“Zoti ka vdekur, Marksi ka vdekur, po edhe vet nuk ndihem dhe aq mirë. Bota reale nuk më pëlqen. Është më e mirë jeta në film“. Regjisori e aktori i njohur amerikan Woody Allen në një film të fundit evokon vitet e rinisë se vet në fund të viteve dyzetë e pesëdhjetë, kur kalonte ditën para ekranit, me qeskën me kokoshka në dorë. Filmat ishin plot me zgjidhje pozitive për jetën : ata që binin në dashuri ishin deri në fund bashkë, fajtorët kishin fatin e duhur të fajtorit, heronjtë bënin gjërat e duhura, njerëzit visheshin bukur njëlloj, edhe mobilimi i shtëpive ishte qetësues e gati njësoj; gratë ishin të gjitha të bukura, burrat të gjithë të zotë e zbavitës . Gjithëçka përfundonte mirë e spektatori priste qe kështu t’u ndodhte në jetë. Por në jetë nuk ndodhte ashtu.
Zgjimi nga fundi i lumtur ishte shumë i vështirë për brezin tim, thotë regjisori.
Intervista është realizuar në tetorin e vitit të kaluar nga personaliteti i njohur italian Walter Veltroni, i cili përherë ka ditur ç’të thotë. Bota sot është goditur nga realitete të tjera , kinemaja gati ka vdekur, e ka vrarë tekologjia. Në vend të ekranit me beze në salla një tv i madh të mbyll me gjithë kokoshka në shtëpi , pa dhe pandemia ka përmbysur jetët njerëzore. Asgjë nuk është si më parë.
I shvendosa ato vite që evokon Allen një dekadë me vonë, në vitet gjashtëdhjetë fillim i shtatëdhjetës, në këtë vendin tonë e po bëj një paralele me rininë time, sipas mendjes dhe zemrës time.
Them se lufta i kishte lodhur njerëzit njëlloj, në gjithë botën. E donin jetën ndryshe si në ata filma: djem e vajza që binin në dashuri, te ne në aksione për ndërtimin e jetës së re, heronj që binin njëlloj, për atdheun, punëtorë të palodhur me gjoksin tërë dekorata, himne për paqen, ku secili dëshironte folenë e vet, krah për krah në fluturim, si në metaforën e pëllumbit me degë ulliri.
Pas luftës ëndrra për jetën ishte e gjatë e jeta vetë nuk ishte e ngjashme me ëndrrën.
Këtë vit të gjatë e të pazakonte pandemie nuk besoj se mbeti kush pa humbje, pa plagë a së paku, pa një vragë. Viti që shkoi na ndau me Moikomin pas një sëmundje të lodhëshme, veç jo prej pandemisë. Pandemia diktoi sjellje të pazakonta me atë që ndodhi, theu e ktheu pasqyra për të parë e riparë deri vetveten.
Me Moikom Zeqon ishim bashkëstudentë në të njëjtin fakultet e në të njëjtën degë. Nuk janë pak katër vjet. Jemi ulur në tavolina me kriklla birre përpara, por shokë të afërt nuk u bëmë. Në gjithë këta vite, plus pesë muaj si shërbim pasuniversitar ushtarak, mjaftoi një javë, vetëm një javë, në rrethana të jashtëzakonshme lufte në paqe, të njihnim njëri-tjetrin më mirë se veten.
Tani mund të përsëris dhe unë se Zoti ka vdekur, edhe Marksi nuk është më, edhe vetë nuk di mirë si ndihem, bota nuk është më ajo që ishte. Ajo javë me Moikomin është brenda meje ditën e natën, si një film i ardhur në kohë, me asgjë të ngjashme njëlloj, një javë e paharruar, që po të ishte e mundur, do ta përsëritja një për një, do ta përjetoja njëlloj, si atë vjeshtë të vitit të largët 1971.
Shefi i garnizonit Ali Belaja, me një shkresë në dorë, kishte përmendur emrat tanë. Ishte parë të fliste me oficerët , madje kishte hyrë dhe në kapanonet e fjetjes. Ai ishte i kudondodhur dhe i mirënjohur jo vetëm në mjediset tona, por për gjithë Korpusin, ndoshta në gjithë Shkodrën. Oficer a nënoficer nuk e shquanim dot çfarë ishte. Uniformat ishin njëlloj, pa dallime gradash, sidoqoftë ai ishte shef , dinte kush hynte e dilte nga garnizoni, pa një pa dy të rraste në dhomën e izolimit edhe për shkelje të orarit të liridaljes, qoftë dhe pesë minuta. E kishte mbiemrin Bilani, por i thoshin Belaja nga që gjeje belanë prej tij.
Unë e Moikomi kishim arsye të prisnim me kërshëri të nesërmen.
Në shikimin rreshtor të mëngjesit oficeri i radhës, me shkresë në dorë thirri emrat tanë e urdhëroi : “Një hap para!”
Dolëm nga rreshti duke parë me habi nga njëri tjetri. Disa hapa me tej priste Ali Belaja!
-Me urdhër të komisarit të Korpusit për një afat të pacaktuar jeni komanduar me detyrë tjetër,- tha oficeri. – Shefi i garnizonit do t’u shoqërojë në zyrat e Korpusit.
Godina e Korpusit të Shkodrës ishte brënda të njëjtit territor me shkollën e instruksionit, madje kjo ishte pjesë e tij. Një oficer na komunikoi se ishim komanduar korespondentë të gazetës “Kalitja”, një organ i posaçëm i Stërvitjes së Madhe “Veriu 1971”. Detyra fillonte menjëherë. Duhej të merrnim paisjet e posaçme në magazinën ngjitur e të niseshim me çdo mjet të mundshëm drejt Shtabit të Prapavijës në Gojan të Pukës.
Gjysëm ore më vonë ishim në dalje të garnizonit, me kapota dimri, me batanie tub hedhur krahëqafë, me helmeta të varura në rrip, me automatik e çantë fishekësh në krah. Kishim lenë pa marrë kundragazin e paguren e ujit. Unë nuk kisha provuar peshë të tillë në trup. Moikomi tha se ishin të krahasueshme me veshjen e zhytësit nën det, me gjithë bombolën e oksigjenit në shpinë!
