një shpendi, ndoshta një lakuriq nate…!

– Do të na vrasin, erdhi lajmi! – tha njëri.

Unë pyeta se nga erdhi lajmi. Në atë birucë, të të dënuarve me vdekje, kishte mbetur një profetizim: kur vjen ai zogu i natës dhe rreh krahët në hekurat e dritares, sa një faqe libri, vijnë xhelatët dhe marrin viktimat, për te bregu i lumit, për te vendi i ekzekutimeve…!

Dhe me të vërtetë, aty nga ora dhjetë e mëngjesit, u hap dera e birucës dhe thirrën atë që kishte folur keq për Enverin dhe ata të dy që kishin djegur flamurin e Jugosllavisë.

– Takohemi në atë botë, në mos pastë edhe atje ndonjë Enver tjetër, që të na përvëlojë në kazanët e skëterrës…!

KTHESA E ÇUDITSHME…!

Në darkë më thirrën lart në drejtori. Aty ishte Nesti Kerenxhi, zëvendësministër i Punëve të Brendshme. Më foli butë. Më pyeti dhe iu përgjigja:

– Unë flas vetëm me Koçi Xoxen!

– Koçi Xoxe, nuk mund të vijë këtu!

– Më shpini mua tek ai. Vetëm me atë do të flas.

– Kërkon gjëra që nuk bëhen.

– Po një letër a mund t’i shkruaj?

Unë e njihja Nestin. E njihja mirë dhe ai më njihte mirë. U mendua dhe më tha:

– Shkruaj e letrën.

Më dhanë një copë letër e një stilograf dhe shkrova:

“Koçi! Nëse të ka mbetur ndonjë fije shoqërie nga e kaluara jonë, të lutem për dy gjëra:

Jep urdhër të më pushkatojnë sa më parë, se nuk i duroj dot fyerjet e rënda dhe torturât çnjerëzore.
“Pse?”

E lexoi Nesti dhe më tha:

– Pse, nuk e dije ti, organizatën e fshehtë të deputetëve? – Atëherë unë i thashë se; me të vërtetë, as që e kisha dëgjuar kurrë këtë organizatë. E mori letrën.

Mua më shpunë në një birucë tjetër, përballë me atë të Hasan Reçit. Në atë krah, ishin me radhë dhe biruca me shokët: Spiro Ruço, Spiro Dhima, Uan Filipi, Islam Radovicka, Sinan Gjoni, Kolë Berisha…!

Më lidhën këmbët dhe duart pas dhe u shtriva në dysheme i trullosur dhe i handakosur. Mendoja e thosha: Sa i fortë është njeriu! Besoja se kafsha më e fortë e universit, ishte njeriu normal.

Siç dukej, lart ishte ende Nesti Kerenxhi, prandaj me radhë i merrnin këta shokë dhe i shpinin në drejtori. Kjo punë vazhdoi dhe të nesërmen: shokët merreshin në pyetje nga Nesti. Të pasnesërmen, më thirrën lart përsëri. Në drejtori, ishte vetëm drejtori dhe Nesti Kerenxhi.

– Letrën ia dorëzova Koçit…, – më pa me sy njeriu, – dhe më tha: “i thuaj Petros, të flerë rehat…”! Më kuptove?

Kur dola, më dha dorën. Dhe, kur u mbyll dera, ndërsa mua m’u këputën gjunjët nga një ndjesi e papritur, dëgjova zërin e Nestit, t’i thoshte drejtorit:

– Në birucën e Petro Markos, të mos futet asnjë oficer ose hetues, pa lejen e Koçit. Ushqimet që i bien nga shtëpia, t’ia dorëzoni të paprekura, edhe cigaret…! Më urdhëroi Koçi…!

Zbrita shkallët me nge. Dëgjova zërin e Hasan Reçit, që ishte në birucën kundruall, birucës sime:

– Petro, në dalsh i gjallë, kujdesohu për vajzën time. Shtatë muajsh është…!

Dhe, atë agim, mandata erdhi…! Hasan Reçi, Uan Filipi, Spiro Ruço, Sinan Gjoni, Islam Radovicka, Kolë Berisha – më duket tetë veta – i morën dhe i drejtuan për te bregu i lumit, ku i pushkatuan…

Jam plotësisht i bindur se, jetën e kam nga Koçi Xoxe.

