Aristotel Mici u lind më 5 qershor, 1935, në fshatin Shën-Pjetër, që ndodhet pranë qytetit antik të Apolonisë të rrethit të Fierit. Shkollen e mesmr e bëri në qytetin e Shkodres, më 1954. Vitet e para punoi si mësues në Shën-Pjetër, në Seman dhe në Fermën “Çlirimi”. Pasi mbaroi Universitetin e Tiranes, pa shkëputje nga puna, më 1860, u transferua në gjimnazin e parë të Fierit, duke qenë ashtu midis mësuesve të parë, që themeluan atë institucion.  Ndër kohë, qysh atëherë, ai ishte marrë edhe me krijimtari lerare. Më 1968, kur në Fier u hap filiali i Universitetit të Tiranës, Aristoteli u emrua atje pedagog i letërsisë. Ndër kaq, në këto vjetë, ai do të botonte disa librat të tij si : Anës detit, Kërrabat me bilbil, Gjoli i rosave, Kopshti i lepurushve, Elektricistja e betonierës, Lulet e pyllt, Blerina në malësi, Lulet e pyllit, Drizana ,Vera midis nesh, Legjenda e zogut Gjon(me titull Gjini, Gjoni dhe Motra), Kur këndojnë gjinkallat,  Ariu i pyllit të madh; vëllimi me fabula “Gardalina në fole” po atëherë ai kishte përkthyer librin “Kalimero në plazh” si edhe një libër me tregime mitike nga antikiteti me titull ”Tezeu dhe Minotauri”. 

Në vitin 1981 Aristotel Mici do te dekorohej nga Kryesia e Kuvendit Popullor me me Urdherin Naim Frashëri.                                                                                      

Në vitet ’80 dhe ’90 të shekullit të kaluar A.Mici do të punonte në Shtëpinë Botuese Naim Frashëri, ku do të merrej me redaktimin dhe përgatitjen për botim të veprave seriale të autorëvve të traditës si ishin veprat e Naim Frashërit në shtatë vëllime, te Pashko Vasës, të Foqion Postolit, Lasgush Poradecit, Faik Konicës, Migjenit, Mitrush Kutelit e të tjerë.

Ndërsa në vitin 1998 ai do të emigronte në Amerikë dhe do të vendosej në shtetin dhe qytetin, ku kish pas punuar si immigrant ekonomik i ati para Luftës së Dytë Botërore. Atje, në emigracion, ai rinisi mësuesinë në disa shkolla, ku vazhdoi të punonte me zell dhe përkushtim sidomos me fëmijët emigrantë, që fillimisht kishin vështirësi për arsye të gjuhës. Dhe atëherë, për punën e tij me cilësi (Highly Quality) në procesin mësimor – edukativ, Aristoteli do të nderohej me çertifikat nderi, dokument ky i firmosur nga kryetari (Major City) i baskisë së Worcesterit, Timothy Murray, si edhe Superintendenti (Shefi) i shkollave James Caradonio. Po ndër këto kohë ai vazhdoi edhe studimet për zgjerimin e njohurive të tij. Në fillim ndoqi Kolegjin Quinsigamond në degën e gjuhës angleze për të huaj. Pastaj përfundoi studimet në Worcester State University (Major Program) në departamentin e historisë. Më vonë u gradua “Master in History” po në Worcester State Uiversity.

Ndër kohë që vazhdonte studimet, ai gjente rast për të folur dhe propaganduar në auditoret e Universitetit traditat tona kombëtare e patriotike siç duhet përmdndur eseja e tij “Skenderbeu në poezinë e Longfellout” – (Scanderbeg in the poetry of Longfellow) e edituar nga Prof D. Hochstettler. Me anë të këtij studimi autori përpiqet të theksoi vlerat e poemës së Longfellout për Heroin tone kombëtar, po edhe të sqarojë për audiencën e pranishme në sallë, rrugët e shtigjet, që mund ta kenë shpurë Longfelluan drejt gjetjes së subjektit të Skënderbeut, 160 vjet më pare, kur nuk kishte as telefon dhe as mjete të tjera komunikimi, poemë e rëndësishme kjo, që e ka përkthyer mjeshtërisht Noli i Madh.

Kurse studentja për Master në Boston University, Krisela Karaj, do të perfundonte përkthimin në anglisht të monografisë së Aristotel Micit “Origjina e emrit etnik shqiptar” (The Albanian Ethnonym Shqiptar) botuar në disa gazeta elektronike si edhe në “Amazon”.

Gjatë gjithë viteve të jetës në Amerikë, A. Mici do ta ndjente veten të angazhuar me aktivitetet kulturore dhe patriotike të diasporës. Kështu, kur shoqata “Kombi” organizoi një tubim me shqiptaro-amerikanët e qytetit Worcesterit, ku qe i ftuar ish kongresmeni me origjinë arbëreshe Joseph Dio Guardi, ai mbajti kumtesën e titulluar “Shtegëtimi i armëve të Skënderbeut”, ligjërimi i tij u prit me shumë interes. Vetë ish Kongresmani e përgëzoi.

Në kuadrin e 550 vjetorit të Heroit Kombëtar, Skënderbeut, Aristoteli shkroi esenë “Mesazhi i Memories së Gjon Muzakës për Skënderbeun”, që do të botohej në “Dielli”, në “Milosao”, në Gazetën Shqiptare dhe në disa gazeta elektronike. Në këtë studim, përveç ideve që dalin nga analiza e veprës së Gjon Muzakës, autori mban qendrim kritik kundër historianit Oliver J. Schmitt, i cili synon në mënyrë tendencioze të denigrojë dhe deformojë të vertetat për heroin tonë kombëtar. Ndër kohë ai ka realizuar disa lloj studimesh të publikuara në organe të ndryshme shtypi si në Shqipëri dhe jashtë, po edhe në botimet elektronike:

            Midis këtyre botimeve bën pjesë monografia “Zanafilla e romanit ‘Lumi i Vdekur”. Disa nga këto shkrime të shkruara në Amerikë do të ishin pjesë perbërëse e librave të tij me motive historike dhe gjuhësore, siç mund të përmendim novelen “Karvani i Pavaresise”, qe evokon udhëtimin historik të Ismail Qemalit, kur u ngrit flamuri ne Vlorë me 28 Nentor,1912. Një pjesë e subjektit të kësaj novele pasqyron pritjen e Ismail Qemalit nga populli i Libofshës si edhe përcjrcjelljen e shpurës së tij me lundrën “Gjemi” në fshatin Petovë.

Në këtë periudhë të jetës në emigracion, A.Mici do të botonte edhe librat:

“Prejardhja e emrit shqiptar”, Himni i Flamurit simbol mbarëkombëtar”, “Meditime letrare”, “Apolonia dhe hinterlandi i saj”.  Me rëndësi është të përmendim veprën “Presidentët Amerikanë në Memorialin e Malit Rushmore”, e cila vepër përfshin katër portrete historike, Gj. Washington, Th. Xheferson, A. Linkoln, Th. Rusvelt, që evokojnë katër presidentët më të famshëm të Amerikës, të cilët janë përjetësuar në një vepër arti, që është skulptura më e lartë në botë në Malin Rushmore në shtetin e Sauth Dakota.

        Në vitin 2020, Aristoteli botoi edhe librin – monografi, titulluar “Pellazgët në Optikën e Herodotit” qe trajton çështje të etnogjenezës të kombit tone sipas Herodotit.

            Ai sapo ka përfunduar gjithashtu dhe një përmbledhje me motive nga antikiteti, siç janë shkrime tashmë të botuara në Dielli dhe në Milosao: Orakulli i Apolonisë dhe Frakulla sot, Akili i falej Zeusit të Dodonës Pellazgjike, Kënga “O e bukura More”, Kulti i Aleksandrit të Madh në trevat Iliro-Arbërore, Spinarica si Port i Apolonisë” e të tjera.

Dhe tani në vazhdim të shkrimit tonë rreth personalitetit të Aristotel Micit, arrijmë në idenë se gjithë veprimtaria e tij intelektuale si pedagog dhe shkrimtar është një eksperiencë, që duhet njohur dhe studjuar nga ana didaktike dhe letrare. Le të kujtojmë se për shtatë dekada ai, duke dhënë mësim, ka praktikuar gjithë programet mësimore të shkollës sonë, nisur që nga programet e shkollës fillore, nëntëvjeçare, shkollës së mesme(gjimnazit), si edhe programet e lëndëve të fakultetit, pra të universitetit.

Po për veprimtarinë letrare dhe pedagogjike Aristotel Micin e ka vleresuar edhe kryetari i Bashkisë së Fierit, i cili e ka ndeuar atë në tetor të vitit 2022 me Çerifikatë Mirënjohjeje për kontributin e tij në fushat e arsimit, letërsisë dhe publicistikës. Edhe shoqata kulturore “Myzeqeja” e ka vlerësuar atë, duke i dhënë Çerifikatë Nderi.

Ndërkaq është mirë të theksojmë se reporteri bibliografik i Aristotel Micit ka mbi 100 materiale të publikuara në gazeta dhe revista të ndryshme, disa lloj studimesh si monogafi, kumtesa, ese, trajtesa, kritika letrare të botuara brenda dhe jashtë Shqipërisë.

Si konkluzion, tërë përvoja e tij është një traditë me vlerë që e vendos atë midis studiuseve pasionantë të arsimit dhe të kulturës sonë.

Që nga viti 1998 Aristotel Mici jeton familjarisht në qytetin Natick, të Bostonit, ku është anëtar i shoqatës panshqiptare Vatra dhe ku herë pas here aktivizohet në jetën patriotike dhe kulturore të komunitetit shqiptaro-amerikan.

Duke përkujtuar 23 prillin, Ditën Botërore të Librit1)

Paskam trokitur në portën e Olimpit!2)

Shkrimtari i ri trokiti në derën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve.
-Urdhëroni zotëri, cilin kërkoni? – e pyeti portieri, që po hante një copë bukë me djathë e domate.
-Dua të takoj kryetarin.
-Nuk është, – i tha portieri dhe bëri t`i mbyllte derën.
-Atëherë, nënkryetarin, të lutem!
-Edhe ai nuk është.
-Po, sekretari, ai besoj se është?
-Më vjen keq zotëri, por edhe ai nuk është.
-U pa puna, do të takoj atë që merret me botimet, – tha pa e fshehur nervozizmin shkrimtari i ri.
-Nuk është zotëri, as ai nuk është, – i tha portieri, teksa gëlltiti të gjithë copën e bukës, të djathit dhe të domates së mbetur.
Shkrimtari u shfaq krejt i habitur dhe foli me zë të ulët, si të fliste me vete:
-More, po ç ‘ është kështu, këta, “qoftë larg!”, sikur paskan vdekur të gjithë!
-E ke shumë gabim zotëri, shkrimtarët janë hyjnorë, janë të pavdekshëm. – i tha portieri, kësaj here duke fshirë me mëngën e xhaketës thërrimet e bukës dhe djathit që i kishin mbetur në buzë.
-Ah, – tha me ironi shkrimtari i ri, – pse s`thua që unë paskam trokitur në portën e Olimpit!

Ju lutem, m`i thoni edhe një herë ato fjalë!

-Urime, – i tha zyrtari i lartë, duke i shtrënguar dorën autorit për librin e ri që porsa kishte botuar. -Ke shkruar një roman vërtet të rrallë, madje të mrekullueshëm, nuk e teproj po të thosha se me këtë roman do të jesh njëri nga pretendentët për çmim!
Autorit të librit i ndriti fytyra dhe, duke parë andej – këndej, i tha:
-Ju falënderoj shumë, zotëri, nuk mund ta merrni me mend sesa më gëzuat, por, ju lutem, ju lutem shumë, m`i thoni edhe një herë tjetër këto fjalë kur të jem mes kolegëve shkrimtarë! Ja, disa prej tyre po afrohen…

Vërejtjet pas krahëve na shijojnë më shumë!

Kur përurimi i librit përfundoi dhe të gjithë nisën të shkojnë në punët e tyre, njëri nga shkrimtarët pjesëmarrës në përurim iu afrua studiuesit që mbajti referatin kryesor dhe i tha:
-Fole mirë, por të kishe bërë edhe ndonjë vërejtje! Ti e di që, vërejtjet me vend janë si kripa e gjellës, si piperi dhe speci djegës, si xhenxhefili, si salcat pikante…
Studiuesi e ndërpreu dhe i tha:
-Meqenëse përmende kripën, piperin, specin djegës, xhenxhefilin dhe salcat pikante, shkojmë ku ato kanë vendin, ja, tek ai restoranti i fshehur mes pemëve. Atje, bashkë me mishin e pjekur e me shije pikante, edhe vërejtjet pas krahëve të autorit, do të na shijojnë më shumë!

Mund “të shkurtoj” majën Everest,
por jo romanin tim!