Në ndarje, gati në një zë, pyetëm Ali Belanë:
– Ç’do të thotë të nisemi me çdo mjet të mundshëm?
– Mjeti i parë i mundshëm është të provoni këmbët! – tha ai. – Hajt, u vaftë mbarë!
Këtu fillon aventura jonë. Ajo javë e mrekullueshme, e pa përsëritëshme dy herë në jetë, që të vë në provë, të vetes e të shokut, që nuk e harron kurrë edhe pas gjysëm shekulli. Thonë se të njohësh tjetrin, ta duash a ta urresh atë, duhet të hash së bashku një thes me kripë. Nuk na u desh të hamë një thes me kripë: na u desh një javë nga ajo ditë kur me batanie tub krahaqafë, me kapotë dimri, me helmetë varur në rrip, me automatik e çantën e fishekëve në krah, u nisëm në këmbë në frontin e betejës. Duket ishte beteja jonë e parë e vërtetë : të njohësh limitet e vetvetes e të arrish fitoren e parë mbi të.
Me urbanin e linjës zbritëm në Bahçallëk. Shkodranët nuk u kërkonin biletë ushtarëve. Këtë e kishim provuar edhe herë të tjera. Madje edhe në stadium për të parë një ndeshje futbolli, ushtarët i futnin pa biletë. Ishte thjesht sjellje e shkodranëve me jabanxhinjtë. Në lokalet e rrugët e Shkodrës ndiheshe gjeneraledhe me uniformën e ushtarit.
Në rrugëtim e sipër provuam të ngrinim dorën për makina të rastit.
Cila rrugë të çonte në Bugjojevicë?
Kur vesh uniformën e ushtarit, secili gjen te vetja diçka nga Shvejku. Në orët e pushimit të pasdrekes shtriheshim nën ndonjë hije me kapelet e duart nën kokë. Viktor Sharra , me uniformë zbërthyer, lexonte faqe të tëra me bëma të Shvejkut. Batuta njëra pas tjetrës përsëriteshin ende pa u lexuar . Qeshej aq shumë, sa harrohej vapa.
Për një kohë goxha të gjatë folëm për ushtarin botëror Shvejk. Ai personazh, sado komik të duket, barazohet me Hamletin, Romeo e Zhulietën, Mefistofelin, tha Moikomi. Madje edhe babai i tij, Hasheku krahasohet me autorët më të mëdhenj botërorë. Mos të duket më minore Liza e botës së çudirave apo Meri Popins që zbret me ombrellë si me parashutë?
Nuk kisha asnjë argument për të qenë kundër.
Bëmë humor më pas, se në cilin mjedis studentësh zboristë dukuria Shvejk bënte efektin më të madh. Kishte katër shkolla instruksioni, ku bënin zborin pasuniversitar studentët. Ata në Grehot e Burrel thuhej se fati i vinte në provë të rëndë se mbaheshin si garnizone ferri, me disiplinë të rreptë, nuk i dihej në ç’ rreth përfundoje. I këndshëm ishte garnizoni i Shkollës së Aviacionit në Vlorë, aty ngopeshe me det, duke e parë e duke u larë. Po thuhej se pallë ariu bëhej sidomos aty ku ishim ne, në Shkodër! Në çdo hap dëgjoje një barcaletë të re e mund të qeshje sa të doje gjithë ditën.
Në të katërta këto shkolla instruksioni, uniforma i bënte njësh gjeologë, inxhinierë ndërtimi, artistë, arkitektë, sido të ishin diplomuar. Uniforma krijon një psikologji të përafërt, stereotipet e ushtarit e të jetës së ushtarit në luftë e në paqe.
Ramë në një mendje, se në të katërtat këto qendra, dikush do të kishte marrë me vete Shvejkun, bashkë me veglat e rrojes.
Një kalimtar na tha se në Gojan mbrrije më shpejt po të merrje rrugën e Mirditës e të ktheheshe majtas pa hyrë në Rrëshen, se sa t’i bije nga Vau i Dejës – Pukë.
Kishim kaluar Bushatin dhe herë-herë i binim shkurt nëper tërthore këmbësorësh, kur syri na rrokte daljen në xhade. Shpesh e më shpesh në bisedat tona po zinin vend ca tema të çuditshme, të sjella nga leksionet e universitetit, kategori filozofike si e bukura, e shëmtuara, e dobishmja, e padobishmja, ndijimi e perceptimi, deri te shija, që deri-diku përcaktojnë jo vetëm formimin, por dhe karakterin e individit.
-Kam etje! – tha Moikomi.
Gjendjes tonë i kishim ardhur rrotull me filozofime. Kishim etje. Kishim dhe uri. Ishim në një zonë ta pabanuar, diku në kurrkund. Mund t’i thërrisje nevojës, si në copa leximi, por ndihmë nuk kishe ku të kërkoje.
Ne ishim nisur për të bërë betejën e parë pa armën kunder etjes, paguren.
– Pagure e ushtarit,- tha Moikomi. -Ushtri të tëra janë shuar duke u helmuar puset e duke u prerë burimet e ujit. Që nga koha e Skënderbeut, para e pas tij, kemi shumë dëshmi të tilla. Ç’ushtarë jemi ne që lamë pa marrë paguret?
U vendos. Shkrimi i parë që do të bënte do të ishte për paguren e ushtarit, si një armë!
Më në fund përfunduam në karrocerinë e një zetori, që transportonte nuk di pse rrush rifuxho të papjekur mirë. Dukej nuk ishte rrush vreshti, po nga hardhi të hedhura në lisa. Në ato lartësi lisash e lartësi relievi, ky lloj rrushi nuk arrinte të ëmbëlsohej. U ulëm si mundëm dhe sidoqoftë, i provuam. Na u dukën më të mirë se ç’ishin.