Unë komunikoja me Safon, me anën e një shkrimi të hollë, gati të padukshëm, të bërë me majën e gjilpërës, në rrethin e kapakut të sefertasit, prej alumini. Me pak fjalë, ne kishim zbuluar një komunikim sekret, origjinal. Shkurt, bëja të ditur gjendjen time. Ajo pyeste. Kur shokët e mi u pushkatuan, i shkrova: “Shpëtova”!

Kurse para dy ditësh, kur erdhi Kerenxhi dhe më tha se; Koçi e kishte porositur “të flija rehat, të më jepnin ushqimet pa i prekur dhe të mos hynte njeri në birucën time pa urdhrin e Koçit”, i kisha shkruar Safos, në rrethin e kapakut të sefertasit: “Më duket se shpëtova”! Tani që me të vërtetë nuk u pushkatova si të tjerët, përsëri i shkrova: “Shpëtova për ty… që je munduar më shumë se unë!”

Pyetje: – Pastaj ç’ndodhi?

Përgjigje: – Erdhën në birucë, më hoqën hekurat e këmbëve dhe më nxorën në korridor, ku ishin edhe shumë të burgosur të tjerë. Na lidhën dy e nga dy. Mua më lidhën me Tika Tezhën, i cili, duke buzëqeshur hidhur, më tha: “Edhe ti këtu? – Pastaj, kur na shtrënguan fort duart, shtoi me të qeshur: – Aq je bërë i pandjeshëm, sa nuk lëshove asnjë psherëtimë. Mua m’u thye kocka, nga shtrëngimi i zinxhirit”!

Ishim shumë: Të gjithë si skelete. Na nxorën përjashta. Ku po na shpinin? Nuk flisnim dot, se na dhanë urdhër të prerë: “Po hapi gojën njeri, do t’ia presim gjuhën”! Tika më shikonte dhe ngrinte supet. Tika, ishte një shok që e njihja mirë: pasanik i madh, që kishte ndihmuar shumë luftën me të holla dhe duke transportuar të plagosur partizanë dhe armë, se kishte makinën e tij. E kuptuam. Po na çonin te Burgu i Vjetër. Dhe me të vërtetë, në Burgun e Vjètër na shpunë, në katin e sipërm. Na futën në një kaush të madh, ku ishin edhe të tjerë…!

JETA NË BURGUN E VJETËR

Dy gëzime të mëdha:

Ardhja në burgun e vjetër, pa zinxhirë, me shokë, me libra.
Gëzimi tjetër i madh: U ndalën ekzekutimet, me një vendim të Plenumit…! Kështu që, shumë shokë që prisnin ekzekutimin, si ing. Andrea Xega e të tjerë, shpëtuan nga vdekja.

Na vunë në një kaush, pranë ish-spitalit, që tani ishte bërë si zyrë e përkthimeve. Aty u takova me shokët e mi të vjetër, si me; Demir Godellin, Koço Boshnjakun, Hito Sadikun, Nexhmi Ballkën, e shumë e shumë të tjerë, që kishin shpëtuar nga vdekja. Këtu pashë pas shumë kohe, njerëz që mund të qeshnin, që bënin shaka, që lexonin libra, që përkthenin nga letërsia botërore, për institucionet letrare qeveritare. Për mua dhe për të gjithë ata që erdhën nga ferri i Burgut të Ri, ky ishte gjysmë-lirim.

Erdhi Stefo Grabocka, nga Ministria e Brendshme dhe më takoi. Më tha: “Kur u kthye Koçi Xoxja nga Korça, u habit se si ti ishe arrestuar, mblodhi nënministrat dhe i pyeti: “Kush dha urdhër të arrestohet Petro Marko”? Dhe njëri nga ata i tha: “Urdhër nga lart…”!

Për të burgosurit, kishte dy opinione:

Njëri opinion: Si është e mundur që Petro Marko, të jetë këtu?! (Kështu u shpreh dhe ministri i Mbrojtjes, Beqir Balluku, kur erdhi për të vizituar burgun. Kur më pa mua, tha: “Shikoni bre, se cilin kanë arrestuar! Luftëtarin e Spanjës…”?!)

Opinioni tjetër: Ata që e dinin mirë çështjen, thoshin: “Si ka shpëtuar ky nga pushkatimi”?!