-Romani im tregon për aventurat e një grupi alpinistësh, që ngjiten në majën më të lartë të botës, në Everest, – i tha shkrimtari i ri botuesi të njohur. -Shpresoj se do të ma botosh?3)
-Tema më duket interesante, – i tha botuesi, – Por do ta lexoj romanin dhe do të të kthej përgjigje.
Kaluan disa javë dhe, ngaqë s`po merrte përgjigje, shkrimtari i telefonoi botuesit dhe e pyeti nëse ai e kishte lexuar romanin.
-Më vjen keq që s`po e lexoj dot më shpejt, – iu përgjigj botuesi, – prisja tjetër gjë nga ti, romani po më duket i lodhshëm në lexim, madje edhe më i lodhshëm sesa t`i ngjitesha dhe vetë Everestit. Ke shkruar për aventura shpesh herë të pabesueshme, rrëfen se si në lartësinë 8 mijë metra alpinistët heqin maskat e oksigjenit, shtrohen këmbëkryq duke ngrënë ushqime të llojllojshme dhe duke pirë verë e shampanjë, madje ata këndojnë e kërcejnë, ndërkohë që dikush shkruan në ditar përshtypjet e tij, një tjetër pikturon peizazhet mbresëlënëse, disa luajnë me topa dëbore, një djalosh i bie kitarës dhe këndon këngë dashurie, një tjetër mbledh lule (?!) dhe ia dhuron vajzës alpiniste që dashuron…Pastaj, befas, personazhet humbasin nëpër shtigje mali, përpihen nga humnerat e rrëpirat, rrëshqasin në akullnajë qindra metra poshtë, zhduken dhe rrëmbehen nga ortekë të fuqishëm dhe, pas disa orësh, shfaqen papritmas si me magji, madje ndihen mjaft mirë me shëndet, me humor dhe krejt të freskët!! Ndërkaq, personazhet i mbajnë fjalime dhe i thurin vargje poetike njëri-tjetrit, qeshin me hare e bëjnë humor edhe kur zvarriten nëpër shkëmbinj të rrëshqitshëm e të thepisur, apo dhe kur kalojnë buzë humnerave e akullnajave…Të them të drejtën, po dyshoj dhe s`jam i sigurt, nëse unë si lexues do të kem guximin “të ngjitem” së bashku me personazhet e tu alpinistë deri në majën Everest, në lartësinë 8.849 metra…!
Botuesi heshti një çast dhe vijoi:
-Zotëri! Ngjitja në Everest s’është si të bësh një ekskursion turistik në malin e Dajtit. Si fillim mendoj që ti duhet të studiosh mirë dhe me kujdes faktet shkencore dhe përvojat e atyre që janë ngjitur deri atje lart. Duket që nuk e di se në Everest temperatura shkon -40 gradë apo dhe -60 gradë celsius, maskat e oksigjenit s`mund të hiqen e të vihen si të ishin syze dielli. Duhet të dish se vetëm disa persona mund të qëndrojnë në majë, qëndrimi atje s`duhet t`i kalojë 10 apo 20 minuta, ndryshe, sidomos pa maskë rrezikon seriozisht jetën për shkak të mungesës së pamjaftueshme të oksigjenit, për shkak të stresit dhe të lodhjes, por dhe për shkak të ndonjë stuhie të fuqishme që vjen papritmas…Duhet të dish gjithashtu se në lartësinë mbi 8 mijë metra mbi nivelin e detit nuk rriten bimë apo lule. Kjo zonë quhet “zona e vdekjes”, sepse aty ka shumë pak oksigjen, ka kushte ekstreme të motit, temperatura të ulëta dhe erëra të forta…Të këshillojë t`i bësh përmirësime dhe shkurtime të thella romanit, sidomos të mënjanosh fantazitë boshe dhe teprimet që bien ndesh me faktet shkencore…Mos harro këshillën, që u jep Çehovi shkrimtarëve të rinj:” Shkruaj dhe shkurto. Shkruaj dhe shkurto!”
Shkrimtari i ri dëgjonte me nervozizëm, ndizej përbrenda nga zemërimi dhe mezi priste të shpërthente. Ai i tha botuesit:
-Kuptohet qartazi, zotëri, ju s`doni që ta botoni romanin tim! E po, mbase s`keni faj, sepse ju s`e keni nivelin e duhur të kuptoni imagjinatën time dhe vlerat e rralla të këtij romani! Ndonjë fakt shkencor, mund ta verifikoj, por që ta rishkruaj dhe të shkurtoj pjesë të tëra të romanit, këtë harroje, kjo s`ka për të ndodhur kurrë! Madje, në mënyrë figurative do të thosha që, unë mund “të shkurtoj” edhe majën Everest, por jo romanin tim! Eh, pse po vazhdoj të merrem ende me ty, kur ka plot botues të tjerë që do të ma rrëmbenin këtë roman magjepsës, siç rrëmben peshkun delfini akrobatik dhe do të ma botonin në dhjetëra mijëra kopje. Unë, “drëng!” paratë në dorë dhe…

Romani i “përmbytur”

-Lutem, hidhi një vështrim romanit tim dhe më ndihmo me ndonjë sugjerim, – i tha shkrimtari i ri një botuesi.
-Për çfarë flet romani yt ?
-Për vërshimet e lumenjve dhe përmbytjet… Personazhi im kryesor është një specialist që manovron disa motopompa të fuqishme, të cilat shërbejnë për largimin e ujërave nga tokat e përmbytura dhe kthimin e tyre në toka buke…
Pasi e lexoi romanin, botuesi i tha:
-Ideja dhe qëllimi i romanit është interesant, por, romani yt është “përmbytur me ujë” më shumë se tokat e përmbytura, madje aty, ka kaq shumë “ujë”, saqë as motopompat e tua të fuqishme, nuk e largojnë dot..!

Si bleta nektarin!

Në përfundim, në këtë Ditë të Shënuar të Librit, po përshëndes me disa vargje të krijuar enkas të gjitha shkrimtarët, që përkushtohen dhe vënë shpirtin dhe zemrën në çdo krijim të tyre:

“Ty të “urdhëron” shpirti dhe mendja,
Ndaj pareshtur s`e ndal të shkruarin,
Vargjet poetike që të dalin nga zemra,
Lexuesit i kërkojnë si bleta nektarin!”
……………………
Shënime shpjeguese:
1.Ideja e përkujtimit të Ditës Botërore të librit e ka origjinën e vet në Spanjë, në zonën e Katalonjës, ku atij që blinte një libër i dhurohej edhe një trëndafil. 23 prilli është shpallur si Dita Botërore e Librit më 15 nëntor 1995, me një rezolutë të UNESCO-s. Më 23 prill të vitit 1616 u nda nga jeta Servantesi, Shekspiri, dhe Garcilaso de la Vega. 23 prilli shënon edhe lindjen ose vdekjen e disa shkrimtarëve të tjerë…
2.Olimpi është i njohur në mitologjinë e lashtë greke si shtëpia e perëndive greke, në majën Mytikas 2918 metra lartësi.
Në mitologjinë shqiptare “mal i perëndive” konsiderohet mali i Tomorit, me majën më të lartë 2416 metra, i quajtur ndryshe “Baba Tomori” – babai i perëndive dhe i njerëzve. Ai kishte bashkëshorte të Bukurën e Dheut. Edhe mali i Pashtrikut (pjesë e maleve të Hasit), mes kufirit imagjinar Shqipëri-Kosovë, konsiderohet “Baba Pashtriku”, mali i perëndive, figurave mitologjike. Kuptimi etimologjik i Pashtrikut: “pa shtriga”).
3.Më 27 maji të vitit 1953, dy alpinistë: Sër Edmund Hillari (nga Zelanda e Re) dhe Tenzing Norgei (nga Nepali) arritën të ngjiten në majën më të lartë të botës, në Everest. Pas asaj ngjitjeje, janë edhe qindra të tjerë që kanë mundur të kapin majën, mes tyre, në vitin 1912 edhe gjashtë alpinistë shqiptarë.

(24 Prill 1951 – Dita e Aviacionit Shqiptar)

PILOTËT

Më të kaltrit në ëndrra,
Më të pastërit në zemra,
Mbi retë e rënda.

Më të mirët e botës,
Më trimat, m’ të zotët,
Më atdhetarët – pilotët.

AVIATORI DHE VENDLINDJA

Sa herë shqiponjat shoh mbi mal të Çikës
Kujtoj vitet, kur për aviator isha student,
Kur në praktikë fluturimi, në sy të dritës
Shkoja drejt diellit pranveror, tek çaja retë.

Relievin krenarisht të ashpër, (ç’bukuri e derdhur!)
E merrja në gji me krahët e aeroplanit,
Një zjarr i ngrohtë, butësisht qe ndezur
Tek shikoja vendlindjen nga majat e malit.

Fëmijërinë me cicërima, konkurset, festivalet
M’u kujtuan gjatë lavdisë qiellore, sinqerisht,
Në çast – pikiatë malli luginës, i flaka tej malet
Ç’ mallëngjim mistik më bëri trim të brishtë?!…

Me shpejtësinë e zërit u ngrita mbi pishat e pyllit
Turbulluar, e lashë luginën, mora prapë lartësi,
Me shkëlqim të çiltër në shkrepëtimë të yllit
Nga qielli i lartë ndjeva për Tërbaçin mijëra dashuri…

E mbështolla Misterin e mallit me kapotën e trishtimit
Në hapësirën ëndërrimtare, të kaltër, të pastër,
Më thërriste detyra në Shenjtërinë e Betimit
Gjerdani i Florinjtë i Lirisë e zjarrit në Vatër…

Vlorë, 22.04.2025

KUR SHQIPONJAT MARRIN FLUTURIME

Shkruajnë poetët vargje me frymëzim
Për ata që fluturojnë tok me shqiponja,
Për ata njerëz që kanë aq shumë guxim
Për ata trima të hapësirave tona.

Për ata që diellin e kanë aq pranë
Për ata që jetën gjer tek yjet e çojnë,
Për ata që këngën e zogjve në sy kanë
Për ata që jetën me jetë na e mbrojnë.

Mundohem të lidh dy vargje bukur dhe unë
Siç shkruajnë poetët edhe unë dua,
Sot me pilotët lartësi pushtova shumë
Dhe ajri m’u duk dy herë më i kaltër mua.

Gëzimi më rrëmben si deti kur ka dallgë
Kur në qiell shqiponjat marrin fluturime,
E kë fluturimi i tyre s’gëzon vallë
E kush nuk shpërthen me këngë si zemra ime?!

Ja, shikojini vëllezër, aviatorët
Sulen rrufe në ballë gjithë stuhive,
Ata dashuritë e dhembjet kanë në tokë
Të madhen, të shenjtën detyrë – kaltërsive.

Vlorë, 24 Prill 1980

PËLCET DIGA E ZEMRËS

godasin vërshime në kokë
mizoria vërdallë nervat t`i kallë
koka vibron e toka disi mëshiruaka
vijave të gurrave zmadhoi derdhjen menyja
lumenjtë e kuq fryjnë shtratin
marshojnë digës së zemrës me shushurima

shiu i ngrohtë i shton njelmësinë menysë
në tru shpërthejnë gejzerë të nxehtë të lakmisë

si nuk u sprovove nëpër shkrola stinësh
ylli ndjek ritmet me përmasa të plota
shpirt lakmitar që dridhet tetësheve aritmie
lakmia mendjen shndërruaka në kokrra
sa më shumë shujta të bardha
gjasa ngjitje galdimesh më në maja
ajo hiperbolë të shkëputi nga trualli
doemos të shpie në polen lëbyrjeje

mëtimet u shqyen të derdhura gjithandej
Zot o Zot
instinkt i fortë
sorrat e zeza nuk i pritka dot
qindra s’osh tok mëtuakan t`i vjelkan
vërdallë kokrrat e syve si kokrra qershie
ato nuk pinë mend pa përmbajtje
sqepat i ngulin në sytë e çatalluar leucemie

dhe më e bardha e majës
vjen si hije që zvogëlohet në një pikë gjilpëre e zezë

Gjilan, mars 2025

PORTRET

Sytë
brenda syve deti
fytyra
në të dy anët e fytyrës pemë dhe vërshëllimë e frymës
hunda
një hinkë e kullimit të erërave
faqet
ngjyra të pjeshkës
buzët
në buzë gacat e qershisë
lotët
rrjedhës lotëve verdhësi e vjeshtës

VRASJA E NJERËZORES

mëtoje të ngjiteshe deri te maja e Tij
lakmia kishte pjerrtësi lakadredhash pa një vijë

nën peshën tënde kaba lakoheshin shkallaret metalike
Ai nuk mund të kishte lartësi kilometrike

Ligjërimi yt përgjatë një vete djerrinë e mjerë
e piketoje peshën e Tij specifike si një therë

në cilindo trung qershie të lartë
mbi një karrige litarin ia ngrehje në qafë

hapave të Tij lëndinës
ia kurdisje shtrëngatën e breshërimës

Ai kurdoherë shihte tej ngushticës krejt i çliruar nga ti
dhe i rrekeshe t`ia verboje njërin sy

larg-vajtjen e mendjes s`ke se si ia këqyrë
kufijtë e saj nuk ia arrin me tejqyrë

Atij buzëqeshjet i rrjedhin sikur një ujëvarë
a mund ta sjellësh Polin të Ngrirë për t`ia tharë

kënga e Tij të zgjonte nga letargjia
ç`deshe morinë e trumbetave t`ia ngufaste kakofonia

duke e parë vetën në pasqyrë
përse po e thyeje pasqyrën copë e grimë

vapës së mendimit Ai i bënte hije dhe e shtronte flladin
përse nuk i afroje ujë të ftohtë dhe shtambën

si nuk e ndieke se për çdo të bardhën ditë
nga smira po shndërrohesh në letër-lakmues anemik

asnjë kopertine të Tij nuk i buzëqeshje
gjithnjë ia përimtoje me helmatisjen e një heshtje

farë çiltërsie nuk mbolle në zemër
si ndodh të mos rrah ajo dhe për një tjetër

kot po e mbyllë derën e hapur kaherë për djajtë
nuk i prisje seancat e gjykimit tënd: për çdo bëmë për secilin mëkat

shikoju në copëza të pasqyrës së thyer secilën herë
çfarë mund t`i shpëtosh barokes tënde nga dimri në verë

Më tregonte xhaxhai im, Reshat Këlliçi një ditë vere t ë vitit 1963, kur shkruante librin “Me djemtë e”Bashkimit” , që u botua një vit më vonë:

“Atë të diel të 20 prillit të vitit 1924, diku aty ku sot ngrihet përmendorja e “Partizanitit”, u takova me Avni Rustemin, shokun tim të studimeve në një kolegj italo-arbëresh pranë Kozencës dhe tashmë deputet i Asablesë Kushtetuese, dhe së bashku me të dhe një shok tjetër që e takuam pas pak, u nisëm për në shtëpinë ku banonte Fahri Rashidi, në lindje të malit të ”Dajtit”, për ta uruar se ishte emëruar ministër i Arsimit në qeverinë e Fan Nolit.

