“Shpëtimi i një jete të vetme njerëzore  është baras me shpëtimin e një bote të tërë.”
 Talmudi.

I. – IZRAELITËT GJATË PUSHTIMIT FASHIST ITALIAN

Në prag të pushtimit fashist italian të datës 7 Prill 1939, bashkësia izraelite e Shqipërisë numëronte rreth 33 familje me jo më shumë se 150 frymë. Grupi kryesor banonte në Vlorë, ku ishin 15 familje. Pastaj vinin Durrësi dhe Tirana dhe, me nga tri familje e poshtë, Gjirokastra, Delvina, Fieri, Shkodra e Kavaja. Në Lushnjë banonte i internuari Leo Tyri, pa familje.1)
Anëtarët e këtyre grupeve merreshin kryesisht me tregti, që shkonte nga tregtia e madhe me shumicë deri tek ajo me pakicë, madje edhe ambulantët në fshatra dhe me tezga në tregun e qyteteve. Veç atyre që merreshin me tregti kishte spedicionerë, komisionerë, një dentist në Vlorë, dy farmacistë në Shkodër, disa merreshin me artizanat dhe vetëm një nëpunës. Kishte edhe izraelitë të pajtuar në punë si çirakë të tregtarëve, izraelitë dhe jo izraelitë. Të paktë ishin njerëzit me arsim të lartë, por ishin mjaft ata që ndiqnin studimet e larta jashtë shtetit në universitete. Shumica ishin të shtresës së mesme qytetare.

Pas prillit të vitit 1941 numri i izraelitëve të Shqipërisë shkoi duke u rritur gradualisht për shkak të ardhjes në vend të shumë izraelitëve sidomos nga Jugosllavia e pushtuar, të cilët vinin në Shqipëri për të gjetur strehë e shpëtim nga persekutimet e nazistëve gjermanë. Kështu që numri i tyre u rrit deri në 600 frymë.2)

Fashistët italianë sapo zbarkuan në Shqipëri, krahas masave të tjera që morën për fashistizimin e vendit, morën masa diskriminuese edhe kundër elementit izraelit. Ata deklaruan se hebrenjtë nuk pranoheshin në radhët e partisë fashiste shqiptare. Mandej, ata hebrenj që ishin në moshë për të shkuar ushtarë nuk pranoheshin në radhët e ushtrisë shqiptare që ishte nën urdhrat e okupatorit. Kjo masë, edhe pse synonte të diskriminonte hebrenjtë, u pranua prej tyre me njëfarë lehtësimi, sepse ata nuk kishin kurrfarë dëshire për t’u regjistruar në partinë fashiste apo të shërbenin në ushtri nën urdhrat e pushtuesit armik.

Përveç këtyre, izraelitëve u ndalohej t’i ndiqnin studimet në universitetet italiane, madje nuk u lejohej qëndrimi në Itali. Para pushtimit tregtarët hebrenj bënin tregti me Italinë drejtpërdrejt në vendet e fabrikave. Pas 7 prillit, kur tregtia me Italinë u shtua dhe mori përmasa të mëdha, ata e bënin tregtinë me ndërmjetësinë e komisionerëve. Së fundi, izraelitët u përjashtuan nga çdo veprimtari socialkulturore dhe politike, siç ishin konkurset për vitrinat më të bukura, ftesa në kremtimet e festave zyrtare etj.3) Në këtë kohë bashkësia e mirëfilltë izraelite shqiptare jetonte e shqetësuar, e frikësuar dhe priste nga dita në ditë keqësimin e gjendjes së saj. Megjithatë izraelitët merreshin me punët e tyre të rëndomta dhe banonin në shtëpitë e tyre.

Para se Kosova të kalonte nën administrimin e qeverisë kuislinge shqiptare të atëhershme ajo mbeti për njëfarë kohe në duart e nazistëve. Këta filluan të zbatojnë kundër izraelitëve në ato vite po ato masa që po zbatonin në vendet e pushtuara të Europës. Izraelitët i detyruan të mbanin në krah një shirit stofi të bardhë, ku ishte shkruar me ngjyrë të zezë gërma “J”, që është germa e parë e fjalës “Jud”, e cila në gjuhën gjermane do të thotë “çifut”. Në letërnjoftimet e izraelitëve ishte e shtypur me ngjyrë të kuqe po ajo gërmë.4) Kështu izraelitët dalloheshin nga të tjerët në çdo kohë dhe pa mundim. Ata e kishin të ndaluar të mbyllnin derën e shtëpisë, si ditën ashtu dhe natën. Nazistët mund të hynin pa paralajmërim kurdoherë që u deshte qejfi.

Në Prishtinë punonin kuadro që ishin emëruar atje nga qeveria e atëhershme e Tiranës, ndër këta edhe prefekti. Në fillim atje ishin disa mjekë nga Shqipëria e mirëfilltë, por më vonë shumë prej tyre ia dolën që t’i transferonin në Shqipëri. Një nga mjekët që kishte mbetur atje në atë kohë ishte doktor Spiro Lito. Ky ishte dërguar në Kosovë për dënim si antifashist, në vazhdim të internimit dhe të burgosjes së tij në disa qytete të Italisë. Në mungesë të mjekëve të tjerë, ai kryente detyrën e drejtorit të spitalit, të mjekut të bashkisë, dhe si i tillë vizitonte edhe burgjet. Në Prishtinë ai ishte njohur dhe kishte marrëdhënie të mira me një mjek ushtarak italian, i cili ishte antifashist aq sa dhe ai vetë.

Në përgjigje të kërkesës së autoriteteve naziste të Mitrovicës, autoritetet kuislinge të Prishtinës kapën dhe hodhën në burg 60 izraelitë që kërkoheshin nga nazistët. Kushtet e burgut ku ishin mbyllur këta fatkeqë ishin të llahtarshme. Aty gëlonte morri. Përveç kësaj u shfaqën edhe sëmundje të shoqëruara me temperaturë. Për këtë arsye, doktor Lito u ngarkua nga autoritetet e vendit t’i vizitonte këta të sëmurë.

“Atëherë” kujton doktor Lito, “fola me mjekun italian dhe e binda që, krahas masave për zhdukjen e morrit, t’i raportonin prefektit se në burg kishte simptoma të tifos së morrit”. “Raportin e shpura vetë dhe ja dorëzova në dorë prefektit. Me fjalë të tërthorta i thashë atij që ne nuk duhet të pajtohemi me qëndrimet çnjerëzore të nazistëve karshi izraelitëve, se duhej hedhur poshtë kërkesa e tyre për dorëzimin e izraelitëve të burgosur. Prefekti pranoi se duhej penguar dorëzimi i izraelitëve në duart e xhelatëve të tyre që me siguri do t’i shfarosnin. Ai dha urdhër që këta të “sëmurë” të niseshin për në Shqipëri.

Kontingjenti i izraelitëve u dërgua në qytete të ndryshme të Shqipërisë, si në Lushnjë, Shijak, Kavajë dhe Krujë. Në ato qytete ku Dr. Lito kishte shokë antifashistë të cilëve u besonte, ai i pajisi të sëmurët me letra me qëllim që shokët e tij t’u jepnin izraelitëve ndihmën që kishin nevojë. Një nga këta ishte juristi Grigor Gjika, i cili asokohe punonte në Krujë. “Të sëmurët i nisëm për në Shqipëri të pajisur me dokumente false. Gratë i veshën me dimitë dhe çarçafë që të mos njiheshin. Mbaj mend një grua që quhej Karolina Hercog (Bloh), e cila pas çlirimit mbeti në Shqipëri dhe u martua me Haxhi Herrin.”5)

Izraelitët e tjerë nga Kosova, si dhe një numër i madh shqiptarësh, serbësh, malazezësh etj., i internuan në vende të ndryshme: në Berat, Kavajë, Shijak, Lushnjë, Fier e në vende të tjera.
Disa prej izraelitëve të internuar në këto qytete kishin njerëz të njohur, madje edhe miq me të cilët kishin pasur lidhje qysh përpara luftës. Rast i tillë ishte dhe ai i disa izraelitëve, të cilët njiheshin dhe ishin lidhur me miqësi me gruan e Fatlli Imamit, që quhej Irena dhe ishte jugosllave. Disa izraelitë u lidhën menjëherë me të dhe me Fatlliun, dhe këta, pa ngurruar asnjë çast, i strehuan në shtëpinë e tyre, e cila ndodhej, si dhe sot, në Rrugën “Formimi i Partisë” Nr. 13.

Nga dita në ditë po rritej numri i izraelitëve që kërkonin strehë në shtëpinë e Fatlliut, aq sa shtëpia e tij nuk kishte më vend. Por Fatlliu dhe e shoqja nuk ua mbyllën derën. Ata menduan që në këtë punë fisnike të kërkonte ndihmën e ndonjë familjeje tjetër. Prandaj iu drejtua Haxhi Herrit. Ky në Tiranë kishte një motër, Nadiren, që ishte gruaja e Ali Bixhiut dhe që shtëpinë e kishte në atë rrugë që sot quhet Rruga e “4 Dëshmorëve” Nr. 19. Haxhiu kishte shtëpi shumë të madhe në fshatin Zall-Herr, rrëzë maleve në veri të Tiranës. Kështu emigrantët izraelitë vinin e fshiheshin në shtëpinë e Aliut dhe të Nadires dhe qëndronin aty derisa organizohej kalimi i tyre në fshatin Zall-Herr, që ishte në zonën e çliruar. Ndonjëherë njerëzit prisnin në shtëpinë e Aliut me ditë të tëra me ankth dhe frikë, sepse nuk ishte e lehtë të dilje nga qyteti i Tiranës përmes postblloqeve të panumërta të fashistëve. Në këtë kohë izraelitët visheshin me kostume tiranase, me brekushe e qeleshe, dhe gratë me dimitë e çarçafe. Kur vinte dita për të shkuar në fshat ata i shoqëronte Haxhiu vetë, ose njerëz që vinin nga fshati enkas për këtë qëllim. Duke ndjekur këtë rrugë, nga shtëpia e Nadires kaluan rreth 80 izraelitë. Në një rast puna ra në erë të fashistëve, të cilët erdhën për të bastisur shtëpinë, por Nadirja diti të shmangë zbulimin e atyre hebrenjve që ndodheshin në shtëpi.
Këta emigrantë u grumbulluan në shtëpinë e Haxhi Herrit në Zall-Herr. Shtëpia ishte e madhe. Aty u ngritën fjetore dhe kuzhina ku gatuhej për 80 frymë. Pas kapitullimit të Italisë fashiste në Zall-Herr erdhën edhe ushtarë italianë, të cilët u strehuan aty dhe jetonin bashkë me izraelitët. Ushqimet siguroheshin nga të zotët e shtëpisë, të cilët as kërkuan dhe as pranuan kurrfarë shpërblimi. Kur dëgjuan se nazistët po përgatisnin një operacion për në ato zona, izraelitët i shpunë në fshatra malore ende më të thella, siç ishte Bovilla etj. Aty qëndruan të fshehur në shtëpitë e katundarëve vendas derisa kaloi rreziku.6)

Në vitin 1940 erdhën në Jugosllavi nga Polonia Vjera Matuseviç bashkë me nënën, motrën e madhe Natasha, burrin e saj Leon Dzinçolskin me vëllanë e Leonit, Lav dhe me dy vajzat e Leonit: Marica dhe Ariana. Këta nga Jugosllavia erdhën në Tiranë, pastaj, sapo mbërritën nazistët, shkuan në Zall-Herr dhe u strehuan te fshatarët. Aty kujdesej për ta edhe Mikel Kilica. Ky vinte natën dhe u sillte ushqim.

Meqenëse aty ranë në erë të nazistëve, Mikeli u mor vesh me dhespotin ortodoks të Beratit (Visarion Xhuvani), i cili i strehoi në manastirin e Ardenicës, afër Libofshës në Lushnjë. Ky dhespot i pajisi ata me dokumente false. Por dhe atje i diktuan, prandaj erdhën në Tiranë, ku u strehuan në shtëpinë e Vasil Bidoshit, ku qëndruan të fshehur deri në çlirimin e Shqipërisë.7)

Në atë kohë u arratis nga Maqedonia inxhinieri i ri Marko Menahem. Familja e tij ishte internuar dhe më vonë u shfaros nga nazifashistët. Ai vetë u strehua në Elbasan dhe shpëtoi falë sakrificës së familjes Nosi, të cilët e fshehën Markon në fabrikën, pronë e familjes, duke vënë në rrezik jetën e tyre. Më vonë ai u martua me Yllka Hamzaraj dhe banoi në Tiranë deri në muajin mars 1991. Në këtë kohë ai bashkë me tri vajzat e tij të martuara u vendos në Izrael.

Në Tiranë erdhi dhe u strehua edhe familja e Mosha Mandilit, që vinte nga Novi Pazar i Vojvodinës. Mosha ishte fotograf dhe deri atëherë e ushtronte profesionin në Beograd. Pas peripecive të ndryshme, familja e tij u vendos në Kavajë. Kur kapitulloi Italia erdhi në Tiranë, ku vetë Mosha punoi si punëtor fotograf tek i ati i Refik Veselit, që kishte një fotostudio. Kur forcat e armatosura të Gjermanisë naziste pushtuan Shqipërinë, Refik Veseli, 17 vjeç në atë kohë, që e dinte që miqtë e tij izraelitë ishin në rrezik për vdekje, menjëherë i tha Mosha Mandilit se do të ishte mirë që familja të largohej nga Tirana dhe të fshihej në Krujë. Refiku e shoqëroi Moshën në Krujë dhe e strehoi atë me gjithë familje në shtëpinë e tij, ku qëndroi deri në çlirim.8) Për qëndrimin e tyre, me 23 dhjetor 1987 Refik Veseli dhe prindërit e tij u dekoruan nga Yad Vashem me medaljen “Fisnik mes Kombeve” dhe me 23 korrik 1990 në Rrugën e Fisnikeve në Yad Vashem u mboll një pemë që mban emrin e tyre.

Një pjesë e rëndësishme e emigrantëve izraelitë të ardhur nga Jugosllavia ishin vendosur me banim të detyruar nga autoritetet fashiste në Berat. Për fatin e tyre të mirë, njerëzit e këtij qyteti i pritën me krahë hapur, u çelën atyre dyert e shtëpive, i fshehën, i ruajtën dhe i shpëtuan tërësisht pa asnjë humbje. Njihet emri i mjaft familjeve të Beratit që kanë shpëtuar familje të tëra izraelitësh. Ndër këta përmendim ato të Hasan Xhufit, Hiqmet Çipit, Lilo Xhimitikut, Halil Frashërit, Syrja Dhëmbit, Mexhit Shenianit, Faik Nallbanit, Rexhep Lazit, Abdullah Shkodranit, Xhevdet Gjergjanit, Mino Daros, Mehmet Xhezos etj. Pritja e tyre ka qenë shumë e ngrohtë, saqë shumë herë dy familje, e bujtësit dhe e të bujturit, shkriheshin e bëheshin si një familje e vetme.

Në këtë kohë ndodhi që në familjen e Xhevdet Gjergjanit kishin një foshnje mashkull, kurse izraelitja Sara Hadi lindi një vajzë. Meqë nëna e djalit nuk kishte qumësht për ta ushqyer të birin, këtë e mori përsipër Sara. Në bazë të zakonit të vendit këto dy foshnje të ushqyera nga i njëjti person konsiderohen motër e vëlla. Ky fakt tregon se mikpritja e shqiptarit arrin deri atje sa mikun ta quajë pjesëtar të familjes së vet.

Të tilla raste strehimi janë të panumërta. Mihal Lekatari nga Kavaja strehoi Milica Konfortin dhe vëllanë e saj Naftali. Jo vetëm aq, por një mbrëmja ai hyri në zyrën e gjendjes civile të një lokaliteti afër Kavajës dhe mori me vete një numër të madh letërnjoftimesh, të cilat më pas u plotësuan me emra të rremë, dhe ua shpërndanë hebrenjve për t’u mundësuar atyre kësisoj që të shpërguleshin dhe të fshiheshin aty ku të ndiheshin më të sigurt. Tol Dodi, po nga Kavaja, mbajti në shtëpinë e tij Josef Adixhes. Vëllezërit Gjata në Fier strehuan Moza Baharin, Avdulla Shkodrani në Berat strehoi David Rashelin, dhe Xhevat Bekteshi në Shkodër ruajti Josha Babukoviçin. Nina dhe Shalon Adixhes mbajnë mend vetëm emrin e të zotit të shtëpisë që i bujti në Shkodër: e quanin Agostin Çiftja, i cili kishte dy vajza, Çezarinën dhe Xhovanën.

Në Shqipëri u strehuan edhe të tjerë që kalonin fshehurazi kufirin me Bullgarinë e atëhershme, që shtrihej deri në kufi me Shqipërinë Juglindore. Ata u dorëzoheshin postave të kufirit dhe deklaronin se ishte më mirë të vdisnin aty në kufi sesa t’i kthenin mbrapsht. Disa prej tyre njihnin okulistin e dëgjuar Kristo Kristidhi, i cili i strehoi në shtëpinë e tij dhe tek disa miq të tjerë. Ishin rreth dhjetë emigrantë dhe e njihnin doktor Kristidhin qysh para se të fillonte lufta.

Gjatë kohës së pushtimit fashist izraelitët kanë kaluar rreziqe që në atë kohë nuk i njohën. Kështu p.sh. me Urdhrin Nr. 8, datë 28.2.1942, Kryesia e Këshillit të Ministrave e qeverisë së atëhershme thoshte që izraelitët që kishin hyrë në tokën shqiptare nga Serbia duhet t’u dorëzoheshin autoriteteve ushtarake gjermane të pushtimit të Serbisë. Në zbatim të këtij urdhri, u kërkua nga komunat e Shqipërisë së Mesme që të njoftonin nëse në komuna e tyre kishte izraelitë të tillë. Por kryepleqtë e disa komunave, si të Shupalit, Zall-Herrit, Petrelës, Shëngjergjit të Tiranës deklaruan me firmë e me vulë se në zonat e tyre nuk kishte asnjë izraelit, megjithëse kishte plot të tillë.

Në Shqipëri jetonte në atë kohë dhe izraeliti Leo Tyr. Ky kishte ardhur në Shqipëri nga Gjermania qysh në vitet ’30 kur në Gjermani kishin nisur përndjekjet e izraelitëve. Tyri ishte njeri i shkathët, i zgjuar, i thjeshtë e i drejtpërdrejtë, bindës, dhe i rrahur nga jeta. Edhe kur ishte në Gjermani i kishte luftuar nazistët hapur nëpërmjet gazetave lokale. Unë kam lexuar një artikull gazete ku Tyri polemizonte Goebelsin, i cili më vonë u bë ministri famëkeq i propagandës naziste. Tyri kishte gruan e tij, Elsa, dhe dy fëmijë. Më i madhi kishte shkuar qysh atëherë në Palestinë (kështu quhej atëherë Izraeli), dhe studionte aty për agronom. Më i vogli quhej Arno. Por në Shqipëri Tyri kishte ardhur vetëm, sepse familja e tij, Elsa dhe Arno, i kishte mbetur në një kamp përqendrimi në Jugosllavi. Megjithatë, Tyri, me ndihmën e miqve shqiptarë të panumërt, arriti atë që shumë pak kanë arritur të bëjnë: i shpëtoi njerëzit e tij nga thonjtë e nazistëve dhe i solli në Lushnjë, ku banonte dhe vetë. Si Elsa ashtu dhe Arno, që ishin në gjendje të vështirë shëndetësore, kanë banuar gjatë si “mysafirë” në shtëpinë tonë.

Për t’u ardhur në ndihmë izraelitëve, Tyri arriti të miqësohej me disa personalitete të asaj kohe. U njoh edhe me Legatin Apostolik (përfaqësues i Papës pranë një qeverie) në Shqipëri, që asokohe ishte imzot Leone Nigris. Me anën e këtij, Tyri synonte të nxiste ndërhyrjen e Papës në favor të izraelitëve të persekutuar. Prandaj nëpërmjet tij ai i ishte drejtuar me letra Papës së atëhershëm, Pius XII, që ishte i njohur për ndjenjat e tij profashiste dhe pronaziste. Por koha tregoi se këto ndërhyrje të Tyrit drejtuar legatit apostolik mbetën fare pa fryt. Siç e vuri në dukje më vonë një udhëheqës i shtetit izraelit, ky Papë “nuk tundi as edhe gishtin e vogël” për të penguar gjenocidin që në atë kohë nazistët po zbatonin nëpër kampe të shfarosjes për të arritur atë që ata e quanin “zgjidhje përfundimtare të çështjes çifute”.

Leo Tyri me gjithë familje shpëtoi gjallë nga dora e nazifashistëve. Pas çlirimit të Shqipërisë ai u largua nga vendi ynë dhe shkoi në Izrael. Në vitet ’50 ai u caktua këshilltar në ambasadën e Izraelit në Romë. Kurdoherë ka ruajtur të gjallë ndjenjën e dashurisë dhe të mirënjohjes për popullin shqiptar në mes të të cilit kishte kaluar më se 10 vjet të stuhisë fashiste e naziste. Edhe në Romë vazhdoi t’i ndihmojë ata izraelitë të cilët nga Shqipëria shkuan në Izrael.

Në Luftën Antifashiste Nacional-Çlirimtare izraelitët pa asnjë ngurrim morën anën e popullit shqiptar. Në këtë luftë që bëhej për çlirimin e Shqipërisë ata shikonin edhe shpëtimin e tyre. Të rinjtë merrnin pjesë në veprimtaritë ilegale të kohës, shpërndanin trakte, merrnin pjesë në demonstrata dhe ndihmonin për furnizimin e partizanëve me armë, ushqime dhe veshmbathje.

