S’kam si e mbyll këtë kapitull pa përmêndun edhe t’im âmë. U martue me t’im atë katërmbdhetë vjeç, pesë vjet mâ e re se i shoqi. Dekun e vramë i ati , Abaz Corka e tre vllazën të këtij, ajo kishte qênë rritun prej t’ungjit, Islam Corkës. Kishin pasë qênë burra të fortë këta, Corkijt, s’kishte pasë guxue kush me u a shkelun brezin, as kur i a lëshojshin përpara për t’a ngallitun. Islami, ndonse plak mâ e i pakrah, s’kishte pasë qênë enthusjast me i a dhânë Hanken e Abazit të birit të nji tregtari qi s’i kishte qênë ndie kurrë zâni për ndonji gjest trimnije! As vetë Meta s’premtonte shumë: kishte mbushun tetëmbdhetë vjet e….s’i kishte tokue kurrë me e provue pushkën deri atëherë! Kjo ishte mêndësija e kohës. Por Meta i Fajës, i bir’i tregtarit, e i panjohun ende në fushë të burravet, ishte edhe i vëllai i Xhiut të Fajës, e këtê s’guxonte as Islam Corka me e përbuzun për burrë të pavjefshëm.
Hânke Corka ishte nji vajzë e hijshme, e hollë e e gjatë me nji shtat të drejtë si selvija, qi s’i u përkul kurrë deri në vdekë, thatike, fytyrë-prehtë, me gjeste të shpejta, gati të vrullshme, e squet e gojtare mos me i mungue fjala e përshtatun për secilin e secilën rasë, puntore e amvisë e pashoqe. Ishte, si thotë fjala e popullit, nji gjeraqinë.
Mbas dý vjet e gjymsë martese im’âmë e ndien veten shtat-zânë me të parin fëmijë, Gjatë gjithë kohës qi âsht me barrë bân sikur s’ka kurrgjâ. Punon si gjithmonë, ec, nget, hyp e zdryp me të njâjtin vrullë, ngrên pesha të rânda si përpara. I flet, i bërtet e vjehrra për këtë shkak e ajo bân sikur s’e ndien. Kështu ishte rregulla e edukatës morale atëherë në Shqipnín t’onë! Nusja e re, nji nuse mbandej si ajo, gjashtëmbdhetvjeçare, qi s’kishte mbarue edhe as së rrituni mirë, jo vetëm qi s’do të flitte vetë për aso punësh, jo vetëm qi s’do t’epte shênje qi mund t’i a kujtojshin tjetër kuj, por do të kuqej sikur t’i a përmêndte kush, do të bânte veshin të shurdhët, do të gjênte mënyrën me i bâmë lak asaj bisede me nji tjetër, ase nji shkak t’arsyeshëm për me i u largue asaj shoqnije. Ajo s’guxonte as me folë me burrin faqe kuj e as burri me tê për disa vjet rrjesht, se mâ me i a përmêndun emnin shoqi-shoqit jo se jo.
Por nji ditë dimni Hânkja e re, Hânkja camërdhoke bie ngusht. Me sŷ të mbushun me lot e me fytyrën kuq si flaka i afrohet Nânë-Gonxhes e i thotë se s’ishte mirë, se ndiente do dhimba qi s’i kishte ndie kurrë deri atëherë. Gjyshja e kupton në flur hallin e saj. E han njimt me fjalë t’âmbla, e merr ngrykë, e puth, edhe me të shpejtë del e i çon fjalë Teze-Files me ardhun vrap ke ajo. Teze-Filja ishte nji plakë nja gjashtdhetvjeçare qi pritte fëmijët e gjithë lagjes, qi kishte pritun para njizetedy vjeç edhe t’im atë e qi gjithë të njohunit, të rij e pleq, e thirrshin teze. Kishte famë edhe si shortare. Shëndoshte të sëmunë, frŷnte, lidhte ethe e, besa, prej disa shênjesh, diftonte edhe t’ardhëshmenl
Ishte, si thash, nji ditë dimni: kush thotë në kallnuer, kush në fruer e kush në mars madje! Dilni e pyetni sod gjithë Krutanët e moshës s’eme, gra e burra: “Kur ke lemun?” Me të tânë vullnetin e mirë për mos me ju a fshehun vjett, s’ka për t’u gjindun ndoshta asnji qi mos të gabojë nja dý a tri prendvera, natyrisht mâ e shumta në paksim. E s’kanë faj. Vjett s’ka qênë zakon me i qokun në rabush. Me shkrue, aso kohe, s’ka dijtun kurrkush. Edhe në pastë qênë ndonji mizë e bardhë qi kishte nxânë do gërrepça tyrko-arabishte në ndonji kând të lagësht medreseje, as ai s’e ka çue as nëpër hatullat e trûvet se do të kishte ndonji farë dobije me u lodhun për me shënue kund datën e lindjes së fëmijve të vet. Sa për muejin e ditën, përgjegja qi do të keni, në qoftë se pyetni, ka me qênë rëndom nji lloje: nji emën stine kosmike, punimesh a prodhimesh, kaqë javë para a mbas nji dite të shënueme, fetare a lokale, si dy bajramat e ramazani, si nevruzi e shën-Gjergji.