Nuk bëmë veçse pak rrugë, kur na doli përara deputeti Hoxhë Kadria, (Kadri Prishtina). Dhe ndërsa nisëm të bisedonim me të, dëgjuam dy krisma revolveri që goditën Avniun, në shpinë dhe ndërkaq dikë që ia mbathi me të shpejtë dhe humbi nëpër një rrugicë ku sot shtrihet rruga Hoxha Tahsin. Avniu u lëkund, nxorin nga brezi revolverin e tij, mallkoi vrasësin shtjeu disa herë në drejtim të tij, por pa e goditur dhe ra për tokë. E morëm në krahë dhe e dërguam ashtu të plagosur rëndë vetëm nga një plumb dhe me nxitim e shpumë në Spitalin e Tiranës, që atëherë ndodhej afër Sahatit të Tiranës. I qëndrova për dy ditë të koka , por ai nuk u përmend kurrë, deri sa u shua dy ditë më vonë, më 22 prill”.

Në autopsinë e kryer me këtë rast mjekët që e kuruan Avniun, shkruan:

“Zoti Avni Rustemi asht plagos me revolver. Plumbi i ka hyrë nga prapa në brinjë dy gisht afer peshkut të kurrizit, tue shpue majën e mëlçisë, pankrerasin dhe duke shpuar stomakun plumbi ka mbetë nën lëkurë dhe rrjedhja e gjakut ka shkatue vdekjen”.(Roland Qafoku, “100 vrasjet më të bujshme në historinë e shteti tshqiptar”,(1912-2017)).

Më vonë u mor vesh se vrasësi I Rustemit ishte Isuf Reçi, më parë shërbëtor i famijles së Ahmt Zogut. Por ai ishte në të njejtën kohë edhe adhurues i Esat pashë Toptanit prej të cilit kishte marrë si dhuratë një mulli, mjet jetese për të. Kështu, me sa duket, indinjuar për vrasjen e të zotit të tij , ai merrte hak . Ndaj, ndonëse me kaq vite vonesë, i kishte rënë ato ditë Avniut nga pas, kishte pritur që ai të dilte nga hoteli “ Internacional”, që atëherë ndodhej a në afërsi të Muzeut Kombëtar, e kishte ndjekur dhe e kishte qëlluar për vdekje. Ky variant edhe mund të qëndrojë, por më i besueshmi, është se në vrasjen e Rustemit kishte më shumë dorë Ahmet Zogu.

Që të përjetësohej në shekuj të afërmit, miq të ngushtë të Avni Rustemit, vendosën që trupi i tij të balsamohej. Ky veprim u krye nga doktor Shazai #omo, që ishte dhe daja I Rustemit; u vendos gjithashtu të ruhej edhe zemra e tij, që u mbyll në një vazo të zhytur në një solucion dhe iu dorëzua farmacistit të Vlorës, Nasho Qirko. Për 39 vjet zemra u ekspozua në një farmaci për dy funksione: për të blerë ilaçe dhe si ekspozitë për ta parë atë. Pas vitit 1993 nuk ka asnjë të dhënë se ku prfundoi kjo zemër”, (Roland Qafoku, po ty).

Ceremonia e varrimit të Avni Rustemit qe madhështore , me pjesëmarrjen e një mase të jashtëzkonshme njerezish, të ardhur jo vetëm nga Tirana, por edhe nga vise të tjera të Shqipërisë. Ajo u bë me solemnitet të madh më 1 maj të vitit1924 në Vlorë , dhe jo në vendlindjen e tij në Libohovë, a në Tiranë, me dëshirën që ai kishte shprehur më parë, sepse me këtë qytet ishte lidhur pjesa me e madhe e veprimtarisë së tij atdhetare. Varri u ndërtua me dy të ndara nën tokë, si të ishte një dhomë. (Roland Qafoku, po në punimin e tij, citur më sipër). Më 8 tetor të vitit 1982 ky varr u zhvendos në një vend tjetër, mbi të cilin u ngrit edhe përmendorja e Avni Rustemit, vepër e skulptori të njohur Kristaq Rama.

Në radhën e parë të kësaj ceremonie binin në sy përfaqësues kryesorë të opozitës, Fan Noli, Luigj Gurakuqi, at Gjërgj Fishta, Stavro Vinjau, Veli Hashorva, dhe shumë të tjerë.

I pari që ligjëroi në këtë ceremoni të përmotshme, ishte Fan Noli.
“Aq sa jam helmuar për vrasjen e Avniut, – tha ai,- aq jam mallëngjyer të shikoj që Vlora pati idenë e bukur dhe delikate ta shtjerë trupin e tij pranë Ismail Qemalit. Që të dy kanë luftuar për flamurin e Shqipërisë, që të dy kanë patur si kundërshtar Esatin. Ismail Qemali u mund prej Esatit, por ky djalosh e shtriu Esatin përdhe! Vlora ka të drejtë ta mbajë Avninë në gjirin e saj, sepse kjo e kuptoi shumë bukur se ç’rëndësi të madh ka pasur gjesti i Avniut në Paris, një gjest i cili ndërroi faqen e historisë shqiptare. Vlora, kur u kthye Avniu, i bëri një pritje aq të madhe, sa është e shkëlqyer edhe nderimi i fundit, që po i bën sot. Vlora mori vesh kuptimin e tmerruar të vrasjes së Avniut në Tiranë dhe me klithmat e saj e zgjoi tërë Shqipërinë nga letargjia në të cilën ishte mbytur. Kjo vrasje s’është veç një incident i periudhës kritike, ku ndodhemi.

…Nuk duhet të flemë të qetë, gjersa të gjenden dhe të dënohen fajtorët e kësaj vrasjeje; duhet t’i ndjekim vrasësit nga shpella në shpellë, nga përroi në përrua, nga bregu në breg, gjersa t’i kapim; dhe atëherë t’i bërtasim këtij dëshmori:

“Avni, i zumë, fli i qetë, se tani Shqipëria nuk është më nën terrorin e bashibozukëve antikombëtarë, se tani Shqipëria është në udhë të mirë, në udhën e lirisë”. ( Nga burime të internetit, “Fjala e Fan Nolit para varrit të Avni Rustemit”).

E mori fjalën edhe at Gergj Fishta dhe ligjëroi me pasion si të ishte ishte duke recitur tërë zjarr e flakë vargje të “Lahutës… ‘ së tij të pavdekshme:
“Avni Rustemi kje burrë, kje trim, kje besnik , kje zemërbujar, e desh Shqipninë me gjithë fuqinë e shpirtit, prandej u la në gjak, prandej vdiq, shkoi, mbaroi.
Mbaroi thashë? …Më paska pasë rrshqitë goja pahiri, pse Avni Rustemi s’ka mbarue, jeton nder ne’ edhe ka për të jetue deri sa në ndoj skaj sado të vogël të Shqipnisë të ndihet tue kumbue e ambla gjuha jonë shqiptare…
O ju male të Shqipnis, lamtumirë, po ju thotë Avni Rustemi e nji amanet asht tue ju lanë: që edhe sot e mbrapa t’i rritni djelmt sokola, si dikur motit, me besë e burrni.
…O e bardhë shpresë e kombit, djelmëni shqiptare, lamtumirë po ju thotë Avni Rustemi dhe amanet asht tue të lanë: “Armët e mbushme mos me i dhanë,/ Shoq me shoq kurr mos me u zanë…”.
…Hajde, Avni pra, tash me u nda përgjithmonë. E sa për punët e Shqipnis, mos u ban merak; un, dhe ti e din se nuk gënjej, po ta jap fjalën këtu në grykë të vorrit tand se ideali yt kombtar do të triumfojë, se Shqipnia ka me përparue e lirë, e lulzueme…Ka me pasë Shqipni! Do të bahet Shqipnia. ( Cituar nga Frank Shkreli, sipas revistës “Afrimi”, viti II, maj 1924, Vlorë).

Tronditës ishte edhe ligjërimi i priftit katolik Lazër Shantoja, poet, prozator, intelektual i shquar, masakruar më1945 për vdekje ngaregjimikounist, kur bën krahasimin e Avni Rustemit me Bajram Currin:
“ E sot çka shef Avni Rustemi? Sot shef mbi vorrin e tij plakun e Kosovës, veteranin patriot, babën e e Shqiptarizmës, luftarin vigan,shkatrrojsin e esadizmës, sheh esksponentin ma të naltë e të pastër të racës sonë të vjetër. Sheh plakun qi tash tre vjet jeton në shoqni të bishave t’egra, mbi male e ndër shpella, i dënuem, i ndjekun porsi i rrezikshëm, porsi tradhëtor prej njerëzve, emnin e poshtër të të cilëve ia lidhë emnit të shejt t’atdheut vetëm intriga, tradhtia, despotima! Sot mbi vorrin e tij heroi djalosh shef heroin plak Bajram Currin. (Nga “Gazeta Shqiptare”,10 shkurt 2020).
është e çuditshme se si Eqrem Vlora, veptimtar politik, me kulturë të gjerë, që kishte shërbyer në poste më rëndësi në Perandorinë Osmane dhe më vonë ishte bashkuar me xhaxhanë e tij, Ismail Qemali në lëvizjen për pavarsinë e Shqipqrisë, i cili me shpalljen e saj ishtë e zgjedhur nënkryetar i Pleqësisë, që gjatë Luftës së Vlorës, (1920), ishte burgosur nga italianët pushtues të asaj periudhe, (sido që më pas ishte bërë nga përkrahësit kryesorë të mbështetjes së Italisë), që kishte qenë deputet i Vlorës në Asamblene Kushtetuese,(1924), që më pas kishte shërbyer ambasador i Shqipërisë në Londër dhe Athinë, sekretar në Ministrinë e Jashtme, deputet i Vlorës,(1937), por që kishte mbështetur pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste, që kishte qenë dhe ministër i Jashtëm në qeverinë e Fiqiri Dines, (1944) dhe më tutje kishte emigruar në Itali dhe pastaj në Austri, që kishte botuar në atë vend kujtime me interes për historinë e Shqipërisë, (FESH, vëllimi 3, faqe 2899), në vëllimin e tij të parë me kujtime të të cilit , botuar edhe në shqip, (2001), shkruante si më poshtë me kaq urrejtje dhe përçmim për ceremoninë e varrimit madhështor të Avni Rustemit:
“…Një komedi e ngjashme ishte dhe ceremonia e nderimit para arkivoli t të hapur të Avni Rustemit në Spitalin Tiranës.Të gjtha ata që e quanin veten ‘‘popull’’ ‘dhe “demokratë”, kaluan përa arkvolit të këtij karagjozi kriminel, të cilin me doemos, donin ta ngrinin në piedestalin e heroit kombëtar dhe të martirit. Gjithë kjo shfaqje ndiqte vetëm një qëllim: të ngrinte peshë zemrat e njerëzve dhe nga trazira e përgjithshme, të fitonte kapital politik”.