Në këtë mjedis të ri mes njerëzve, mora vesh se ishte bërë edhe Gjyqi i Deputetëve dhe ishin arrestuar e pushkatuar, tërë miqtë e mi, me të cilët isha shoqëruar e kisha shkëmbyer mendime, para arrestimit tim. Deputeti Shefqet Beja, ishte varur në fushën e druve. Selaudin Toto, Enver Sazani, Gjergj Kokoshi e, plot të tjerë, ishin pushkatuar. Ata shpresonin që në Shqipëri, të vendosej demokracia. Për mua, ishte një goditje shumë e rëndë.

Unë u mblodha me Demir Godeliin dhe Koço Boshnjakun; me ata rrija pranë e pranë dhe me ata haja bukën, që na e sillnin nga shtëpia. Koço Boshnjaku, kishte qenë në KONARE, pastaj shkoi në Bashkimin Sovjetik, ku më duket ishte edhe si Konsull i Shqipërisë. Më duket se ishte përpjekur, të dërgonte në Durrës dhe disa anije sovjetike me grurë, kishte bashkëpunuar dhe me Kostë Kolombon, që kishte një furrë në Odesë. Ky Kostë Kolomboja, kishte ardhur edhe në Spanjë.

Thonë se, kur gjermanët pushtuan Odesën, i shkruante një miku në Shqipëri, nga Parisi, ku jetonte: “Do të shkoj në Odesë, se ndoshta gjej furrën time, tani që s’ka më bolshevikë”! I ziu Kostë! Shpresonte se, pas kaq kohe dhe ndryshimesh në Rusi, do të gjente furrën e tij në Odesë…!? Për këtë Kostë, Koço Boshnjaku, na tregonte shumë qyfyre dhe habitej se si kishte ardhur edhe ai vullnetar në Spanjë! Demirin, e kisha njohur qysh nga viti 1932 dhe mund të them se; ai ishte mësuesi i parë i komunizmit në Shqipëri. Tregonte edhe shumë anekdota, për Fan Nolin në Berlin dhe për mënyrën, si e bënte propagandën komunizmi, me Stalinin në krye. Po tregoj diçka për të qeshur:

Në Hamburg, festohej 1 Maji, punëtorët kremtonin festën e tyre; ishin mbledhur në një teatër dhe flisnin me radhë, shokë nga shumë kombësi. Dy gjermanë, shkuan në një vapor kinez. I thanë një marinari kinez: “Eja me ne dhe për një orë, do të të japim pesë dollarë”! Marinari kinez, u tha se; për një orë, do të nisej vapori i tij. Ata i thanë: “Për gjysmë ore të duam”. E çuan në teatër, ku bëhej mbledhja e punëtorëve, dhe ata që drejtonin mbledhjen, thanë se; ky ishte përfaqësuesi i klasës punëtore kineze.

Kinezi qeshte dhe thoshte: “Aman, se mos më ikë vapori”! – në gjuhën e tij dhe ata që ishin në tribunë, “përkthenin”: “Thotë se; sjell përshëndetjet e klasës punëtore shumëmilionëshe”! Duartrokitje, dhe, në mes të duartrokitjeve, kinezi iku me vrap, se mos e linte vapori, që për pak do të nisej…!

Demiri, na tregoi përsëri atë historinë në Moskë, për ditën e 1 Majit, kur e morën për të folur në një tribune, para punëtorëve të një uzine dhe përkthyesi, i cili nuk dinte as edhe një fjalë shqip, bënte sikur i përkthente, ato që thoshte Demiri, dhe masa duartrokiste stuhishëm.

Pas fjalimit, mes duartrokitjeve dhe shtrëngimeve të duarve, atij i ishte afruar një zonjë, e cila dukej që nuk bënte pjesë në atë turmë punëtorësh, dhe i ishte drejtuar frëngjisht: “Hapni sytë dhe shikoni si na ka katandisur ky sistem çnjerëzor! Pse bën sehir Evropa? Apo, dhe ajo prêt këtë “parajsë të kuqe e të përgjakur”?! Demiri ishte tronditur. Por ata që kishte pranë, e tërhoqën dhe i thanë se ajo, ishte një agjente borgjeze.

– Ne ishim qorra! Nuk shihnim ç’bëhej! – tha Koçoja.

Dhe bisedonim shtruar. Koçoja ishte më elokuent dhe më me përvojë:

– Që nga Adriatiku e gjer tek Oqeani Paqësor, më shumë se një miliard njerëz, besuan te komunizmi dhe tani, nën regjimin e kuq, sa miliona vuajnë e vdesin si ne! Katastrofë! Vetëm Stalini, siç thonë, ka zhdukur me miliona. Këtu te ne, në krahasim me popullatën, janë zhdukur e persekutuar edhe më shumë. Pse? Ka arsyet e veta.