Në të vërtetë, prej mëse një muaji thuajse të gjithë kishim bërë kurën e rrushit. Zakonisht stërviteshim në Zallin e Kirit, ku përditë kalonim në krah të vreshtave të Shtojit, saktësisht kur vilat e rrushit të pjekur kokërrmadh dukej sikur të shkelnin syrin. Vreshtat e Shtojit ishin një nga bukuritë e veçoritë e Shkodrës, si lumi i vajzave me biçikleta, kur ndrroheshin turnet.
Ne dalloheshim nga ushtarët e shërbimit të detyrueshëm, edhe pse me uniforma identike, se nuk qetheshim zero, se quheshim kursantë, në të folmen e qytetit “studentë”, por dhe për menyrën si iu afruam vreshtit : askush nuk zgjati dorën të këputë një vilë pa ua ofruar punëtorët apo qoftë dhe roja. U bëmë miq me ta, mësuam për jetët e tyre e për shëndetin e hardhive, po aq sa ata kush ishim ne e çdo të bënim nesër. Këdo që takonin prej nesh i jepnin disa kg. rrush ta konsumonim së bashku. Ziente debati kur rrushi nxirrej nga këllëfi i jastëkut, që e përdornim si trastë, e ndanim në veshë për secilin, deri në kokrrën e fundit, ashtu si një cigare kalon dorë më dorë me një të thithur, deri te ushtari i fundit. Në kujtesën time ky episod mbetet nga më prekësit në përditshmërinë e ushtarit në luftë e në paqe.
Drejtori i fermës quhej Hamza Toto dhe e kisha bashkëpatriot, madje ishte me origjinë nga vëndlindja e nënës, kështuqë mund ta quaja dhe dajë. U çudita: një skraparli drejtor i një ferme të madhe në Shkodër! Nuk desha të përfitoj nga rasti e t’i jap të njohur, kur iu ndodha afër. Kishte vite aty, e vite drejtor. Duhej të ishte specialist i zoti!
– Çfarë profesioni ka drejtori?- pyeta jo pa qëllim një agronom të sektorit.
– Partizan,- tha ai. – Ka qënë partizan!
E pashë bashkëbiseduesin shkaras, pastaj drejtpërdrejt. Nuk hetova qesëndi.
Të qënit partizan nuk është zanat, i thashë vetes. Nuk gjendej një partizan nga Shkodra, po duhej pa tjetër ky “daja” im nga ana e anës edhe sot në vitin 1971?
Diçka thashë me zë, se bashkëbiseduesi duket i lexoi pikpyetjet e mia.
-E di kë kemi kryeagronom këtu? – tha. – Një emër të madh, Todo Gjermanin! Ke dëgjuar për varietetin e rrushit Kallmet? Është kultivar i krijuar prej tij, vetëm emri i kishte mbetur nga shekujt. Todo Gjermani e ringjalli dhe e ktheu në rrushin mbret.
Sipas tij, ky partizani pyeste pa pikë zori ata, që dinin për atë që vetë nuk dinte e vetë dinte të dëgjonte. Mblodhi rreth vetes njerëz të zotë, që besonin te ai, se i besonte.
Drejtori partizan Hamza Toto ishte frymë.
Kur Hrushovi vizitoi Shqipërinë, e çuan të shihte vreshtat e Shtojit në Shkodër, se kishte ç’shihte. Partizani Hamza u hoq mënjanë dhe e la përpara Todo Gjermanin.Ishte një luftë, që ai dinte ta bënte më mirë. Hrushovi, që njihej për pasionin e tij për bujqësinë, sidomos për misrin, sugjeroi diçka për ujërat nëntokësorë, që mund të ndikonin në rendimentin e cilësinë e produktit, duke permendur afërsinë me Liqenin e Shkodrës. Todo Gjermani debatoi me të me mirësjellje, duke i treguar atë mrekulli që kishte para syve.
Me këtë “gjerman” e të tillë si ky, ia dilje përherë mbanë. Ai e donte aq shumë atë që bënte, sa djalit të vet i vuri emrin Agrikol!
( Duket patetik e gati anekdotik ky emër, po ndërkohë, duke hedhur këto shënime, mësova se Agrikoli është një emër i dëgjuar në Greqi, ku e vërviti jeta si shumë bashkëatdhetarë pas viteve nëntëdhjetë, i famshëm për vreshtari, në menaxhimin e tyre e në prodhimin e verërave. Bëmë baba të të ngjaj! Ka dhe një brend vere të vetin, të quajtur Todo, për nder te të atit! )
Kur zbritëm nga zetori, pantallonat na ishin ngjitur pas trupit, të bëra qull. Avuj të rrushit të shtypur i ndjenim në hundë. Këmbët na ishin bërë flluga e përvëlonin. Edhe kjo na duhej, të bëheshim tapë duke mos pirë asnjë pikë, kur duhej të ecnim edhe një orë rrugë. Na ishte çelur goja e flisnim si mundnim, me duar e me këmbë; kur udhëton, të folurit të ndihmon të harrosh ç’je duke bërë, harron lodhjen.
Nga rrushi në këllëfë jastëku e ndarja vëllazërisht te seicili veshë-veshë, biseda kaloi te ata që i prodhonin këto mrekulli, që bënin emër të mirë e që ishin po aq të thjeshtë e pa pretendime. Ne ishim dy bij partizanësh. Të dy, edhe unë, edhe Moikomi, i kishim humbur para kohe prindërit tanë. Të dy, secili në mnyrën e vet, kishim kultin e prindit, të atyre që morën armën e dhanë gjithçka pa u premtuar kush asgjë. Vuajtjet e luftës, fati i keq i tyre, sidoqoftë ata ikën herët. Ne, njëlloj, ishim jetimë e nënat tona, njëlloj, ishin vejusha.
Po ne kishim dëshmi të tjera të hidhura : shokë të tyre të luftës kishin mbetur rrugës në kohë paqeje. Disa, me plagë në trup, u batisën në paqe. Në paqe, ja që ke kohë të tundohesh. Armikun nuk e ke më përballë. Duhet të fitosh përditë me veten.
Çdo të kishin bërë vallë baballarët tanë?