* * *

Duke e menduar thellë unë nuk di se si ta cilësoj qëndrimin e italianëve karshi izraelitëve, si në Itali si dhe në Shqipëri. Është e vërtetë se, sapo erdhën në Shqipëri, ata zbatuan disa kufizime diskriminuese dhe unë i përmenda ato. Morën edhe masa për internimin e izraelitëve të ardhur nga Serbia. Në të vërtetë, përveç shprehjeve bombastike që ishin tipike të fjalorit fashist, ata në heshtje i lanë izraelitët që të merreshin me punët e veta. Madje edhe masa e internimit e zbatuar kundër izraelitëve të ardhur nga Serbia mund të quhet edhe si mjet për t’i mbrojtur ata nga rreziku. Edhe në Itali ata i shanin izraelitët dhe zbatuan kundër tyre një sërë masash poshtëruese për të krijuar përshtypjen se këto ata i bënin për të treguar se ishin dakord me nazistët. Në të vërtetë ata sajuan disa pretekste për të shpëtuar shumë izraelitë nga përndjekjet e nazistëve.

Autoritetet zyrtare fashiste të Vlorës tregonin karshi izraelitëve njëfarë rezervimi, kurse qytetarët italianë që kishim afër, qoftë të ardhurit në kohën e pushtimit, qoftë edhe ata që banonin në Vlorë që nga Lufta e Parë Botërore u sollën me izraelitët pa asnjë shfaqje diskriminimi. Kështu për shembull, në Vlorë ka punuar si rrobaqepës Augusto Akolji [Accogli] dhe gruaja e tij, Maria. Këta ishin franko-levantinë, domethënë italianë të ardhur nga Azia e Vogël pas luftës turko-greke. Dinin greqishten dhe u lidhën me miqësi me izraelitët. Kur në Shqipëri zbarkuan italianët, qëndrimi i tyre nuk pësoi asnjë ndryshim. Kështu p.sh., kur fashistët arrestuan Rafael Jakoelin, me akuzën që ndihmonte lëvizjen Nacional-Çlirimtare, pyetën Auguston çfarë mendimi kishte për personin e këtij izraeliti. Ai u dha informatat më të mira, të cilat lehtësuan shumë për lirimin e tij. Afër shtëpisë sonë banonte një familje tjetër italiane e ardhur në Vlorë në vitet e Luftës së Parë Botërore. Burrat punonin si karropunues, kurse gratë lanin livaret e marinarëve italianë të garnizonit italian të Sazanit. Marrëdhëniet e izraelitëve me këto familje ishin të shkëlqyera. Ata hynin e dilnin në shtëpitë izraelite si në shtëpinë e tyre. Qëndrimi i tyre kundrejt izraelitëve nuk pësoi asnjë ndryshim kur në Shqipëri zbarkuan fashistët. Të tilla kanë qenë marrëdhëniet tona edhe me italianët e tjerë që banonin në Vlorë.

I përzemërt ka qenë qëndrimi ndaj izraelitëve edhe i ushtarëve italianë. Kishim një familje në Vlorë që quhej Gramenja, me 4 djem e 5 vajza. Edhe me këta ishim si një shtëpi. Vajza izraelite kishin shoqëri me vajzat e tyre. Unë kisha mik të ngushtë djalin e tyre Françesko, ushtar i thjeshtë. Ishte moshatar me mua dhe shkonim shumë mirë. Aty nga fundi i vitit 1942 unë u arrestova nga karabinieria italiane në rrethana që do të tregoj më tutje. Ato ditë në Vlorë u pushkatuan katër të rinj, të cilët janë katër martirët e Vlorës. Ndër këta ishte edhe Astrit Kokoshi, të cilin e kishin arrestuar një natë përpara pushkatimit. Në Vlorë u përhap lajmi i zi i masakrimit të këtyre katër trimave. Tre nga këta njiheshin, sepse ishin vlonjatë, kurse i katërti nuk njihej, sepse ishte nga një fshat i rrethit. Meqë i katërti nuk përmendej me emër, u përhap fjala se ai paskam qenë unë. Në këtë rast u duk dashuria që ushqente Françesko për mua. Ai u bë copë derisa vërtetoi që unë isha gjallë dhe vazhdoi përpjekjet derisa më liruan nga hetuesia, edhe pse e kishte nuhatur se nuk isha i papërfshirë në luftën antifashiste që kishte ndërmarrë populli.

Në vitin 1942 në Greqi plasi një uri e madhe. Njerëzit vdisnin rrugëve nga uria. Ne menduam që t’u vinin në ndihmë njerëzve tanë që banonin atje, në mënyrë të veçantë disa izraelitëve të Athinës që jetonin në kushte me të vërtetë tragjike. Ishte një oficer italian me origjinë shqiptare (arbëreshe) me gradë kapiten i ushtrisë i quajtur Koncistre, i cili mori përsipër dhe u shpuri atyre disa pako me ushqime disa herë. Ai komandonte autokolonën ushtarake që nisej nga Vlora dhe përshkonte të gjithë Greqinë dhe shkonte deri në Athinë, duke u shpëtuar jetën dhjetëra njerëzve të uritur.

Ne kishim në Vlorë një dentistin tonë, Ilia Matathia. Për t’u kuruar te ky vinin plot italianë, ndër të cilët dhe oficerë madhorë. Ata e dinin se ky ishte izraelit dhe nuk linin raste pa i thënë se kjo ishte një hollësi që ata nuk i prekte fare. Faktet më detyrojnë t’i dalloj mirë italianët nga fashistët. Në fund të fundit nga italianët asnjëri ndër izraelitët nuk pësoi dëm. Kështu, ndërsa kam urryer fashistët, ushtarët dhe civilët italianë i kam quajtur “simpatikë dhe relativisht të mirë e njerëzorë”, siç kam quajtur edhe një gazetar amerikan.

Të gjithë izraelitët e Shqipërisë, vendas e të ardhur, e panë me simpati Luftën Antifashiste Nacional-Çlirimtare të popullit shqiptar, sepse ajo synonte të shkatërrohej fashizmi, të çlirohej populli shqiptar dhe bashkë me atë të gjithë të çliroheshin edhe izraelitët. Izraelitët e Vlorës e të tjerë, secili sipas mundësive të tij, e ndihmonin lëvizjen. Kush shpërndante trakte, të tjerët mbanin fshehur në dyqanet e tyre partizanë ilegalë, kush jepte të holla, të tjerë veshmbathje, ilaçe e ushqime.9)

Ato ditë në Vlorë u krye një atentat kundër një marshalli të karabinierisë italiane, i cili ishte treguar veçanërisht i egër karshi njerëzve të Lëvizjes Nacional Çlirimtare që binin në dorën e tij. Po atë ditë një italian, fqinji ynë, denoncoi në kuesturë se atentatori ishte fshehur në shtëpinë time. Prandaj karabinieria vendosi që të më arrestonte.

Një natë, vonë, milicët shqiptarë bashkëpunëtorë të fashistëve erdhën në shtëpinë tonë dhe kërkuan të hynin brenda. Ata filluan t’i binin derës me forcë dhe kërkuan nga fqinja, që të na bindte të hapnim derën. Por ata nuk e dinin që ajo ishte izraelite dhe ajo nisi të thërriste: “Rafael… lo! Hape derën…lo!…” Nga kjo ne kuptuam se ne nuk duhej ta hapnim derën kurrsesi sepse fjala “lo” në hebraisht do të thotë “jo” në shqip. Sapo i dëgjuam, ne jo vetëm nuk e hapëm derën, por ikëm nga shtëpia nga një derë e pasme dhe u fshehëm në shtëpitë e fqinjëve shqiptarë. Milicët u futën në shtëpi nga një dritare që ishte pa hekura dhe filluan grabitjen sistematike. Morën sa deshën dhe çfarë deshën dhe pastaj ikën duke lënë të hapura dyert, dritaret dhe dritat elektrike. Pak më vonë kaloi andej një patrullë e ushtrisë italiane, e cila kur pa se të gjitha dyert ishin të hapura, filloi t’i thërrasë të zotët e shtëpisë. Sapo dëgjuam se po flitej italisht, ne erdhëm në shtëpi dhe i sqaruam ushtarët për sa kishte ndodhur. Atëherë i pari i tyre kërkoi që të shkonin me të në karabinieri për të denoncuar faktin. Për të bërë denoncimin e rastit shkova dhe unë dhe ia parashtrova komandantit të postës së karabinierisë ngjarjen ashtu siç kishte ndodhur. Ai përpiloi procesverbalin e rastit dhe më ftoi të nënshkruaja. Veçse kur dëgjoi emrin tim qëndrimi i tij ndryshoi rrënjësisht. Më tha tekstualisht se më kërkonte në qiell dhe më gjeti në tokë, madje kisha shkuar vetë në dorën e tij si breshka te nallbani. Meqenëse unë nuk po kuptoja se ku e kishte fjalën, ai më tha se isha i arrestuar me akuzën se kisha strehuar atentatorin që kishte bërë atentatin kundër mareshalit të karabinierisë atë mëngjes. Pa e zgjatur më ai më futi në një birucë që kishte vetëm një frëngji të vogël te dera. Biruca ishte aq e errët saqë unë nuk dalloja dot një njeri të shtrirë përtokë që po rënkonte, sepse karabinierët e kishin rrahur për vdekje. Kurrë nuk mora vesh dot se kush ishte ai njeri, sepse të nesërmen, ashtu gjysmë të vdekur siç ishte, karabinierët e hoqën nga biruca dhe e shpunë kushedi se ku.

Pak pas mesnatës sollën në birucë ku isha dhe unë edhe shokun tim, Astrit Kokoshin. Atë e kishin arrestuar po atë natë. Të nesërmen në mëngjes karabinierët e morën. Më vonë mora vesh se e kishin pushkatuar, ashtu pa gjyq, bashkë me tre shokë të tjerë. Ishte një raprezalje. Këta janë katër dëshmorët e Vlorës

Me gjithë këto përndjekje, izraelitët nuk hoqën dorë nga veprimtaria e tyre në mbështetje të Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare shqiptare. Në atë kohë unë u bëra vëllam, sipas zakonit të moçëm shqiptar, me Guri Manxharin, i cili ishte militant komunist dhe pjesëmarrës i luftës çlirimtare. Në sajë të lidhjes që krijova me të (që vazhdon e padobësuar edhe sot pas pesëdhjetë vjetësh), unë u lidha ende më shumë me Lëvizjen Nacional-Çlirimtare.

Firma jonë “Levi-Jakoel” kishte një veturë që e përdorte për punët e saja. Po afrohej dita e martesës së Guriut, i cili merrte nuse nga fshati Lepenicë, relativisht afër me fshatin e tij që quhej Gumenicë. Me pretekst se makina do të shkonte të merrte nusen, atë e pajisëm me leje qarkullimi të posaçme, sepse ato zona ishin nën regjim të fortë shtetrrethimi. Shoferin që e drejtonte, Çoban Shehun, e kishim të besimit. Kur do të nisej për në fshat, makinën e ngarkuam me material të ndryshme që u duhej atyre që luftonin maleve. Pas disa ditësh fashistët pikasën punën që kishte bërë makina, dhe pa u thelluar më shumë, arrestuan babanë tim, Rafael Jakoel, i cili nuk dinte asgjë për këto punë.

Babain, Rafaelin, e hoqën nga Vlora dhe për tre muaj ne nuk e gjenim dot. E kërkuam në burgun e ri të Tiranës, i cili ato ditë ishte mbushur plot e përplot me patriotë të arrestuar. E kërkuam më kot edhe në kampin fatkeq të Porto Romanos, në veri të qytetit të Durrësit, që kishte fituar nam të keq për vuajtjet e tmerrshme që hiqnin patriotët e arrestuar e të internuar aty. Pas shumë përpjekjesh më në fund e gjetëm. E mbanin të mbyllur në një kazermë ushtarake afër urës së Dajlanit, që ishte në të hyrë të qytetit të Durrësit. Përfundimisht Rafaelin e liruan pas pesë muajsh. Për lirimin e tij ndihmoi shumë Leo Tyri me anë të “miqve” të tij italianë jofashistë. Po ashtu, ndikuan fjalët e mira që foli për Rafaelin Augusto Akolji, për të cilin folëm më lart.

Por, me gjithë këto ndjekje, përsëri izraelitët nuk e pushuan punën e tyre në favor të Lëvizjes Nacional-Çlirimtare.

2. – IZRAELITËT E SHQIPËRISË GJATË PUSHTIMIT NAZIST GJERMAN

Në mbrëmjen e datës 25 korrik 1943 radioja italiane transmetoi lajmin e dorëheqjes së diktatorit fashist Benito Mussolini. Atë natë kënduam dhe pimë si asnjëherë tjetër gjatë pushtimit. Por prapë gëzonim me zë të ulët, se kishim ende frikë se mos bisha naziste na kafshonte. Populli shqiptar kishte kaluar një përvojë të hidhur të egërsisë naziste. Disa javë më parë, një kolonë e ushtrisë gjermane shfarosi për raprezalje thuajse të gjithë banorër e fshatit të Borovës, në jug të qytetit të Korçës.

Izraelitët e dinin çfarë kishte ndodhur në të ashtuquajturën Natë të Kristaleve [Kristallnacht], kur nazistët iu sulën izraelitëve, i masakruan dhe u shkatërruan dyqane e vitrina. Qysh në atë kohë në Shqipëri kishin kaluar shumë refugjatë izraelitë që iknin të tmerruar nga Gjermania dhe kërkonin strehë. Ata na përshkruanin me tmerr çfarë u kishin parë sytë para se të vinin e gjenin paqë në Shqipëri dhe të gjithë na këshillonin që, sa nuk ishte vonë, të hiqnim dorë nga çdo veprimtari, të mblidhnim sa mund të mblidhnim nga pasuria dhe të iknim nga Europa. Ata e dinin se një ditë gjermanët do të shtriheshin deri në viset tona. Dhe kur këta erdhën, izraelitët e Shqipërisë ishin fare të papërgatitur dhe vetëm solidariteti i shqiptarëve i shpëtoi. Por nuk ndodhi kështu për të gjithë.

Familja Arditi, e cila banonte në Shkodër, atëherë ishte e përbërë nga kryefamiljari Zhak, nga e shoqja Luna Russo, nga një vajzë Luçia dhe nga katër djem: Moisiu, i cili banonte me familje në Durrës e pastaj në Tiranë, Leoni, Dario dhe Ugo. Leoni kishte mbaruar për farmacist në Siena të Italisë dhe në vitin 1942 hapi farmaci në Shkodër. Dario kishte filluar studimet për mjekësi në Grenoble të Francës, por i ndërpreu për shkak të luftës dhe u kthye në Shkodër. Ugo, i cili kishte prirje të theksuara për muzikë filloi studimet për violinë në konservatorin e Firences. Por edhe ai, për shkak të luftës, i ndërpreu studimet dhe u kthye në Shkodër. Ishte fjala për një familje të ngritur nga pikëpamja kulturore dhe artdashëse. Në librin e Nasho Jorgaqit për heroin e popullit shqiptar Qemal Stafa, autori thotë se “Qemali pat një shok me vlerë, Dario Arditin, me të cilin studionin bashkë në një klasë të gjimnazit. Ai vinte nga një familje me kulturë muzikore, kishte njohuri të thella për teorinë dhe historinë e muzikës e bashkë me dy vëllezërit e tjerë i binte violinës. Ishte violinist me talent. Ai u bë edhe drejtuesi i orkestrës së gjimnazit. Qemali do t’i detyrohet shumë Darios, i cili me durim e dashamirësi, e udhëhoqi në botën e mrekullueshme të tingujve. Falë ndihmës së tij, Qemali fitoi bazat e një kulture të shëndoshë muzikore dhe zhvilloi më tej shprehitë si instrumentist. Bashkë me Darion, ai ndoqi nëpërmjet radios mjaft opera e koncerte të kohës. Nga Dario heroi mësoi shumë mbi jetën e kompozitorëve e këngëtarëve të shquar…”
Shumë njerëz të njohur dhe miq të familjes i kishin këshilluar që të fshiheshin për të mos rënë në dorë të gjermanëve. Disa u kishin propozuar t’i strehonin dhe t’i fshihnin, por ata përgjigjeshin se nuk kishte nevojë të fshiheshin, sepse në Shkodër kishin vetëm miq dhe asnjë armik. Por pak para largimit të gjermanëve nga Shkodra – tregon Moisi, i vetmi pjesëtar i familjes që shpëtoi – Gestapoja, me anë të një spiuni, arrestoi përpara Darion, pastaj pjesëtarët e tjerë dhe në fund të atin… I nisën për në kampin e përqendrimit në Prishtinë. Të atin e nisën disa ditë më vonë. Mbas çlirimit ai u kthye në Shkodër në gjendje të keqe dhe mbas dy vjetësh vdiq. Të tjerët i vranë gjatë rrugës për në Prishtinë… Tre vëllezërit, nëna dhe motra nuk u kthyen më… Dario u shpall dëshmor i Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare shqiptare, kurse pjesëtarët e tjerë viktima të luftës.10)

Izraelitët e ardhur nga Jugosllavia i kishin ende të freskëta tmerret që kishin kaluar gjatë atyre ditëve që jetuan nën thundrën e nazistëve. Prandaj ata nuk humbën kohë. Në muajin gusht ose shtator, 6 prej tyre erdhën në Vlorë, ku kishte familje izraelite. Ata i morën në shtëpinë e tij dentisti Ilia Matathia. “Ishin kaq të dërrmuar, – tregon Krisia, gruaja e Ilias, – saqë u lashë dhomën time për fjetje. Disa nga ne të shtëpisë shkuam për të fjetur te njerëzit e fisit e disa të tjerë flinin përdhe”. Pas disa ditësh izraelitët vendas u morën vesh me një shofer që quhej Vasil Liza, i cili mori përsipër që këta refugjatë t’i çonte shëndoshë e mirë në Dhërmi, që ishte zonë e çliruar. Dhe kështu u bë. Në ato ditë i gjithë Bregu ishte çliruar nga italianët, të cilët kishin dorëzuar armët dhe mbaheshin aty në pritje që t’i nisnin me motobarkë në Itali. Për të gjitha këto kujdesej çeta partizane e Bregut me komandant Minella Kolekën (i cili organizoi edhe shpëtimin e refugjatëve izraelitë). Shoferi i shpuri refugjatët në Dhërmi dhe i çoi në lagjen Gjilekë. Aty ata u strehuan në pritje që të gjendej motobarka që do t’i çonte në Otranto të Italisë, ku ndërkohë kishin mbritur trupat aleate. Dhe kështu u bë.11)

Po me aq me vendosmëri veproi Natan Shahter. Ky ishte izraelit nga Kishinjevi i Rumanisë dhe vazhdonte studimet për mjekësi në një universitet italian. Pak përpara kapitullimit të Italisë ai, me pasaportë rumune, erdhi në Shqipëri. Nuk iu shfaq asnjërit, por qysh në ditët e para ai jetoi, si të thuash, në ilegalitet. Punonte si hamall dhe flinte në një nënshkallë të një godine gjysmë të rrënuar të Pazarit të Vjetër të Tiranës. Sapo erdhën gjermanët ai doli partizan në mal dhe luftoi atje deri në çlirimin e Shqipërisë. U kthye si mjek i ushtrisë shqiptare me gradë kapiten.

Ndër disa përmetarë është ende i gjallë kujtimi i një familjeje që ishte strehuar në fshatin Kosovë të rrethit të Përmetit. Ajo rrinte e fshehur atje dhe kurdoherë që nazistët bënin operacione ushtarake, fshati, më parë se të kujdesej për vete, merrte masa për t’i fshehur familjet mike në shpella ku armiku nuk i arrinte dot.12)

I ngjashëm është edhe rasti i një familjeje të strehuar në Korçë nga familja e Isuf Panaritit. Pjesëtarët e familjes rrinin fshehur në Korçë, kurse kryetari i saj doli malit me partizanët dhe merrej me furnizimin e çetës. Sapo u çlirua Korça, familja u bashkua përsëri dhe më vonë u largua për në Selanik. Ajo mbajti lidhje me Isuf Panaritin.13)

Një tjetër episod që tregon më së miri qëndrimin e popullit shqiptar karshi izraelitëve është odiseja e familjes së Manuel Rubenit. Kjo familje përbëhej nga kryefamiljari Manuel, nga e shoqja Lea, vëllai i saj Abraham, vëllai tjetër më i vogël Isak (Zhak) dhe nga katër vajzat, Berta, Rifka, Matilda dhe Rashela. Pas bombardimit të Beogradit nga aviacioni nazist, sapo u krijuan mundësitë, familja erdhi në Durrës dhe që këtu shkoi në Kavajë. Me rekomandimin e njësitit guerril të Kavajës, me përjashtim të Abrahamit, të tjerët shkuan dhe u strehuan në çetën e Pezës.

Komisari i çetës asokohe ishte Sal Verdha. Në vitin 1943 Isak Rubeni u dërgua nga çeta me mision në Tiranë, ku hyri ilegalisht; por këtu u zbulua nga nazistët, të cilët e arrestuan dhe e zhdukën në një kamp përqendrimi në afërsi të Beogradit. (Më vonë familja e gjeti varrin e tij. Ai është shpallur dëshmor i popullit jugosllav). Kur filloi operacioni i dimrit më 1943, familja u largua nga Peza dhe erdhi në Tiranë, ku u strehua në një shtëpi të rrugës që sot quhet “Ali Bakushi”, në të cilën atë kohë banonte Ismail Zenuni. Aty nga fillimi i vitit 1944, gjermanët e pikasën familjen, por nuk arritën ta kapnin. Përpara rrezikut, familjen e tërhoqi menjëherë Ismail Zenuni dhe e strehoi në shtëpinë e tij. Të nesërmen, të maskuar si katundarë tiranas, Ismaili i çoi ata në fshatin Zall-Herr dhe i shpërndau nëpër familje të fshatit. Që këtej Ismaili i shpuri në Muhur, fshat afër qytetit të Peshkopisë. Aty familja qëndroi deri sa u çlirua Tirana. Ismaili u çonte vazhdimisht ushqime nga Tirana dhe i ngarkonte me kuaj e mushka, sepse mungonte komunikacioni automobilistik dhe terreni ishte i thyer e malor. Shumë herë Ismailit i ishte dashur të pajisej me leje nga autoritetet partizane si për vete ashtu dhe për ushqimet, sepse fshati ishte në zonë të çliruar.