Ky sistem këtu, nuk ka asgjë të përbashkët në themel, me idealin tonë. Ky sistem, po zbatohet sipas direktivave të agjentëve serbë, armiq shekullorë të Shqipërisë, Rankoviç, Miladin, Dushan e të tjerë, të cilëve kështu u intereson, ta shohin këtë vend. U mbush bregu i lumit me kufomat e intelektualëve. Qarkullojnë fjalë se, listat për arrestime dhe asgjësime, vijnë nga Beogradi”!

Përditë, bënim biseda me zë të ulët, në qoshen e korridorit të gjerë të katit të dytë të burgut, përballë zyrës së përkthimeve. Edhe Koçoja, përkthente nga rusishtja. Tekstet vinin nga Ministria e Arsimit. Aty përkthente dhe Mirash Ivanaj, nga latinishtja ose, greqishtja e vjetër, aty përkthenin dhe Dhimitër Pasko, Gjergj Bubani, e shumë të tjerë. Memorie.al

Vijon

MOTRA- Poezi nga HAMIT ALIAJ

Motra ime është me fat, s’ka parë kurrë të keqe në mua
Mos ia vini re nënës, e ka nga pleqëria,
Mua askush s’më ka trazuar, kurrë, asnjëherë,
As hafijet e katundit, as botuesit e mi,
Motra ime eshtë me fat, s’jam bërë lot në syrin e saj,
Unë dhe zotat i kemi folur njeri- tjetrit me “ti”
Asnjë varg s’m’u ka cenzuruar, s’më kanë përgjuar kurrë,
As në dashuritë e mia, as në udhëtimet jashtë shtetit,
Atë e kam çuar për pushime në Vlorë, Zvicër, Çanakala, Trojë,
Muzeumeve e kan’ çuar, vetë jam bërë ciceron
I kam shpjeguar kohë të largëta, shtete në unazë,
Kohë që iu kanë falur lopës si perëndisë, kohë,
Që brirët e dhisë i patën të vetmet antena të lidhjes me botën
Motra ime ka qeshur, kanë qeshur fëmijët e mi,
Lëreni nënën, është rrokatur nga pleqëria, ka strese,
Prandaj trembet sa herë unë vjersha botoj,
Lumturinë shiheni te motra ime. Pyeteni atë
Mua s’më kanë spiunuar asnjëherë, dhe motra
S’ka pasur nevojë të vrasë as burrin, as kunatin, as fëmijët
Si motra Hajrije në baladën popullore,
Në, baladën popullore që e patëm veshur si këmishën.
Unë, vetëm një herë e kam gënjyer motrën:
S’i kam treguar se kam vdekur e jam ngritur nga varri
Dhe ju, vetëm një herë ju kam gënjyer:
E vërteta është se motër s’kam patur asnjëherë!

Porosia e një nëne Nga Miradije Maliqi

…..Të rrita me të gjitha ngjyrat e ylberit, që tët hapen të gjitha dyert e jetës.

Të mbrojta nga stuhitë që i ka jeta, të mbrojta nga të ligat.

Dritë e syrit tim,

Dua tët them sërish për të gjitha ato fjalë që t’i thashë gjersa rriteshe në prehrin tim,, tët them edhe për shumë të tjera që duhej ,por nuk ti thashë .

Për shumë shqetësime pa zgjidhje ,kur ishte e mundur por nuk u bë, kur doja, dhe nuk arrita.

Tët them, për të gjitha ndjenjat e fjalët që kanë ngecur diku në fyt, kur duhej të ti thosha dhe nuk ti thash ,edhe pse desha shumë.

Për të gjitha ato fjalë të ngrohta që do duhej e nuk dija se si të shprehesha

Të falem që jam nëna jote, që je bija ime. Gjithnjë gjatë rritjes tënde, dëshirova të kesh, vetëm gjërat që do të bëjnë të ndjehesh mirë.

Nuk është me rëndësi të jesh më e mira se të tjerat, por të jesh më e mira për veten tënde.