E shoh krejt të tepërt dhe të panevojshme të komentoj këtë përcaktim absurd të Eqrem Libohovës, që e përfundoi jetën politike në shërbim të pushtuesit nazist,sepse këtë përcaktim e dërmojnë katërcipërisht vlerësimet e mësipërme të Fan Nolit, at Gjergj Fishtës, Lazër Shantojës, për Avni Rustemin, të cilët kishin po aq kulturë sa dhe ai, por kishin një gjë më të shtrenjtë se ai, atdhedashurinë dhe respektin për një veprimtar të shquar atdhetar si Avni Rustemi që, edhe ai, ndonëse kur u vra ishte vetëm 29 vjeç, nuk kishte kulturë të pakët…Kishte ndërprerë mësimet në Medresenë e Janinës, për t’u bashkur me çetën e #er#iz Topullit, më 1908, kur kishte qenë vetëm 13 vjeç, kishte ndjekur më pas Shkollën Normale të Elbasanit, (1909-1910), pastaj Kolegjin Francez të Lozanës, (1912-13), më 1914 kishte marrë pjesë në trupat vullnetare që kishin luftuar kundër andartëve grekë, kishte themeluar më vonë shoqërinë të rinjve vlonjatë ”Djalëria e Vlorës”, më 1918 kishte organizuar demonstratat e popullit t e Vlorës kundër pushtuesve italianë, kishte kryer kolegjin italo -arberësh të Shën Adrianit në Shën Mitër Koronë, (Itali), më 13 qershor të vitit 1920 kishte vrarë me atentat të bujshëm tradhtarin me damkë Esat Toptani, ishte deklaruar i pafajsëm nga gjykata franceze edhe nën trysninë e opinionit përparimtar franez dhe shqiptar, ishte liruar nga burgu, ishte kthyer në Shqipëri, ku kishte themeluar Federatën “Atdheu”, (Vlorë 1921), shoqërinë “Bashkimi”, (1922), kishte nisur studimet e larta për pedagogji në Universitetin e Romës dhe i kishte ndërprerë ato, sepse ishte zgjedhur, siç është përmendur më sipër ,deputet i I Asamblesë Kushtetuese i prefekturës së Kosovës, (krahina e Lumës dhe e Hasit), më 1923. (FESH, vëllimi 3, faqe 2269). Dhe nëse nuk kishte arritur të mbaronte studimet e larta, për arsyet e mësipërme, e kishte treguar kulturën e tij të gjerë me gjuhët e huaja që zotëronte, greqishten, turqishten, frengjishten dhe italishten, si dhe me shkrimet e botuara në ato vite në shtypin tonë. Ndaj epitetet tendencioze dhe dashakeqe të Eqrem Vlorës, që e cilëson Rustemin “karagjoz” dhe ”kriminel”, nuk e nderojnë aspak këtë figurë kontradiktore.

Por në faqet të disa mediave, në kryesisht në dhjetëvjeçarin e fundit, janë botuar shkrime, ku Avni Rustemi është cilësuar “vrasës me pagesë”. Dhe kjo, sepse pas atentatit vdekjeprurës kundër Esat pashës në Paris , autoritetet policore franceze i patën gjetur një shumë tepër e madhe parashë. Pra këto para, sipas artikullshkruesve, i ishin dhënë Rustemit si shpërblim i kryerjes me sukses të kësaj vrasjeje.

Ky hamendësim në shikimin e parë duket i logjikshëm, sepse shuma prej rreth 8000 frangave franceze që mbante me vete Rustemi, ishte tepër e madhe për një student, po të kemi parasysh se për të blerë një kostum të ri, sepse kostumi me të cilin kishte udhëtuar nga Shqipëria për në Paris, ishte i rëndomtë, atij iu desh të blente një kostum të ri ri që kushtonte 375 franga. Ndaj me të drejtë atij, qoftë në procesin hetimor ashtu dhe në atë gjyqsor, iu kërkua të shpjegonte nga ç’burim i kishin ardhur ato para. Dhe Avniu, i përgatitur për një pyetje të tillë, u kishte shpjeguar se, meqë po nisej për të vazhduar studimet në Itali dhe duke marrë parasysh vështirësitë e transportit dhe vonesat e postës, ai ka mundur të merrej vesh me qeverinë që bursa t’i jepej për gjashtë muaj menjëherë. Dhe kur edhe kjo nuk rezulton aq bindëse për organet hetimore, në një pyetje tjetër Avniu shton dhe një fakt që deri atëherë e kishte mbajtur në heshtje dhe të cilin askush në ato kushte nuk ishte në gjendje ta verifikonte: Pjesën tjetër të të hollave, -thotë Avniu, – e kam marrë nga i vëllai, Fejzoja, i cili qe kthyer nga Amerika në mars të vitit 1920. Avniu ka vajtur në Napoli për ta takuar, duke i kërkuar ta ndihmonte për udhëtimin e tij në Paris. Hetuesit francezë, të cilët shikonin edhe në shumën e mësipërme ‘një corpus deliicti ’, ishin shtrënguar të ngrinin supet”. ( Jusuf Alibali, ‘Avni Rustemi para organeve hetimore franceze ’, ‘Studime historike’, nr 2, 1964).

Por në një letër që Mustafa Kruja, veprimtar politik, studiues dhe gjatë viteve të pushtimit fashist kryeministër i Shqipërisë, i drejton At Paulin Markgjokajt në ato vite, (“Revista “Albanica”, Prishtinë, faqe 91,2010), shkruan:”Avniu donte me shkue në Paris,e kishte damë vet me veti. Por ishte i papapasun e s’kishte pare, as për shpenzime rruge a për banim etj., deri sa të vinte ora e gjestit që kishte damë me krye. I sillet një shoqi që shpresonte se mund ta ndihmonte. Por as ky s’paska pasun, a për nji arsye tjetër, s’e di, e paska vojt e ia ka kallzue punën mikut të vet politik në të kohë, ministrit të Mbrendshëm, Ahmet Zogut. Ky pa tjetër epka aty për aty 4000, s’dij, lira a franga franceze…”. Por kjo tezë nuk gjen afirmim. Dhe si pasojë mbetet të pranohet se shumën e parave ia ka dhënë Rustemit, qeveria e Tiranës. E porsadalë nga Kongresi i Lushnjës , (janar 1920) dhe kryesuar nga Sulejman Delvina, ashtu si opinioni publik shqiptar, ajo ishte e interesuar që Est Pashë Toptani, i cili në Konferencën e Paqes në Versajë e mbante veten si kryeministër i Shqipërisë, të eleminohej fizikisht.

Të vazhdojmë tani pësëri me tezen se Avni Rustemi ishte “vrasës me pagesë”.

Së pari, duhet shpjeguar se ai mund ta kryente atentatin edhe me ndihmën e ndonjë ose disa mërgimtarëve që jetonin dhe punonin në Francë. Nuk ishte e pamundur që të tillë mërgimtarë të gjenin një makinë, në të cilën pas atentatit, Avniu të futej në të e bashkë me ta të zhdukej e të humbte gjurmët në Parisin gjigand, ku atëherë jetonin rreth 5 milionë banorë. Mirëpo ai nuk pati në ndihmë askënd, qëlloi, vrau një tradhtar, i bindur se do të kallej në burg, por edhe do të dënohej me vdekje, sado që do të mbrohej me argumentin e vrasjes pa paramendim të një tradhtari shumë të rrezikshëm ndaj fateve të atdheut. Dhe kishte një arsye tepër objektive që veproi në këtë mënyrë, sepse plani që kiste ndërmarrë , ishte që pasi të vriste Est pashën, të qëndronte, të kapej nga policia, të hetohej dhe në procesin gjyqsor, siç ndodhi në fakt, të demaskonte figurën e urryer të Toptanit, duke pasur përballë, deri në çastin kur u lirua nga burgu, aktakuzën e vrasjes me paramendim dhe dënimin me vdekje, siç kam argumentuar edhe unë në romanin “ Atentat në Paris”, ( 1978, ribotim 2010) dhe siç dëshmohet dhe në dramën ‘Dy krisma në Paris’, të autorëve Sh. Mita dhe P.Kulla, bazuar në motivet e romanit të mësiprm.

Sikur ta kryente atentatin në bashkëpunim me shqiptarë të tjerë, kishte shumë gjasa të zbulohej, sepse kur një të fshehtë e dinë dy vetë, ajo nuk është më e fshehtë.

Një akt të tillë heroik, mund ta bëjë vetëm një njeri që nuk njeh vdekjen. E kanë bërë këtë akt me hara-kiri besnikët fanatikë të perandorit japonez gjatë Luftës së Dytë Botërore. E kanë bërë dhe e bëjnë sot edhe fondamentalistët islamikë, por për qëllime terroriste. Kurse Rustemi, e kreu atë për hir të atdheut.

Duke vazhduar gjithnjë me tezën e mësiprme, harrohet një element shumë i rëndësishëm.

Avniu, vërtet shkoi në Paris në fund të majit të vitit 1920, për të vrarë Esat pashën, por atij iu deshën dy javë që të gjente çastin e duhur për ta kryer këtë atentat shumë të guximshëm. Mirëpo në rrethana të tjera, atij ndoshta do t’i duhej edhe më shumë kohë, do t’i duhej të paguante shuma të tjera parash për hotelet, restorantet, pra ai nuk mund të dinte me saktësi çastin për të kryer atentatin.

Këtë element thelbësor e harrojnë ata që akuzojnë Rustemin “vrasës me pagesë”. Harrojnë dhe diçka tjetër, po aq thelbësore. Një vrasës me pagesë nuk do të bënte atë që bëri Rustemi në çastin që vrau Est pashën në mes të ditës, por si i tillë do ta bënte gjatë një mbrëmjeje ose gjatë natës, që të humbte gjurmët dhe pastaj të merrte shpërblimin për këtë vrasje, siç ndodh zakonisht në të tilla raste. Së fundi, të pranojmë se Rustemi është vrasës me pagesë. Por kut do t’i merrte paratë, kur në aktakuzë kërkohej “dënim me vdekje pë vrasje me paramendim”?

Për t’u bindur, le të krahasojmë atentatin e Avniut për vrasjen e Esat pashës, me vrasjen e tij nga Isuf Reçi. E përsëris, Avniu i del përballë atij, shtie vetëm dy herë në gjoksin e tij, sepse arma i ngec dhe nuk lëviz, qëndron në vend dhe pret të vijë policia dhe ta kallë në burg. Argumenton me qetësi dhe me një frengjishte të përkryer, që i habit gjykatësit, se ç’e shtyri të vriste Esat pashën – ishte dëshira e shqiptarëve që të zhdukte atë që kishte kryer kaq mizori në Shqipëri dhe që në Konferencën e Paqes, e cila në atë kohë po zhvillohej në Versajë, e hiqte veten si i pari i Shqipërisë dhe kurdiste plane me vendet fqinje për një copëtim tjetër të saj.

Isuf Reçi vepron ndryshe. Edhe ai gjurmon hap pas hapi Avniun, e ndjek, i afrohet, por nuk shtie përballë tij, se ka frikë, ndaj shtie në pabesi pas shpine, nuk qëndron në vend si Avniu, por ia mbath me të katra, nga sytë këmbët dhe humbet gjurmët. Pastaj, natyrish, ta pret mendja, shpërblehet nga ata që e kanë urdhëruar të bëjë këtë vrasje, sejmenët e Ahmet Zogut. Ja pra, ky është vrasës me pagesë, i cili gjatë Luftës Nac.#l. gjeti vdekjen nga plumbat partizanë, si hakmarrje e aktit të urryer ndaj Avni Rustemit.

1
Shtatvogёl, me hapat si era, ajo zbriti nga shkallёt e avjonit pa mundim. Nana, mbёshtjellё me napёn e bardhё me tre rriga blu horizontale, tejet e kёrrusur dhe me shputat e hapura nё ajёr nga ku varej rruzarja, i hidhte hapat si njё patё e plakur. Nga e djathta, ja shtrёngonte fort krahun njё murgeshё tjetёr, mё e re dhe e gjatё, pjestare e urdhёrit tё saj. Po ta shihje kalimthi, Nana kishte tiparet e njё fshatarje, me lёkurёn plot rrudha, trupin e imёt, dhe me ecjen prej mёrgimtarje tё pёrjetshme. Por sapo ja shihje sytё, sapo fillonte e fliste, nga qenja e saj disi e konsumuar nga mosha, buronte njё forcё, njё dritё dhe njё energji aq e mrekullueshme, e pashtershme, sa njeriu habitej krejt. Ishte njё krijesё vёrtetё unike, por edhe disi e çuditshme. “Ndoshta na e ndryshon fizionominё e trupit mendimi?!” citohej nёpёr libra. Ja tek ajo, ndihej veç mirёsia, optimizmi, shpresa. Kёmbёt, mbathur me sandalet e urdhёrit tё saj, tё cilat i mblidheshin me sarin plot rrudha tё bardha, si dimiq, ajo i tёrhiqte mbi asfalt mё me hov. Tani, dukshёm e emocjonuar, hidhte sytё andej kёndej, dhe buzёqeshja mes rrudhave nё fytyrё i dukej mё e bukur. Kishte njё mallёngjim tё çuditshёm, tё panjohur, pёrzier me kurjozitet dhe njё ndjesi mrekullie, e cila po e kaplonte krejt. “Mё nё fund” mendonte. “Zot i madh tё qofshim falё, e bёre tё mundur kthimin tim nё dheun e mёmёs!”