Kjo gjendje vazhdoi deri në kohën kur partizanët zunë vend në rrethinat e Tiranës dhe po përgatiteshin të shpërthenin sulmin që çoi në çlirimin e qytetit. Fillimisht Ismaili deshte t’i sillte në fshatin Shkozë, pak kilometra në lindje të kryeqytetit, por pati frikë se mos gjermanët bënin ndonjë inkursion të rrufeshëm dhe i kapnin. Prandaj i solli në fshatin Klos. Aty komanda partizane e vendit u siguroi atyre strehë dhe gratë e familjes punonin për të përgatitur triko e çorape për partizanët. Sapo u çlirua Tirana, familja erdhi aty dhe pak më vonë u nis për në Jugosllavi, me përjashtim të Bertës, e cila u martua me Ismail Zenunin.14).

Kur nazistët shkelën për herë të parë në Gjirokastër, ata kërkuan njerëz që të flisnin gjuhën e tyre. Ndër këta gjetën doktor Vasil Labovitin, kirurg në atë qytet, njeri me cilësi të larta morale dhe antifashist. Një nga pyetjet e para që i bënë ishte nëse në Gjirokastër kishte izraelitë. Megjithëse në qytet jetonin të tillë dhe të gjithë e dinin këtë, ai u tha që s’kishte, dhe nazistët nuk thelluan më shumë. [Shyqyri dhe Xhemile Budo dhe familja e tyre në Durrës strehuan familjen e Haim Batinos].

Në Vlorë, Qamil Xhyheri, mik i vjetër i disa familjeve izraelite, mori dhe fshehu në shtëpinë e tij Eftimi dhe Viktor Jakoelin, Riketa Matathian dhe Rexhina Ganin. Me ndonjë ndërprerje të shkurtër, këta qëndruan aty deri në çlirim, nën kujdesin e bijës së Qamilit, Sado Xhyheri, e cila ishte e një moshe me ta. Familja Sareta u strehua te Veli Fetahu, kurse familja e Moisi dhe Marko Matathias u strehuan tek miku i tyre Selim Hyseni, në fshatin Panaja disa kilometra në veri të Vlorës.

Moisi Solomoni u strehua nga Jakup Kokeli, nga fshati Vërmik, në zonat e thella malore të Vlorës. Pjesa tjetër e familjes nuk lëvizi nga shtëpia, përveç se kur errësohej, kur shkonin tek fqinjët, sidomos në shtëpinë e mikut të tyre Andon Mone.

Familjet e Nesim Joseko Solomonit dhe Ilia Solomonit shkuan në fshatin Treblovë të Vlorës dhe u strehuan në shtëpinë e Çize Ismailit dhe të Nuro Hoxhës. Në të njëjtën shtëpi u fsheh edhe familja e Aneta Josef Negrinit dhe e Avram Moisi Solomonit. Për të parandaluar çdo rrezik në shtëpi u gërmua një bodrum që mund të strehonte të gjithë të strehuarit. Ata ishin rreth 17 veta dhe qëndruan në shtëpinë e Nuro Hoxhës përreth tre muaj.

Një familje izraelite që banonte në Delvinë, familja e Menahem Jomtovit, kaloi në zonën e çliruar Theollogos të rrethit të Sarandës dhe aty qëndroi deri në çlirimin e të gjithë vendit. Familja e Josef Kohenit nga Delvina u strehua në zonën e çliruar në Dhivër të Sarandës.

Familjet Batino dhe e Isak Kohenit, që banonin në Durrës në fillim, mbetën aty. Pastaj shkuan në Tiranë. Kur Durrësi u zbraz me urdhër të ushtrisë gjermane, një pjesë të mallit të firmës ata e çuan në Krujë, ku kishin marrë me qira disa dhoma në shtëpinë e Hasan Ram Xhixhës. Në shtator 1943 familja Batino dhe Leon Jakoeli me nënën e tij 70-vjeçare shkuan për t’u fshehur në Krujë, në shtëpinë e Hasanit. U zgjodh Kruja sepse ishte një qytet larg nga rrugët e komunikacionit që përdoreshin nga gjermanët, si edhe sepse aty kishin plot njerëz të besës që do t’i mbronin po të paraqitej nevoja. [Po në Krujë në shtëpinë e Sulejman Meçes u fshehën për muaj me radhë dhe u shpëtuan tre vëllezërit Batino dhe familjet e tyre.]

Një ditë hyri në Krujë ushtria italiane e përbërë nga një brigadë që kishte qendrën në qytetin e Burrelit. Ata zunë vend në kodrat e Krastës, afër qytetit, në perëndim të tij. Aty hapën llogore dhe i fortifikuan ato. Të nesërmen fluturoi mbi Krujë një aeroplan gjerman, ndoshta për t’i vëzhguar fortifikimet. Nga poshtë ushtarët italianë e gjuajtën me kundërajrorë. Menjëherë avioni ktheu rrugë dhe vazhdoi fluturimin në drejtim të Tiranës. Të nesërmen plasi zjarri i artilerisë gjermane, e cila gjuante si Krastën ashtu dhe qytetin. Banorët filluan të iknin nëpër malet përreth. Kështu bënë edhe izraelitët e strehuar, të cilët u nisën të shoqëruar nga qytetarë miq të armatosur me pushkë të gjata. Bashkë me refugjatë të tjerë natën e parë e kaluan në një fshat që quhej Bret, dhe në një tjetër që quhej Picrragë. Natën e dytë e kaluan në fshatin Vinjollë, thellë në malësi. Edhe pse të tjerët nuk i njihnin, megjithëse ishin të shumtë në numër, fshatarët i pritën me atë bujari që karakterizon mikpritjen e shqiptarit.

Pas një lufte të ashpër, gjermanët zaptuan Krujën. Ata u sollën me ushtarakët italianë me një egërsi të paparë. Ne pamë me sy ushtarë të gjymtuar, të hedhur anës rrugës, që rënkonin nga plagët e rënda që kishin marrë, dhe askush nuk kujdesej për ta. Madje disa ushtarë gjermanë gajaseshin së qeshuri kur i shikonin në atë gjendje.

Pasi zaptuan qytetin, nazistët lajmëruan se beteja kishte marrë fund, se Kruja ishte “çliruar” dhe se banorët mund të ktheheshin pa ndrojtje në qytet. Dhe kështu njerëzit i hynë rrugës për kthim dhe, bashkë me ta, edhe izraelitët. Sapo hynë në qytet, izraelitët u lajmëruan se nazistët kishin pikasur shtëpinë ku ata ishin strehuar, ishin sulur drejt saj, shpërthyen dhomat dhe gjetën mall dhe plaçka. Përveç këtyre gjetën edhe një arkë të madhe plot me libra fetarë hebraikë. Ata sekuestruan çdo gjë, u vunë zjarrin librave dhe filluan t’i kërkonin izraelitët. Ndërkaq, një mik i tyre, Met Ndreu, i shpuri në një shtëpi të veçuar nga qyteti dhe i fshehu aty.15)

Më vonë familjet Batino dhe Kohen shkuan në Tiranë, por u kthyen përsëri në Krujë dhe u strehuan në shtëpinë e Ismail Meçes, ku qëndruan deri në Çlirim. Për njëfarë kohe, një pjesë e këtyre familjeve u strehuan në shtëpinë e Liçinëve në fshatin Luz të Kavajës.

Tri familjet izraelite që banonin në Gjirokastër, Vituli, një pjesë e familjes Batino dhe familja e Matathia e Samuel Kofinës nuk lëvizën nga Gjirokastra. Ndoshta nazistët u besuan fjalëve të doktor Labovitit, por me siguri ata nuk pësuan gjë sepse banonin në mes të lagjeve të qytetit, të rrethuar nga familje vendase dhe sidomos nga vullneti i këtyre familjeve për t’u dalë zot për t’i shpëtuar nga duart e nazistëve. Në fakt këto tri familje shpëtuan pa asnjë humbje.16)

Në Vlorë muajt e fundit të vitit 1943 kaluan me frikë, por pa u vërtetuar ndonjë ngjarje e veçantë për izraelitët. Hallet filluan pas Vitit të Ri, pra në fillim të vitit 1944. Një ditë në fillim të atij viti u shpall në qytet shtetrrethimi: për një ditë të tërë asnjë nuk mund të dilte nga shtëpia. Gjatë asaj nate dhe në orët e para të mëngjesit gjermanët bënë arrestime në masë të qytetarëve vlonjatë. Ata i kapnin në bazë të listave të parapërgatitura dhe i nxirrnin nga shtëpia ashtu siç ishin, përgjumshëm. Disa i morën të veshur me pizhama, të tjerë fare zbathur. Këta njerëz i nisën për në kampet e shfarosjes në Gjermani. Disa nga ata i pushkatuan në Resnjë të Jugosllavisë, në të dalë të qytetit të Ohrit.17) Pas Çlirimit kufomat e tyre qeveria shqiptare i solli në Vlorë. Nga të tjerët shpëtuan fare pak. Nga më shumë se 700 persona të rrëmbyer shpëtuan shumë pak. Ende sot më kujtohet me tmerr ajo ditë kur erdhën në Vlorë mandatet për vdekjen e tyre dhe qyteti u mbush me lajmërime të përzishme. Për ditë të tëra në shtëpitë e këtyre martirëve njerëzia shkonin për t’u bërë ngushëllimet familjeve të tyre.

Por për çudi ndër të arrestuarit nuk kishte asnjë izraelit. Herën e parë kapën Elisaf Avram Ganin, porse kur po e shpinin në vendin ku po grumbullonin të arrestuarit, atë e njohu dikush, i cili ndërhyri dhe e liroi, e futi në një shtëpi ku ndenji derisa kaloi rreziku.18) Duhet theksuar se, me urdhër të të zotit të shtëpisë, dera qëndroi e hapur ditë e natë në dispozicion të izraelitëve, të cilët mund të strehoheshin e fshiheshin sa herë që e ndjenin veten në rrezik. Raste të tilla nuk munguan as më vonë.

Kur erdhi dita e tmerrshme e 4 shkurtit 1944 , në të cilën nazistët masakruan rreth 90 veta të kryeqytetit, ne ishim në Tiranë. Aty ishim edhe me 24 shkurt, kur u shpall shtetrrethimi e njerëzit i mbyllën në shtëpi dhe gjermanët bastisën krejt qytetin. Bashkëpunëtorët dhe veglat e tyre na gjetën brenda në shtëpinë ku banonim, nga ishte krejtësisht e pamundur që të largoheshim me shpejtësi. Ata na morën dokumentet personale dhe na thanë se duhej të venim t’i tërhiqnim pas 2-3 ditësh në një postkomandë që ishte atëherë në Rrugën e Pishës.

Ne nuk shkuam fare, sepse e dinim se po të hynim aty nuk do dilnim më të lirë. Kishim miq që punonin në zyrën e gjendjes civile, të cilët aty për aty na pajisën me letërnjoftim fals, me fotografi e me vulë por pa emër. Secili nga ne e plotësoi letërnjoftimin e vet me emër të sajuar. Unë, Josef Jakoel i biri i Rafaelit, u bëra Isuf Jakupi, i biri i Refatit…

Që ato ditë u shpërndamë prapë. Unë bashkë me motrën shkuam fshehurazi në Kavajë dhe u strehuam në shtëpi të Shyqyri Myrtos.19) Kushëriri im, Abraham Eliasaf Gani, u strehua në fshatin Mukje, ku e dërgoi një mik i quajtur Beqir Qoqja. Para se të shkonte në fshat, Abrahami i dorëzoi Beqirit, që u kishte gjetur një shtëpi pranë të afërmve të vet atje, një shumë të madhe në lekë letër dhe në monedha ari. Këto para Beqiri ia ktheu Abrahamit deri në lekun e fundit sapo ay u kthye në Tiranë pas çlirimit të qytetit.20) Njëri nga ne u kthye në Vlorë dhe tre të tjerë u arrestuan nga nazistët. Këta ishin vëllezërit Rafael dhe Moisi Nesim Levi dhe Nesim Eliasaf Gani.

Për t’i shpëtuar të rinjtë nga dora e nazistëve të moshuarit tanë menduan se mund t’i ndihmonte vetëm një njeri: Eqrem Vlora, i cili ishte asokohe ministër i Tokave të Çliruara (Kosova), dhe mbante lidhje me gjeneralin gjerman Fitzthum. Prandaj i shkuan në shtëpi dhe ia treguan të gjitha me hollësi. Pasi i dëgjoi me kujdes, ai u tha se, të djeshmen, aty ku rrinin ata rrinte famëkeqi komandant i Gestapos për Shqipërinë gjenerali Fitzthum. Ato çaste ai lozte me dorën në xhep dhe andej vinin tinguj metalikë. Kur Eqremi e pyeti ç’ishte ajo zhurmë, gjenerali nxori dorën nga xhepi dhe e kishte plot me monedha ari. Kur Eqremi e pyeti se ku i kishte gjetur ato monedha, ai i tha se po të jesh i zoti edhe në kohë lufte mund të fitosh para të tilla. Kur mbaroi këtë tregim Eqremi e hodhi fjalën gjetiu dhe priti reagimin e dy dëgjuesve të tij. Këta e kuptuan fare mirë dhe, me fjalë të tilla të tërthorta, iu lutën Eqremit që të ndërmjetësonte që paratë e arta të gjeneralit të shtoheshin. Ai u tha të mos bëheshin merak dhe të shkonin e të prisnin në Vlorë lajme të reja. Ndërkaq të burgosurit i dërguan në rrugë klandestine një letër vëllait të tyre, Josef (Pepe) Levi, në të cilën i thoshnin që u pa puna e tyre, por të merreshin masa për t’i shpëtuar izraelitët e tjerë dhe pjesën tjetër të familjes nga rreziku nazist. Pas disa ditësh erdhën në Vlorë dy të dërguar të Fitzthumit. Njëri ishte famëkeqi Amster, izraelit, vegël e Gestapos dhe armik i betuar i hebrenjve të Prishtinës, tjetri një izraelit i moshuar, i cili ishte vënë në shërbim të nazistëve vetëm sepse i kishte hyrë tmerri në palcë.

Këta dy “të dërguar” njoftuan ultimatumin e nazistit: kaq para flori për lirimin e këtyre të rinjve dhe kaq për mundimin e tyre. Dhe u dhanë 10 ditë afat, ndryshe të rinjtë… Kur i pyetën se ç’garanci kishin se pas derdhjes së të hollave të rinjtë do të liroheshin, ata u përgjigjën se garanci ishte vetëm fjala e gjermanëve… Me kaq e mbyllën dhe shkuan e ikën. Erdhën ditën e caktuar, morën aq sa kishin kërkuar, pyetën se ku t’i sillnin djemtë dhe ikën prapë. Mund të duket e habitshme, por djemtë i liruan dhe i shpunë atje ku u kishin thënë të moshuarit tanë, Mateo Matathia dhe Rafael Jakoel.21) Vështirë është të shpjegohet kjo “korrektësi” e nazistëve, të cilët nuk i kishin zakon sjellje të tilla. Po ja, kështu ndodhi.

Afërsisht në atë kohë izraelitët e Vlorës kaluan edhe një tmerr tjetër. Ngjitur me shtëpitë e Josef (Pepe) Levit gjermanët kishin rekuizuar shtëpinë e dëshmorit Lef Sallata. Pa ditur se aty pranë banonte një familje izraelite, një ditë ata dërguan një ushtar, me lutje që të zotët e shtëpisë t’u jepnin hua disa gota pijesh. Të nesërmen gotat i kthyen përsëri. Pa kaluar java ata dërguan përsëri ushtarin me urdhër të një oficeri madhor që tek ai të paraqitej Pepe Levi. Vetëkuptohej se ky urdhër nuk ishte për të mirë, prandaj izraelitët u tronditën. Pepja shkoi. E pritën dy oficerë, njëri në këmbë dhe tjetri i ulur në kolltuk. I pari i foli Pepes frëngjisht dhe, pa e zgjatur, i kërkoi që të bëhej informator i nazistëve. Kërkonin “vetëm” që ai t’u raportonte atyre gjithçka që flitej në qytet, kush ishte i përfshirë në Luftën Çlirimtare dhe informacione të tjera “të thjeshta”. Aty për aty Pepja tha se nuk i kënaqte dot, sepse ai ishte njeri që shkonte nga dyqani në shtëpi dhe nga shtëpia në dyqan. Mirëpo ata i dhanë afat të mendohej mirë, sepse ndryshe…

Çështja u bisedua me të gjithë pjestarët e bashkësisë izraelite që ato ditë ishin ende në Vlorë dhe të gjithë miratuan sjelljen e Pepes. Pavarësisht nga ç’mund t’u punonin nazistët izraelitëve, këta kurrë nuk do t’i ngulnin thikën në shpinë atij populli në mes të të cilit kishin 100 vjet që po jetonin, të dashur e respektuar, aq më tepër kur ky popull po i ruante dhe po i mbronte duke vënë në rrezik edhe jetën.

Ditën e caktuar në shtëpinë e Pepes ishin mbledhur disa izraelitë dhe rrinin si në një shtëpi ku kishte trokitur vdekja. Kur erdhi ora, Pepe u la amanet atyre gruan dhe vajzën e tij të mitur, pesëvjeçare. U puth e u përqafua me të gjithë dhe u nis sikur po shkonte drejt vdekjes. Atë e pritën në të njëjtën dhomë po ata dy oficerë gjermanë të herës së mëparshme. Kur e pyetën çfarë kishte vendosur, Pepja u përsëriti atë që u kish thënë herën tjetër. Kur oficeri që fliste me Pepen ia përktheu këto fjalë oficerit tjetër, ky u tërbua nga inati dhe pyeti a e dinte ky “çifut” kush ishin ata? Pepja, që e kuptonte disi gjermanishten, i tha fjalë për fjalë që e dinte se ishte përpara dy oficerëve gjermanë dhe se i bënte thirrje nderit të tyre si oficerë që të mos i binin në qafë një njeriu si ai që asnjëherë s’kishte dëmtuar asnjeri dhe të mos i kërkonin gjëra që ishin krejt të papranueshme për ndërgjegjen e tij. Unë prapë nuk e shpjegoj dot si ndodhi, por gjermanët e lanë të ikte. Izraelitët që po prisnin me ankth në shtëpinë e Pepes nuk u besonin syve kur e panë atë të kthehej i zbehtë si i vdekur, por i gjallë dhe i lirë. Që atë ditë, kurdoherë që një nga oficerët gjermanë takonte rrugës Pepen, e nderonte atë ushtarakisht duke përplasur takat e çizmeve. S’është dhe kaq keq kur një oficer i racës eprore i sillej në këtë mënyrë një “çifuti të fëlliqur”.22)

Pak kohë më vonë gjermanët filluan nga puna për t’i larë hesapet me izraelitët e Vlorës. Ata vunë në qarkullim një fletushkë me titull “Çudi me Zotin”, që kishte qarkulluar edhe në qytete të tjera. Në këtë fletushkë, ata çuditeshin me Zotin që kishte shpallur si “popull të zgjedhur” këtë popull maskarenjsh, fajdexhinjsh, bolshevikësh etj. si këto. Pas kësaj, ata me kërcënime e premtime nxitën disa të burgosur ordinerë të burgut të Vlorës dhe këta nxorën një “trakt”, ku shkruhej se nuk ishte e tolerueshme që të kishte ende izraelitë që vazhdonin spekullimet e tyre armiqësore në një kohë që Europa po i lante hesapet me njerëz si ata. Këtë trakt e lexuan shumë veta, e lexuan edhe izraelitët e Vlorës, e lexuan edhe shumë banorë të qytetit. Disa nga këta njerëz nga paria e qytetit u mblodhën në prefekturë dhe e biseduan çështjen me prefektin, fjala e të cilit asokohe dëgjohej shumë nga nazistët. Prefekti ishte Vizhdan Risilia. Ata që e shtruan çështjen ishin Qamil Xhyheri dhe Muhedin Haxhiu, bir i udhëheqësit të shquar të luftës së Vlorës kundër italianëve, Osman Haxhiu. Në ato e sipër përpara godinës së prefekturës kaluan dy izraelitë, Mateo Matathia dhe Pepe Levi, kokëulur dhe të helmuar. Ata që ishin mbledhur në prefekturë dërguan një njeri që i ftoi të shkonin te prefekti. Aty izraelitët dëgjuan Qamilin dhe Muhedinin që i thanë Vizhdanit që “do të ishte më mirë për ne që t’i shikonim me sytë tona gratë, motrat dhe bijat tona të çnderohen nga nazistët sesa të lejojmë që t’u bëhej turpi e të pritej në besë miku, që t’u dëmtohej qoftë edhe një qime floku vëllezërve të tyre izraelitë…” Ata u shprehën tekstualisht me këto fjalë.23)

Prefekti, që ishte i predispozuar që t’i ndihmonte izraelitët, premtoi se nga ana e tij nuk do të linte asnjë përpjekje pa bërë në favor të izraelitëve, por tha gjithashtu se gjermani gjerman është dhe ata e dëgjonin atë deri në njëfarë pike, por në fund të fundit ata bënin si t’u thoshte koka. Kështu që i këshilloi që njëkohësisht të ndërhynin edhe pranë qeverisë në Tiranë dhe të kërkonin edhe përkrahjen e saj. Mateo Matathia dhe Rafaeli Jakoeli u nisën për në Tiranë… Shkuan dhe u takuan në shtëpinë e tij me Behxhet Shapatin, që atëherë ishte kryetar i komunitetit mysliman shqiptar.