Asgjë nuk duhet të durosh , dhe të gëlltisësh e të heshtësh, se asgjë nga këto që ti numërova nuk duhet të bësh. Se jeta nuk është mbijetesë, por është vazhdimisht zbulim i çasteve të lumtura. Se rruga dhe mundësia ekzistojnë gjithmonë, kur dëshiron.

Por dëshira të jetë shpirtërore dhe jo nevojë.

Kur ndjek ndjenjën dhe shpirtin gjithçka mund të ndodhë, të gjitha rrugët i ke të hapura.

Dhe mos harro kurrë se të gjitha fatkeqësitë i vijnë njeriut ,kur zgjedh të jetojë ashtu siç e përcakton rrethi, që të mos ndahet nga turma ,por turmat krijojnë gjithnjë rrëmuja, dhe ngatërojnë njëri tjetrin.

Në të gjithë atë turmë ,njësoj, – Një veprim ndryshe ,shkakton reagime, dhe paragjykime, se dole jashtë rrethit ku i takon.

Por ti mos u shqetëso.

Bëhu vetvetja, bëhu e veçantë në harmoninë tënde ,sepse që të jetosh në harmoni me vetveten askush nuk mund tët lëndojë.

Të kuptosh se gjatë rrugëtimit tënd ta bësh jetën sukses, e jo suksesin parim jete.

Se ndjenja e dashurisë është dhurata më e çmuar që të bekon jeta, por jo çdo kush, i njeh ngjyrat e saj.

Se dashuria duhet të jetë rrugëtimi i përbashkët me atë që ke zgjedhur, jo nevojë.

Mund të ndodhë gjatë atij rrugëtimi të ndalosh të mbetesh në mes ,të kthehesh dhe të thuash se gabove.

Por të jesh në gjendje gjithnjë të provosh nga e para, nga fillimi, sepse kur diçka nuk bëhet mirë nuk bëhet në ato përmasa që të lumturon dhe të jep ndjenjën e mirë, duhet provuar sërish ,e mos tët brejë gabimi i të kaluarës, që tët pengoj hapin për shpresën ndaj të nesërmes.

Mos vrapo kurrë pas dikujt, përveç të kërkosh falje, nëse zjarri i gjuhës tënde e lëndoi dikë.

Betohu në veten tënde, kurrë në Idhuj të rremë

Sa herë të jesh mirënjohëse, ule vështrimin, përkulu bijë.

Mos ju shko të tjerëve pas , nëse e ndjen se nuk është rruga dhe qëllimi i yt.

Lëri të tjerët të jenë ata që janë.

Mund të jemi njëlloj me të tjerët vetëm kur flemë por pse të jemi një lloj kur zgjohemi?

Se askush nuk shuhet nëse ik prej nesh, se shpirti është i pavdekshëm, dhe gjithkund rreth nesh. Mos ju friko largimit se ajo është vetëm rruga përtej.

Gjithçka që vjen dhe mund të na godasë, vjen prej nesh

Sëmundjet, brengat, fatkeqësitë vijnë nga shpirti i ndrydhur, vijnë nga palosjet shumëkatëshe që i vejmë në zemër. Mendimet tona jo të mira, energjia e jonë e keqe.

Ji gjithmonë e mirë ndaj vetes ,kthjello mendimin gjatë rrugëtimit tënd. Pse të nisësh në mjegulla mëdyshjeje? Në

mjegull vetëm mund të pengohesh, të humbasësh rrugën.

Me çiltërsinë e shpirtit, me besimin e plotë tek vetja dhe besimin e çdo gjëje që beson, mund të rrokullisesh në humnerë, mund të pësosh zhgënjime, por s’ka ç’të bën.

Hapi krahët gjithnjë sepse vetëm krahët e hapur mund të pranojnë përqafimin

Sa do që të ketë njeriu brenga, duhet përpjekja për mendjen e shëndoshë ,këtë e thonë të gjithë, por ndonjë herë lotët ndihmojnë shumë që të nxirët krejt vreri dhe mllefi për diçka .

Lotët janë gjithnjë ato kristalet që e kthjellojnë mendjen dhe zemrën.

Pas shiut gjithnjë lind dielli

Lëri lotët të rrjedhin, të kthjellojnë mendimin të ndrisin rrugën e veprimit, të pastrojnë veprimin e gabuar , me atë që të shkakton ato lot ,,se loti është kristal i mendimit.