Tek ecte, imcake dhe energjike, kjo grua e vogёl, pёr shkak tё moshёs sё thyer, dukej si tё kish hyrё nё ujё. Ndёrsa bёnte pёrpara, ajo buzёqeshte dhe shtrёngonte duar duke i bekuar ato. Duar, tё cilat me admirim dhe padurim i zgjateshin nga tё gjitha anёt. Nga sytё e saj fare tё vegjёl, mbushur me mosbesim, ajo mё nё fund po shkelte dheun e ёndёrruar, tani i dilte njё pёrndritje feste, hareje, lumni pa fund. Sikur ato sy tё ishin dy diej tё fuqishёm shprese, ngadhnjimi. “Mё nё fund!” mёrmёriste akoma dhe ngazёllimi e kaplonte krejt. Po i hidhte kёmbёt mbi njё dhè pёr tё cilin, kёmba e saj qё prej 50 vjetёsh ish zhuritur ta shkilte. Por s kishte qenё e mundur. Aty e kishin mbyllur jetёn, nёna dhe motra e saj, shumё vite mё parё, dhe ajo s kish patur mundёsi as t’i qёndronte afёr, as t’i pёrqafonte pёr tё fundit herё.

Mbas shumё vizitash, simbas protokollit, ajo shkoi tek vila e bllokut. Vejusha, sё bashku me tё bijёn e kishin ftuar pёr njё vizitё jo zyrtare. I pritёn tek salla e madhe ku i bёnё rrespektin e duhur sё bashku me tё gjithё grupin qё e shoqёronte. Pinё çaj me qetёsi, duke folur mbi gruan nё botё nё pёrgjithёsi, pastaj, ato u mbyllёn tek studjoja e madhe, pa dёshmitarё. Ç folёn, ç diskutuan aty kokё mё kokё, nuk u bё kurrё e ditur. Tani rrinin tё dyja, njёra pёrballё tjetrёs. Si dy botё krejt tё kundёrta. Nga njёra anё Nana, veshur me sajin e pamёkatshёm tё bardhё me tre vijat blu. E vockёl, e imёt, por me njё dritё shprese dhe fuqi shpirti krejt tё pamposhtur. Ndёrsa nga ana tjetёr: vejusha e dobёsuar, me zёrin e hollё, tё mprehtё, nga ku poshtё syzeve tё trasha, shquheshin ca sy tё errёt, krejt tё shqetёsuar. Sy me cene, tё cilat sikur rrinin pezull mbi gjithçka. Ajo veç fliste, ndёrsa Nana e dёgjonte nё heshtje, me vёshtrimin mbi qilim. Qilimi kishte ornamente gjeometrike tё zeza, tё cilёt herё ngjanin si vetёtima qielli, dhe herё si firma urdhёresash famёzeza. Pastaj, tek e dёgjonte me kujdes, ajo shihte pёrreth bibliotekёn, kornizat, orenditё e zbukurimit. Ishte e qeshur, plot dritё bekimi dhe pranё saj ndjeheshe mirё. Vejusha fliste me njё ton konfidencjal, sikur ta njihte prej shumё kohёsh, por ajo, sa mё shumё shprehej, aq mё shumё i shtohej tronditja. Njё tronditje plot ankth dhe turbullirё, tё cilёn e shprehnin mirё, jo vetёm lёvizjet e pakontrolluara tё duarve, shqetёsimi i syve, por sidomos zёri i saj i hollё, fare i paqetё. Ç po i rrёfente ashtu me aq kёmbёngulje, tani fare pranё sikur tё ishte duke lёnё amanetet e fundit? Dukej si njё garё kundra kohёs. Tutje, tik toku i orёs, e ndante kohёn me njё peshё lavjerrёsi fare tё rёndё. Dukej si tingull kёmbane qё bie para gjёmёs sё zezё.

Pёrtej derёs sё kyçur, rrinte grupi i tё ftuarve.

Ishte njё shpurё e madhe, mes murgeshave tё urdhёrit tё Nanёs sё mirё, pёrfaqёsuesve tё shtetit, dhe pjestarёve tё parisё sё njё populli tё vogёl, mbyllur qё prej gati pesё dekadash. Diku, tashmё nёn dhé, nana dhe motra e saj, kthyer nё pluhur, tretur prej pritjes dhe marazit, e prisnin qё nga pёrtej jeta. Po tani?! Ç bisedonin kokё mё kokё, dy qenje aq tё kundёrta. Njёra me sytё nga Qielli, ndёrsa tjetra, vejusha e pёrgjegjёsit tё aq shumё mёnzyrave. “Nёse don tё jeshё perfekt duaje dhe fale armikun tёnd. Fali tё gjitha ç ke dhe eja mё ndiq!” recitonte Ungjilli. Ç bёnin aty ato dy gra tё moshuara? Kishin gjak arbёri ndёr deje, po krejt nё kundёrshti me njёra tjetrёn. Njёra darviniste e tёrbuar, me njё refuzim total, gati neveritёs mbi broçkullat e pёrtej jetёs, dhe tjetra, e cila pёr 60 vjet, ishte bёrё flamurtare e njё ideali tё madh humanist. Nё emёr tё Krishtit, t’i shёrbente qenjeve mё tё vobegta, tё pёrulura tё botёs.

Mё nё fund dera ishte hapur. Kur shpura hyri, ato buzёqeshnin, por sytё i digjeshin nga kurjoziteti pёr tё kuptuar diçka mё shumё. Vejusha dukej e tronditur. Me sytё e mjergulluar nga njё ankth i thellё, ajo tani mundohej tё buzёqeshte, por gjithçka pёrreth mbetej e rёndё dhe e turbullt. Ndёrsa nga sytё e Nanёs sё vockёl, vazhdonin tё dilnin xixёllima optimiste. Tani buzёqeshte dhe lёvizte kokёn lehtas. Bashkё me rrudhat qё i fillonin nga cepat e jashtёm tё syve, i zbrisnin poshtё nёpёr faqe, gati deri tek mjekrra edhe ca vezullime drite tё çuditshme. Ç’ kishin thёnё, ç kishin komunikuar? Kish qenё njё çёshtje tepёr konfidencjale. Aq e fshehtё sa edhe sekretari nuk ishte vёnё nё dijeni. “Djalli dhe engjёlli!” sikur u dёgjua njё si pёshpёrimё e mbytur diku. Ca kthyen kokёn, si tё kuptonin mё mirё se nga erdhёn fjalёt, por nё çast, gjithçka ishte mbytur nga zёrat, tё kolliturat e thata, nga zhurma e kёpucёve mbi dysheme, fёshfёrimat e teshave. “Kush foli? Kush e hapi gojёn?!” Dhe mё nё fund, zhurma e duartrokitjeve e cila mbyti gjithçka.

Vejusha, edhe pse krejt e turbulluar, kishte ngjeshur maskёn e njё buzёqeshje korteze. “A je e zonja t’a fshehёsh turbullirёn me buzёqeshje?!” i thonte shpesh vetes. Pastaj, veshur me kostumin e zi si njё cohё mortore, ajo mori njё tufё lulesh dhe ja dhuroi shenjtores veshur me tё bardha. A do tё ishin vallё, lulet e funeralit mbas njё helmimi tё mundshёm? “Vёri mbi varrin e nёnёs!” i tha vejusha. Dhe bashkё me to, i fali edhe njё qilim tё vogёl. “Do t’ja dhuroj Papёs!” ishte pёrgjigja e Nanёs me tё njёjtёn buzёqeshje tё dlirё, besimplote. “Kam ardhё me pёllumbin e paqes!” dukej sikur thonin sytё e saj, “dritё, pёrdёllim dhe falje kam nё shpirt!”

Ngjau krejt e kundёrta. Gruaja e vogёl, ashtu e kёrrusur, me sytё mbi qilim, kurrizdalё, veshur krejt me tё bardha, u shoqёrua jashtё nga vejusha. E bekoi me njё mёrmёrimё fjalёsh tё pakuptueshme, pastaj me tufёn e luleve nё krah, doli jashtё e ndjekur nga shpura.

“Do tё shkojё tek Varrezat e Kombit!” u mёrmёrit mes shpurёs dhe Nana u ngjit nё makinё. “Tek Varrezat e Dёshmorёve?! Shpura ishte krejt e habitur. Kundra çdo llogjike, nё vend qё ajo tё vizitonte njё orё e mё parё varrin e nёnёs dhe motrёs tek varrezat e qytetit, po ikte nё kodёr ku nderoheshin heronjtё e mёmёdheut?!

Ishte ditё e bukur, me njё diell gushti qё digjte nё çaçkё dhe nga afshi e bёnte ajrin shkrumb e hi. Kur doli nga taksija, njё zonjё e gjatё, elegante, veshur me njё bluzё najoloni rozё dhe njё fund tё gjatё i zgjati dorёn pёr ta shoqёruar. Vajza, e cila i kishte flokё tё zeza, tё gjata dhe me onde, po e ndihmonte tek endej nёn diellin pёrzhitёs tё atij gushti mesdhetarё. Nana po ecte drejt qendrёs. Ndodhi tek po pёrkёdhelte me duar gjethet e dafinёs sё njё kurore, e cila ishte vendosur poshtё monumentit Nёnё Shqipёri. Fare papritur, me hap tё qetё i ishte afruar njё djalё rreth tё njёzet e pestave. Njё polic, ishte munduar ta ndalonte por ai, kish shkuar tashmё drejt shenjtores dhe mbasi e kish pёrshёndetur, i kish pёshpёritur diçka nё vesh. “Largohu nga Nana!” ishte dёgjuar zёri i njё polici tjetёr, i cili po i hakёrrehej vullnetit tё djalit. Por Nana, i kish buzёqeshur punonjёsit tё shёrbimit, kish ngritur dorёn si pёr t’i lёnё tё kuptonte qё vizitatori nuk po e shqetёsonte dhe kishte ndalur fill. Tani rrinte me veshёt e mprehur pёr tё dёgjuar djaloshin.

“Kam qenё me rojet tek varri i prijsit!” tha ai me ngut. “Ndaj tё pёrgjёrohem!” vazhdoi. “Lutu fort, fort pash at Zot, se gjanat qё kan dgju e kan pa atje, veç natёs s’vorrit do ja rrёfejnё!” Nana, pёr njё çast, siç ishte me veshin afёr gojёs sё tё panjohurit, ngriti kokёn. Tani ishte vrenjtur krejt nё fytyrё. “Ç kanё parё mor bir?!” ja ktheu.

Djali tani filloi tё ndjehej i turbulluar. Hija e monumentit madhёshtorё i ndante ato si mё dyshё. Nga njёri krah, nё hije, rrinte djali, dhe nga krahu tjetёr, nё diell, rrinte nё kёmbё Nana. Djali mori kurajo rishtaz.

“Gjatё natёs Nanё, ndёrsa vigjёlohej nё skaj tё varrit, gjithçka dukej e qetё. Por, or Zot!” tha ai. Tani u kёrrus dhe ja rrёfeu nё vesh fare ultas. “Sapo vinte ora dy, toka fillonte tё dridhej! Dёgjoheshin britma, klithma, çjerrje pa fund qё vinin nga thellёsitё e dheut. 20 ushtarё kanё pёrfunduan nё çmendi. E tmerrshme, e tmerrshme! Ndaj, lutu! Lutu fort tek ai vorr oj Nanё e mirё!”

Shenjtorja, i ngriti kryet dhe e vёshtroi me kujdes. “Kjoft bekue Jezu Krishti!” i pёshpёriti.

Tani i kishte sytё krejt serjozё. Djali, pak nga pak tani po pikaste se si nё fytyrёn e saj, njё mjergull e errёt po ja ngryste vetullat. Ajo picёrroi sytё, ngriti krahun dhe e ciku djalin tek bёrryli me njё dashuri tё veçantё. “Tё ruajt Zoti!” i tha. Pastaj uli rishtaz kryet dhe ashtu e kёrrusur, nё heshtje, me pёllёmbёt e lidhura me njёra tjetrёn, nisi tё ecё. Shoqёruesit e dinin se ku duhej ta dёrgonin. Tek vorri mё problematik dhe i pёrfolur gjatё atyre 4 viteve.

U nis drejt e pёr atje me qёllimin qё t’i vinte buqetёn. Kaloi dy ushtarёt e vendrojes, katrorin e luleve tё zjarrit, shkeli mbi mermerin e bardhё pёr fund, u pёrkul, pastaj vendosi mbi tё lulet. Mё nё fund, pa bёrё zё, u ul dhe filloi tё lutej tek krytё e mermerit. Njё heshtje e çuditshme, kishte pllakosur gjithkund. Pranё mermerit tё kuq, krejt e kёrrusur, me pёllёmbёt e puthitura dhe gishtat qё preknin buzёt e thata, ajo lutej. Rruzarja i varej nё shuplakё. Pak mё tutje, rrinte nё heshtje grupi qё e shoqёronte. Akoma mё tutje, si i djegur krejt nga dielli i gushtit, ngrihej madhёshtorё monumenti prej graniti. Ndёrsa po tё ngriheshe nё fluturim, shiheshin rradhёt pa fund tё mermereve. Ishin tё rёnёt pёr kombin.