Pasi i dëgjoi ai u premtoi se do të ndërhynte pranë autoriteteve të larta shqiptare në favor të izraelitëve. Ndërkaq u tha të mos iknin nga shtëpia e tij, por ta kalonin natën aty, sepse nuk dihej ç’mund të ndodhte po të shkonin nëpër hotele dhe t’i pikasin nazistët. Të nesërmen Bexhet Shapati u takua me Mehdi Frashërin, që asokohe ishte një nga katër anëtarët e Këshillit të Regjencës. Ky u tha izraelitëve të shkonin pas dy ditësh të takoheshin me Ministrin e Punëve të Brendshme që në atë kohë ishte Xhafer Deva. Izraelitët e dinin se kush ishte ky Xhafer Deva, (i edukuar me të ashtuquajturën, “deutsche-kultur”, bashkëpunëtor me nazistët), armik i izraelitëve, (i njohur për ashpërsinë dhe kasaphanën e 4 shkurtit), dhe patën përshtypjen se po i dërgonin në gojën e ujkut.

Ditën e caktuar Mateo dhe Rafaeli shkuan në takim. Xhafer Deva i priti mirë, i dëgjoi me kujdes dhe u tha se gjermanët kishin kërkuar prej kohe nga autoritetet shqiptare që t’u dorëzonin izraelitët, por qeveria shqiptare kurrsesi nuk kishte pranuar (dhe e kishte konsideruar këtë si ndërhyrje në punët e brendëshme). Dhe Xhaferi vazhdoi duke thënë se sa të ishte në fuqi kjo qeveri izraelitët nuk duhesh të trembeshin, por kur qeveria do të mendonte të shpëtonte kokën e saj edhe izraelitët duhet të mendonin të shpëtonin kokën e tyre.24)

Para pranverës së atij viti gjermanët bënë një operacion në Malësinë e Shëngjergjit të Tiranës dhe në operacion e sipër kapën doktor Kalmarin, i cili kishte kërkuar nga qeveria të emërohej atje mjek i zonës. Por atë e shpëtoi Fuat Dibra, i cili ishte edhe ai një nga anëtarët e Këshillit të Regjencës dhe pacient i doktor Kalmarit.25)

Aty nga vera e vitit 1944 unë dhe motra vazhdonim të rrinim të fshehur në shtëpinë e Shyqyri Myrtos në Kavajë. Një natë erdhën aty nazistët dhe filluan t’i bien derës me kondak të pushkës dhe ulërinin që të hapej dera. Menduam se dikush do të kishte spiunuar. Por të zotët e shtëpisë nuk e hapën derën derisa mua më morën derë më derë dhe më fshehën në një shtëpi tjetër. Pastaj hapën derën e shtëpisë. Nazistët e kontrolluan atë, por pa rezultat. Motra ime nuk lëvizi nga shtëpia dhe qëndroi bashkë me gratë e shtëpisë e veshur si kavajase.26)

Pastaj erdhi rreziku i fundit. Nazistët kishin përgatitur listat e izraelitëve të qytetit të Vlorës dhe mendonin t’i arrestonin ata në agim të asaj dite që do të largoheshin. Për fatin tonë partizanët kishin zbritur qysh në mbrëmje në kodrat e Kuzbabasë dhe të Budakut dhe ja filluan vallen dhe këngës, ashtu siç e kishin bërë zakon në prag të shpërthimit të sulmit. Mesa duket, për të shpëtuar nga humbjet e tjera në vend që të niseshin në mëngjes, nazistët ikën aty nga mesnata. Kështu që izraelitët e Vlorës shpëtuan nga ky rrezik.

Siç dihet, Vlora u çlirua më përpara se Kavaja. Para çlirimit të Kavajës, në kohën që gjermanët po largoheshin, ata qëndruan një natë në qytet për të marrë veten nga sa kishin pësuar në Peqin nga sulmet e partizanëve. Para se të largoheshin lanë në pazarin e qytetit një makinë me brenda një ushtar të vrarë. Duke mos ditur si qëndronte puna, qyteti u alarmua dhe njerëzit po niseshin për të shkuar në fshatrat e zonës së lirë. Më përpara se të mendonin për fëmijët e tyre, të zotët e shtëpisë u kujdesën që t’i shpëtonin dy izraelitët që strehoheshin aty, mua dhe motrën time. U vendos që të shkonim në Vlorën e çliruar. Kështu fshehurazi u gjend një qiraxhi me kafshët e tij, ngarkuam ato pak gjëra që kishim dhe u nisëm. Natën e parë e kaluam në fshatin Ballute, tek një mik i Osman Dakës. Të nesërmen, në kohën që po shkonim në drejtim të Vilë Bashtovës, aty ku lumi Shkumbin derdhet në det, disa avionë britanikë filluan t’i mitralonin kolonat gjermane që po tërhiqeshin.

Pak më vonë u dëgjuan disa plasje të fuqishme. Nazistët po hidhnin në erë urën e madhe të Rrogozhinës. Shkumbinin e kaluam me disa trape të vegjël si govata, kurse kuajt i tërhiqnim nga kapistra. Kështu kaluam në zonën e çliruar, ku u takuam me partizanët dhe u përqafuam me ta. Kishim shpëtuar.27)

*
* *

Ka njerëz që përpiqen të njollosin me shpifje të ulëta qëndrimin fisnik dhe burrëror që mbajti populli shqiptar karshi izraelitëve duke i shpëtuar ata nga duart e nazistëve. Këta njerëz thonë se ky qëndrim i shqiptarëve karshi izraelitëve ka qenë i diktuar nga interesi, sepse izraelitët kishin para që të pagonin përkrahjen që u jepej. Nuk përjashtohet fakti që ndonjë izraelit të ketë pasur para, por këtu nuk është fjala për t’i përballuar nevojat jetësore të një periudhe të shkurtër kohe. Këtu është fjala për muaj e vite me radhë. Më shpesh këta emigrantë izraelitë të ikur me ngut dhe në rrethana tragjike nga vendi i tyre kanë ardhur në Shqipëri vetëm me rrobat e trupit. Kurdoherë që ishte e mundur ata punonin që të nxirrnin kotheren e bukës. Kishte izraelitë që në kohën e pushtimit italian punonin si fotografë, të tjerët merreshin me tregti ambulante, dikush tjetër punonte si çirak e kështu e me radhë. Po kur e shkelën nazistët vendin, u pre çdo mundësi pune, sepse izraelitëve u desh të fshiheshin në qytete e fshatra, ku rrinin mbyllur që të mos binin në dorë të armikut gjakatar. Ka dokumente që provojnë gjendjen ekonomike të tyre të dobët. Në kohën kur disa emigrantë izraelitë hynë në Shqipëri, janë mbajtur procesverbale nga autoritetet kufitare. Në to shkruhet se, përveç rrobave të trupit, ata nuk kishin asgjë tjetër.

Prefektura e Durrësit më 5 korrik 1943 njoftonte Drejtorinë e Përgjithshme të Policisë se katër familje izraelite që duhej të dërgoheshin nga Kruja në Lushnjë nuk kishin as me se t’i paguanin shpenzimet e udhëtimit. Disa emigrantë izraelitë të ardhur nga Prishtina, nga Shkupi etj., u trajtuan si refugjatë dhe atyre u është akorduar një kuotë ditore për ushqim. Edhe më keq paraqitej gjendja e atyre izraelitëve që u arratisën nga shtetet fqinj. Disa prej tyre u detyruan t’i kërkojnë Ministrisë së Punëve të Brendshme që t’i lejonte të shkonin në Tiranë për të shitur plaçka shtëpiake për të përballuar ushqimin ditor.

Përkundrazi, ka shumë raste kur shqiptarët jo vetëm që nuk kërkuan shpërblime, por as që i pranuan ato. Po ashtu ka raste që shqiptarët kthyen të paprekura sendet me vlerë që izraelitët u kishin besuar kur po bëheshin gati të arratiseshin fshatrave. Më sipër përmenda rastin e Avram Eliasaf Ganiut, të cilit Beqir Qoqja ia ktheu paratë letër e flori që ai i kishte besuar në prag të daljes në ilegalitet. Po ashtu ndodhi edhe me Nadire Bixhiun, e cila ruajti dhe ktheu të paprekura sendet që i kishin besuar izraelitët. Por ka edhe më.

Edhe çamët shqiptarë janë. Jetonte në Çamëri bashkë me familjen e tij izraeliti Haim David, i cili merrej me tregti. Kur puna u shtrëngua, Haimi mendoi që ishte më mirë që të shkonte familjarisht në Janinë. Përpara se të nisej, i besoi disa plaçka të vyera mikut të tij, Haxhi Mulla Deliu. Haimi u internua me gjithë familje dhe nuk u kthye më nga internimi. Por Haxhiu e dinte se Haimi kishte në Vlorë një vajzë të martuar, Zhaneta Solomoni. Sapo u krijuan kushtet Haxhiu i solli plaçkat në Vlorë dhe ia dorëzoi asaj.28)

Një rast si ky ndodhi dhe në Athinë. Para se të fshihej, izraeliti vlonjat Samuel Matathia i besoi mikut të tij të vjetër familjar, avokatit të mirënjohur Vangjel Qirko, sendet me vlerë që kishte. Më vonë Samuelin e morën me gjithë gruan e tij, Sarina, dhe asnjë nga këta nuk u kthye më. Pas çlirimit, Vangjeli u dorëzoi dy djemve të Samuelit sendet që u kishte besuar i ati i tyre.29)

Siç thamë, në Vlorë prefekt ishte për një kohë Vizhdan Risilia, njeri që i shkonte shumë fjala te gjermanët. Ai kishte luajtur rol me rëndësi në shpëtimin e izraelitëve të Vlorës dhe ishte e natyrshme që këta të ushqenin mirënjohje karshi tij. Kohë më parë në një dyqan izraelit kishin ardhur gratë e familjes së Vizhdanit për të blerë stofa për një pajë. Disa ditë më vonë Vizhdani erdhi në atë dyqan dhe kërkoi t’i paraqitej llogaria për ta likuiduar atë. Por një nga pronarët e dyqanit, Pepe Levi, i tha se pagesa nuk ishte problem dhe se puna priste. Dhe po ky Vizhdan, që kishte në dorë t’u punonte izraelitëve të njëqind të këqijat, për herë të parë u nxeh dhe foli kështu: “Shiko Pepe Levi, të kam pasur dhe të kam mik, dhe më duket se këtë ta tregova me fakte. Por, nëse e mendon se e bëra për para, gabohesh. Më nxirr llogarinë, ndryshe do të bëhem armik.” Dhe e shleu detyrimin deri në qindarkën e fundit.

Si shpjegohet, pra, qëndrimi që ka mbajtur populli shqiptar me izraelitët e “tij”? Shqiptari e ka të rrënjosur thellë ndjenjën e mikpritjes dhe të besës. “Po të hini miku në shtëpi, gjak me të pas do t’i thuash “mirë se erdhe”. Kështu porosit neni 620 i Kanunit të Lekë Dukagjinit, që ka qenë kushtetutë e vërtetë shqiptare. Ky është qëndrimi që duhet mbajtur edhe me armikun. Merret me mend ç’qëndrim duhet mbajtur me atë që të vjen si mik dhe të kërkon ndihmë për të shpëtuar kokën nga armiqtë. “Shpia e shqiptarit ashtë e Zotit dhe e mikut”, kështu porosit neni 602 i po atij kanuni.

Këto përmend shkrimtari i madh shqiptar Ismail Kadareja në veprën e tij “Eskili, ky humbës i madh” kur trajton ndjenjën i mikpritjes dhe të besës së popullit shqiptar.

Përçarja racore, fetare dhe kombëtare ka qenë mjet i përdorur nga armiqtë gjatë shekujve për t’i përçarë shqiptarët. Por shqiptarët nuk kanë rënë në kurthet e tij. Ai të tjerët i ka quajtur si veten, pavarësisht nga feja, raca, kombësia apo mendimi politik. Këto janë ndjenja të rrënjosura prej shekujsh në shpirtin e tij dhe që aty ia ka formuar më tej lëvizja madhështore e Rilindjes. “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Kushdo që ka jetuar në këtë truall, qoftë edhe i huaj këtu është pritur e trajtuar nga shqiptari si mik.

Historia na jep plot shembuj për qëndrimin e shqiptarit karshi të huajit. Shembull i gjallë janë italianët që mbetën në Vlorë pas Luftës së Parë Botërore. Ata ishin aty në vitin 1920, kur shqiptarët hynë në luftë kundër italianëve për të çliruar Vlorën nga pushtimi i ushtrisë së tyre. Por vlonjatët as u hakmorën dhe as i trajtuan keq, përkundrazi i lanë të jetonin në mes tyre.

Kështu ndodhi edhe në vitin 1943. Më 7 prill 1939 Italia fashiste shkeli Shqipërinë, e shkretoi dhe e dogji me operacione ushtarake. Shqiptarët kishin arsye që të hakmerreshin kundër tyre.

Megjithatë, kur në shtator 1943 ushtria italiane dorëzoi armët, ata që ranë në dorë të shqiptarëve gjetën ndihmë, përkrahje dhe strehim derisa erdhi koha të ktheheshin në shtëpitë e tyre.

Kurdoherë Shqipëria është zgjedhur nga shumë të huaj si vend me popull të frymëzuar me ndjenja fisnike, të besës dhe të mikpritjes. Profesor Fejzi Hoxha, në veprën e tij “Zhvillimi i mjekësisë në Shqipëri” thotë: “Më 1848 shumë mjekë italianë, të trembur nga luftërat e revolucionit që zhvillohej në vendin e tyre… erdhën në vendin tonë. “Dhe më poshtë: “Disa vjet më vonë aty rreth viteve 1860-1861, kur në Itali zhvilloheshin luftërat për bashkimin e vendit, të tjerë mjekë italianë erdhën e kërkuan strehim në Shqipëri”. “Rreth vitit 1870, kur mbreti i Italisë pushtoi Romën, disa mjekë u arratisën nga Italia dhe një pjesë e tyre u vendosën në Shqipëri…” I tillë është populli shqiptar.

*
* *

Ne, izraelitët e Shqipërisë, ata që erdhën këtu për të shpëtuar jetën e tyre dhe izraelitët e mbarë botës, jemi dëshmitarë të shpëtimit të izraelitëve që u ndodhën në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore. Kur qytetërimi po njollosej dhe po merrej nëpër këmbë me sadizëm nga barbarët më gjakatarë të historisë njerëzore, këtu po shtjellohej kjo ngjarje që është epope. Shqipëria, ky vend “me katër gurë”, siç e kishte quajtur një mbret që nuk ngurroi të dërgonte trupat e tij për ta dhunuar, po i jepte Europës dhe botës një shembull që nuk do të harrohet kurrë.

[Nga ana tjetër shumë prej izraelitëve të ardhur në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore dolën malit dhe u bashkuan me forcat liridashëse antifashiste shqiptare. Ata bënin pjesë në formacionet antifashiste dhe luftuan me armë në dorë kundër pushtuesit të urryer nazist gjerman. Nëntë prej tyre dhanë jetën për çlirimin e Shqipërisë dhe u është dhënë Statusi i Dëshmorit që shpreh faktin se shqiptarët strehuan dhe shpëtuan hebrenjtë, por edhe hebrenjtë dhanë jetën për çlirimin e Shqipërisë.

Emrat e tyre janë:

1. David Jehuda Kohen; 2. Jakov Avramoviç; 3. Josef Solomon Konforti; 4. Josef Davis Bivas; 5. Zhak (Isak) Emanuel Ruben; 6. Leo Tyjeri; 7. Jakov Josef Bahar; 8. Baruh Isak Baruh; 9. Dario Zhak Arditi.

Emrat e këtyre dëshmorëve të atdheut sot gjënden në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë, në stendën e hebrenjve e cila ndodhet në pavijonin e Luftës Nacional Çlirimtare].

Ne izraelitët e Shqipërisë shpëtuam nga tmerri i përndjekjes naziste, por njerëzit tanë të panumërt, që u ndodhën në vende të tjera, mbetën në kampet e shfarosjes të bërë hi në furrat e krematoriumeve.

Në muajt e parë të vitit 1944, kur furia naziste ishte në kulmin e saj, erdhën dhe shpëtuan në Shqipëri tri familje tona nga Greqia. Por këtë fat nuk e patën qindra e qindra njerëz të familjeve tona që banonin në vende të ndryshme të botës dhe Europës dhe veçanërisht në Greqi. Ndër të tjera, në bashkësitë e Janinës dhe të Korfuzit izraelitët e Shqipërisë kanë pasur të afërmit e tyre. Nuk ka familje izraelite të Shqipërisë që të mos ketë pasur humbje në njerëz në këtë holokaust të popullit izraelit. Vështirë është të radhiten familjet që pësuan humbje të tilla. Por ka disa shembuj që përshkruajnë mirë madhësinë e tragjedisë që na preku edhe ne, izraelitët e Shqipërisë. Familja e Zhaneta Haim Solomonit ishte e përbërë nga 28 frymë: nga këta shpëtuan vetëm dy. Po ashtu ndodhi me familjen e Zoi Solomonit, e cila humbi njëherësh 18 veta.

Humbën në këtë humnerë disa vajza izraelite shqiptare të martuara në Korfuz. Ishte Eftihia Rafael Matathia (Jakoel), 25 vjeçe, e cila humbi së bashku me burrin dhe dy fëmijët e saj, Nison 5 vjeç dhe Linon 2 vjeç. Humbi Fortunata, e bija e Biro Kantozit, bashkë me burrin, Isak Mizan, dhe fëmijën e tyre. Humbi motra e Baruh Levit, Eftihia, bashkë me burrin dhe fëmijën e sapolindur, Ester. Përveç Eftihisë, motrës sime, ne të familjes humbëm xhaxhanë Simantov bashkë me gruan dhe dy fëmijë të mitur, vajzën 7 vjeç dhe djalin 6 vjeç. Humbëm dajën Samuel Matathia tok me gruan e tij, Sarina. Ai ishte jo vetëm nderi i familjes, por edhe i tërë bashkësisë. Humbi edhe Eftihia, e motra e Baruh Levit. Dhe vargu mund të vazhdojë pa mbarim.

E vetmja që shpëtoi nga vajzat tona të martuara në Greqi ka qenë Fortunia, e bija e Ilia Vitulit nga bashkësia izraelita e Gjirokastrës. [Në njërën nga llërat e krahut kishte të damkosur numrin si e internuar në kampin e përqëndrimit dhe kur na rrëfente ç’kish hequr, ne e dëgjonim të tmerruar. Në atë ferr ajo humbi bashkëshortin e saj].

Mandatet për humbjen e tyre erdhën fillimisht të mjegullta. Ato shoqëroheshin me hollësi të pabesueshme, të cilat nuk lejonin të ndjehej dhimbja në tërë madhësinë e saj. Thuhej se i kishin transportuar me tren nga njëri cep i Europës tek tjetri, të mbyllur si kafshë nëpër vagona, se i kishin kaluar nga dhomat e shfarosjes, ku u vranë me gazra, fjalë e fundit e teknikës kimike gjermane.

Flitej se kufomat i digjnin në furra, se hiri dërgohej në Gjermani për t’u përdorur si pleh kimik. U fol për eksperimente të bëra në njerëz të gjallë. U fol për abazhure të ndërtuara me lëkurë njeriu.

Para këtyre hollësive njerëzit mbeteshin të shtangur dhe nënat nuk mund të derdhin asnjë lot. Pastaj erdhën pamjet. Fotografi togjesh me kufoma njerëzore të hedhura njëra mbi tjetrën, ku duar e koka, këmbë e trupa njerëzore formonin një të tërë. Erdhën fotografi që tregonin oxhaqe nga ku dilte tym i zi, tym i shkaktuar nga djegia e njeriut. Duke i parë, të dukej sikur ndjeje erën e mishit të djegur.

Ndërgjegja e njeriut nuk mund t’i pranonte dot ngjarje të tilla, prandaj nuk i besonte. Prindërit thoshin se nuk kishte mundësi që fëmijët e tyre të kishin vdekur në të tillë mënyra çnjerëzore.

Prandaj nuk e pranonin vdekjen e tyre dhe vazhdonin të shpresonin se lajme të tilla ishin pjellë e fantazive të sëmura.

Por thellë në zemrat e tyre dhembja i brente dhe dalëngadalë shpresës ia zinte vendin realiteti i zi. Mua më kujtohet një ngjarje që ndodhi në shtëpinë tonë. Për njëzetepesë vjet me radhë në shtëpi nuk u fol fare për motrën dhe për fëmijët e saj të mitur, të zhdukur. Erdhi dita e vdekjes së babait tonë. Ky ishte njeri i fortë dhe i mbyllur, i matur në gëzime e hidhërime. Por kur erdhi çasti i fundit e pashë si nxorri nga mbulesa dorën e nderur si për të shtrënguar një dorë tjetër. Në fytyrë i shkëlqeu një buzëqeshje prej fëmije, e ëmbël dhe e lumtur. Dhe dëgjova që i fliste së bijës: “Moj Eftihi, moj bijë e babait, ç’u bëre kaq kohë. Si nuk na dërgove edhe një fjalë që të na qetësoje”. Unë u hodha dhe i zura dorën, ja shtrëngova dhe i thashë: “Luftë ka qenë baba”. “Mirë moj bijë, shyqyr që na erdhe shëndoshë. Të shkuara të harruara”. Dhe pas pak dha shpirt.

Kështu kanë dhembur dhe kanë vuajtur mijëra e mijëra njerëz të tjerë dhe nuk na dilnin lotët kur matnim vuajtjet e një populli të tërë. “S’të qaj dot bijë e mëmës”, thoshte hera herës nëna ime, “sepse kam frikë se mos fyej nënat e tjera që pësuan atë që pësova unë”.

* * *

Ndofta do dukej e çuditshme që, duke shkruar historinë e izraelitëve të Shqipërisë, të merrem, me një izraelit austriak. Por ja çfarë shkruhet për të në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar “Jokl Norbert (1877-1942). Gjuhëtar Austriak, indoEuropianist që ja kushtoi tërë jetën e tij studimit të gjuhës shqipe.

….. Në punimet e Norbert Joklit u trajtuan me thellësi rreptësi shkencore e objektivitet çështje të rëndësishme të historisë së jashtme e të brendëshme të gjuhës shqipe, në veçanti gjurmimi i burimit të gjuhës shqipe.