Kurrë mos i ndrydh ndjenjat ,kurrë mos lejo që lotët ti fusësh në zemër se do të krijohen lumenj të tërë, që vështirë pastaj t’i kalosh. Një shprehje e vjetër thotë se «Më mirë të rrish vetëm se sa me shoqëri të pa përshtatshme “Aty ku nuk ndjehesh mirë, përjashto mundësinë që të bëhesh pjesë e saj”. Vetmia nuk është torturuese .

Torturuese është të jesh rrethuar me njerëz, dhe të ndjesh akuj në zemër ,të ndjehesh e vetmuar ,dhe më mirë me veten tënde se sa me njerëz të gabuar.

Lumturinë krijoje vet.

Mos kërko lumturi tek dikush tjetër. Çdo kush është përgjegjës për lumturinë e tij. Nëse diçka nuk shkon, ndrysho rrugën ,ose kthehu edhe një herë nga fillimi ,deri kur të gjesh qetësinë ,paqen me veten. Nuk mund ta ndryshosh askënd.

Nuk mund të ndryshosh as veten ,por pranoje si përvojë që të ecësh tutje që të bëhesh më e mirë të ndjehesh më mirë për veten tënde.

Duaje veten respektoje veten, ndryshe si mund të jesh mirë kur e vështron veten me sy të huaj?

Shpirti i hapur është fuqia më e madhe ,porta nëpërmes të cilës kalojnë të gjitha botërat , dhe kurrë mos prano tët bindin ndryshe.

Frika nuk ekziston. Gjithçka që vjen pas vendimit dhe bindjes tënde,është shumë më e fuqishme se frika që mund të kesh për diçka.

Dashuria krijon vetëm dashuri, dhe gjithçka që të ka frikësuar pranë dashurisë humb kuptimin.

Dashuria lind vetëm dashuri .

Mos i beso frikës time.

Kundërshtoje me tërë fuqinë .

Nuk do ta kem lehtë, por më bind se frika ime është iluzioni im, sepse jetova me të qysh nga lindja e jote andaj e kam vështirë të pranoj se nuk ekziston.

Mos i beso kufizimeve të mia shqetësuese ,mi kundërshto

fuqishëm me dëshirën për jetën.

Mos u krahaso me të tjerët. Mos lejo tët krahasojnë.

Ti je e përsosur në gjithçka që bën mu ashtu siç je. Nuk është i rëndësishëm as suksesi as arritja diku, nëse nuk është bërë nga dashuria.

Në gjithçka që do të provosh të arrish me shpirt, do të jesh më e mira dhe më e arrira.

Shqetësimi nuk do të thotë dashuri. Mos lejo kurrë që tët ndrydhin shpirtin tët bëjnë për vete, me maskën e rrejshme të shqetësimit nga dashuria, sepse ai që të do ,do ti besojë rrugës tënde, ai që të do,nuk do ta njohë frikën për ty.

Se dashuri do të thotë, kur rriteni së bashku ,kur të adhuron pikërisht pse je e tillë, kur të përkrahë dhe merr pjesë në çmenduritë e tua ,kur patjetër e di dhe e kupton se çfarë të duhet bile edhe atëherë kur as ti nuk e din për veten tënde. Dashuri është kur të përqafon dhe mban në përqafim edhe kur e zhgënjen , dhe bie vazhdimisht humnerave të jetës, e zgjat dorën të ndihmon të ngrihesh sërish Dashuri do të thotë kur të adhuron dhe i pranon të gjitha mangësitë e tua, kur të thotë se je e fortë dhe e veçantë, kur përpiqet që tët përkrahë në çdo lloj krize dhe situatë, kur është pranë teje ,dhe bën gjëra për ty, gjëra që askush në botë nuk do ti bënte

Dashuri do të thotë kur të përqafon me aso përqafimesh që të ndjehesh se je në shtëpinë tënde

Dashuri do të thotë lumturia e përbashkët që keni krijuar.

Dhe mos harro kurrë, dashuria dhe lumturia kanë shumë forma e shumë ngjyra që na rrethojnë, por të lodhur me përditshmërinë shpesh në mënyrë të paarsyeshme ,nuk i vërejmë

Dashuria është e bukur vetëm kur jemi mirënjohës ndaj saj

Ti je mrekullia që duhet të krijojë mrekulli, ti ke fuqi të drejtosh jetën siç dëshiron, sa do që të jetë i kundërt me ata që e shohin ndryshe.