Vazhdonin ta ndiqnin me mosbesim. Nana e mirё po lutej tek varri i njeriut qё aq shumё vuajtje i kishte sjellё asaj. Njё i pafe. Nana po e falte?! Ajo po i lutej Zotit tё saj pёr shpirtin e tij. Pёr shpirtin e njё krijese qё i kishte shkaktuar aq shumё dhimbje, aq shumё derte nё popull. Pёr njё njeri qё kishte dhёnё urdhёrin e tmerrshёm tё shembjes sё Kishave? Nana vazhdonte tё mёrmёriste pёrshpirtjen pёr faljen e tij? “Duajeni armikun tuaj. Falni, binduni, bekoni!” Pak mё tutje, fytyra e vejushёs veshur nё tё zeza, poshtё syzeve tё errta, sikur po tronditej gjithnjё edhe mё shumё. Ajo ishte zverdhur krejt. I bёhej, sikur tё gjithё demonёt e fund dheut, nё çast po dilnin nga zgafellat e zjarrit dhe po i futeshin nё trup. Duart i fёrgёllonin, kish filluat tё zbehej. Nuk po e duronte mё peshёn e atyre momenteve tё rёnda. “Oh ç po mё ndodh? Ç po mё ndodh?!” Pёshpёriste tani dhe nёse nuk u shemb pёr dhe, kjo ngjau fare rastёsisht. Njё shoqёrues e mbajti fort pёr krahu. Nana, kur u ngrit ja nuhati turbullimin.

“Burri juaj!” i tha, pasi mbaroi lutjen. “Ёshtё munduar pёr tё bёrё diçka tё mirё pёr popullin shqiptarё! Ndaj mos u ligshto!” Pastaj me njё dashuri prej nёne tё mirё, ja shtrёngoi fort dorёn vejushёs. I fliste duke e parё drejt nё sy. Ajo vazhdonte t’ia mbante dorёn fort tё shtrёnguar. Por vejusha, vazhdonte tё ishte e tronditur nё shpirt. Sikur nё atё çast, t’i shfaqeshin para syve mijra tё vrarё, tё pushkatuar, tё torturuar, tё cilёt, mbasi kishin dalё nga humbnellat, tani t’i rёndonin mbi krye. Si tё ishin gurё varri mbi ndёrgjegjen e saj. Ku ishte? Nga po fluturonte? Ç ju kujtua qё po dridhej ashtu?

2
“Unё jam ai qё dikur isha yt shoq! Dёnuar tё endem pёr ca kohё mbi dhe! Ti s’ mё njeh, se dhimbja kёtu ku rrij tё shfytyron krejt!” Nё ёndёrr, ai i kishte sytё e zgurdulluar, leshrat e shpurpurisur dhe plot gjak, ballin e kishte plot llagna balte dhe kur fliste, buzёt, ndёrsa merrnin forma tё ndryshme pёr tё artikuluar zanoret dhe bashkёtingёlloret, shprehnin njё dhimbje tё thellё. Ishte mё i fryrё dhe zёrin e kishte ndryshe. Mё kumbues, jo mё prej babaxhani. Njё zё i tronditur prej njeriu qё nuk gjen prehё. Dhёmbёt i dilnin si tё njё bishe tё egёrsuar. Kur vejusha zgjohej, i kumbonin ende fjalёt e tij nё vesh. “Nuk kam paqe nuk kam. As trupi s mё tretet. Oh mallkuar ora kur linda! Vijnё nga tё gjitha skajet, nё heshtje, me sytё bosh, ma bёjnё me gisht. Oh kjo peshё çmendurake gishtash plumbi, zeherr ma bёjnё shpirtin, mё dhemb fort kafka. Nga leshrat e tyre pikon gjak, veshjet i kanё plot llanga balte dhe gjaku tё tharё. Dikush mban kokёn e vet mbi duar, njё tjetёr tregon plagёt ku e kanё shpuar plumbat. Njё i tretё mё zgjat litarin. Kjo erё e fortё gjaku dhe baruti! Nuk ka drithёrimё mё tё pashpresё se vetmia kёtu poshtё, ku humbja e bёri poetin tё qaj pa skaj, pa ngushёllim. Atёherё nis e tmerrohem, dheu dridhet, gurёt lёvizin me oshёtimё, ulёras aq fort me njё zё tё frikshёm qё nuk ёshtё i imi, dhe dhimbja nё trup mё e egёr mё bёhet. Fare e padurueshme! Oh kllapi ёndёrre qё veç zgjatesh pa fund, pёrtёrihesh me urdhёr nga lart. Vuaj, vuaj fort! Bёj diçka! Bёje pёr mua, diçka! Ndiz njё qiri a thirr njeri qё tё lutet! Atje, ku shkatёrrova, mundohuni tё ndёrtoni. Kёtu qenkёrka tmerr!” Gjithmonё, kur ai shqiptonte fjalёt e fundit, i zgurdullonte aq shumё sytё, sa pёrreth bebeve tё errёta, kokёrdhokёt fillonin tё kullonin gjak. Ajo ulёrinte fort: “Dritё, dritё!” Dridhej frikshёm. Shёrbyesja, e cila e dinte, ngrihej dhe shkonte me vrap. Vejusha, mbasi qetёsohej nga ёndёrra, pinte njё gotё me lёng kamomili, pastaj fiksonte me sy xhamin e errёt tё televizorit tё fikur. Heshtja e natёs me tik takun e orёs ia shtonte turbullirёn. Pastaj tmerri i shuhej pak nga pak, deri sa qetёsohej krejt, por nuk e kishte mё kurajon tё shtrihej rishtaz. Vajza e cila ndёrkohё njoftohej, e pyeste me vёshtrim. Tjetra, me sytё ende tё frikёsuara, ja kthente: “I njёjti makth!” Bebet e syve tё saj ishin krejt bosh dhe akull.

Ishte njё ёndёrr e keqe, e cila nuk e linte tё flinte tё qetё qё prej shumё kohёsh. Sa mё shumё ajo mundohej ta lagonte nga vetja, çuditёrisht, aq mё shumё ajo i avitej si bisha nё mjergull. “Gjithçka, ёshtё pjellё e trurit tim!” thonte me vete kur bёhej esёll. Jo vetёm qё nuk besonte nё supersticjone tё kёtilla, por gjithashtu habitej. Nё jetёn e pёrditёshme nuk ndihej nё faj. Shpesh, tek pinte çaj me vajzёn nё sallon, apo me shoqet e vjetra tё njё ideali, ajo mundohej tё mbronte me bindje se ç kish bёrё nё jetё, e kishte bёrё me ndershmёri dhe mirёbesim. “Armiqtё e popullit kemi vrarё!” i thonte sё bijёs kur biseda acarohej. Ky besim i tepruar qё kishte vepruar si duhej, jo vetёm e bёnte qё mos tё ndihej nё faj, por gjithashtu, ja hidhte poshtё tezёn e frikshme se gjithё ai gjak i derdhur, peshonte mbi duart e saj zhytur nё tё deri nё bёrryl. “Ishim tё detyruar t’i vrisnim!” Ja kthente sё bijёs ndёrsa rrufiste çajin e nxehtё. “Pse ç mendon ti? Se po tё fitonte B. K-ja, apo po tё kthehej Mbreti, ato nuk do tё na hiqnin vallё qafe ne tё tjerёve? Po i hyre asaj rruge o do vrasёsh o do tё vrasin.”

Me kalimin e muajve, stinёve, ёndёrra e keqe, nё vend qё tё tretej, ishte bёrё gjithnjё edhe mё çjerrёse. Aq e padurueshme ishte bёrё gjendja, sa vejusha kishte raste kur trembej, ndaj s kishte as guximin qё tё mbyllte sytё dhe tё flinte nё gjumё. Ndaj ishte mёsuar tashmё ta mbante dritёn gjithmonё ndezur. “Eja fli me mua tek apartamenti im!” i thonte vajza. “Pse torturohesh kёshtu?!” Asaj nuk i mbushej mendja. “Nuk dua tё lё kёtё shtrat ku kam qenё e lumtur!” ia kthente. Ndёrsa kur mbetej vetёm, kishte raste kur e kapte tmerri. “Kam frikё, kam frikё!” pёshpёriste dhe dridhej. “Kush ma ka vrarё gjumin, kush?!” Kishte filluar tё kish frikё ajo, tё cilёs nuk i ishte dridhur zёri pёr gati 50 vjet?! Ç kish ngjarё? Kish filluar tё frikёsohej ajo, e lindur mes malesh?! Por ja qё nё udhёtimin mё tё panjohur qё bёjmё çdo natё, e cila ёshtё edhe vdekja e çdonjёrit, aty, nuk mund t’a ndihmonte askush. Ishte menduar gjatё, se ç mund tё bёnte. Pastaj edhe pse nuk besonte nё broçkullat e pёrtej jetёs, kish marrё letёr dhe penё dhe i kishte shkruar shenjtores. Kish qenё njё letёr konfidencjale, e sinqertё, e thjeshtё, ku ajo i kёrkonte falje pёr zemёrgurёsinё e prijёsit dhe e ftonte duke iu lutur pёr njё shёrbim. Kёrkesa, edhe pse nuk ishte shprehur nё asnjё vend qartazi, ajo ndihej nё çdo rrjesht, nё çdo frazё, nё çdo paragraf tё saj. Letra kish qenё njё alarm i brendёshёm, njё dёshirё pёr paqje. Ajo ish nisur nga ndonjё skutё e ndёrgjegjes sё saj tё dobёsuar. “Unё jam darviniste!” vazhdonte tё thonte me sytё plot bindje kur diskutohej pёr pёrtejjetёn. Por ato sy aq tё tmerrshёm, tё errёt, tё zymtё, plot faje qё fshiheshin pas syzeve, kur shihej nё pasqyrё, ja trondisin akoma edhe mё keq ndёrgjegjen!

Ndodhitё e makthit, ia kishte rrёfyer doktorrit tё saj. Ky i fundit kruante kokёn dhe i bezdisur rrudhte fytyrёn. “Mos don edhe ti tё ndjekёsh fatin e tradhёtarёve?!” dukej sikur i thonin sytё e saj tё zymtё, si puse zgafellash plot peshё. Doktorri niste t’i fliste mbi kaprriçot e nёndёrgjegjes, duke cituar si Jungun, a Frojdin.

“Nuk ja dalloj kurrё qartё tiparet!” e sqaronte ajo. “por megjithatё, e di. Ёshtё ai!”

Doktorri, herё herё binte nё tё thella. Ndizte njё cigare dhe mundohej tё buzёqeshte.

“Po pastaj, ç ndodh?!”

Ajo ja shpjegonte varjantet e ёndёrrёs. Gjёja qё e turbullonte mё shumё ishte dhimbja e thellё dhe i shprehnin sytё dhe tingulli i tij i zёrit. “Ju e dini doktorr” rrёfente ajo. “Se sa tё forta dhe tё qarta janё emocjonet nёpёr ёndёrra!”

“Shoqe!” e pёrfundonte bisedёn doktorri. “Ju jeni grua e fortё. S kanё ç’tju bёjnё makthet e gjumit! Truri thjeshtё shkarkon dёshirat dhe frikёra tё ndrydhura!” Pastaj ai, me shkrimin e tij si kёmbё pule, e mbushte rrecetёn me barёra qetёsuese. “Ka raste!” rrёfehej ajo. “Kur kam frikё edhe tё flё. Ato sy aq tё zgurdulluar mё trondisin krejt!” Kur fliste, e mbante vёshtrimin ngulur diku nё mur. Sikur tё shihte njё hije. “Çudi!” shtonte pastaj fare e bindur. “Veç mirё i kemi bёrё kёtij populli! Jemi bёrё copash pёr tё. Im shoq, herё herё, flinte veç pak orё, pёr tё zgjidhur hallet e qeverisё!” Kish bёrё si kish bёrё pёr disa kohё. Pastaj kish mbёrritur proçestverbali me dёshmitё e rojeve tё nderit qё kryenin shёrbimin tek varri i tё ndjerit. Kjo ja kishte shtuar ankthin. Varri ruhej edhe natёn. Kredhur nё zyrёn e saj vetmitare, tek i lexonte, ato faqe dёshmishё pa fund, ajo luftonte qё mos tё tronditej akoma edhe mё keq. “Brroçkulla psikopatёsh!” mёrmёriste. “Po pse ore, veç tё çmendur paskan zgjedhur tё ruajnё atё varr?!” Lidhur me kёtё çёshtje, ishte ankuar nё telefon me trashёgimtarin e ligjshёm. Ky i fundit, i butё dhe dinak, jo vetёm qё nuk ja ushqente idetё e saj, por gjente gjithmonё formёn si e si ta mbyllte. Pastaj e zbuste bisedёn, duke kaluar nё çёshtje tё tjera tё shtetit.

Nё tё vёrtetё, fill, mbas lutjes sё Nanёs sё mirё, vejusha e kish ndjerё veten fare tё qetё. Nuk besonte nё brroçkulla tё tilla. “Unё do vdes darviniste!” i kishte thёnё shenjtores, ndёrsa hanin drekё tek vila nr 31 e bllokut. Ishte gushti i vitit 1989. “Ani moj nanё, si tё duash ti!” ja kish kthyer shenjtorja. Nuk besonte pra, por çuditёrisht, kish filluar vёrtetё tё ndjehej mirё dhe tё bёnte gjumё mё tё qetё. E kish provuar atё ndjesi lehtёsimi mbasi i kishte dhёnё dorёn, fill mbas lutjes sё saj nё kodёr. Shenjtorja veshur me tё bardha, mbas lutjes e kishte bёrё mrekullinё. Vejusha s kish arritur ta kuptonte arsyen. “Truri ёshtё njё organ i çuditshёm!” i kishte vetёtirё kjo ide, ndёrsa hante mishin e pulёs nё furrё dhe pinte pak verё tё kuqe. Prej vitesh tashmё jetonte nё shtёpinё e madhe prej vejushe, edhe pse, me grusht tё hekurt, ajo ende udhёhiqte pasardhёsin Qulls, siç e quante ajo. Ngjante si Ledi Makbeth i telefonatave prapa shpine. Ç kishte ndodhur vallё? Ç tё kishte qenё ai lehtёsim nё shpirt, ai çlirim i padukshёm, sikur nё çast, prangat e tmerrshme tё njё vuajtje pa kuptim ta kishin liruar. Prej vitesh ajo nuk kish ndier mё njё paqje tё tillё. Njё si bekim orёsh po e kaplonte gjithkund, sidomos, kur zhytej nё detin e tallazitur tё gjumit. “Mrekulli?!” Ç ishte kjo fjalё? Fjalё kob. Fjalё gjёmё.