…. Mbrojti autoktoninë e shqiptarëve, po duke e vendosur djepin e parë të tyre në Dardaninë e lashtë, Kosova e sotme.

…. Me pushtimin e Austrisë nga nazizmi gjerman më 1939, u përndoq, u dërgua në një kamp përqendrimi, ku dhe vdiq.”

Edhe pse nuk bënte pjesë në bashkësinë izraelite të Shqipërisë, unë besoj se është detyra jonë të kujtojmë figurën e tij, sepse ai bëri për popullin shqiptar atë që pak të huaj të tjerë kanë bërë.

Unë ia drejtoj mendimin tim plotë respekt dhe mirënjohje këtij personaliteti të shquar. Sikur ta parandiente, ai, me punën e tij ka falënderuar paraprakisht popullin bujar shqiptar për atë që do të bënte në një të ardhme të afërt për t’i mbrojtur vëllezërit të gjakut izraelit.

*
* *

Kohë më parë kam lexuar dhe përkthyer në gjuhën shqipe historinë e kampit të shfarosjes të Treblinkës. (Zhan Fransua Stanier: Treblinka). Libri tregon historinë plot vuajtje të shfarosjes të izraelitëve të Vilnias e më pas të Polonisë dhe të vendeve të ndryshme të Europës. Është një varg episodesh të panumërta, dhe secili mund të shërbejë si bazë për një roman më vete.

Midis këtyre ngjarjeve më la mbresa të thella tregimi i odisesë të një çifti të sapomartuar të rinjsh izraelitë polakë. Dy bashkëshortët u arratisën për të shpëtuar nga kthetrat naziste, rravguan pa ndërprerje e plot me shqetësim. Edhe banorët e fshatrave të humbura në thellësi të pyjeve i dëbonin sapo mësonin që ishin izraelitë. Një ditë, një fshatar i atyre viseve, duke i dëbuar u sugjeroi që mund të gjenin prehje vetëm në kampin e Treblinkës. Të shkrehur e të dëshpëruar dy të rinjtë u paraqitën në dyert e asaj skëterre, u treguan rojeve kush ishin dhe këta i arrestuan dhe aty për aty i pushkatuan. Ranë duke u mbajtur për dore.

Duke lexuar këtë tregim më lindi befas mendimi që të krahasoj qëndrimin e këtyre fshatarëve me qëndrimin e mbajtur nga shqiptarët. Ndofta edhe kjo ka qenë një nga shkaqet që më nxitën që ta shkruaj historinë tonë, të izraelitëve të Shqipërisë.

*
* *

Unë nuk jam shkrimtar dhe as historian. I mblodha këto të dhëna aq sa munda dhe i hodha në letër duke ditur se të tilla episode si ato që tregohen këtu ka të panumërta. I shkrova me sinqeritet e me dhembje dhe po me këto ndjenja po e mbyll.

Jam krenar që në dejet e mia rrjedh gjaku i stërmunduar i Abrahamit, Isakut dhe Jakovit. Jam po aq krenar që linda, u rrita, punova dhe u mplaka në gji të popullit shpirtmadh shqiptar dhe fisnik.

Duke mbaruar po ndahem nga ty lexues, shqiptar qofsh apo izraelit dhe të përshëndes me fjalën e bukur izraelite “shalom” që do të thotë paqe, duke sjellur njëkohësisht pëllëmbën e dorës së djathtë në gjoks, afër zemrës ashtu siç bën Biri i Shqipes kur të thotë: “Shpia asht e zotit dhe e mikut. Hyre vëlla! mik të kam përjetë.”

JOKL Norbert (1877-1942). Gjuhëtar austriak, indoEuropianist, që ia kushtoi tërë jetën e tij studimit të gjuhës shqipe.

Punoi si bibliotekar në bibliotekën e Universit të Vjenës, duke dhënë njëkohësisht mësim si pedagog i jashtëm për shqipen, baltishten etj. Me pushtimin e Austrisë nga nazizmi gjerman më 1939, u përndoq, u dërgua në një kamp përqendrimi, ku edhe vdiq.

Lëvroi fusha të ndryshme të gjuhësisë shqipe, në radhë të parë studimet etimologjike e fjalëformimin, marrëdhëniet e shqipes me gjuhë të tjera, fonetikën e morfologjinë historike të saj. Si vëllim më vete arriti të botonte vetëm: Studime për etimologjinë dhe fjalëformimin e shqipes (1911), dhe Gjurmime gjuhësore e historike-kulturore nga lëmi i shqipes (1923). Hartoi studime të shumta, që u botuan në përmbledhje e organe shkencore të ndryshme, disa edhe pas vdekjes. Mbajti për më se një të katërt shekulli (1916-1940) rubrikën e bibliografisë për gjuhën shqipe në organin vjetor ndërkombëtar “Indogermanisches Jahrbuch”.

Në punimet e N. J. u trajtuan me thellësi, rreptësi shkencore e objektivitet çështje të rëndësishme të historisë së jashtme e të brendshme të gjuhës shqipe, në veçanti gjurmimi i burimit të gjuhës shqipe. Ai dha vështrime të ngjeshura të ilirishtes, trakishtes e shqipes, shqyrtoi marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e lashta jogreke të Ballkanit dhe shtjelloi tezën e tij të prejardhjes së gjuhës shqipe, duke u përpjekur të bëjë një sintezë të tezave ilire e trake. Mbrojti autoktoninë e shqiptarëve, po duke e vendosur djepin e parë të tyre në Dardaninë e lashtë, Kosova e sotme.

Duke ecur në rrugën e hapur nga H. Pedersen (shih), në studimin e shqipes N.J. i kushtoi vëmendjen më të madhe elementit vendës, në radhë të parë elementit trashëgimor indoEuropian. Ai i çoi mjaft përpara gjurmimet etimologjike shqiptare. Me to u hodh dritë e qartë mbi shumë fjalë të shqipes, u rishikuan mjaft etimologji, duke u provuar karakteri vendës i mjaft elementeve të mbajtura si huazime. Vdekja tragjike nuk e la N.J. t’i përqendronte arritjet e tij në vepra madhore përgjithësuese.

Josef Rafael Jakoel

Lindi në Vlorë në vitin 1922. Është bir i Rafaelit dhe i Sandrës Matathia.

Shkollën fillore e kreu në Vlorë dhe të mesmen në Institutin Teknik Tregëtar Italian në Korfuz. Studimet universitare i mbaroi në Universitetin e Tiranës.

Ka punuar si financier, pedagog në shkolla bujqësore dhe pedagog në fakultetin e agronomisë të Institutit të Lartë Bujqësor të Tiranës.

Qysh nga viti 1982 është në pension.

Shënime për kapitullin “Bashkësitë izraelite në Shqipëri që nga kohët e lashta deri në prag të shekullit XVIII

1). – Apollodori, Biblioteca, III, 39, faqe 11.
2). – Scymni, Orbis Descriptio, v. 437.
3). – Straboni: Geografica, VII, 321.
4). – Shtipçeviç. Ilirët. Prishtinë 1980 faqe 46.
5). – Bonfante. Who were the Philistines? në “American Journal of Archaelogy, vol. 50 (1946) faqe 251 etl.
6). – Josephus Flavius “Histoires des Juifs”, shkruar me titull “Antiquités Judaiques, Paris 1600, Tome premier, Chapitre V faqe 477
7). – Gazeta “Israelitische vollentilalt fur di Shvarc 20.IV.1990.
8). – Selim Islami dhe Kristo Frashëri: Historia e Shqipërisë, vëllim i parë, Tiranë 1959, faqe 123.
9). – Engjëll Koliqi. Bisedë radiofonike e datës 20.8.1990 nga Radio Vatikani.
10). – Rae Dalven. The Jews of Joanina. Botues Cadmus Press, Filadelfia, shtypur në Greqi në vitin 1990. Kapitulli “History” faqe 3.
11). – Jakov Milaj: Raca Shqiptare. Botues Ismail Malosmani, Tiranë 1944.
12). – Alain Ducellier: La façade marittime de l’Albanie au moyen age: Durazzo et Valona du XI au XV siecle. Botuar në Thesaloniki nga Instituti i Studimeve Ballkanike në 1981, faqe 425.
13). – Alain Ducellier: vepër e cituar faqe 282.
14). – Alain Ducellier, vepër e cituar faqe 528.
15). – Alain Ducellier, vepër e cituar faqe 528.
16). – Idem si më lart.
17). – Alain Ducellier: vepër e cituar faqe 531.
18). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar, zëri “Çifutët e Shqipërisë” faqe 159.
19). – Selim Islami e Kristo Frashëri: vepër e cituar faqe 344.
20). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar, zëri “Çifutët e Shqipërisë”.
21). – Idem si më lart.
22). – S. Islami, K. Frashëri; vepër e cituar faqe 344.
23). – Gazeta Israelitische rohenbllat für di Shvaic date 20.IV.1990.
24). – Finnbert: Isreael.
25). – B. Tendler: Studim maket i bërë në vitin 1990.]
26). – Jakov Milaj, vepër e cituar.
27). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar: Zëri “Aleksandër Moisiu”.

Shënime për kapitullin IZRAELITËT NË SHQIPËRI NGA SHEKULLI XIX DERI NË PRAG TË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE.

1). – Rae Dalven: The Jews of Joanina. Botim Cadmus Press, Filadelfia, shtypur në Greqi. Kapitulli “History” faqe 27.
2). – Profesor Fejzi Hoxha: “Njoftime historike mbi zhvillimin e mjekësisë në Shqipëri” Tiranë 1962.
3). – Profesor Fejzi Hoxha, vepër e cituar.
4). – Sipas dëshmisë së shkruar që Niqita Averbahu i dërgoi autorit më 25.7.1990.
5). – Sipas dëshmisë së Leks Thanit dhënë autorit në muajin Gusht 1990 dhe nga Anastas Dhimitri, veteran i luftës nga fshati Dhërmi i rrethit të Vlorës.
6). – Profesor Kadri Kërçiku: Zhvillimi i shëndetësisë në Shkodër gjatë shekujve XVIII-XIX. Tiranë 1962 faqe 240.
7). – Profesor Fejzi Hoxha: Vepër e cituar, faqe 184.
8). – Profesor Kadri Kërçiku, vepër e cituar.
9). – Dëshmi e shkruar e Moisi Arditit dhënë autorit në letrën e tij të datës 5 gusht 1990.
10). – Nga dëshmia e sipërpërmendur e Moisi Arditit.
11). – Profesor Kadri Kërçiku, vepër e cituar.
12). – “Izrail”, stihia qe ikones”. Botim në gjuhën greke i Drejtorisë së informatave të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Izraelit, faqe 36.
13). – Profesor Fejzi Hoxha. Njoftime historike mbi zhvillimin e shëndetësisë në Shqipëri”, Tiranë 1962, faqe 93.
14). – Shih “Izrail, stihia qe ikones, faqe 30.
15). – Rae Dalven. The Jews of Joanina. Botim Cadmus Press, shtypur në Greqi në 1990. “Hyrje”, faqe XI.
16). – Rae Dalven, vepër e cituar, hyrje, faqe XI.
17). – Marcus Xathan Adler. “The itinerary of Beniamin of Tudela”. (New York 1965).
18). – Rae Dalven, vepër e cituar, “hyrje”, faqe 18.
19). – Rae Dalven, vepër e cituar, “hyrje”, faqe 20.
20). – Rae Dalven, Kapitulli History faqe XI.
21). – Rae Dalven, f. 112.
22). – D. Salamanga, referuar nga Rae Dalven në veprën e cituar, faqe 106.
23). – Rae Dalven, vepër e cituar, faqe 155.
24). – Rae Dalven, po aty, f. 152
25). – Arben Puto: Nëpër analet e diplomacisë angleze, botim i dytë (i ripunuar). – Shtëpia Botuese “8 nëntori” Tiranë 1980, faqet 102-103 dhe 104.

Shënime për kapitullin IZRAELITËT NË SHQIPËRI GJATË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE.

1). – Të dhënat janë nxjerrë në gusht 1990 nga një përllogaritje e bërë për familjet izraelite të Shqipërisë dhe pjesëtarët e tyre më 7 Prill 1939.
2). – Fondi i Prefekturës së Durrësit. Akti 40/41 rez. datë 26.6.1943 Arkiva Qëndrore e Shtetit.
3). – Dëshmi e njëzëshme e izraelitëve që i kanë jetuar vetë ngjarjet.
4). – Broshura “The holocaust”, Botim i Institutit Yad Vashem, Jeruzalem faqe 21.-
5). – Dëshmi e Dr. Spiro Litos dhënë autorit në muajin Gusht 1990.
6). – Dëshmi e Nadire Bixhiut dhënë autorit në muajin Korrik 1990.
7). – Dëshmi e Vjera Matuseviç Milica dhe e Mikel Milicës dhënë autorit në muajin dhjetor 1990.
8). – Artikull i gazetës amerikane “Chicago Sun Times” datë 26.7.1990. Gazeta Zëri i Popullit 15 Shtator 1990.
9). – Ngjarje e jetuar nga vetë autori.
10). – Dëshmi e shkruar e Moisi Arditit, i vetmi anëtar i familjes Arditi që shpëtoi nga masakra e familjes së tij.
11). – Dëshmi e shkruar e ish partizanit të çetës së bregdetit Paskal Andoni nga fshati Vuno i rrethit të Vlorës.
12). – Dëshmi e veteranit Polikron Tamburit nga Përmeti dhënë autorit në qershor 1990.
13). – Letra e Isac Katalonit, burr’ i Fridës që shpëtoi në sajë të ndihmës së Isuf Panaritit. Letra është dërguar nga i përmenduri Ministrisë së Punëve të Jashtëme të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë më 15 Tetor 1990.
14). – Dëshmi e Berta Zenunit (Ruben) dhe e të shoqit Ismail Zenunit dhënë autorit në gusht 1990.
15). – Ngjarje e jetuar nga vetë autori.
16). – Dëshmi e Zhak Ilia Vitulit, pjesëtar i familjes Vituli nga Gjirokastra dhënë autorit në muajin Shtator 1990.
17). – Vendi i pushkatimit u vizitua nga autori në vitin 1946 me porosi të Bashkimit të Rinisë Antifashiste Shqiptare (B.R.A.SH.).
18). – Dëshmi e Ilia Ganiut, bir’ i Eliasafit.
19). – Dëshmi e Shyqyri Abdulla Myrtos dhe Josef Rafael Jakoelit dërguar Institutit Yad Vashem në Jeruzalem në Tetor 1990
20). – Dëshmi e Beqir Qoqes dhe e Avram Eliasaf Ganiut dhënë institucionit Yad Vashem në Tetor 1990.
21). – Dëshmi e protagonistëve të ngjarjes Rafael Nesim Levi, Moisi Nesim Levi dhe Nesim Eliasaf Gani.
22). – Dëshmi e antarve të bashkësisë izraelite të Vlorës dhe e Josef (Pepe) Levit i cili e ka jetuar ngjarjen personalisht.
23). – Dëshmi e Sado Qamil Xhyherit (Dajlanit) dhe e Avdyl Muhedin Haxhiut dërguar institucionit Yad Vashem në Jeruzalem në Tetor 1990
24). – Dëshmi e pjesëtarëve të bashkësisë izraelite të Vlorës të cilët e jetuan ngjarjen personalisht.
25). – Nga tregimet e dr. Ludovik Kalmarit bërë autorit.
26). – Dëshmi e përmendur e Shyqyri Myrtos dhe Josef Jakoelit.
27). – Ngjarje e jetuar personalisht nga autori.
28). – Dëshmi e Zhaneta Sollomonit, e bija e Haim Davidit dhënë autorit në muajin shtator 1990 e mbështetur nga Safet Dako që kanë jetuar ngjarjen personalisht.
29). – Dëshmi e Eftihia Gilbermanit, kunatë e Samuel Matathias dhënë autorit në korrik 1988.-

Izraelitët në Shqipëri – Pjesa e parë – BASHKËSITË IZRAELITE NË SHQIPËRI QË NGA KOHËT E LASHTA DERI NË PRAG TË SHEKULLIT XVIII Nga Josef Jakoel

Libri “IZRAELITËT NË SHQIPËRI” NGA SHEKULLI XIX DERI NË PRAG TË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE Nga Josef Jakoel

Të posa diplumuarit e Shkollës Teknike Amerikane të Tiranës, në vitin 1926. Shumë prej tyre u burgosën, vdiqën në hetuesi apo u pushkatuan nga regjimi komunist. Në foto janë: Sami Ahmeti, Xheladin Baci, Hil Berisha, Stavro Bojaxhi, Pashko Brahimi, Hajdar Daka, Mark Dindi, Qemal Dobi, Dervish Duma, Vlash Dushniku, Fetah Fetiu, Beqir Haçi, Shaqir Kadia, Qazim Kastrati, Luigj Komaski, Rexh Meta, Hajredin Muhaxhiri, Islam Ndreu, Zef Qerraxhiu, Kostaq Stefa, Haiz Thanasi, Masar Toro, Zyhdi Isufi. (Nga dokumentat e Kastriot Dervishit)

Xhaferr Kanani, personazhi i rrallë, në rrëfimin e tij për aventurën tejet të rrezikshme që ai ndërmori në vitin 1960, atë të vetshpallurit oficer i Sigurimit të Shtetit dhe më pas të prezantimin me “kolegët” në Degën e Punëve të Brendshme të Shkodrës dhe atë të Durrësit.

Edhe pas gati pesë dekadash nga ajo kohë, ai çuditej për mungesën e vigjilencës atje, pikërisht në strofkën, ku thureshin planet për arrestimet, torturat, persekutimet, burgosjet e internimet e dhjetëra shkodranëve.

Xhaferri do të bëfasohej nga prezantimi dhe pritja e ngrohtë që i bënë drejtuesit më të lartë të Degës së Punëve të Brendshme të Shkodrës, duke filluar na kryetari, kolonel Feçor Shehun, shefi i Policisë, kolonel Skënder Vinçani, shefi i Sigurimit, nënkolonel Hysen Hoxhati, etj. Pasi u bë i njohur në Shkodër, ai vendosi të vazhdonte lojën e tij të rrezikshme edhe në qytetin e Durrësit.

Shkodra do t’i jepte Xhaferr Kananit, majorit të rremë, kënaqësinë e shoqërimit të kryeministrit Mehmet Shehu, i cili vizitoi qytetin verior, në verën e vitit 1960, ndërsa, Durrësi, shoqërimin e Enver Hoxhës, gjatë përcjelljes që kreu i Partisë së Punës së Shqipërisë, Enver Hoxha, i shoqëruar nga pjesa më e madhe e anëtarëve të Byrosë Politike, kishin ardhur në qytetin bregdetar për të përcjellë, Moris Torezin, kreun e Partisë Komuniste të Francës, pas vizitës disa ditore që ai kishte bërë në vendin tonë .

Historinë e “inspektimit të tij, si i dërguar special i ministrit Kadri Hazbiu” në Shkodër dhe Durrës, janë përshkruar me detaje dhe hollësira nga vetë personazhi i shkrimit tonë, Xhaferr Kanani, në këtë intervistë të tij të gjatë, që do publikohet në disa numra.

Z. Kanani, si rrodhën ngjarjet më pas, kur ju shkuat në Shkodër dhe pasi u prezantuat si oficer i Sigurimit, u kërkuat mendim disa “kolegëve” tuaj, për fejesën që do bënit me një vajzë nga ai qytet?

Kapteri Petro Gori, tashmë mik dhe dashamirësi im, shkoi në Degën e Punëve të Brendshme dhe u raportoi shefave të tij, atë që i kishte ndodhur, pra takimin me mua. Pak a shumë, ai u kishte thënë se; gjatë punës së tij, duhej të merrej edhe me një problem, pra do të më ndihmonte mua, “kapiten të Ministrisë së Punëve të Brendshme”, për fejesën me një vajzë, të cilën ai e njihte. Kolonel Skënder Vinçani, ia raportoi menjëherë këtë histori kryetarit, Feçor Shehu, i cili urdhëroi vartësit e tij, që të më njoftonin se duhet të paraqitesha urgjentisht në Degën e Punëve të Brendshme dhe ta bisedonim këtë gjë bashkërisht.

Kapteri më takoi te Kafja e Madhe dhe më transmetoi urdhrin e eprorëve të tij. Me pak frikë dhe droje shkova, por gjithnjë më bënte përshtypje fakti, që për një fjalë goje, kapteri shkon dhe raporton. M’u duk pak e habitshme se, si mund të ndodhte kështu kur, kisha tjetër përshtypje nga jashtë, për Sigurimin e Shtetit.

Shkuat në Degën e Punëve të Brendshme të Shkodrës?

Po. Kjo është edhe më e rënde. Shkuam në Degë dhe kapteri më përcolli deri te hyrja dhe ndenji jashtë, ndërsa unë hyra brenda dhe oficeri i rojës, më shpuri tek eprori më i lartë i tij. Në zyrën ku shkova, gjeta pesë persona: Kolonel Feçor Shehun, kryetar i Degës, kolonel Mit’hat Zaçen, nënkryetar i Degës, kolonel Skënder Vinçanin, shef i Policisë së Degës dhe dy nënkolonelët, Hysen Hoxhati dhe Mehmet Sinica, njeri shef i Sigurimit dhe tjetri komandant i Policisë.

Të pestë këta persona, i përshëndeta sapo hyra në zyrë dhe po prisja të dëgjoja se përse me kishin thirrur. Pasi më kthyen përshëndetjen, më thanë të ulesha në karrige. Pas kësaj, kuptova se ajo që po përjetoja, nuk ishte një lojë që do të më kushtonte prangat, por e kishin marrë të mirëqenë gënjeshtrën time. Fjala i takonte Feçorit dhe ai menjëherë më pyeti, nëse isha oficer i Ministrisë së Brendshme. Unë pohova lehtas. Më pas e mori fjalën me një pyetje Hysen Hoxhati, i cili më pyeti, nëse punoja me Muço Saliun.