As njërit, as tjetrit nuk na i donte zemra t’i kishte tunduar e batisur paqja. Paqja është aspiratë, që buron nga sakrifica e gjaku i derdhur, si liria. Paqja nuk është epidemi. Nuk të zë si gripi a si një pije e fortë. Në paqe ishte rritur e formuar Todo Gjermani, në paqe qe burrëruar e bërë më i urtë partizani Hamza Toto.
Ne të dy, me batanijet tub hedhur krahëqafë, me kapota dimri, me helmeta të varura në rrip, nuk kishim bërë asgjë heroike, madje kishim harruar paguret. Na ishin gjakosur këmbët, por vazhdonim të ecnim e të ecnim pa hezituar, të mbrrinim patjetër aty për ku ishim nisur. Sa e kishim filluar betejën për të fituar paqen.
Duket po rriteshim të mbarë.
Në Gojan mbrritëm gati në perëndim të ditës. Hëngrëm diçka në një mensë të improvizuar nën një çadër të hapur.Shërbenin vajzame uniformë ushtari, të mobilizuara për stërvitjen. Duket ishin shkodrane, prej dialektit tipik e prej humorit.Në barcaleta nuk kishte diskriminim gjinor, dukej sikur vajzat ishin dhe më gazmore.
Moikomi u ul mbi një vandak bari të kositur, me siguri për të sistemuar vendin e fushimit: shkroime një frymë skicën “Pagurja e ushtarit”. Kjo skicë u botua të nesërmen në numurin e parë të gazetës “Kalitja”. Kishim marrë mësimin e parë.
Vendfushimi i Shtabit të Prapavijës në Gojan ishte një zgjidhje e menduar mirë: një luginë me terren të sheshtë, gati e barazlarguar nga terrenet, ku repartet zhvillonin stërvitjen, kështu që rrugët e furnizimit ishin më të shkurtra. Çadrat ku flinte toga e ushtarëve, oficerët, çadrat ku flinin vajzat e mobilizuara e personeli tjetër i mobilizuar, si gazetarët, ishin të vendosura me rregull, në vijë të drejtë, me kanalizime anash në rast shiu. Kishte dy çadra – mensa, një për ushtarët e tjetra për oficerët. Na mbeti mendja aty: grada nuk kishte, uniformat ishin njëlloj, po hierarki kishte. Askush nuk paguante ushqimin, as ushtarët e as oficerët. Peshën në stërvitje e mbanin ushtarët, po nuk hanin njëlloj.
Kurrë nuk kishim për t’i marrë mirë vesh këto punët e hierarkisë e ushtrisë!
Pranë çadrës, ku duhej të flinim, takuam kolegët gazetarë të vërtetë, Rifat Dajti e Zija Behri të dy të përditshmeve, që mbulonin rrethet e veriut në organet përkatëse. Ishin të dy rreth të dyzetave, por na dukeshin të mëdhenj edhe si fizik, të sprovuar, edhe pse me uniformat njësoj, vetëvumë edhe ne hierarkinë: ata eprorë dhe ne krutë, me dhëmballët e syrit ende të pa ndrruara që nga fëmijëria.
Sigurisht u shpejtuam. Ata u sollën me ne si të njohur të vjetër, u kujdesën të mjekonim këmbët e të zevendësonim pecet e gjakosura, treguan edhe qyfyre e rrengje gazetarësh për t’u ndjerënjësoj. Madje, çadrën e fjetjes e kishim të përbashkët: nuk kishte rangje e hierarki mes nesh.
Vizituam së bashku një shypshkronjë lëvizëse rezervë : motori i automjetit vinte në punë makinerinë e shtypit, duket kjo ishte risi për të dy palët.
Moikomi lexoi me zë skicën e vet për paguren, thjesht për të marrë paraprakisht një mendim. Ata e quajtën të mrekullueshme, edhe pse thanë, ai që vendos fatin e fitores, faktori njeri,- ushtari, ishte prapa pagures!
Në vend të shtratit kishte përtokë ca degë gështenjash e gjethe të shtruara. U shtrimë veshur me gjithë këpucë. U mbështollëm me kapotë e me nga një fletë çadre përsipër.
-E gjeta temën e shkrimit tim të parë,- i thashë Moikomit : – Kapota! Është edhe dyshek, edhe jorgan. Mund ta vësh edhe nën kokë si jastëk!
– Është si patatja, – tha Moikomi, – Edhe bukë, edhe gjellë! Mirë e ke!
Kishte disa vjet që flitej për pataten si bukë e gjellë, sidomos kur u hodh parrulla “T’u qepemi kodrave e maleve, t’i bëjmë ato pjellore si dhe fushat”.
Nuk po na zinte gjumi e s’po dinim pse, kur u ndje Zijai të ankohej:
-More, seç vjen një erë e rëndë, kini hundë ju a jo?
Vinte vërtet erë e rëndë, e pa durueshme.
-Më duket se kam sjellë unë diçka në këpucë, – tha nën zë Moikomi.
Ishim shpinë më shpinë e na zuri një e qeshur e induktuar e nuk e mbanim dot, si ndodh kur të vjen të kruhesh e nuk kruhesh dot se nuk arrin dora, p.sh diku në shpinë. Nuk kishte wc, të paktën nuk zbuluam dot ku ishte improvizuar një e tillë dhe ai kishte provuar natyrën.
U çua, mori erën e keqe me vete e për minuta të tëra u mundua të fshinte këpucën. U kthye me aromën e barit të kositur. Dy kolegët tanë nuk bënë asnjë koment.
Kur na doli gjumi, ata nuk i gjetëm në çadër. Po rruheshin, duke parë herë njëri herë tjetri në të njëjtën pasqyrë, mbështetur në një zgavër gështenje
Kishim harruar pa marrë dhe veglat e rrojës!
Komanda e Stërvitjes ishte në Qafë Benë, diku thellë në malësinë e Tropojës. Duhet të mbrinim sa më shpejt të ish e mundur atje, kështu që u nisëm që atë pasdite, të mbrinim ku të mbrinim deri në mbrëmje.
Në një cep të Gojanit kishte një burim me ujë të bollshëm, ku rezervistet shkodrane lanin të brendshmet e bagëtive të therura për gatim. U përshëndetëm me to, si për t’u marrë lejë për të pirë një ujë të mirë për rrugë e të freskonim fytyrën.