Ajo qё kish filluar tё jepte shenja shqetёsimi dhe tmerri kish qenё, pёrkundrazi, vetё Nana e mirё. Mbas lutjes tek mermeri i nxehur, sapo ishte orvatur tё ngrihej, e kishte ndjerё se gjunjёt po i priteshin. Kish provuar njё si humbje, njё si turbullim tё çuditshёm, sikur dikush, nё çast, tё kishte vendosur t ja hiqte si me dorё bekimin e shpirtit dhe tё trupit dhe t’ja zёvendёsonte me frikёn dhe shqetёsimin. “Shkelmi i qoftёlargut!” i kish vetёtirё nё mendje. Nuk e kishte dhёnё veten. Ashtu, duke ecur verbtazi, i kishte futur krahun shoqёrueses sё saj. Ndjehej krejt e çoroditur dhe e trullosur. Gjaku i shkiste me furi nё trupin e lodhur nga vitet. I merrej fryma. Ku iku forca, besimi, energjia e mistershme? Ku u zhduk mbёshtetja e patundur tek e padukshmja hyjnore? Tani, po hidhte hapat me zor. Sapo kishte hipur nё taksi, i kishte kёrkuar murgeshave ta dёrgonin fill qё tё pushonte. Ishte mbyllur nё dhomёn e saj, kishte nxjerrё trupin e bekuar tё Krishtit, Ostjan e bekuar nga Pàpa, dhe e kishte kryer po vetё Meshёn e Shenjtё. Edhe pas meshёs, situata nuk ishte pёrmirsuar. Krejt e çoroditur, pёrpara njё ikone tё Krishtit, kish filluar tё fliste me Zotin e saj. “Nёse ke vendosur tё mё largosh nga kjo jetё. Le tё bёhet vullneti yt!” kishte mёrmёritur dhe ndjente qё diçka nuk po shkonte siç duhej. Tani dridhej, po i merrej fryma, zemra kish filluar t’i rrihte me tё shpejtё, ishte çuditёrisht e tronditur nga diçka qё as vetё nuk e dinte se ç ishte. Mё kot ishte munduar tё flinte. Sapo e zinte gjumi, njё ankth i tmerrshёm e ngrinte vringthi dhe mbasi dridhej krejt, ndjente t’i dhimbte i gjithё mishi. “Oh ferr!” kishte psherёtirё. “Ç po mё ndodh?!” Nuk e dinte. Me alarm, kishte dalё nga paradhoma dhe kishte kёrkuar ndihmё tek murgeshat e tjera duke i rёnё murit me grusht. Ashtu shtat imёt dhe e palodhur, tek mundohej tё hapte derёn, e kishte parё mё nё fund.

Ishte duke fjetur e shihte ёndёrr, apo po e jetonte? Ai ishte tani aty. Qe krejt i tmerrshёm. Ashtu siç e kishte pёrshkruar nёpёr libra, siç e kishin imagjinuar artistёt. “Ik!” i kishte klithur. “Sa herё tё vish, po aq herё do tё tё mohoj!” I kishte sytё krejt tё kuq. Dy zjarre tё cilёt nuk frymёzonin paqen, besimin dhe ngazёllimin hyjnor, por kallnin nё shpirt tmerrin, panikun dhe frikёn mё tё ankthshme. “Nuk kanё mirёsi kёta sy!” kish menduar. Pastaj ishte bёrё dritё nё mendjen e saj. “Kot nuk ke ardhur,” mendoi. “Njё arsye e ke!” Nga anёt e kokёs, krijesёs sё frikshme tani po i dilnin dy brirё tё zinj. Dhёmbёt i kishte tё verdhё, tё mprehtё, lёkurёn plot copёtime prej kafshe tё çuditshme, dhe nga goja, i vinte njё erё e rёndё squfuri. Tani Nana, e vogёl dhe e pafuqishme, tek mundohej tё hapte derёn e mbyllur nga brenda, kishte mbetur si e ngrirё me sytё ngulur tek ai.

“Larg nga sytё e mi!” i tha. “Ti e din qё nuk jam e jotja!”

Tjetri, pak nga pak po merrte shprehjen e butё tё njё krijese mё pak tё shtirshme. Po shndёrrohej nё njё fytyrё tё dashur, gati tё dhembshur, njё krijese paqedashёse. Sytё nuk i kishte mё plot zjarr tё shqetёsuar, por me njё dritё tё ftohtё simpatie, gati dёshire tё ёmbёl pёr ta ndihmuar. “Unё kam rrespekt pёr ty!” dukej sikur i thonte.

“Ndoshta keni tё drejtё, por tani ёshtё çasti im!” ja ktheu ai. Foli me njё pёrkujdesje, me njё adhurim gati tё pabesueshёm. Aq i dhembshur dhe delikat shёmbёllente tani, sa do t’ja kishte mbushur mendjen edhe mё dinakut. Asaj iu duk mё i trishtё dhe i vetmuar se kurrё.
“Unё ndihmova njё tё gjorё qё po hiqte picirin e zi me gjumin. Ajo e kishte vrarё gjumin. Ja pse iu luta aq fort! tani lёrmё. Ti e din qё s ke ku tё mё kapёsh?”
“S kam ku tё tё kap? Unё kam rrespekt pёr ty, Nana e vogёl dhe e madhe. Çmime, ndere, 407 struktura bamirsie nё 80 vende tё botёs, 3000 murgesha nёn urdhёrin themeluar nga ju, parà pa fund…..transacjone, operacjone bankash….oh…l’affaire du siècle!” Ai fliste tani me ironi, gati me sarkazёm, por puthitur me sarkazmёn e tij, çuditёrisht kishte edhe njё buzёqeshje tё sinqertё, gati gati babaxhane.
“Ti e din qё kam ca miq atje Sipёr, tё cilёt mё vijnё gjithmonё nё ndihmё, mjafton tё pёrsёris Ave Marijat! Lёrmё tё qetё.”
Ai ndёrsa po transformohej rishtaz, kish filluar tё qeshte. Sytё i kishte tё bukur, trupin e kishte plot shkёlqim, me lёkurёn e lёmestё si modele kopertinash, flokёt e zinj tё adhurueshёm, buzёt i kishte gjak, plot mish me njё cipё epshi e cila do tё çmendtte çdo vajzё. Tani zёrin e kishte tё tingullt, mashkullorё dhe karizmatik.

“Nana e vogёl dhe e madhe!” ja pat ai. “Nana e tё vobegtve, e lebrozve, e tё mjerёve. Mё thuaj, pёrse vitet e fundit nuk e ndjen mё frymёn e Hyjit atje sipёr, pёrse? Ç shkruan tek ato ditaret sekrete? Kush ёshtё frika jote? Kujt i trembesh? Pёrse zjarri i shenjtё ta ka braktisur vatrёn e shpirtit? Ti e ndjeje atё fort…..A thua tё ka braktisur Ai. Hyji yt?”
“Hyjit unё i shёrbej qё prej 60 vjetёsh, dhe do t’i shёrbej sa tё kemё jetё. Kot e ke!”
“E nise mirё, por pastaj kjo dhembshuria jote u kthye nё biznes. Ja pse ai Sipёr, tё cilit edhe unё i trembem, nuk tё ndjek mё me frymёn e tij!”
“Larg meje, i mallkuar!” Nana e vogёl, u rrёzua nё dysheme. Dhoma ishte ende e heshtur. Pёrtej derёs, murgeshat e tjera, krejt tё shqetёsuara, mbasi ishin ngritur me alarm nga dhoma afёr, tani, mundoheshin tё hapnin derёn, e cila rrinte mbyllur nga brenda. Arritёn ta hapnin dhe e gjetёn Nanёn e vogёl, shtrirё pёr tokё, tek pёrpёlitej nga dhimbjet e gjoksit. Nё spital mbasi i dhanё asistencёn e duhur, kardiologu mё i mirё i vendit i foli veças vizitorёve tё huaj qё e shoqёronin. “Nana ka patur ca probleme me zemrёn!” i tha. “Por tani ёshtё jashtё rrezikut!”