Edhe pse nuk e njihja fare këtë të fundit, përsëri, ashtu si edhe më parë pohova. Hyseni, si i Sigurimit që ishte, vijoi me një pyetje provokuese, duke dashur të dinte se si e kishte gruan Muçoja. I thashë se ashtu vazhdonte të ishte, e paqejf. Kjo përgjigje më doli natyrshëm dhe e mblodha mendjen se po të më arrestonin, s’kishte problem, pasi vetëm kaq do të ndodhte, do të prishej loja ime dhe meqë ajo ishte në hapat e parë, dënimi do të ishte më i lehtë. Pasi kalova provën e parë, nisi seria e dytë e pyetjeve, që kishin të bënin me aventurën time rinore.

Feçor Shehu, vazhdoi me një tjetër pyetje, pasi donte të dinte nëse doja të fejohesha në Shkodër. Dhashë përsëri një përgjigje pohuese. Ai më tha se në raste të tilla, oficerët e Ministrisë së Brendshme, marrin autorizim nga ministri. I thashë se e dija këtë, por ngaqë nuk e kisha përfunduar ende problemin, ndaj dhe nuk kisha shkuar ta takoja atë personalisht. Kjo e bindi Feçorin, i cili më pas urdhëroi nënkolonel Hysen Hoxhatin, për t’u marrë me këtë problem.

Ideja ishte që ai duhet të verifikonte çdo gjë në lidhje me biografinë e vajzës. Hysen Hoxhati, autorizoi dy oficerë të Sigurimit të merreshin me këtë verifikim. Dy oficerët, raportuan më pas, së biografia ishte e pastër dhe u autorizua kryerja e kësaj fejese. Ceremonia u bë më pjesëmarrjen e kuadrove të Degës së Punëve të Brendshme. Këtu u bënë edhe disa fotografi, që më pas rezultuan prova të fuqishme kundër meje dhe të tjerëve që ishin në to.

Sa kohë qëndruat në Shkodër dhe ku strehoheshit?

Si për herë të parë, qëndrova në atë qytet 15 dite. Herë kam fjetur në turizëm, por shumë herë më kanë marrë në shtëpitë e tyre oficerët e Degës së Brendshme. Njerëzit atje janë shumë mikpritës, nuk dija ku të shkoja më parë, pasi më ftonin të gjithë të sapo njohurit.

Sa herë keni hyrë gjatë kësaj kohe në Degën e Punëve të Brendshme?

Disa herë. Më merrnin dhe më pyesnin tashmë si njeriun e tyre për ndonjë problem dhe unë jepja mendimin tim. Nga “kolegët” unë mësoja shumë gjëra të rëndësishme dhe sekrete, dhe eprorët e tyre, kur më pyesnin, u thosha ato që m’i kishin thënë vartësit e tyre. Ky ishte një veprim që më shërbeu, ta shtyja ca aventurën time.

Kur shkonit në Degë, a ju kërkoi kush dokument identifikimi, apo të tjera që tregonin se kush ishe në të vërtetë?

Jo, ky ishte dhe gabimi i tyre, i cili u bë problem më pas. Edhe unë vetë nuk e kuptoja se si kisha mundur të krijoja kaq shumë siguri për ta se isha ai që kisha deklaruar dhe jo personi “asgjë” që realisht isha.

Asnjëherë nuk e keni veshur gjatë kësaj kohe uniformën e oficerit?

Të jem i sinqertë, as që doja ta vishja, por rrethana e solli që duhet të bëja një foto oficer dhe më duhej një xhaketë me gradën e kapitenit të parë, se ashtu isha vetë deklaruar. Këtë nder ia kërkova Vasil Semës. Ai ishte kapiten i parë në Degë dhe e krijova situatën e tillë që ai, nuk mund të më refuzonte. E mora xhaketën, edhe pse kishte shumë dekorata, dhe bëra foto, e kjo ndodhet edhe sot e kësaj dite në dosjen time hetimore. Në qershor, kur u bënë disa gradime, i dhashë vetes gradën major. Dhe që nga ajo kohë më thërrisnin major. Pra isha rritur në gradë, si dhe të tjerët.

A keni ndonjë kujtim të veçantë nga qëndrimi juaj si oficer Sigurimi në Shkodër?

Kam shumë kujtime, por do të veçoja shoqërimin e kryeministrit të asaj kohe, Mehmet Shehu. Ishte qershori i vitit 1960. Po qëndroja te posta e policisë të Ura e Baçallekut. Vura re se erdhën “Gaz”-ët e Degës së Punëve të Brendshme të Shkodrës. Vura re kolonelin Skënder Vinçani dhe nënkolonelin Hysen Hoxhati, shumë policë dhe oficerë Sigurimi.

Befas Vinçani, më pyeti se a e dija se ishte duke ardhur Mehmet Shehu në një vizite zyrtare. I thashë se e dija dhe kështu rihyra në lojën e besimit të tyre. Vinçani më tha se, nga kodrat e Bushatit e deri në Baçallek e ruanin forcat e drejtuara nga Sulo Skëndaj, kurse nga atje e këndej duhet ta merrnin në mbrojtje personalitetin e asaj kohe forcat e Degës së Punëve të Brendshme të Shkodrës.

Koloneli më kërkoi mendim edhe për mënyrën e organizimit të shërbimeve dhe fola ato që mendoja. Aty e pritëm dhe kryeministrin. Me disa të tjerë, e shoqërova deri në Shtëpinë e Pritjes. Unë, shoferi i kryeministrit dhe shoqëruesi i tij, Mit’hat Gjondeda, shkuam në Shirokë dhe hëngrëm darkë. Më pas, me makinën e tyre u ktheva në hotel.

“Incidenti në Durrës i gruas së oficerit të Sigurimit me Enverin, kur kthehej nga përcjellja e Moris Torezit”

“Majori” i Sigurimit tregon ngjarjen interesante të korrikut të vitit 1960, kur drejtuesi i shtetit shqiptar të asaj kohe shoqëronte në ikje kreun e PK-së të Francës

Historia e rrallë e Xhaferr Kananit, që u vetëshpall i dërguari special i Kadri Hazbiut në Degët e Punëve të Brendshme në Shkodër dhe Durrës, vazhdon me incidente dhe takime interesante. Pas vizitës së Mehmet Shehut në Shkodër, ai do të asistonte në një tjetër ngjarje, atë të ankesës që një grua i bëri Enverit, ndërsa ky, kishte shoqëruar deri në port Moris Torezin, kreun e Partisë Komuniste të Francës. Kanani do të ishte protagonist edhe në disa situata të arrestimeve për akuza të pabazuara, të cilat, i zgjidhi në favor të personave të akuzuar. Në rrëfimin e tij, 65-vjeçari zbulon disa të meta dhe dobësi të armës më të lavdishme të sistemit të asaj kohe, Sigurimit të Shtetit.

Sa ditë qëndroi Mehmet Shehu në Shkodër?

Ndenji një ditë e gjysmë. Ai takoi drejtuesit e atij rrethi, Sule Bahollin, Bilal Parrucën dhe të tjerë drejtues atje. Pastaj ai iku dhe me grupin e shoqërimit të tij ika edhe unë deri në Vorë dhe prej andej në Durrës.

Në Shkodër ju vinit shpesh tashmë si major i vetëshpallur i Sigurimit të Shtetit. A ju kujtohet ndonjë rast kur ju është kërkuar të ndërhyni apo të jepni mendim për personat e arrestuar?

Nuk ka qenë vetëm një rast, por shumë të tillë. Do të mundohem të sjell në kujtesë disa raste ku ndërhyrja ime ka qenë deçizive, pra ka shpëtuar njerëz nga burgu. Doja të isha i mirë me atë kontingjent, pasi e dija se nesër do të isha unë si ata, me atë aventurë që kisha nisur dhe që nuk do të zgjaste shumë. Më kujtohet puna e një kapteri të Postës Kufitare të Zogajt. Dy djem që shkonin vazhdimisht të luanin futboll me ushtarët e postës ishin arratisur në Malin e Zi.

Tani ku situata është e tillë, nis hetimi për veprimtarinë e tyre, pra e kam fjalën ku rrinin, me kë rrinin deri edhe ku luanin. Kishte rezultuar se ata kishin shkuar të luanin në postën kufitare dhe diskutohej se vajtja e tyre atje, kishte qenë e qëllimshme për të parë regjimin e ruajtjes së kufirit.

Kështu u gërmua edhe për të nxjerrë përgjegjësitë dhe dihet se “topi” mbetet në hallkën e fundit të kapteri, i cili në të vërtetë, i kishte lënë djemtë e fshatit të futeshin në postë. Kur vajta me rastin e festës së Kufirit, bashkë me “kolegët” e mi të Degës së Punëve të Brendshme në Postën Kufitare, iu thashë atyre që, djemtë nuk kishin shkuar për herë të parë në postë dhe të luanin me ushtarët, ndaj mendoja se nuk duhej ta arrestonin kapterin. Në fakt kështu u bë.

A ka pasur rast tjetër?

Jo vetëm një, por edhe shumë të tjerë, por do të them edhe rastin e lirimit të dy djemve nga Shkodra, që notonin në liqen shumë thellë dhe Sigurimi mendonte se ata synonin të arratiseshin. Kur i pashë dhe mësova për atë që akuzoheshin, u thashë se, përderisa nuk kishte fakte që të provonin dëshirën e tyre për arratisje, e mira do të ishte të liroheshin. Më ka mbetur në kujtesë edhe një rast tjetër që, lidhet me akuzën që ishte ngritur për një oficer, se gjoja donte të arratisej në Mal të Zi.

Ai në fakt kishte shkuar të njerëzit e vet në Hot dhe atje ishte arrestuar. Në fakt sapo mësova se si ishte puna, prisja rastin që të më kërkonin mendim dhe kur më pyetën, u thashë se oficeri duhej të lirohej, pasi ai nuk ishte kapur në pjesën e klonit, madje as në afërsi të tij, por në Hot, e kështu nuk u mor më kush me akuzat ndaj oficerit.

Durrësi ishte “baza” juaj. Po dita e parë e qëndrimit atje pas kthimit nga Shkodra si oficer i vetëshpallur i Sigurimit, ju kujtohet?

Më kujtohet mirë. Që në fillim, “rezidenca” ime ishte porti, e gjithnjë rrija afër tij. Atje isha njohur me disa oficerë të Degës që, kishin shërbyer dikur në Shkodër dhe më pas ishin transferuar. Këta oficerë e dinin që isha fejuar në Shkodër se, njihnin disa nga njerëzit e vajzës. Nëpërmjet këtyre, u prezantova edhe me disa oficerë të tjerë të Degës së Punëve të Brendshme Durrës.

Në këtë qytet m’u la më shumë hapësirë veprimi. Në Degën e Durrësit, ishin edhe disa oficerë nga Jugu, si Kapllan Shehu, apo dhe të tjerë. Ata menduan se unë isha Xhemal Shehu, një kolonel i ushtrisë, me të cilin nuk njihesha, por më vonë kuptova se më kishin ngatërruar me të. Edhe në gjyq, këta oficerë u justifikuan me faktin se ngjaja me Xhemalin. Hajde merre vesh këtë punë tani.

Mbani mend ndonjë incident ku ju është dashur të mbani qëndrim ndaj ndonjë personi ose, të jepnit mendim për rastin?

Më kujtohet mirë një incident, që më pas u fry shumë, pra u bë problem. Atë ditë në Durrës ishte gjithë udhëheqja e Shqipërisë, pasi përcillte pas një vizite në Tiranë, Moris Torezin, kreun e Partisë Komuniste franceze. Situata ishte e vështirë pasi, marrëdhëniet me ish-Bashkimin Sovjetik ishin ftohur dhe me sa mbaj mend, vizita e tij u bë aty nga korriku i vitit 1960. Gjendesha mes oficerëve të Degës së Punëve të Brendshme të Durrësit kur, Enver Hoxha, Hysni Kapo dhe të tjerë, po shoqëronin Torezin.

Kur ai u largua, drejtuesit më të lartë të asaj kohe të Shqipërisë, po ktheheshin për te makinat e tyre. Në këtë kohë, një grua u shkëput nga turma dhe i doli përpara Enver Hoxhës e i tha atij diçka. Kjo bëri bujë dhe shumë shpejt u sqarua se, gruaja ishte e shoqja e një oficeri të Degës së Durrësit, që shërbente në sektorin e Kufirit, kishte gradën major dhe ishte nga fshatrat e Gjirokastrës. Gruan e morën dhe e shoqëruan. Ajo i kishte qarë hallin Enverit për strehim, pasi jetonin në një barake dhe në kushte shumë të vështira.

Më pas gruaja u la e lirë dhe ndërhyra që t’ia kthenin dinjitetin në vend, ta çonin atje ku e kishin marrë. Në këtë kohë, ndërsa unë isha me kapitenin V.S., vjen Kryetari i Degës së Durrësit, Kopi Niko i cili, i drejtohet me arrogancë kapitenit dhe i kërkonte llogari pse ai e kishte lënë gruan të shqetësonte udhëheqësin. Ai iu përgjigj qetë se, kishte qenë larg dhe se atje kishin qenë të tjerë, më pas ai e prezanton me mua. Ne ishim duke pirë kafe te klubi “Detari” dhe pas përgjigjes, kryetari i Degës i tha kapitenit se, duhet të paraqitej në Degë pasi kishin mbledhje.

Kopi nisi të bisedojë me mua. Ai më pyeti për detyrën në zonën e plazhit. Nisi të me bënte një bisedë, që e mora si provokim, lidhur me një shok të Byrosë Politike, i cili ishte në rezidencën e plazhit dhe kishte rekomandim nga mjeku për të bërë çdo ditë 2-3 kilometër në këmbë. Më pyeti nëse kishte ndonjë shok të mirë me vete. Unë i thashë se kishte jo një por disa dhe më vonë mësova se, në atë bisedë, bëhej fjalë për Gogo Nushin. Kështu nisi miqësia me Kopi Nikon, Kryetarin e Degës së Punëve të Brendshme të Durrësit. Duke ndenjur me kolonel Kopi Nikon, vjen Sekretari i Parë i Komitetit të Partisë së Rrethit të Durrësit.

Kopi më prezantoi me të me shumë pompozitet. I tha se isha një kuadër me rëndësi dhe se për muajt e verës, do të operoja në plazh. Sami Gjebrea më dha edhe disa porosi, që lidheshin me problemet e të huajve në plazh, sidomos për turistët gjermane dhe polake. Sami Gjebrea, nisi të analizojë veprimin e gruas që i doli para Enver Hoxhës dhe tha se, fajin për këtë, e kishte shoku ynë ushtarak. Unë, duke e justifikuar oficerin, i thashë se i shoqi nuk ka ditur asgjë, se po ta dinte, nuk do ta lejonte një gjë të tillë, se ishte shok i mirë.

Kolonel Kopit, iu bë qejfi për përgjigjen që i dhashë Sekretarit të Parë dhe më mori mua në makinë dhe shkuam në Degë ku, u tha disa oficerëve se unë isha i Ministrisë së Brendshme dhe se në zonën e portit dhe atë të plazhit, ata mund të ndeshnin shumë oficerë, por se asnjë prej tyre nuk ishte si unë. E kjo ishte e vërtetë, se unë isha i vetëshpallur, të tjerët ishin në rregull, të emëruar. Madje ai iu tha se, për çdo gjë, duhet të më raportonin mua dhe ata e zbatuan urdhrin e tij.

Pas pak i kërkova leje kolonelit për të shkuar në hotel “Vollaga” dhe ai urdhëroi që të bisedohej me drejtorin, për të rezervuar për mua dhomën më të mirë. Meqë tashmë isha njohur me Operativët e Sigurimit të Plazhit të Durrësit, nisa të mësoja shumë sekrete të detyrave të tyre dhe madje jepja dhe mendim për zgjidhjen e situatave, gjë që nisa ta bëja me dëshirë se kisha filluar t’ia merrja dorën. /memorie.al/

Ditën e Djelë më 23 Kallnor 1944, me shpejtin e vetëtimës u-hapë në Kryeqytet lajmi i zi i vdekjes së papritur të Shk. Tij Rauf Ficos; të gjithë ndjen në zëmbra hidhërimin e nji humbjes së madhe qi prekë thellësisht jo vetëm familjen, miqët e dashamirët e tij por drejt për drejt Kombin e Atdheun, mbasi në këto kohëra tepër kritike personalitete të larta si i ndyeri Fico i nevojiten vendit dhe Shtetit për të kryerë sa e sa shërbime të rëndësishme.

I tërë populli, pari e vegjëli të ç’do kategorije u rënditën në shtëpin e të ndyerit, për të marrë dijeni e për të ngushëlluar Familjen e tij; të gjithë njerzija ishin të piklluar thellësisht, të gjithë nëmonin mortjen e mallkuar qi pa mëshirë iu hoqi nga mesi tyre të dashurin Rauf Fico.

Nuk donjin t’a mbesonin: iu vinte mirë qi t’a digjonin se lajmi i mandatës së zezë ishte një e rreme! Por mjerisht jo! procesi i pashlyeshme i Ligjit suprem të naturës ishte zbatuar; aji Patriot i çquar që tërë jetën nuk u kursye për të mirën e vendit, popullit e Shtetit nga një atak i pa-pritur të mbrenshëm i kishte mbyllur syt duke iu shtruar gjumit mysterioz të përjetshëm; s’kishte ngelur më as një shpresë për veç durimit e bindjes para së thënës vet-urdhnonjëse!

Rauf Fico Vdiq! e Familjes, miqëve e dashamirëve aqë të shumë i’u la kujtim dashurin e Tij të shquar, sjelljet e Tija plot virtute. por Kombit e Atdhent si trashigim shërbimet e Tij të nalta.
Të nesërmen më 24 Kallnuer, ditën e Hënë, nga ana e Shtetit u shvillua ceremonia madhështore e Funeralit, ku muarën pjesë autoritetet e nalta shtetnore, ushtarake e civile, fetare e populli mbar; pranë shtëpisë të ndyerit ishin rreshtuar dy kompani ushtarësh me në krye bandën e tyre e cilla n’ora dy pas dreke e përcillte Kufomën e të ndyerit Rauf Ficos me hymnë të piklluarshëm deri në xhamin e Sulejman Pashës Mbasi u-banë faljet e zakonshme fetare, në emër të qeverisë Mbretnore mbajti një fjalë tepër të përmallëshme Shk. e Tij Dhimitër Beratti e më pas në emën të Kryeqytetit i ngarkuar prej Kryetarit të Bashkisë mori fjalën Shk. e Tij Ferit Vokopola; që të dy oratorët përmendën me përpikëni e pikëllime cillësit e shquara, virtutet e lartë dhe shërbimet e shkëlqyera të ndyerit Rauf Ficos. Pas tubarimit të ligjeratave kortezhi u-nis për vorrezë me gjithë qi binte shiu të gjithë autoritetet e naltë, miq e dashamirë e i tërë populli e përcolli më këmbë në heshtje e me lot në sy, deri në Banesën e fundit ku n’emën të rinisë shqiptare mbajti nji fjalë tepër të prekshme e mallëngjimtare Z. Manush Peshkëpija.

Me vdekjen e Rauf Ficos familja e Tij humbi shtyllën e shkëlqyer të dashurisë, miqët nji shok qi do t’a ndjejn përjetë dëmin moral të madhë q’i gjét, populli humbi një shërbëtorin e tij besnik, por Shteti mbeti i mangut nga një Personalitet fë lartë. Rivista «Njeriu» merrë pjesë shpirtnisht në këtë humbje të madhe, dhe i dërgonë ngushëllimet më të thella e të përzembërta Familjes së të ndyerit, djemëve, bijave e fare fisit të piklluar. (Revista “Njeriu”, janar 1944) ( Ky material u mor nga profili në rrjetin social i Kastriot Dervishit)

Nga A. Çano   

Memorie.al / Inxhinieri kimist, që kishte studiuar në Grac dhe Mynih dhe ishte përfaqësues i firmës farmaceutike “Bayer” në Shqipëri, Asim Abdurrahmani u torturua ditë me radhë derisa u dënua me vdekje. Në të njëjtin gjyq, u dënua me pushkatim dhe Gjush Deda, Ejëll Çoba dhe Petro Marko, të arrestuar gjatë asaj kohe, të cilët rrëfejnë ditët e fundit të Asimit dhe Gjushit, deri kur erdhën t’i merrnin për t’i pushkatuar duke iu thënë: “Ngrihuni se drekën e mbaroni në atë botë”.  

Edhe pse kishte luftuar kundër fashizmit, ishte burgosur dhe internuar, Petro Marko nuk u shpëtoi burgjeve komuniste në Shqipëri, duke u arrestuar më 15 maj 1947, si agjent i anglo-amerikanëve. Në birucën e katit të poshtëm të Burgut të Vjetër në Tiranë, ku e futën pas arrestimit, gjeti Asim Abdurrahmanin, dhëndrin e Bedri Pejanit, shkodranin Gjush Deda dhe Asllan Ypin. Asimi dhe Gjushi ishin dënuar me vdekje. Ishin gjykuar, siç shkruan Ejëll Çoba, në librin e tij me kujtime “Jetë e humbun”, së bashku me Sali Vuçiternin dhe Musa Gjylbegun.