Gjithçka që do të tregoj më poshtë është aq e rastësishme, një në njëmijë, si i thonë, po dhe jashtë çdo fantazie : është aventura më e bukur që kemi përjetuar , të cilën për vite me radhë e kemi kujtuar sa herë shiheshim të dy.
Mbi një ferrë, dy metra krah burimit, ishin flakur si gjëra koti, ato gjërat e dashit. “Vezmet e dashit”, i quajti më vonë Moikomi me terma ushtarakë. Mua, që i kisha rrënjët nga zonat rurale, nuk më bënë përshtypje, përveç çudisë pse ishin hedhur : i kisha provuar diku si meze. Moikomit i mbetën sytë aty.
– A mund ta marrim atë gjënë?- pyeti duke treguar me gisht nga ferra.
Ato thanë se mund t’i merrnim, duke u ngërdheshur për të mbytur të qeshurat.
-Ju falemnderit shumë! – tha Moikomi. – Ini vajza të bukura, do të bëheni gra të mira, po kuzhiniere të mira dyshoj se do të bëheni! Nuk e keni idenë se çfarë delikatese kini hedhur në ferra! Falemnderit shumë!
Sa kthyem krahët, ato ia plasën të qeshurit duke kukurisur. Si kishin duruar dhe aq!
Ato vezmet i ndamë vëllazërisht, njëra përfundoi në xhepin e kapotës time, tjetra në xhepin e kapotës së Moikomit.
E rinisa bisedën unë e thashë se për gjërat e pamundura, ato që nuk mund t’i arrije kurrë, as në ëndërr, edhe sikur të puqej qielli me tokën, më e pamundura për të ziun njeri ishte të priste të binin “ato të dashit” nga qielli! Dhe fare rastësisht i pjell ferra!
– Çfarë metafore! – tha Moikomi. – Çfarë aventure! Po çojmë jetë,bre!
Nuk di pse iu kujtua kjo batutë nga skicat e Migjenit.
-Është si në përrallë,- thoshte ai,- Nuk e besoj as vetë! Fus dorën në xhep dhe provoj se është e vërtetë . Provoje dhe ti, haha!
-Këtë përrallë e të vërtetë, këtë metaforë ta ofron jeta e fshatit, – thashë unë. – Në qytet shumë shumë nga qielli mund të bjerë breshër! Ja , mund të këputet dhe ndonjë yll, nëse fiken dritat…
Nuk po e ndjenim lodhjen e rrugën. Po filozofonim për jetën në fshat, sa e vështirë ishte dhe si natyra herë të bën ditën sterrë e herë të bëhet krah. Te livadhi afër shtëpisë, në shelgjishtë, të afron thëllënzat, këmbëkuqe, të bukura e të urta. Thëllënzat e vajzat e ngjashme me to janë motiv i këngëve në çdo dasëm e gëzim dhe janë frymëzim për breza të tërë poetësh.
Moikomi u fut në një botë që e njihte më mirë se unë. Bota e artit, e poezisë, është mirë të futesh në atë botë për ta lehtësuar rrugën që ke për të bërë në këmbë.
Unë hodha në atë botë pak ujë të ftohë, na duhej për t’u freskuar.
-Të bukura e të urta janë thëllënzat, – thashë, – Po në fshat thonë “patsh fatin e grifshës!”
Grifshat ishin sherrete, ta merrnin melin nga sqepi, ishin të bukura vërtet, po mishi nuk u hahej!
Bota është shumë ujem, e koklavitur, fqinjërojnë thëllënza e grifsha, e mira dhe e keqja, e bukura dhe e shëmtuara. Kategori estetike, që nuk do t’i përkufizonte dot as prof. Alfred Uçi. Botë jo uniforme, jo monotone, të duhej të luftoje që të mbrrije. Ndoshta prandaj ishte interesante.
Në Fushë Arrëz mbërritëm në të errur. Gjetëm të vetmin restorant që kishte qyteza, me mendjen te fati që kishim në xhepat e kapotës.
Gjithandej gjen njerëz të mirë. Na u desh vetëm të tregojmë, si e qysh na ra në dorë ai gjah e kuzhinieri na i gatoi në çast për shtatë palë qejfe, shtoi dhe ca mëlçi viçi, edhe dy feta bukë. Na vuri përpara adhe dy gota raki kumbulle. “Këto prej meje”, – tha.
Natën e kaluam në një shtrat tip marinari, në të dalë të qytezës, ku ishin kapanonet e një reparti transporti të ushtrisë.
Ia kishim marrë dorën rutinës së një dite si ushtarë, që nga nderimi me grusht me eprorët e deri te mënyra e komunikimit me ta shkurt, me pak fjalë si “kuptova, si urdhëron”.
Komandanti i batalionit të transportit na vuri në dispozicion një BÇ ngjyrë jeshile, sa për të na çuar deri në Komandë, në Qafë të Benës.
Kishim dalë nga rruga nacionale, ecnim në një rrugë për shfrytëzim pyjor, ose për qëllime ushtarake. Nuk kam patur më rast të kaloj herë tjetër në ato shtigje. Plot pesëdhjetë vjet më parë u futem në pyje gështenjash e halorësh, që sot më kujtohen të mjegullta, derisa , pas një kthese, dëgjuam : “Ndaal” dhe pastaj :“Oficeri i rojës”?
Kishim mbrritur te postblloku i Komandës.
Nga pas çadrës u shfaq…Ali Belaja! Edhe këtu?
Kërkuam të kontaktojmë me komisarin. Ali Belaja hezitoi.
– Jeni bërë si komitë,- tha. – Tërë zhul e hala pishe. Dukeni mos më keq, si iriqë!
Ndërkohë doli rastësisht nga çadra e vet komisari, Dilaver Poçi, një burrë i gjatë, i thatë, i hijshëm. Kishim patur rast ta njihnim më parë, por në të njëjtat rrethana jo të zakonshme. Ali Belaja u zu ngushtë e u detyrua të na paraqesë.