Un, sa për pjesën qi më përket e qi jam tue rrahun në këto rrjeshta, kujtoj se kam mbërrîmun, mbas shumë mundimesh, me e gjetun me sigurí, së paku vjetën:1887. Por përsa i përket muejit, data 15 mars qi gjindet ndër regjistra e dokumenta të ndryshëm, po e pohoj se âsht nji shpifje e ime thjesht arbitrare mbas sa e sa lëkundjesh prej nji date në tjetër në tre muejt e parë të vjetës së caktueme me besim të plotë. Regjistri i gjêndjes civile a i âmzës, si po i thonë mâ sod simbas ândës, ka pasë shënue në kohën e “baba-dovletit” dý vjet mâ pak. Por sod, edhe ai regjistër i shkretë nuk i thotë kuj kurrgjâ të saktë, e ku mâ atëherë! Prandej secili âsht i lejuem me e vûmë ndodhín qi jam tue përshkrue në nji datë qi të deshirojë vetë prej gjymsës së kallnorit e deri në gjymsët të marsit.
Ishte, veç, nji ditë dimni e nji ditë heshemi! Zoti Jupiter e kishte pasë përqëndrue të tânë furín e vet mbi Krujën e ngratë atë ditë. Qielli nximun me rê si mos kurrë, shiu me të vojtun mêndja se kishin shpërthye të tâna gurrat e tija përnjiherë, bumbullima në të katër anët, shkreptima e rrufé qi athuese i bukuri Zot e kishte qitun cekën mos me lânë mâ lis mbë kâmbë e deri shkâmb mbi shkâmb!
Teze-Filja mbërrîn në shtëpí me nji gjymsë shpirti. Sa flokë kishte në krye aqë currila uji i rridhshin prej trupi e petkash. Nânë-Gonxhja e merr në ” shtëpí të gravet”, e ndërron krejt dhe çon e e vên në krye të votrës me u ngrohun. Teze-Files i kishin shkue dridhmët, i kishte ardhun gjaku në vênt, gjuha i u kishte zgjidhun.
– Djalë e ka, o Gonxhe, i thotë gjyshes sa me fillue muhabetin.
– Ku e di ti, o Teze? As s’m’a ke pa ende nusen. Ende pak e po e shofim mâ se ç’na ka nisë Zoti. Po hâ, avullou mirë ende shko ke nusja, se kemi kur flasim!
– Qe, qe ke po shkojmë, se s’ka gjâ nusja, e dij un zanatin t’em; po djalë e ka, sak, jam tue të thânë, a more vesht?
– Mirë, pra, mirë, të lumtë goja; po ku e di ti se e ka djalë?
– Ahu, po a e dij un a kush? A s’më njef mâ? A s’i ndien bumbullimat?
Nânë-Gonxhen fillojnë tash me e interesue fjalët e shortares.
– E pse, o File, ç’duen me thânë bumbullimat?
– Po pse a s’e dijke? T’a kallzoj Tezja tý: bumbullimat janë luftë ndërmjet drangojvet, e kur i ndien grueja të prenat me bumbullima, e ka djalë, pa rrena e pa llafe, po më vjen keq, veç, për këtë nuse të shkrëtë, se me këtë mot, me këtë gazep qi po na shofin sýt sod, s’ka për t’i qesh buza kurrë për shkak të këtij djali.
– Jalla mri grue! Këto janë punët e Zotit, ç’po të ço me m’a përzie nusen e djalin me to?
– Jo,jo! S’po them gjâ un e mjera, por po të kallzoj atê qi dij, atê qi më kanë mësue të parat, ato qi kanë dijtun ma shumë se un e se ti.