1. Kronika e ardhjeve dhe formimi i bashkësive

Për izraelitët në Shqipëri ka pak njoftime për periudhën e kohës që shtrihet nga fillimi i shekullit XVIII e deri në fillimin e shekullit XIX. Në Shqipëri kanë ardhur izraelitë të veçuar, por këta s’kanë hedhur rrënjë dhe as kanë formuar bashkësi të qëndrueshme. Në zërin “Avlona” të enciklopedisë Eshkol (Berlin 1929) thuhet se Ali Pashë Tepelena, sundimtar shqiptar i Janinës, kishte shumë izraelitë në këshillin e tij, por prapë gjendja ekonomike e izraelitëve ishte e ulët. Për shkak të persekutimeve të tij, shumë izraelitë u arratisën nga Janina dhe u vendosën në Avlona (Vlorë), por Ali Pasha e shtriu pushtetin e tij edhe mbi Avlonën. Pasi ky sundimtar tiran u ekzekutua në vitin 1822, këta izraelitë u kthyen në Janinë.¹)

Profesor Fejzi Hoxha shkruan se qysh nga viti 1839 u vendos në Shqipëri një mjek austriak, doktor Auerbach, i cili e ushtroi mjekësinë në Vlorë në vitin 1867 si mjek i karantinës. Më vonë ai shkoi në Gjirokastër, ku punoi deri rreth viteve 1881-1882.²)

Më poshtë profesor Hoxha shkruan për një doktor tjetër me emër Auerbach, të cilin e cilëson “minor” për ta dalluar nga i pari, por këtë e quan me origjinë gjermane dhe bir të doktorit të sipërpërmendur, i cili e bëri këtë djalë me gruan e tij himariote. Auerbachu i ri, vazhdon profesor Hoxha, e ushtroi profesionin në Gjirokastër dhe pastaj në Himarë, ku vdiq në vitin 1940.³)

Siç del nga shënimet e mësipërme, profesor Hoxha e ka quajtur doktor Auerbachun me origjinë austriake, kurse të birin me origjinë gjermane. Në të vërtetë shënimet e tij duhet të plotësohen nga dëshmia e Niqita Averbahut, që është pasardhësi i fundit i familjes Averbah dhe që sot jeton në fshatin Dhërmi të rrethit të Vlorës.

Sipas tij, Doktori Averbah (senior) ka ardhur në Shqipëri nga qyteti Has i Austrisë. Bashkë me të erdhi edhe vëllai i tij, i cili ishte konsull. Njëkohësisht vëllai merrej edhe me tregtinë e drurit për llulla që eksportonte në Angli. Ndër punëtorët që merreshin me nxjerrjen e drurit ishte edhe një vajzë nga Dhërmiu, e cila ishte tepër e bukur. Konsulli ra në dashuri me të dhe e mori për grua.

Doktori nuk u martua. Vdiq në 1867. Konsulli banonte në Vlorë deri kur vdiq në vitin 1866. Nga martesa e tij lindën 4 djem. I katërti i tyre u bë doktori minor. Ky u martua në Gjirokastër. Punoi 3 vjet në Vuno dhe 5 vjet në Gjirokastër, më vonë shkoi në Izmir (Turqi). Në vitin 1922 u kthye në Janinë ku edhe vdiq në 1927.4)

Një nga nipërit e konsullit u martua me Shullë Nenien nga fisi Pilovoglaj i Vunoit. Shkues i martesës ishte i ati i Leks Thanit, i cili Shullën e kishte nga fisi i vet dhe, kur bëri shkuesinë, e dinte që Auerbachu ishte me origjinë izraelite.5) Sidoqoftë pasardhësit e Auerbachut tashmë janë plotësisht të asimiluar dhe nuk ruajnë asgjë nga veçoritë izraelite.

Në Shqipëri kanë punuar përkohësisht edhe mjekë të tjerë izraelitë. Ndër këta ishte edhe mjeku Salomon Efendi, mjek ushtarak me gradën kapiten, i cili punoi këtu në vitet 1896-1897.6) I ardhur në Shqipëri nga Janina, u vendos në Libofshë të rrethit të Fierit më 1905 doktor Moisi Kofina, si mjek i familjes Vrioni. Ai shërbeu si mjek privat jo vetëm në Libofshë dhe në fshatrat përreth, por shkonte shpesh edhe për konsultime në Fier. Më 1913 u kthye në Janinë.7)

I pari sipas radhës, i cili u vendos definitivisht në Shqipëri, ka qenë Solomon Menahem Jomtov. Ky erdhi nga Janina në vitin 1850 dhe u vendos në Delvinë me gjithë gruan, Astro Negrin. Nga martesa e tyre lindi një djalë, Menahem Solomon Jomtov. Ky u martua me Rakela Samuilidhi, me origjinë nga qyteti Trikalla i Greqisë. Rakela ishte izraelite me prejardhje nga Spanja, por në shtëpinë Jomtov flitej greqisht, sepse anëtarët e tjerë të familjes nuk e flisnin spanjishten. Nga kjo martesë lindën 6 vajza dhe 2 djem. Nga vajzat, e madhja vdiq gjatë barrëlindjes së saj të vetme, tre janë martuar në Greqi me të rinj izraelitë, ndërsa Viktoria u martua me doktor Jani Melon dhe sot jeton në Fier, kurse më e vogla, Ana, u martua me Agim Sinën. Ana ka vdekur dhe është varrosur në Krujë. Nga djemtë e Menahemit, i dyti Sami [Samuel], vdiq në Sarandë më 1937, dhe tjetri Solomoni (Tovi) Jomtov deri në muajin mars 1991 banonte në Vlorë, dhe këtej po atë muaj u kthye në Izrael. Në fillim familja Jomtov i mbajti të forta lidhjet me Janinën nga ku kishin ardhur. Kështu, kur vdiq plaku Solomon dhe e shoqja Astro, ata i varrosën në Janinë. Po ashtu, në Janinë u varros edhe djali 17-vjeçar Sami. Të tjerët janë varrosur në Vlorë dhe në Krujë.

Përafërsisht po atë vit, më 1850, në Gjirokastër erdhi dhe u vendos Jakov Ilia Vituli, edhe ky nga Janina. Në vitin 1885 lindi aty djali i tij Ilia, i cili u martua me Aneta Macën nga Janina. Nga kjo martesë lindën 4 vajza e 2 djem. Nga vajzat ka vdekur dhe është varrosur në Tiranë Fortunia, e cila kishte qenë internuar në kampet naziste të shfarosjes dhe kishte shpëtuar. Tri vajzat e tjera – Rashela Jakoel, Sandra Gani dhe Ester Prifti janë gjallë. Rashela dhe Sandra në muajin prill 1991 u shpërngulën në Izrael, ndërsa Esteri jeton në Tiranë. Nga djemtë, njëri, Heimi vdiq në Tiranë dhe është varrosur aty, kurse Zhaku, i martuar me 2 djem e një vajzë, jetonte në Tiranë dhe u shpërngul në prill 1991 në Izrael.

Në vitin 1860 erdhi nga Janina dhe u vendos në Vlorë Josef Matathia me vëllanë e tij Isak (shkurt Cako). Josefi u martua me Riketa Romanon, nga izraelitët e Korfuzit. Në vitin 1885 u lindi djali i parë Mateo, pastaj me radhë binjakët Samuel dhe Stela Levi, Davidi, Sara (e quajtur Sandra), dhe i fundit, Isaku (shkurtimisht Zakino). Vetë Josefi vdiq në Korfuz dhe është varrosur atje. Në Vlorë vdiq gruaja e tij, Riketa, dhe fëmijët Mateo, David dhe Isak. Isaku vdiq i pamartuar. Samueli vdiq në vitin 1945 në ferrin e një kampi nazist bashkë me gruan e tij, Sara (Sarina), kurse Stela Levi u martua me Nesim Levin. Ajo vdiq në Itali në vitin 1936 dhe është varrosur në Milano.

Mateo, i martuar me Rakela Kofinan, ka lënë dy djem, Josefin që rron në Natania, Izrael, dhe Davidin (Xhon), i cili jetonte në Fier dhe, në mars 1991, u vendos në Izrael. Mateo ka lënë dhe një vajzë, Riketa Gani, e cila jetonte në Tiranë e martuar me Elio Eliasaf Gani, dhe u vendos familjarisht në Izrael në mars 1991.

Samueli ka lënë dy djem. Më i madhi Pepis rron në Zvicër, kurse i dyti, Rafael, vdiq në Athinë më 1986.

Davidi ka lënë tri vajza. Vetë vdiq në Vlorë nga gripi i quajtur spanjoll në vitin 1919, kurse nga vajzat, dy, Matilda dhe Zhaneta rrojnë në Athinë, ndërsa më e madhja, Keti, e martuar me Josef (Pepe) Levin, ka vdekur dhe është varrosur në Vlorë.

Sandra Matathia është martuar me Rafael Jakoel, ka lënë tri vajza dhe dy djem. Vajza e parë, Eftihia, e martuar në Korfuz, u shfaros bashkë me të shoqin Rafo dhe me dy fëmijët e saj, Niso, 5 vjeç dhe Lina, 2 vjeçe, në kampin e Birkenaut në vitin 1944. Vajza e tretë, Eftimia, vdiq në Tiranë më 1987; [vajza e saj, Matilda Levi jeton sot në Karmiel, Izrael], dhe vajza tjetër, Riketa Jomtov, e shoqja e Tovi Jomtov, banonte në Vlorë me gjithë familje deri në mars 1991, kohë në të cilën shkoi e u vendos në Izrael.

Nga djemtë, Viktori [i quajtur edhe Haim], vdiq në Vlorë në vitin 1954 dhe është varrosur atje, kurse Josefi (shkurtimisht Cefi) rron me gjithë familje në Tiranë [dhe në vitin 1991, së bashku me të shoqen Aliqi dhe dy vajzat, Feliçita dhe Ksenia, u vendosën në Izrael].

Stela Levi ka lënë tre djem dhe një vajzë. Tre djemtë, Pepja, Rafaeli dhe Moisiu janë gjallë dhe rrojnë në Izrael. Vajza Ana, martuar me Marko Osmo, jetonte në Athinë dhe vdiq atje në vitin 1989.
Sikurse u përmend, Isaku (Zakino), djali i vogël i Josef Matathias, vdiq në Vlorë i pamartuar në vitin 1932 dhe u varros atje. Vëllai Josef Matathias, Isaku (Cakua), u martua me Sarina Jakoel nga Janina dhe nga kjo martesë lindën katër djem e dy vajza. Cakua vdiq në fshatin Tragjas të Vlorës dhe fillimisht u varros atje. Vendi ku ishte varrosur quhet ende nga vendësit Varri i Cakos.

Nga djemtë, dy shkuan në Amerikë dhe vdiqën atje. Vajzat u martuan në Greqi dhe vdiqën atje. Në Vlorë kanë jetuar Moisiu (i quajtur Sino) dhe Marko (Mordo).

Moisiu (Sino) u martua me Stametan, nga Volo, në Greqi, dhe pati katër djem. Nga këta tre kanë vdekur: Ilia Matathia, dentist që është varrosur në Tiranë, Davidi (Xhoni) vdekur dhe varrosur në Vlorë si dhe Isaku vdekur dhe ai e varrosur në Vlorë. Jeton vetëm djali i tretë Josef, i cili jetonte në Vlorë dhe tani rron në Izrael.

Në vitin 1868 erdhi dhe u vendos në Vlorë Moisiu (Mushon) Kantozi, i cili ishte martuar me Mazaltonë, mbesën e Josef Matathisë. Nga kjo martesë lindën dy djem e tri vajza. Nga vajzat, Eftimia Solomoni, e shoqja e Jako Solomonit, vdiq dhe është varrosur në Vlorë, ndërsa e treta, Krisulla, është martuar në Athinë dhe vdiq atje. Në Vlorë vdiq dhe vajza e tretë, Reveka, e shoqja e Salomon Ilia Salomon.

Djemtë e Mushonit, Biro dhe Josef Kantozi, fillimisht jetonin në Vlorë dhe aty nga viti 1915 u transferuan në Fier me gjithë familjen. Biro Kantozi ishte martuar me Sarina Avram Ganin, dhe nga kjo martesë lindën tre djem e dy vajza. Biro dhe Sarina janë varrosur në Tiranë. Nga vajzat, më e madhja, Fortunata, u martua në Korfuz nga ku u deportua në kampet e shfarosjes dhe vdiq atje bashkë me burrin, Isak, dhe një fëmijë, vajzën Ester. E dyta, Malká, e quajtur edhe Rexhina, ishte martuar me Jesulla Jakov Batinon në Tiranë dhe rron sot e ve në Izrael.

Nga djemtë, më i madhi, Moisiu, vdiq në Tiranë, duke lënë të shoqen, Xhulia Aser, dhe të bijën, Fortunata. I dyti, Avrami (i quajtur Mimiko), shkoi në Izrael me gjithë familje, po ashtu edhe i treti, Josef, i quajtur Pepe.

Josef Kantozi ishte martuar me Mazalo Saretën. Pati një vajzë, Rakelën, e cila vdiq në moshën 18-vjeçare në Fier dhe është varrosur në Vlorë. E shoqja e Josefit vdiq në Vlorë, dhe vetë Josefi në Kavajë, ku edhe është varrosur.

Në vitin 1882 erdhi dhe u vendos në Delvinë Josef Kohen bashkë me gruan e tij, Gracia. Të dy erdhën nga Janina. Të dy vdiqën në Vlorë, ku ishin transferuar familjarisht në vitin 1947. Nga martesa e tyre lindi një djalë, Shemo Koheni, i cili vdiq në Vlorë. Ai ishte martuar me Zhyli Kohen, dhe nga kjo martesë lindën një djalë dhe dy vajza. Djali, Josef, shkurt Pepo, u transferua në nëntor 1990 nga Vlora në Amerikë bashkë me të shoqen, Anna Nesim Joseko dhe fëmijët. Po ashtu dhe vajza e madhe, Gracia, e cila u martua me Menahem (Minush) Jakov Solomonin, dhe vajza e dytë, Eni, e cila është martuar në Kavajë me Orest Margariti.

Në Shkodër banojnë edhe sot pasardhësit e familjes Arditi. Familja Arditi ka ardhur nga Spanja në Selanik, këtej shkoi në Dibër dhe më vonë në Shkodër. Në familje flisnin spanjisht. I pari i kësaj familje që erdhi në Shqipëri nga Selaniku ishte Zhak (Jak), i cili lindi në Selanik në vitin 1877.8) I ati ishte mjek, kurse ai vetë mbaroi studimet universitare në Stamboll për farmacist. Fillimisht hapi farmaci në Stamboll, ku u martua me Luna Russon, nga familje izraelite edhe kjo me prejardhje nga Spanja.

Aty nga viti 1900 Zhaku u transferua nga Selaniku në Dibër të Madhe, ku hapi farmaci. Rreth vitit 1910 u transferua në Tiranë, ku edhe këtu hapi një farmaci. Në Tiranë qëndroi deri në vitin 1918.

Deri në vitin 1925 jetoi në Napoli të Italisë dhe po atë vit erdhi në Shkodër, ku familja u vendos përfundimisht, dhe qëndroi deri në mars 1991.

Zhak Arditi pati gjashtë fëmijë, katër djem dhe dy vajza. Nga këta fëmijë, Virxhinia vdiq aksidentalisht. Moisiu, më i madhi, banonte në Shkodër, kurse sot rron në Izrael, ndërsa pjesa tjetër e familjes së Zhakut nuk rron më dhe për këta do të flitet më poshtë. Moisiu punoi përkthyes, pastaj në vitin 1934, së bashku me dy shokë, hapi zyrë përfaqësish në Durrës, por këtë punë e la sepse tregtia me Italinë në kohën e pushtimit italian nuk bëhej me anë përfaqësish, por drejtpërdrejt midis fabrikave dhe tregtarëve. Pas Çlirimit ai u kthye në Shkodër, ku punoi si farmacist. Ndërkohë në vitin 1941 u martua me Stela Mark Feuerstein, edhe kjo izraelite me origjinë polake, si nga i ati ashtu dhe nga e ëma.

Moisiu ka dy vajza dhe një djalë. Vajza, Silvia, lindi në vitin 1942, jetonte në Tiranë dhe sot rron e martuar në Izrael me Moisi Haim Batinon dhe ka dy djem. Vajza e dytë, Elena, lindi në vitin 1943 dhe rron e martuar në Tiranë me Xhoxhi Konën dhe ka një djalë e një vajzë. Në vitin 1948 Moisiut i lindi i biri, Xhoxhi, i cili rronte në Shkodër i martuar me Sara Jessulla Batino dhe ka dy djem.9) Qysh nga viti 1991 familja Arditi e zgjeruar jeton në Izrael).

Të ardhur nga Janina, në vitin 1910 u vendosën në Gjirokastër Jakov Batino dhe gruaja e tij, Sara (e quajtur Sarina). Fillimisht ata shkuan në Leskovik, pastaj, pas një kohe të shkurtër, erdhën dhe u vendosën në Gjirokastër. Kjo familje, përveç prindërve, përbëhej nga pesë djem. Më i madhi nga këta, Haimi, u martua me Eftihia Maca, izraelite nga Janina. Kanë dy djem dhe një vajzë, Zhak,

Moisi dhe Sara (e quajtur Sandra) e martuar kjo me Avram Elissaf Ganin, dhe kanë një fëmijë. Haimi është gjallë, ndërsa e shoqja ka vdekur më 1980.

Djali i tretë i Jakov Batinos, David (Xhon) Batino, i martuar me Esterin, izraelite nga Janina, vdiq në Tiranë më 1980 pa lënë fëmijë, kurse e shoqja rron në Izrael. Edhe djali i katërt, Jesullai, i martuar me Malká (të quajtur Rexhina) Biro Kantozin, ka vdekur dhe ka lënë dy vajza, Florën dhe Sarën, që është martuar me Xhoxhi Arditin në Shkodër. Djali i fundit, Menahemi, i martuar me Malká (të quajtur Rexhina) Eliasaf Ganin, deri në mars 1991 banonte familjarisht në Tiranë. Kanë një djalë të martuar, të quajtur Zhak (shkurtimisht Zhakuli). Kanë edhe një vajzë të martuar në Vlorë me Moris Kuretan. Një nga vëllezërit, Marku, djali i dytë, pas Luftës u kthye nga Gjirokastra në Janinë, ka vdekur dhe ka lënë atje të shoqen, Nina Josef Jakoel, të birin, Pepo Batino, dhe një vajzë, Ana, të martuar në Selanik.

Në fillim të shekullit, i ardhur nga Preveza, në Vlorë ka banuar për njëfarë kohe David Kabiliu, i cili më vonë ia dorëzoi dyqanin {Mos mungon gje ketu? Se nuk permendet me pare profesioni} nipit të tij, Nesim Jakov Levi. Ky thirri dhe prindërit të cilët, pasi jetuan në Vlorë disa vjet, vdiqën dhe u varrosën aty.

Rreth vitit 1910 erdhi në Vlorë në fillim provizorisht Rafael Jakoel, i cili punonte si komisioner midis Janinës dhe Vlorës. Më vonë, gjatë Luftës së Parë Botërore, ai u martua në Vlorë me Sara (Sandra) Josef Matathinë, kështu që, pas një periudhe të shkurtër gjatë së cilës vetë rrinte në Vlorë dhe familjen e mbante në Janinë, vendosi të qëndrojë përfundimisht në Vlorë. Sikurse u përmend më sipër, ata kishin pesë fëmijë: Eftihia, Josefi, Eriketa, Eftimia dhe Viktori.

Për familjet e Nesim Levit dhe Rafael Jakoelit u fol kur u dhanë hollësi për fëmijët e Josef Matathisë, sepse i pari mori për grua vajzën e madhe dhe i dyti vajzën më të vogël Sara (të quajtur Sandra). Rreth kësaj datë, nga Preveza erdhi në Vlorë Elisaf Avram Ganiu, i cili pruri me vete edhe prindërit, të ardhur nga Napoli, prej ku donin të largoheshin për shkak të humbjes në moshë të re të djalit të tyre, Nesim. Ai u martua me Ester Ilia Jakoel, lindën tre djem, Avramin, Elion dhe Nesimin, dhe një vajzë Malká (Rexhina), të martuar me Menahem Jakov Batinon, që jetonin të gjithë në Tiranë e në Lezhë, kurse në mars 1991 u vendosën në Izrael.

Familja Kofina, e përbërë nga vëllai i madh Matathia (Mato) dhe nga më i vogli, Samuel, e nga motra e tyre, Reveka, u vendosën në Gjirokastër nga Janina në vitet 1916-1917. Ata qëndruan përfundimisht aty. Mato u martua dhe pati një djalë, Solomon, i cili rron sot në Gjirokastër, dhe një vajzë, Beba, që jeton në Tiranë. Motra, Reveka, është në Tiranë, e martuar pa fëmijë. Samueli vdiq në Gjirokastër i pamartuar.

Në vitin 1923 u vendos në Vlorë i ardhur nga Janina Jehuda Sareta. Ky u martua me Refko Ilia Solomon. Nga kjo martesë lindën katër vajza dhe dy djem. Njëri nga djemtë, Ili, ka vdekur dhe është varrosur në Vlorë, ndërsa i dyti, Rodolfi, deri në prill 1991 banonte në Vlorë me të shoqen Keti e familjen e tij, dhe këtej u transferua në Izrael. Këtu është vendi për të nderuar kujtimin e Jehuda Saretës, i cili ka ushtruar funksionet e “hazzan”-it për më shumë se 40 vjet. Vështirë është të kujtohen festimet fetare, martesat apo varrimet pa pasur para syve të izraelitëve të Vlorës imazhin e figurës së thjeshtë, të përunjur, por madhështore të tij. Nga katër vajzat, dy jetuan vejusha në Vlorë, njëra edhe ajo në Vlorë sëbashku me familjen, kurse e madhja u shpërngul përfundimisht në Janinë.

Më 1925 nga Preveza erdhi në Vlorë Jakov Ilia Batino dhe pas tij vëllezërit Haim dhe Samuel Batino. Kur vendosën të qëndrojnë në Vlorë, sollën aty të atin, Ilia, dhe nënën, Malka. Këta erdhën në Vlorë në vitin 1925 dhe vdiqën e u varrosën në varrezat e vogla izraelite të qytetit. Jakov Batino vdiq në Vlorë i pamartuar. Haimi u martua me të bijën e Jehuda Saretës, të quajtur Lika, e cila deri në vitin 1990 jetonte në Vlorë, nga ku u transferua në Janinë. Haimi ka vdekur, dhe nga martesa ka pasur dy djem dhe një vajzë. Samueli u martua me vajzën tjetër të Jehudës, të quajtur Ana. Kjo rron, ndërsa Samueli ka vdekur dhe është varrosur në Vlorë. Ai nuk ka lënë fëmijë.