-Ejani pas meje,- tha komisari.
Na udhëhoqi disa hapa më tej, ku kishte ca trungje të improvizuar si ulëse. Edhe atij iu dukëm të çuditshëm, nuk besoj si iriqë.
– Kush u ka sajuar kështu, – tha , – Si për në Siberi.
Na pajsi me një dokument të posaçëm identifikimi për të kaluar pa probleme në gjithë territorin, ku zhvillohej stërvitja, shkëmbeu me ne mendime për temat që paraqesnin interes për gazetën “Kalitja” e në fund tha:
-Do t’i ndrroni kapotat, helmetat, automatikët, batanijet. Do të merrni xhupa të shkurtër, çanta oficeri e pistoletë. Do të hani ku hanë oficerët, me të njëjtën normativë. Jeni koresponentë lufte dhe oficerë! Do të kini një xhip ushtarak në dispozicion.
Ne kujtuam dy kolegët tanë që i lamë në Gojan. I njihte, ata ishin emra të njohur në gjithë Veriun.
-Edhe ata si ju, – tha.
Disa minuta më vonë ishim bërë oficerë, me xhupa të bukur si të prerë për ne, me çanta të bukura meshini, me pistoleta në brez. Po luftën do ta bënim me lapsa, të vena radhë në liqet e çantave.
Komisari, disa metra më tej, u bënte shoqëri një grupi oficerësh madhorë, ku shquhej Shefi i Shtabit të Përgjithshëm, duket ardhur posaçërisht për stërvitjen.
Natën e kaluam aty, në një çadër të vogël, si duket për të ardhur të rastit. Kërkuam mos gjenim Llukanin, një bashkëkursant, që kishte mbaruar Artet, ndëshkuar e transferuar diku në një pikë hapjeje në rrethinat e Kukësit. Ishte si të kërkoje gjilpërën në kashtë.
Llukani ishte ndëshkuar për një proçkë, për të cilën paguam dhe ne të tjerët: në fundjavë, në orë liridaljeje, i shkrepet të pijë një gotë birrë, ulet në restorant e pyet kamarieren: “Me çfarë mund ta shoqëroj një gotë birrë”? Ajo i vuri përpara menynë.
“Kini pulë të zezë?”, pyeti befas ai. Kamarierja u gjend bosh. “ Ato të zakonshmet kemi, hungareze! Vijnë të paketuara”…
Llukani vari buzët po nuk e zgjati më. Porositi diçka tjetër, tymosi disa cigare radhë e pastaj bëri proçkën e fundit: hoqi kapelen e rripin e mesit e i tha kamarieres : “Shoh se nuk më mjaftokan paret. Po i lë këto këtu e vij nesër të paguaj e t’i marr. Më besoni, pa këto me duhet të futem fshehur në repart”.
La adresën e saktë e iku.
Fati i keq e deshi që kamarierja të qëllonte gruaja e një oficerit tonë. Në shikimin rreshtor të mëngjesit, ai foli shkurt për sa më sipër e pyeti : “Kush nga ju e ka bërë këtë”? . Llukani doli një hap para : “ Unë, shoku oficer!”
Kaq ishte.Pa rripin me tokëzën me yll e pa kapelen me yll nuk ishe më ushtar, por bashibozuk! Ngarja brenda ditës u bë problem në komandën e shkollës dhe në komandën e Korpusit. Nuk ishin njëra nga tjetra as njëqind metra larg. Madje komandantin e Korpusit, Tofik Ruci, e shihnim çdo mëngjes të bënte paralele te këndi i veglave në oborr. Ishte një burrë i shkurtër, trupngjeshur, ngjiste më shumë me një peshëngritës se sa me një gjimnast. Ky paskej thënë për Llukanin : “ Të qethet zero e të degradohet ushtar i thjeshtë. Çojeni në pikën më të largët të hapjes të flasë me veten. T’i shpifet në ëndërr pula e zezë”!
Kurse për ne të tjerët kishte thënë : “Studentë bythëpambuksa! Që nesër marshim një ditë e një natë! Ta hanë malin e Maranait me dhëmbë e t’u kujtohet qumështi i nënës! I pres të zbresin në Reç!”
Të nesërmen , me tre vahte ushqim të thatë me vete, me paisje të plota këmbësori, madje edhe me lopata xhenieri, ne ishim në rrugë. E morëm me sportivitet, si aventurë. Ishim të tërë njëlloj : me flokë të prera shkurt, të sapodiplomuar e pa asnjë ditë praktikë pune, me uniforma kaki, Vili dymetrosh me këpucë civile nr 45 e me kërcinjtë jashtë nga që nuk gjendeshin pantallona për të, ishte po njëri prej nesh e si ne, Moikomi nuk ishte më poeti veç një prej nesh, unë isha beqar si dhe të tjerët e s’ bënte të më kujtohej e fejuara ende studente. Ishim njësoj nga pak Shvejk, do t’i ngjiteshim Maranait njësoj e në fund, po njësoj do të na kujtohej të gjithëve qumështi i nënës…
Viktori gjeti rastin të këndojë një lloji marshi, që e shpiku vet, ala Shvejk : “ Kur ne shkonim në marshim, / zuskat qanin me ngashërim”…
Qeshëm me lotë. Ende ishim në nxemje e askush nuk e dinte nga i binte të dilje prej Maranait në Reç, madje as oficerët tanë! Kaq lehtë e morëm, sa në një pushim të plotë, për të mos mbartur peshën e tyre, e pamë me vend të hanim njëherësh të tre vahtet!
Duke kërkuar rrugë të shkurtëra, u futëm në shtigje të panjohura. Pylli i pishave ishte pa anë e fund. Poshtë drurëve kishte shtresa të trasha halash e gjethesh e të dukej se shkelje mbi susta. Nuk vëreje asnjë shënjë njeriu, shtigje barinjsh a ndonjë dru të prerë. Ai pyll nuk njihte sëpatën, rrallë shihje ndonjë trung të goditur nga rrufeja, ose të rrënuar nga mosha.
Komandanti i shkollës së instruksionit, që na printe, u shqetësua. Hartat topografike, që ofocerët kishin me vete, nuk po ndihmonin.