Me këto fjalë duken për dritoresh shumë shkreptima e kërcasin aty-këtu jo fort larg disa kokrra motit. E Teze-Filja vazhdon:
– A shef, o Gonxhe? Lufta âsht e fortë, besa; Zoti e ruejttë e e qittë me
hajër këtë fëmijë, se qe- kështu ka për t’i shkue gjithë jeta, me luftë e me gazepe. Luftojnë Shênjtënit me djemnit, lufton e drejta me të shtrêmbëtën, e vërteta me rrênën. Yt nip do të gjindet n’anën e Zotit, po keq ka për të hjekë fort besa, e ksaj nâne të mjerë ka për t’i plasun buza e kanë për t’i lotue sŷt prej tij, sa të jetë gjallë! Kaqë dijta e kaqë të thash, në paça bâmë faj ti m’a fal. Po shkoj ke nusja tashti.
Gjyshja qi i kishte ndëgjue fjalët e mamís shortare tue i u përqethun shtati,sigurisht do t’a kishte ndie veten mâ të gzueme se kurrë po t’ishin përgënjeshtrue parathânat e saja qyshë në fillim me nji gocë. Por qe se për fat të keq e reja lindi nji djalë si pëllumb, e Teze-Filja, plot me krení i a pat gati:
– Djalë, o Gonxhe, a s’të thashë se djalë e kishte? Eeej! Thoni ju, thoni se Teze-Filja flet dokrra!
Nânë-Gonxhja ishte me ethe në shtat nga frika se mos t’i shpëtonte asaj shpirt-humbun edhe faqe lehonës ndonji nga ato fjalë qi asaj i u kishin ngulun në zêmër si shigjeta. E t’a ndiemen tashti prap tue dashun të prekë po n’ato tela, i a preu fjalën me hov të jashtazakonshëm për tê:
– File, bâ q’atë punë qi të kam thirrë me bâmun e mos m’i a çaj kryet aspak nuses, se djalin m’a ka falë Zoti e jo ti me përrallat e tuja!
Teze-Filja s’guxoi me e çelë mâ gojën.
Nânë-Gonxhja do të kishte qênë e lume për atë djalë sikur mos të kishte në zêmër plagën qi i kishin çelun fjalët e shortares. Me gjithë këtê mundohej në të tâna mënyrët me i a fshehun së rés e për tê edhe gjithkuj tjetër mbresat e idhta qi i kishte futun në shpirt shortarja fatkeqe. Grishi zộja e shoqe, bâni gosta e priti urimet e zakonshme disa dit rrjesht tue tregue nii gzim të pamasë.
Foshnjes i a ngjiti emnin vetë: Fajë, emnin e gjyshit, të burrit të dashun të saj i cili e kishte lânë ende të re kur vdiq pa e pamun ajo me sŷ në çasin e mbrapëm të jetës.
Teze-Filja, veç, nuk shkeli mâ n’ atë derë, nuk shtiu kâmbë mâ n’atë shtëpí. Nânë-Gonxhja nuk mund t’a shihte mâ me sŷ. Të gjithë fëmijët e tjerë u pritën me tjetër mamí. Gjyshes së ngratë s’i hiqej kurrë ajo gozhdë prej zêmre. Apo s’i shkoi Hânkes fëmija e dytë pa kohë? Apo s’i vdiqën Metës nji djalë e nji vajzë ende kërthîj mbas të parit qi, simbas parathânave t’asaj shtrige, me rrue do të rronte, por do të rronte për me vuejtun e me bâmun të vuejnë edhe tjerë, sidomos t’âmën? Kush i a hiqte Nânë-Gonxhes mêndsh e zêmret se të gjitha këto mjerime, nji fëmijë i lemë pa kohë e dy të dekun, ishin magjít e asaj shpirt-humbune? Duhej pra me i ramun mbrapa punës, me e përgjërue të keqen.
Kur i leu Metës fëmija e pestë prej barkut të Hânkes, tashmâ njizetegjashtë vjeç kjo, Nânë-Gonxhja i kishte pasë përgatitun kundra-magjít për me shlye ato të shpirtkeqes Teze-File. S’kishte pasë lânë vênd e trevë pa pyetun e plakë të sprovueme pa u kshillue me tê. Kishte pasë gjetun nji numër të caktuem paresh t’imta të hershme prej argjêndi, nuk dij se sa – por sigurisht nji numër cub- e i kishte pasë çue e shkrîmë ke argjêndari në Tiranë dhe bâmë prej sosh nji tel të hollë. Të lemen djali, i shpojnë veshin e djathtë, sikur u shpohen vajzavet për vâthët, dhe i a shtijnë e i a mbërthejnë atë telin e argjêntë në mënyrë te nji vâthi të vogël. Tash djalit do t’i ngjitet emni me nji rit të posaçëm, ashtu siç e kishin mësue gjyshen plakat e dijshme. Ndizen tre qirinj të njinjishëm, i ngjitet secilit nji emën, ai qi fiket mâ i fundit jet emni i djalit. Emni qi i vuni Fati në këtë mënyrë t’im vëlla qe ai qi pat deshirue vetë nâna e jonë Hânkja: Zim.