3
Djali i panjohur, ish ushtari i gardёs, i cili javё mё parё kishte folur me Nanёn veshur me tё bardha, tani, shtyrё nga njё kurjozitet i madh, edhe pse ngjarjet kishin rrjedhur ndryshe, donte tё dinte se ç ndodhte akoma atje sipёr. Kish vendosur tё shkonte dhe ta konstatonte vetё atje nё kodёr, ku kohё mё parё, kishin ndodhur gjёra tё çuditshme. Akoma, simbas protokollit shtetёrorё, dy ushtarё vazhdonin tё rrinin truprojё. Djali i takoi tek zbrisnin nga kodra, fill mbas shёrbimit. Me to ishte edhe oficeri qё i shoqёronte. “Nuk ndodh asgjё!” i kishte rrёfyer ai. I shoqёronte me automjetin ushtarak. Djali i panjohur e kishte tё vёshtirё t’a besonte.
“Flet kёshtu sepse s jeni ju ai qё rrin atje natёn!” kishte replikuar.
“Jo mor djalё, po ju a pёrsёris. Nuk ndodh mё asgjё! Ja pyeti vetё” shtoi oficeri dhe u drejtua nga dy ushtarёt. Dy çunakёt qё rrinin natёn truproje pohuan me kokё.
“Nuk ndodh asgjё!” tha njёri nga rojet.
“Ore shoku oficer. Atje ishte tmerr!” ja kish kthyer ende.
“Po, kam dёgjuar. Por nuk ndodh mё asgjё!”
Fill mbas rёnjes sё sistemit, djaloshit nuk i ishte duruar. I kish parё vetё procest verbalet, tё cilёt konstatonin qё gjithçka ishte e qetё atje sipёr. Asnjё trafik hijesh, as britma, as zhurma, as tronditje.
“Ç punё e mbrapshtё!” kishte menduar djaloshi.
Por ja qё sistemi kishte ndryshuar, ai kishte krijuar familje, por ajo eksperiencё personale, nuk i hiqej qё nuk i hiqej nga mendja. “Ç misjon ters i kishte rёnё pёr hise shokёve tё tij!” mendonte tek pinte njё dopje fёrrnet, fare i vetёm. “Tё bёsh roje nate tek njё varr?! Dhe ç varr? Jo njё do si do, por ai i prijsit! Ç punё e mbrapshtё?!” mendonte. Fjalёt e fundit, mbushur me mosbesim, trishtim dhe njё tmerr tё fshehtё, ai gati sa nuk i shqiptonte duke i materializuar rrokjet.
Tё gjithё shokёt e togёs sё tij, gjatё atyre 13 muajve kishin lojtur nga mёndja. Ishin çmёndur, apo i kishin çmёndur? Njё herё, njё ish oficer, i ishte betuar se ato vёrtetё ishin çmёndur vetё. Atё, qё ato e dёshmonin si ngjarje tё vёrtetё, mjekёt psikiatёr, nёpёr verbalet e tyre zyrtare, e kishin nёnvizuar si lajthitje truri. “Dёgjojnё zёra!” kishin shkruar anash çdo deponimi. Ushtarёt, i nisnin nё fshehtёsi dhe i mbyllnin nё psikiatri. “Pёr vizita!” thonin. “Hetime!” Tek reparti i tyre binte shpesh njё heshtje plot frikё dhe tmerr. Nё çmendi, me siguri, me pretekstin e dhёnjes sё ilaçeve, kushedi ç gjёlpёra i kishin bёrё? Ndoshta, pak nga pak, ato ishin çmendur vёrtetё. “Si mund t’i linin tё lirё?” Si mund tё bridhnin nёpёr qytet ca ushtarё, tё cilёt mund tё hapnin fjalёn e turpshme qё dheu ku preheshin eshtrat e prijsit, mbas orёs dy tё natёs deri nё tre, dridhej frikshёm. Dhe nga zgafellat e nёntokёs, dёgjoheshin britma, çjerrje, klithma hadi?
Fenomene tё tilla kishin ndodhur edhe mё parё. Kishin qenё 32, ushtarёt nga toga e Drojёs, qё çuditёrisht, duke tentuar tё shembnin atё ç kish mbetur ende nё kёmbё nga Kisha e shenjtё e Laçit, tё 32 ushtarёt, ishin paralizuar nga vithet e poshtё. Kjo kishte ndodhur nё vitin 1981. 14 vjet, mbas mandatit famёkeq tё shembjes sё Godinave tё shenjta nё mbarё vendin. Dhe sa e sa histori tё tjera. Djali i panjohur, tek pinte gotёn e fёrrnetit me cigare, ulur nё njё klub tё periferisё, kish menduar se si njё zёnkё me njё rekrut shkodran e kishte shpёtuar nga shёrbimi natёn tek varri i prijsit. Si rrjedhojё edhe nga transferimi nё pavjonin psiqiatrik. “Edhe unё do ta kisha ngrёnё. Do tё mё çmendnin me hir a me pahir!” mendonte nё heshtje tek thithte fort tymin e duhanit Partizan. Fёrrneti, ia kishte marrё paksa mёndjen.
Atё natё, kur i kish takuar atij tё kryente shёrbimin tek varri i udhёheqёsit, binte shi me rrёmbim. Ishte dimёr dhe bёnte ftohtё. “Detyra ёshtё detyrё!” mendonte. Shumica e togёs e konsideronte njё nder tё madh pёr atdheun tё kryente shёrbimin tek kryet e mermerta tё varrit tё prijsit. Ky nder i veçantё, i lejohej veç ushtarёve tё zgjedhur. Ardhur nga familje dёshmorёsh apo komunistёsh devotё tё partisё. Pёr kёtё detyrё kaq tё lartё dhe fisnike, bёheshin zgjedhje dhe seleksjonime paraprake nga mё tё imtat. Ishin njё togё me 30 ushtarё. Ato, sё bashku me ushtarёt e gardёs, ishin nga mё tё privilegjuarit. Por ja qё djemtё kishin filluar tё silleshin çuditshёm. Shkonin atje mbi kodёr gjithё zell, por ktheheshin tё tronditur, sikur tё kishin parё me sy vetё qoftёlargun.
Para se t’i binte shorti atij, kishin pёrcjellё tek pavjoni psiqiatrik shtatё nga shokёt e tij. Nё fillim i kish rёnё pёr hise Pal-it, nga Kukёsi. Familje dёshmori. Pali ishte qeros dhe veshllapush. Kishte tek sytё njё vezullim prej ёndёrre. Ishte i bёshёm dhe vёrtetё djalё trim, por ja qё edhe ai lozi nga fiqiri. U çmend apo e çmendёn, nuk u morr vesh.
I riu vazhdonte tё rrinte ulur tek kafeneja. Tek mendonte kёto gjёra, e thithte fort cigaren e ndezur dhe kishte porositur dopjen e dytё tё fёrrnetit. Nuk do ta harronte kurrё tronditjen e ushtarit Pal, mёngjesin e kthimit nga shёrbimi. Rrinte si i shushatur, me sytё e zgurdulluar, krejt i trembur dhe nuk fliste. Mё pas, tek e pyesnin se ç’i kishte ngjarё, ai, fare papritur, kish filluar tё ulёriste dhe tё tregonte me gisht nga kodra e rrёpirtё e Varrezave tё Dёshmorёve. “Kurrё. Kurrё mё!” Ore po ç ka? Çfarё e gjeti tё ziun? Ç tmerr do tё ketё parё atje, nё natёn pus, pa hёnё, plot shi, erё dhe tё ftohtё akull? Mё nё fund, oficeri e mori veç tek zyra e vet. “Mos mё dёrgo mё. Atje toka dridhet!” i kish rrёfyer. “Dёgjohen klithma, britma plot vaj, ndaj ёshtё e pamundur tё kryhet shёrbimi!” Oficeri e kish parё me mosbesim. “Ke luajtur mendsh! As mos e ço ndёr mend. Ai shёrbim ёshtё rrespekti mё i madh qё i bёhet ushtarit” shtonte oficeri. Pastaj, pa e menduar dy herё kish bёrё numrin e pavjonit psiqiatrik. Turp kush e merrte vesh. Ishte njё rrёfim skandaloz. Palin e morёn me ambulancё dhe nuk u kthye mё nё repart. “Ore jam mirё!” klithte siç tregonin, “veç se jam trembur shumё nga shёrbimi atje!”. “E shikoni? Flet pa mend!” konsultoheshin psikiatrёt. E mbanin tё lidhur. Pastaj mjekёt hidhnin mbi fletё tё bardha spitali, verbalet mjekёsore. Oficerёt qё i lexonin, bindeshin se ishte çmendur. Gjithçka qё i interesuari e rrёfente si tё vёrtetё, ato e interpretonin si provё tё çmendurisё sё tij. “More, ju oficera! Pёrse nuk e provoni tё rrini vetё atje tёrё natёn? Ta shikoni se ç tmerr i vёrtetё ёshtё?” Ato nuk pёrgjigjeshin.
Filluan ta besonin edhe tё tjerёt. “Na u çmend Pali,” mёrmёrisnin me keqardhje. Por ndёrsa shihnin njёri tjetrin, tek sytё e tyre, lindte pyetja e frikshme: Kush do tё ishte i dyti? Natёn e dytё nuk kish ndodhur asgjё. As tё tretёn. Pёr njё javё rrjeshtё s ndodhi asgjё. Javёn e re, i kish rёnё pёr hise ta kryente shёrbimin atje, ushtarit nga Rrushkulli: Nush Dervishi. Ky kish bёrё diçka vёrtetё tё padёgjuar kurrё. Rreth orёs dy, sapo toka kish filluar tё dridhej, krejt i tmerruar, ja kishte mbathur me vrap tёrposhtё dukё lёnё pushkёn dhe municjonet mbi varrin e nёmur, i cili vazhdonte tё dridhej kobshёm. “Oh tmerr. Mёnxyrё e zezё!” klithte fort tek i binte me grushta derёs sё repartit. Ushtarёt, zgjuar rrёmbimthi, e kishin parё me sytё e zgurdulluar. Kёtij tё gjorit, ja bёnё gjylpёrёn fatale qё nё kazermё.
I gjithё shtabi u mblodh me urgjencё. Fjala mori dhenё. Turp e faqja e zezё. Askush nuk duhej ta dinte. “Do ta qetёsojmё!” shpreheshin doktorrёt thirrur me ngut. Por mbasi e kishin qetёsuar, e ngarkuan mbi njё zis tё zi dhe pjestarёt e togёs nuk e panё mё. I treti qё u çmend kish qenё shoku i tij i krevatit dy katёsh: Nadir Mula. Nadiri ishte djali mё i zgjuar dhe mё me kёmbёt mbi tokё nga tё gjithё tё tjerёt nё repart. Ai, jo vetёm qё nuk e ushqente veten me dёngla tё tilla, por sa herё qё ata shiheshin me njёri tjetrin me njё tmerr tё fshehtё, ai buzёqeshte dhe me shpoti, zёulёt por krejt i bindur shpallte: “Sa me zor po pres qё tё mё vij rradha mua!” Ky ishte edhe mё trimi. Mёngjesin e ditёs tjetёr, kur u kthye, nё fillim nuk e kish dhёnё veten. Veç se sillej çuditshёm. Ishte bёrё i zymtё dhe hermetik, sikur ta kishin mbyllur nё njё sarkofag. “Dukesh sikur tё janё mbytur gjemitё!” ia pat dikush tek hanin mёngjes tek menca e repartit specjal. Nuk i ishte pёrgjigjur. Por sa mё shumё kalonin orёt, aq mё shumё ai ishte nxirё, fryrё nё fytyrё. Mё nё fund e kishte plasur marazin me njё ulёrimё ngjethёse. “Atje jo!” kish klithur. “Kam parё tmerr!”
“Ashtu ёёёё?! Ke parё tmerr?!” ja kish kthyer pёrgjigjen oficeri plot me njё ironi agresive. Ishte bёrё gati t’i binte numrit tё pavjonit 17mbёdhjetё. “Edhe ti ashtu e mendonke, si tё tjerёt?! Na qёnka e tmerrshme tё vigjёlohen eshtrat e burri mё i madh qё ka nxjerrё ky komb?! A e din se pёr kёto fjalё mund tё kalbesh nё burg?!” Atyre u kish ngrirё gjaku. Fytyrat i kishin fare tё zbehta. Tё tmerruar, tani e shihnin si njё mallkim, kujt qё do t’i binte shorti tё vigjёlonte natёn tek varri i nёmur.
Mё pas, kishin pёrfundur nё çmendi katёr djem tё tjerё: Mandi, Martini, Xhorxhi dhe Sadiku. Mёngjesin kur atij i doli emri pёr shёrbim nate, ishte zbehur krejt. Ç do t’i ngjante atje? Simbas protokollit, do t’a dёrgonin atje me xhipsin e garnizonit, do ta linin aty, vetёm, nё kёmbё, gjithё natёn. Nga frika, po e humbte toruan. Njё fytyrё i vinte, njё tjetёr i ikte. Mbante mend, kish filluar tё dridhej. Ç tё bёnte? “Mё erdhi fundi!” kish menduar me tmerr. Shokёt e shihnin me keqardhje, me dhembshuri, si tё ishte njё viktimё e dёnuar me vdekje. Po atё mbasdite e kish sajuar proçkёn gjeniale. Ishte grindur keqas me njё ushtar tё ri nga Shkodra. Aq shumё ishin rrahur sa pёr ndёshkim i kishin mbyllur qё tё dy nё biruca tё ndryshme. “Mё mirё nё birucё!” mendonte, “se sa roje atje ku toka shkundet kobshёm dhe dёgjohen klithma zgafellash!” Ja kёshtu, kujtonte, kish shpёtuar dhe ja kish hedhur. Si dёnim, nga pjesё e gardёs: ajka e ushtrisё, krejt i privilegjuar; kish pёrfunduar i ndёshkuar tek grada e fundit e sistemit ushtarak nё atdhe. Nё atё tё xhenjos. Ushtarё, tё cilёt, i dёrgonin tё ndёrtonin bunkerё pa fund nё fushat plot lluc dhe ledh tё atdheut tё dashur.
Artur Spanjolli

LERENI NJERIUN TË QAJË!

Kur njeriun e prek dhimbja në palcë
E zjarri djeg damarëve të zemrës
Shqetësimet lëvrojnë gjymtyrëve të trupit
Vetëm mjegull shikon, dridhje ndien
E prushi brenda ndizet e fiket si vetëtimë
Pastaj shikon zharavën e shkriftë
Si lëmashk loti, si rrëshirë…

Lëreni të çajë me lotin që shpërthen zemrës
Të zbrazet ajo kupë dhimbje si helmi
Një botë tjetër ka secili njeri
Shkarkesa ndihmon dhimbjen, shpirtin
E pastron zemrën përmes lëngut të syve
Andaj, lëreni njeriun të qajë
Dhimbja për njeriun të jep nder
Të bënë krenar….

Gjakovë,07.12.2024

KUR TË VDES…

Kur të vdes
Do jetë ditë me diell,
Me lule maji e aromë
Nga pak erë do fryjë
Do pikla shiu rrokullisen shpateve

Ejani në lamtumiren e fundit
Shikojeni atë ngjyrë të zverdhur pa frikë
Ndryshon ylberi jetës, venitje pëson
Kujdes, mos qani me lot
Mos i tremni zogjtë përreth
Cicërimën e ëmbël ta ndjej
Nëse zemra vetvetiu ju dridhet
Dënesni në heshtje, përtypni dhimbjen
Ç’malluni me kujtimet ashtu siç dini…

Me kryeneçësinë time të paepur
Së fundmi pajtohuni
Mos ejani të pispillosur,
Me kollare, të parfumosur..

Hidhërohet lapsi mes gishtërinjve
Nxihet fleta e bardhë…

Kur të vdes,
Në varrim të vijnë skamnorë
Me rroba të vjetra e faqebardhë
Me arna të shqepur, këmbëzbathur
Ata dinë të lexojnë letrën e jetës
Ata qajnë, vajtojnë siç u dikton zemra
I dua e më duan…

M’i njohin dhimbjet e fshehura në shpirt
Ua kam puthur gjithmonë këmbë e duar
Sakramenton askush sikur ata nuk ma lexon
Më larg ushton dhimbja
Se trillimet e kota….

Gjakovë,07.12.2024

RRUGA IME….

Mbaj mend saktë rrugën e gjatë
E dij se ecja ngadalë e herë edhe me vrap
Ndalesha akullimit rrugor
E rrëshqisja padashje
Më shtynin edhe nga pas….

Tatëpjetave mbushesha fryme, të pëlcas
Humnerave u ikja e në to rashë
Për flokë si rrënjë lisi më tërhoqën
Volli frymëmarrja ime gjatë
Kryqëzoreve të rrugëve lëndova këmbët
Gishtërinjtë e këmbëve i thërrmova gjembave
Gjurmët e lëndimeve buzëqeshin me kohën
O Zot, kah shkoj kjo qenie?!…

Herët provova edhe valët e detit
Pa më mësuar askush të notoja
Më hidhen anash valët
Fati e deshi të shpëtoja

Miqtë imituan varrimin tim në rërë
Vendosen gur te koka e te këmbët
Kinse po qajnë, sa shumë buzëqeshnin
Ndien dhimbje për emrin tim të vogël,
Pa testament…

Rrugëtimi im i gjatë
Emër i fshehur n’guaska
Dhimbje e pashkruar kurrë
Dje e as sot…..

Dhjetor,2024