U muar vesh, që orët e llogaritura për të zbritur në Reç nuk do të mjaftonin.
“Raciononi ushqimin”, tha komandanti. “ Raciononi ujin, asnjë pikë ujë secili për vete!”. Një oficer, me dy tre prej nesh, hetonin për shtigje të mundëshme. Nëse gjenin, sinjali jepej me një të shtënë me pistoletë.
Për herë të parë ndjemë se nuk ishim më kursantë, nuk ishte orë stërvitjeje, as lojë. Ishim në një situatë të vërtetë e të vështirë. Nuk dihej mirë as ku ishim. “Kompaktësohuni”, porosiste ai burrë i vërtetë që kishim në krye, “Kujdesuni për shokun që kini në krah, mos u ndani nga njëri tjetri!”
Provën e vetvetes, secili prej nesh, edhe oficerët, ende e kishim përpara. Në nje faqe mali, ku kishim filluar zbritjen, terreni ishte aq i pjerrët, sa nuk mund të ecje dot, vetëm të rrëshqisje mbi masën e ngjeshur në vite të halave e gjetheve, si në një qilim fluturues, ose të rrukulliseshe, duke mos ditur ku do të përfundoje.
Në një nga këto rrokullisje, komandanti i shkollës ndrydhi a theu aq keq këmbën, sa nuk mund të ngrihej dot. Ishte burrë i duruar, nuk dinte të tregonte barcoleta e të bënte humor. Ishte aq i shtruar, sa të dukej çudi si denbabaden ishte shkodran. U dëshpërua shumë.
“ Më lini këtu!, tha. Ju nisuni. Do të gjendet një rrugë për të me marrë prej këndej. Është urdhër!”
Kush do ta largonte prej andej, ushtria? Po ne, a nuk ishim ushtarë?
Gjatoshi Vili, me këpucë civile nr 45, e ngriti në krahë. Në atë terren të pjerrët as nuk mund të ecje i vetëm e jo më me tjetrin në krah. Dy prej nesh ia hodhën krahët në supet e tyre e dy të tjerë bënë duart si vig poshtë gjunjëve të tij e kjo qe zgjidhja : ku mundej duke rrëshqitur të pestë së bashku e ku mundej duke ecur. Kjo katërshe ndrrohej herë pas here me secilin prej nesh. Ai shkodran i urtë vetëm shtrëngonte krahët mbi supet tanë e heshtëte.
Kur zbritëm në Reç dhe e lamë në një shtëpi, ishte errur. U mblodhëm rreth tij për ta përshëndetur. Ai tha:
“Ju bythëpambuksa? Ini djem të mirë e trima, ja ç’ini!”
Kishte dhe humor, si të gjithë shkodranët.
Komandanti i Korpusit, Ruci kishte dalë vërtet në Reç, kishte pritur rreth gjysëm ore, kishte hipur në xhipin e vet e ishte kthyer në Shkodër.
Ne kishim ende shumë rrugë për të bërë. Ishte vonë, mensa e vetme ishte mbyllur e nuk e gjetëm me vend të kërkonim bukë nëpër shtëpia. Zbuluam një parcelë me kokëlakra të bardha e asgjësuam disa prej tyre. Përsëri rrugë. Çdo dritë në horizont. Dritat kalonin shtyllë pas shtyllë e Shkodra bëhej përherë e më e largët. Nuk flisnim, ecnim instiktivisht. Instiktivisht ndjenim se do të mbrinim te drita e fundit, ku ishte Shkodra. Oficer Pinca dëgjohej nga thellësia e natës të urdhëronte: “Toga, dhjetë minuta pushim!”. Të gjithë shtriheshim aty ku ndodheshim, në xhade, në gjumë. Toger Pinca kishte një emër tjetër. Ai ishte i ri dhe i rreptë, nuk toleronte asgjë. Të shtërngonte vidat. Për këtë mori nofkën “pincë”. Në të vërtetë kishte lindur oficer.
Si në ëndërr dëgjohej komanda : “Toga, çohu! Në marshim!”. Çoheshim e ecnim si sonambul. Nga subkoshienca ndjenim, se me toger Pincën nuk bëhej shaka. Ecnim në gjumë, si kuaj. Po të mos e kisha provuar, nuk do ta besoja se njeriu ecën në gjumë. Kisha parë dikur një film francez me Fernandelin, që ecte sonambul mbi tra. Ne ecnim në gjumë, si të na kishte zënë lakra e Reçit. Nuk është korrekte të thuhet se “Pinca” ishte toger, se gradat ishin hequr vite më parë. Toger ishte grada e fundit që kishte patur. Po ai ishte oficer i vërtetë e pa të nuk do të kishim mbritur dot në Shkodër. Dhe pa sfiduar veten, sigurisht!
Kishte kaluar mesi i natës, kur mbritëm e mensa ishte e hapur. Kishte supë të nxehtë. Ishim të uritur. Ishim aq të raskapitur e të përgjumur, sa nuk kishim fuqi të hanim. Për më tepër, urdhërin “në mensë!” toger Pinca nuk e kishte dhënë. U sulëm në kapanonin e fjetjes, secili në shtratin e vet.
Askush nuk mbante mend sa gjatë kemi fjetur. Na kishin hequr pecet e gjakosura , na kishin mjekuar këmbët e nuk kishim ndjerë gjë. Komisar Poçi disa herë na kishte vizituar në kapanon e nuk kishim marrë vesh . Kur u çuam ishim me këmbë të fashuara e ecnim çalë çalë, sikur shkelnim mbi zjarr. Disa ditë pa rruar, mjekra çponte si gjemb e sytë na ishin fryrë. Ndoshta këtë pamje e kishte të njohur Ali Belaja, kur në Qafë Benë na tha mua e Moikomit “iriqë!
Dy ditë më vonë, tashmë të ardhur në formë, në sallën ku merrnim njohuri teorike erdhi komisar Poçi dhe komandanti i shkollës. Ky i fundit ndriste mbi paterica. Dukej sheshit që ishte i kënqur me ne.