Na kishte ngelun edhe nji veprim për të bâmë për me i krye të gjitha kundra-magjít e paravêndueme: kumbarija. Zakonisht për të gjithë fëmijët e nji barku, bile edhe të nji familjeje shumë barqesh, në Krujë s’e ndërrojnë kumbarën, asht gjithmonë nji dorë qi u a merr flokët. Mue, për shêmbull, më kishte pasë qethun Dervish Hysejn Dollma, nji dervish bektashijsh krutan, me gjithë qi familja e jonë s’ishte bektashì. Kështu edhe të tânë fëmijët tjerë, veç Kiazimit, i ka qethun ai, sa ishte gjallë, e mbas tij i biri Mehmet-Aliu. Por për Zimin e vogël do të ndërrohej dorë pa tjetër, ndryshe magjít e Teze-Files së pashpirt nuk shuheshin e jeta e tij kishte me qênë në rrezik si ajo e dy fëmijvet tjerë mâ të parë. Kumbara i tij nuk do t’u zgjidhte prej familjes, por prej Fatit, sikur emni. Nji plakë e vobektë e merr njomen lidhun në fashqe para duersh e del me tê në mëngjes heret n’udhet kryq mâ t’afër. Pret atje mâ të parin kalues. Qëllon nji druvar i vorfën me gomarin e tij përpara tue shkue në Krastë për drú.
- Mirë mëngjes, oj gjyshe! përshëndet Baz Ristani.
- Mirë se vjen , djaló, ndalu pak këtu, se ke për të qethun këtë fëmijë!
- Heu! Shpresë na më Zotin… Un me qethë atë fëmijë? E i kuj âsht ai? E pse në rrugë të madhe ?
– Na, na e mos bâ zâ, se të kallzoj mbrapa, po kapi nji herë këto gërshânë!
Edhe i qet përpara nji palaré me do pluhun sheqeri mbrênda me nji palë gërshânë të papërdorme e me nji mexhidije të bardhë. Baz Ristani prej habijet harroi edhe gomarin, i cili, pa marrë vesht kurrgjâ në këto punë të njerëzve, qi Zoti u ka dhânë mênd e shqise mâ shumë se atij filosofi të shquem, vijoi në rrugë të vet e kishte mbërrîmë ndoshta ke Dy Çinarët. Dash’e padashun kap Bazi gërshânët e, simbas zakonit, i pret mâ parë foshnjes pak fije flokë në ballë, mbasandej edhe nga pak në të djathtë e të mângjët e i vên në palarét, merr paren e argjêntë e fërkon kryet e njomë me të. Si mbaron gjithë këto veprime i thotë plakës:
- Për hajër na qoftë kumbarija, oj nânë! Tashti kallzomë se të kuj bir kam qethun, me kê u bâna kumbarë.
- Të lumtë goja , biró e dora të pastë fat! Ky asht i bir’i Metës së Fajës.
Selam prej të zott të shtëpís, kushdo qofsh, me marrë të gjithë robt e me ardhun sonde për darkë të kumbarís. Por due edhe un me kallzue se kush âsht kumbara i djalit, se jam hikrrue nâna e s’po të njof.
– O i mjeri un, oj plakë, ç’më paska gjetun! Po ku kam kërçik un i ngrati për miqsí t’atyne? Un jam nji sukullar i shkretë, jam Baz Ristani, a s’më shef si jam?
– Ti mos kij gajle, lum miku, se te ata hŷn i miri e i ligu; beu e sukullari,
zotnija e rrogtari rrijnë bashkë e hanë buke në nji sofër.
Kiazim Merlika âsht sod dyzetetetë vjeç, dhe mbas atij, barku i Metës, i përbâmë sod prej njimbdhetë mashkujsh e pesë femnash, shkoi mbarë. Pra kush don me besue në fallet e gjyshes rrugën e ka çelë. Un, sa për vete, shoh vetëm qi ajo nânë shtrigash, të cilën bota e quejshin Teze-File, e paskish kuptue mirë gjuhën e fenomenevet atmosferike, mbasi gjithë ç’kishte parathânë për mue e t’im âmë i kanë dalë krejt të vërteta: ajo i ka fillue lott mbi jetën t’eme tridhetedý vjeç e i ka mbarue dyzetepesëshe, kur i mbylli sŷt prej idhnimesh për mos me i qamun as me i qeshun mâ kurrë. Se si do t’ecë vallja e fatit për tjerët ka me u pamë.
Komentet