Ti nuk i takon askujt veç vetes, bijë, lejoi pra njerëzit vetëm të kujdesen për ty, tët mbrojnë nga e keqja ,jo të shqetësohen

për ty.

Ah po, edhe diçka, bukuria jote nuk rrjedh nga pamja jote engjëllore.

As fustanet e shtrenjta ,as trupi i jot . Mos e vlerëso veten me vlerat e pamjes tënde të jashtme ,dhe mos u dëshpëro mos e urrej trupin tënd kur tët shfaqen ndryshime me kalimin e viteve, kur të bëhesh nënë. Të gjitha këto janë pjesë përbërëse të jetës, dhe ajo çfarë është thelbësore është që ta duash jetën të jetosh çdo çast në çdo periudhë që do të vijë, por kurrë mos harro atë që do të them tani, se si të qëndrosh gjithnjë e bukur dhe e këndshme.

Bukuria buron vetëm nga shpirti, nga buzëqeshja e jote e sinqertë, që do ta ndash me njerëzit e tu

Bukuria buron nga sjellja dhe veprimi i yt. Pra të jesh e bukur do të thotë të arrish aftësinë që të shikosh veten në pasqyrë dhe të mos ndjesh asnjë lloj brejtje të ndërgjegjes se i ke hy dikujt në hak se i ke bë dikujt ndonjë padrejtësi ,por të ndjehesh krenare dhe e vlefshme.

Atë do ta arrish me ndërtimin e raporteve të shëndosha me njerëzit që të rrethojnë ,kur të jesh e gatshme të zgjasësh duart për ta ngritur dikë ,kur të zgjasësh duart për ta përqafuar dikë ti dhurosh ndjenjën

se nuk është vetëm në këtë botë të marrë. Bukuria e vërtetë është fryti i veprave të mirësisë që të bësh më të mirën për vete dhe njerëzit që të duan . Në secilin hap që do ta bësh për ta ndarë atë dashuri ,dhe mirësi ,do të ndjehesh më e bukur dhe më e bukur

Rrugë të mbarë bijë.

NJË PEMË HELMUESE – Poezi nga WILLIAM BLAKE – Përktheu KUJTIM MORINA

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

Frymëzimet bodleriane të poezisë së Shuteriqit liceist- Nga Feride Papleka

KUMBONA

PENDIM

DHUNTI

KANGË

NJË TRANDAFIL PICËRRAK

ANDERRTARI I PENDUEM

ERA

« VERITAS »?

VDEKJA E LYPËSIT

MANDOLINA E VJETER

VDEKJA E PESHKATARIT

“Un Mort”- prurja më e re e Kallamatës u promovua në Toronto

Kujtimet e Petro Markos: Vjershën ‘Lotët e mërgimtarit’ e ribotuan te ‘Drita’, por faqosësi gabimisht e futi te cikli që sapo kisha dorëzuar dhe kur e pa Mehmet Shehu tha…

“Në Shtëpinë Botuese punoja në një zyrë me kolegun që unë e kisha futur në punë, por ai më spiunoi te Sigurimi, sikur kisha folur kundra pushtetit dhe…”- Kujtimet e Petro Markos

Arkiv: 24 Maj 2012 Postum – DOLI NË QARKULLIM VËLLIMI ME POEZI “MIRËMËNGJES SHQIPËRI” I POETIT TË NJOHUR VEHBI SKËNDERI

Niko Kacalidha: as kaçak i vjeshtës dhe as harraq i udhëve- Nga FATBARDH RUSTEMI

POETI DHE PARAJA Nga Bedri Alimehmeti

TRIPTIK-LIRIK- Poezi nga THANI NAQO

Shpirti im është zgjuar – Poezi nga ANNE BRONTË- Përktheu Skënder Buçpapaj

“Të lidhur me zinxhirë, më çuan te qelia ku mbanin ata që do të pushkatoheshin. Si shpëtova pas letrës që i bëra Koci Xoxes”/ Kujtimet e Petro Markos

MOTRA- Poezi nga HAMIT ALIAJ

Porosia e një nëne Nga Miradije Maliqi

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

Komentet

KUMBONA

PENDIM

DHUNTI

KANGË

NJË TRANDAFIL PICËRRAK

ANDERRTARI I PENDUEM

ERA

« VERITAS »?

VDEKJA E LYPËSIT

MANDOLINA E VJETER

VDEKJA E PESHKATARIT

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

NEWS LETTER

SOCIAL