– Kam ardhur të ndreqim atë që bëmë keq, – tha Dilaver Poçi. – Të pranosh gabimin fillon të ndreqësh. U nxituam me ju! U ndëshkuat të gjithë vetëm për fajin e njërit. Faji s’ka pse ndahet te të gjithë. Nuk gjykuam drejt, paragjykuam! Gjykimin mund ta rrëzosh, paragjykimin kurrë!
Këtë sentencë për herë të parë e kam dëgjuar prej tij. Ai ishte njeri i lexuar. Sot, duket sikur e ka thënë për vete. Jo shumë kohë me vonë fati e vuri para së njëjtës alternativë : a u gjykua a u paragjykua?
Sidoqoftë, takimin me ne e mbylli kështu :
- Këtë radhë çmimin e paragjykimit e paguat ju. Ne morëm një mësim të vlefshëm!
Komandant Ruci nuk u pa më të ushtrohej në paralele.
Atë natë në Qafë Benë, të dy me Moikomin në çadër, kujtuam këtë histori e si rasti brenda një kohe të shkurtër na vuri përsëri përballë me të njëjtin njeri, iu rikthyem episodeve të ditëve të fundit e thamë, se jeta e njeriut është si një frazë e gjatë, në të cilën, ndryshe nga ortografia e Prustit, ka të gjitha shënjat e pikësimit , presje, pikëpresje, pikëçuditëse, pikëpyetje, kllapa, pikaheshtjeje dhe pikë.
Pikë.
Gjithë javën ndoqëm levizjen e kompaktësimin e trupave në terren, sipas planëzimit të shtabit të stërvitjes. Disa herë shkelëm mbi rrota rrugët nga Kukësi, Tropoja, Puka, Shkodra e kthim. Çonim shkrimet në Gojan,ku kolegët tanë redaktonin e pergatisnin për shtyp gazetën. Nëse ditën e parë kompaninë këmbësore rezerviste e shihnim duke u ngjitur diku, me një mitraloz të rëndë me rrota Gurianov, me mushka të ngarkuara me arka municioni e paisje të tjera ushtarake, ditën tjetër të njëjtën kompani e shihnim në kthim, të lodhur, pa mundur të gjejnë destinacionin.
Kishim sfiduar veten në marshime të gjata e të mundimshme, po kjo nuk mjafton për të fituar beteja. Kuptuam sa e nevojshme ishte stërvitja, sa i nevojshëm ishte organizimi, deri në “rekrutimin” e kafshëve të transportit, duke i matrikulluar e regjistruar ato.
Ne shkruanim reportazhe e portrete për këta njerëz të zakonshëm, bujq, blegtorë, minatorë, punëtorë ndërtimi, punonjës administrate, të mobilizuar e të gatshëm për të bërë pa hezitim atë që u kërkohej.E kishim më të lehtë për të zbuluar karaktere e shpirtra njerëzore, duke gjetur tek ta vetveten, bisedonim për orë të tëra për ta në udhëtim a në çadra, ku na zinte hera të kalonim natën.
Ajo që nuk arritëm të kuptojmë mirë, ishte drejtimi i stërvitjes, puna e shtabeve e objektivave të trupave në terren. Faza e dinamikës së stërvitjes, që nënkuptonte ndeshjen e reparteve me trupat “armike”, ku raporti i forcave tona numerikisht mund të ishte në disfavor me ato imituese “armike”, kur taktikisht ishe i detyruar të tërhiqeshe për të mos pësuar humbje. Kjo fazë mbeti e pakuptueshme për ne, ndoshta edhe pse realisht ishim profanë rreth taktikës e strategjisë.
Bëmë humor me njëri-tjetrin e vendosëm të mos futemi në zona të tilla të nxehta, ku për faqe të zezë, mund të ziheshim dhe rob nga forcat “armike”.
Këto “ zona të nxehta”, kur i lëshohej terren “armikut” pak vite më vonë doli se bëheshin qëllimisht nga grupi puçist në ushtri. Në atë stërvitje madje, ishte rrethuar Komiteti i Partisë i Shkodrës, posaçërisht nga këto trupa “armike”.
Vite më vonë e kemi biseduar disa herë këtë episod me Moikomin. Ishim korespondentë terreni “lufte” e as e pamë as morë vesh për të. Aq profanë të kemi qënë, vallë?
Në këtë histori me puçistë doli se ishte përzier edhe komanda e Korpusit të Shkodrës, edhe i simpatizuari ynë, komisar Dilaver Poçi. Zemra nuk na e ka pranuar kurrë, të dyve. Prova nuk kemi
“Gjykimin mund ta rrëzosh, paragjykimin kurrë!”. Për herë të parë e kam dëgjuar prej tij këtë.
Në këtë javë të jashtëzakonshme zbulova te vetja e te Moikomi gjëra që s’e dinim se i kishim. Te ai zbulova gjëra që i kishte vetëm ai. Nuk kam njohur tjetër njeri me aq shumë pasione, njeri univers. Mendja e tij rrokte botën të tërë, në thellësinë e viteve, nga gjetjet arkeologjike mbi ujë e nën ujë, deri në yjsitë më të largëta. Poezitë e tij ishin sa të tjeshta, aq metaforike e të papërsëritëshme. Ai vetë ishte një metaforë e gjallë, tërë sy a veshë e zë, që shihte , dëgjonte e rrëfente për gjithçka. Ai të jepte aq shumë informacion njëherësh, me ngjarje, emra, data, në shumë fusha , sa të shastiste. Dukej sikur i shpikte aty për aty.
I kisha thënë njëherë duke qeshur: “Ke shumë pasione për shumë gjëra njëherësh! Si ia del? Sikur të kishe kaq pasion për gratë, do t’i çmendje ato e do të të kishte plasur zemra!”
Ngriti kokën e më pa me seriozitet.
“ Mendon se zemra ime nuk është aq e madhe e nuk mban?”, tha.
“Ke aq shumë pasione sa nuk të mjafton koha për të gjitha”, thashë unë. Ishte ajo që e çmonte më shumë.
Ai asnjëherë nuk pati kohë sa i duhej.
Komentet