Jakov Ilia Solomoni me vëllezërit e tij, Nesim Joseko dhe Moisi, erdhën nga Janina në Vlorë në vitin 1919. Fillimisht Jakovi ishte këpucar, prandaj ia kishin ngjitur nofkën Jako Kundraxhiu. Më vonë ai dhe vëllezërit e tij u morën me tregti. Jakov Solomoni u martua me të bijën e Mushon Kantozit, Eftiminë. Jakovi vdiq në vitin 1946 në Beograd, ku kurohej, dhe u varros atje. Ai pati katër djem e një vajzë. Vajza e quajtur Zhaneta (Neti) vdiq në moshën 17 vjeç në vitin 1936. Djali i madh, Ilia (i quajtur Bohor, shkurt Hori, pikërisht si më i madhi), është martuar me Zoi Kabili nga Janina dhe ka dy djem e një vajzë, të gjithë të martuar dhe me fëmijë. Djali i dytë i Jakovit, Moisiu, është martuar me Zhaneta Davidin nga Janina, ka një djalë të martuar, me një fëmijë, dhe deri në mars 1991 jetonin në Vlorë, nga ku shkuan në Izrael. I treti, Menahem (Minush) është martuar me Gracia Kohen, të bijën e Shemo Kohen, dhe në 1990 shkoi në SHBA. Vëllai më i vogël, Leoni, është martuar dhe jetonte me gruan e dy vajza në Vlorë deri në mars 1991. Në këtë datë u kthye familjarisht në Izrael.
Nesim Joseko Solomoni është martuar me Xoja Negrin dhe kanë një vajzë, Ana, të martuar me Pepo Shemo Kohenin. Vetë Nesimi ka vdekur në rrethana tragjike në vitin 1944, ndërsa e shoqja rron në Izrael.

Moisi Solomoni është martuar me Ninën, ka tre djem dhe një vajzë. Moisiu vdiq në vitet 30, duke i lënë fëmijët jetim. Ka qenë meritë e gruas së tij që u rritën përmes sakrificave dhe ia dolën mbanë. Vajza, Zhani, është martuar me David (Xhon) Moisi Matathia, i cili ka vdekur. Ka dy djem të martuar që rronin në Vlorë. Nga djemtë, më i madhi, Ilia, ka vdekur në vitin 1989; i dyti Avram (Mimiko) është martuar me Mirela Solomonin, kurse i treti, Danieli, rronte edhe ai i martuar në Vlorë. Katër fëmijët e Moisi Solomonit në mars 1991 u kthyen në Izrael. Të gjithë kanë fëmijë.

Një tjetër vëlla i Jakov Solomonit, i quajtur Solomon Ilia Solomon, ka vdekur shumë kohë më parë. Ai la një vajzë, që u martua në Athinë, si dhe dy djem. I vogli humbi në Luftë. I madhi, Ilia Solomon, jetonte në Vlorë bashkë me gruan, Sarica Negrin. Kanë dy vajza të martuara.

Aty rreth vitit 1900 erdhi në Delvinë Beniamin Levi nga Janina. Kishte dy djem, Baruhun dhe Josefin. Kishte dhe dy vajza. Nga këto, e madhja, Esteri, vdiq në vitin 1942, ndërsa e dyta, Eftihia, u martua në Korfuz dhe u deportua tok me izraelitët e atjeshëm në vitin 1944. Ajo humbi në kampet e shfarosjes me të shoqin dhe një vajzë. Baruhu u martua me Esterin, të bijën e tretë të Jehuda Saretës dhe pati një djalë e tri motra, të cilat të martuara jetonin në Vlorë. Në mars 1991 të gjithë kaluan në Izrael. Josefi vdiq pa lënë fëmijë.

Në vitin 1930 erdhi në Tiranë si agjent i shoqërisë së lundrimit Cunard Line Mark Feuerstein, lindur më 1878 në Zbavash [Zbavacs] të Polonisë, së bashku me gruan, Françeska Wetzler, nga Krakovi (Poloni). Mark Feuersteini u emërua në vitin 1931 konsull nderi i Suedisë. Në ato vite mori shtetësinë shqiptare. Çifti Feuerstein pati vetëm një vajzë, Stelën, e cila e filloi universitetin në Vjenë në vitin 1932 për filologji dhe i vazhdoi studimet në Gjenevë (Zvicër). Për shkak të luftës erdhi në Tiranë pranë prindërve dhe u martua me Moisi Zhak Arditin. Mark Feuesteini vdiq në Tiranë në vitin 1939 dhe e shoqja në Shkodër në vitin 1954.10)

Nuk dihet me saktësi data e ardhjes në Shqipëri të doktor Lazlo Kalmarit nga Hungaria, por dihet se në revistën “Jeta e Re”, faqe 65 e vitit 1930, ai ka shkruar artikullin “Kurimi klimatik i tuberkulozit në Shqipëri”.11) Në vitin 1939 iku në Jugosllavi, vendlindje e së shoqes, prej nga u kthye në vitin 1941 në Prishtinë, ku e priti doktor Spiro Lito. Doktor Kalmari erdhi në Shqipëri për shkaqe që nuk kanë lidhje me përndjekjet racore. Ai punoi për një kohë të gjatë si mjek ftiziolog. Në vitin 1965, tashmë në moshë të thyer dhe veçanërisht i nderuar dhe i vlerësuar nga qeveria për shkak të punës së tij të kualifikuar dhe të ndërgjegjshme në Shqipëri, ai u kthye në Jugosllavi dhe qysh nga ajo kohë nuk kemi marrë më lajme për të.

Isak Kohen, me origjinë nga Selaniku, erdhi për punë në Korçë në vitin 1925 dhe në vitin 1935 u vendos në Durrës, ku solli edhe familjen e tij, të përbërë nga e shoqja, Matilda, vdekur në vitin 1941 në Durrës dhe varrosur në Vlorë. Kishte edhe një vajzë, Hrisin, të martuar në Vlorë me dentistin Ilia Moisi Matathia dhe deri në mars 1991 banuese në Tiranë. Kishte edhe të birin Mino, i cili pas Çlirimit, në vitin 1946 iku dhe u vendos në Haifa, Izrael, ku është edhe dhe sot. Edhe Isak Koheni iku nga Shqipëria për në Izrael në vitin 1962 dhe vdiq atje.

Rreth atyre viteve erdhën nga Janina në Vlorë dhe u stabilizuan atje Aneta Negrin dhe djali i saj Moisi. Në vitin 1952, Aneta shkoi në Izrael dhe vdiq atje. Moisi, martuar me Fortunata Solomon, krijoi familje në Vlorë dhe deri në mars 1991 banonte aty, nga ku u kthye e u vendos në Izrael.

Pothuaj në këtë kohë, rreth vitit 1935, erdhi në Vlorë familja e Ilia Kohenit, e përbërë nga e shoqja Aneta, e bija Nina dhe i biri David (Xhon). Në vitin 1965, pasi vdiq kryetari i familjes, kjo familje u shpërngul pjesërisht në Greqi dhe pjesërisht në SHBA.

Në vitin 1935 erdhi nga Korfuzi i Greqisë dhe u vendos në Kavajë rrobaqepësi Samuel Haim bashkë me gruan dhe pesë vajza. E gjithë familja u largua për në Izrael në vitin 1947.
Përveç këtyre, në Shqipëri kishte edhe izraelitë të vetmuar që kishin ardhur përkohësisht për shkak pune. Të tillë ishin David Tiano nga Selaniku, i cili u largua pas Çlirimit, dhe Edmond Ersekoviçi, me origjinë nga Hungaria, i cili vdiq në Tiranë dhe u varros në një kënd të varrezave të myslimanëve të qytetit që u ishte dhënë për përdorim izraelitëve nga Komuniteti Mysliman Shqiptar.

Më 30 janar 1933 në Gjermani e mori fuqinë Adolf Hitleri. Qysh prej asaj dite filloi odiseja e izraelitëve gjermanë dhe e atyre të vendeve të tjera të pushtuara para lufte nga ushtria gjermane (Austri, Çekosllovaki etj.). Në fazën e parë të persekutimit, izraelitët dëboheshin nga këto vende dhe endeshin ku të kishin mundësi. Viti 1933 konsiderohet viti në të cilin filloi kthimi (Alijaja) i pestë i izraelitëve në Palestinë.12) Në këtë kohë filloi edhe ardhja në Shqipëri e izraelitëve të përndjekur.

Shumica e tyre kalonin këtej për të gjetur mundësinë që të vijonin rrugën për në vende të tjera, kryesisht në Amerikën Jugore, në SHBA, në Turqi etj. Ndër ta kanë kaluar edhe personalitete në fusha të ndryshme të dijes njerëzore, siç ishte p.sh. doktor Majer [Meyer], gjinekolog i shquar, doktor Blumenfeld, kirurg, dhe më pas edhe një varg njerëzish të tjerë. Për këta të fundit ndihmë të madhe kanë dhënë Isak Koheni në Durrës, Rafael Jakoel nga Vlora etj. Këta u siguronin atyre banesë, u jepnin mundësi t’i nxirrnin mjetet e jetesës dhe, kur nuk i kishin këto mundësi, i ndihmonin me para dhe më pas u siguronin kushte që të vazhdonin udhëtimin e tyre. Në ato vite kanë kaluar nga Durrësi me dhjetëra e dhjetëra emigrantë, por fare pak prej tyre qëndruan në Shqipëri. Një nga këta ishte Leo Tyri [Thür, ose Thuer], njeri me personalitet të theksuar, i cili qëndroi në Shqipëri deri në vitin 1945. Ai luajti rol të rëndësishëm për shpëtimin e izraelitëve vendas dhe të ardhur. Nga familjet që qëndruan përfundimisht në Shqipëri ishte edhe familja e Avram Shvarcit, pasardhësit e së cilës, Roberti, përkthyes i shquar, familjarisht rron në Tiranë, kurse Renata, mjeke otorinolaringologe, u kthye përfundimisht në Izrael.

Më 1932 u hap spitali i ri ushtarak i Tiranës me drejtor doktor Hiqmet Gegën. Shërbeu si mjek në këtë spital edhe doktor Eugen Levi, izraelit me origjinë bullgare.

Më 1936, profesor Valter Lehman, izraelit gjerman, i trembur nga persekutimet e nazizmit, iku nga vendi i tij dhe u vendos kirurg në spitalin e Vlorës, por pas tetë muajsh, me largimin e profesor Hoche nga Shqipëria, u thirr për ta zëvendësuar atë si shef i kirurgjisë në Spitalin e Tiranës.13) [Me pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste ai u largua për në SHBA. Dr. Lehman konsiderohet si themeluesi i degës së neurokirurgjisë në Shqipëri. Reparti i neurokirurgjisë në Spitalin Nënë Tereza në Tiranë sot mban emrin tij].

Së fundi, edhe pse kishte ardhur gjatë Luftës së Dytë Botërore, u ngul përfundimisht në Tiranë Marko Menahem, i cili vinte nga qyteti maqedonas i Shkupit ku kishte humbur gjithë familjen, të përbërë nga prindërit dhe një motër, të gjithë të shfarosur gjatë Holokaustit. Marko jetoi në Tiranë, bashkë me familjen, të përbërë nga e shoqja dhe tre vajza të martuara, të cilat sot janë të gjithë në Izrael.

* * *

Sikundër del qartë nga sa u parashtrua më sipër, izraelitët e ardhur në Shqipëri duke filluar qysh nga gjysma e parë e shekullit XIX janë me origjinë nga vende të ndryshme të Europës, por pjesa më e madhe e tyre, [ajo pjesë që u bë baza e krijimit të bashkësisë së vogël të Vlorës] ka ardhur nga Janina dhe Preveza. Ka mendime të gabuara se bashkësitë izraelite të Prevezës, Artës, Janinës dhe e Vlorës e kanë origjinën nga Spanja, si rrjedhim i persekutimit të zhvilluar atje nga inkuizicioni spanjoll. Në të vërtetë, të ardhur nga Spanja në kohën e Sulltan Bajazitit të Dytë kanë qenë izraelitët që u vendosën në disa qytete të Greqisë, kryesisht në Selanik, nga ku gradualisht u përhapën në drejtime të ndryshme si në Jugosllavi, pra edhe në Kosovë, si dhe në qytete të tjera greke.

Po ashtu e kishin origjinën nga Spanja bashkësitë izraelite që u formuan qysh nga fundi i shek. XV në Vlorë dhe më pas në Berat dhe Elbasan. Për këta u fol gjerësisht në kapitullin e parë.

Këta izraelitë kanë folur gjithmonë një dialekt katalan të gjuhës spanjolle, dhe këtë e vazhduan deri në kohën që u zhdukën si bashkësi. Po kështu ndodhi dhe në ato qytete të Jugosllavisë ku kishte izraelitë, si në Manastir (Bitolje), në Shkup e më në veri, si në Beograd e deri në kufijtë veriorë të vendit, në Novi Sad etj. Edhe izraelitët e Kosovës në shtëpi flisnin gjuhën spanjolle. Por aty nga fundi i shekullit XVII dhe në fillim të shekullit XVIII bashkësitë izraelite të Vlorës, Beratit dhe Elbasanit, të ardhur nga Spanja, u zhdukën, qoftë duke u larguar nga Shqipëria, qoftë duke përqafuar në vend diku fenë islame dhe diku fenë ortodokse. Bashkësitë e Kosovës qëndruan dhe izraelitët e tyre flisnin spanjishten derisa u shkrinë pas Luftës së dytë Botërore.

Vala e tretë e izraelitëve që u vendosën në Shqipëri duke filluar nga mesi i shekullit XIX erdhi kryesisht nga Janina e Preveza, ku izraelitët ekzistonin shumë më përpara se ardhja e sefarditëve.

Izraelitët e parë të ardhur në Greqi janë vendosur aty në shekullin e dytë para erës sonë.14) Nuk dihet me saktësi kur janë vendosur në Janinë e Prevezë, por sidoqoftë është dokumentuar që izraelitët janë aty të paktën nga shekulli I i erës sonë.

Këta izraelitë të Janinës e të disa qyteteve të tjera, si Preveza dhe Arta, janë “romaniotë”, fjalë kjo që rrjedh nga emri venecian i Greqisë, Romania. Romaniotët nuk janë pasardhës të sefarditëve.

Ata ishin vendosur në tokën greke shekuj më përpara ardhjes së emigrantëve nga Spanja, Portugalia dhe nga krahina të Italisë (Pulja, Sicilia dhe Sardenja). Sikurse u përmend, ata janë ndikuar nga kultura greke, flasin gjuhën greke dhe deri në shekullin XVI përdornin si libër lutjesh Mahzor Bene Romania, hartuar disa shekuj përpara imigracionit nga Spanja.15)

Romaniotët konsiderohen si një ndër bashkësitë izraelite më të lashtat dhe virtualisht e panjohur në pjesë të tjera të botës. Ka të ngjarë që bashkësia romaniote të jetë vendosur fillimisht në Selanik rreth vitit 140 para erës së re.16) Praninë e tyre në rajonet e Greqisë së sotme e dëshmon edhe një udhëtar tjetër i famshëm, arabi Abu Abd Allah Muhammad al Idrisi, lindur në Ceuta (1099, vdekur në 1165?). Ai përmend komunitetin e Janinës si bashkësi e një qyteti të ndërtuar mbi ujëra, dhe me të vërtetë dy të tretat e qytetit të Janinës rrethohen nga ujërat e liqenit që mban të njëjtin emër. Edhe vetë hebrenjtë e bashkësisë së Janinës, për t’i dalluar nga qyteti, thonë se është një qytet “ghiod”, domethënë i ndërtuar mbi ujë. Po ashtu, Rabini spanjoll Beniamini nga Tudela, që përmendëm më lart, kaloi në vitin 1170 në këto zona dhe vizitoi shumë bashkësi izraelite greqishtfolëse. Ai shkruan se në këto treva ka 28 bashkësi romaniote.17) Në fillim të shekullit XX jetonin në Janinë rreth 4000 izraelitë, shumica e të cilëve merreshin me tregti të vogël, zejtari apo nëpunësi, dhe jetonin në dy lagje brenda dhe jashtë mureve të qytetit të vjetër. Sinagogën e lashtë të Janinës që ishte e ndërtuar brenda mureve të qytetit të vjetër e quanin “i mesini”, ose “e brendshmja”, për ta dalluar nga sinagoga “i oksini”, ose “e jashtmja”, që ishte në rrugën kryesore.

Duhet shtuar se hebrenjtë romaniotë të Janinës dhe Prevezës ishin të ndikuar nga kultura dhe zakonet greke, flisnin gjuhën greke, por në të njëjtën kohë ruajtën identitetin e tyre si hebrenj duke praktikuar fenë dhe traditat e jetesës së tyre. Sikurse përmendëm, izraelitët e ardhur nga Spanja flisnin spanjishten. Kurse në Korfuz ekzistonte një bashkësi izraelite e madhe në numër, e cila vinte nga Venediku dhe ishte vendosur në atë qytet rreth gjysmës së shekullit XIV. Për këtë arsye deri në shkatërrimin e plotë të saj në vitin 1944, izraelitët e Korfuzit flisnin dialektin venecian të italishtes. Fakti se izraelitët e Greqisë veriperëndimore, juglindore dhe të Peloponezit flisnin gjuhën greke në vetvete përbën argument të fuqishëm që izraelitët e atyre viseve janë ngulur në ato rajone qysh shekuj më parë.

Kur në Janinë erdhën emigrantët izraelitë spanjollë, këta qëndruan të veçuar nga bashkëfetarët e tyre romaniotë. Sefardimet nuk u paraqitën si bashkësi solidare, por u ndanë në grupe të vogla ku secili ruajti zakonet e veta, të sjella nga vendet nga ku kishin emigruar18). Me gjithë numrin shumë të madh të hebrenjve sefarditë të ardhur më vonë, romaniotët nuk u shkrinë me ta dhe vazhduan të ruajnë karakteristikat e tyre të veçanta si në ritet fetare, meloditë e këngëve e lutjeve, ashtu edhe në gjuhën e jetën e përditshme. [Edhe pse në sinagoga lexonin të njëjtat libra të Torásë në hebraisht, ritet, meloditë dhe gjuha e folur në familje i dallonte dy bashkësitë midis tyre. Falë kësaj qëndrueshmërie shekullore romaniotët nuk u asimiluan në fenë e krishterë të shumicës së popullsisë greke dhe as nuk përqafuan gjuhën “ladino” apo liturgjinë e bashkëfetarëve sefardimë të ardhur rishtas].

Në kohët e para bashkëjetesa midis romaniotëve dhe sefardimëve kishte rivalitete të theksuara. Por me kalimin e kohës ata gjetën gradualisht rrugën e marrëveshjes. Në disa raste, kur luteshin sëbashku, ndër ritet fetare filluan të mbizotëronin ato të izraelitëve sefardimë, sepse përvetësimi i riteve sipas “mahzor Romania” që përdorej nga romaniotët ishte i vështirë. Në fillim nuk pranoheshin martesat midis romaniotëve dhe sefardimëve, por dalëngadalë gjërat ndryshuan. Gratë izraelite janinjote e kishin më të lehtë të përvetësonin gjuhën dhe zakonet e burrave të tyre që flisnin gjuhën spanjolle; burrat e kishin të vështirë të mësonin gjuhën greke të grave. Por, për fat të mirë, në ritet e tyre izraelitët e Janinës ruajtën meloditë e veta në gjuhën greke. Ruajtën edhe zakonet e tyre, të cilat gjatë shekujve në kontakt me mjedisin grek, u ndikuan nga ky mjedis. Këta faktorë shkaktuan që izraelitë romaniotë të Janinës të shndërroheshin në një lloj të veçantë izraelitësh, të njohur me emrin “janjotikë”19), folës të gjuhës greke.

Në vitin 1912 qyteti i Janinës me rrethet kaluan nga sundimi turk në sundim të mbretërisë së Greqisë. Me atë rast, trashëgimtari i fronit grek, Konstantini, që njëkohësisht mbante edhe detyrën e komandantit të trupave që pushtuan qytetin, me qëllim që t’i siguronte izraelitët e shqetësuar nga ardhja e grekëve dhe nga sjellja e tyre e mëtejshme ndaj tyre, vizitoi me ceremoni e bujë të madhe sinagogën e qytetit dhe aty mbajti një fjalim ku, ndër të tjera, falenderoi izraelitët që kishin ruajtur ndër shekuj me këmbëngulje dhe pastërti të admirueshme gjuhën greke.

Në prag të Luftës së Dytë Botërore në Greqi ekzistonin ende katër bashkësi romaniote: në Kalqidë, Artë, Patras dhe Janinë.20) Bashkësia izraelite e Janinës, përpara Holokaustit, ishte bashkësia më e madhe romaniote e Greqisë dhe një nga qendrat udhëheqëse izraelite në Lindje. Traditat romaniote të Janinës vazhdojnë të zbatohen jashtë Greqisë. Në SH.B.A. është sinagoga e ritit romaniot në Manhattan të New Jorkut, kurse në Izrael ndodhet në lagjen Nachlaot të Jeruzalemit.21) Në njëfarë kuptimi, Sinagoga e Janinës konsiderohej si mitropolia e këtyre sinagogave romaniote, [dhe ajo në Manhattan mban të njëjtin emër si Sinagoga e Janinës: Kehilka Kedosha Janina (Bashkësia e Shenjtë e Janinës)].

Nga sa thamë del se edhe izraelitët e Shqipërisë, të ardhur herën e fundit, d.m.th. në shekullin e XIX kryesisht nga Janina, nuk kanë lidhje me Spanjën dhe të parët e tyre kishin si gjuhë të folur greqishten.

2. Mjedisi, jeta dhe ritet fetare të izraelitëve në Shqipëri

Në kohën kur izraelitët filluan të vinin në Shqipëri, vendi ishte nën sundimin otoman. Në ato qendra ku u vendosën fillimisht shumica e popullsisë ishte myslimane, një pakicë ishte ortodokse (në jug) dhe katolike (në veri). Edhe më parë se të vendoseshin në tokat e Shqipërisë së sotme, izraelitët e ardhur nga Janina dhe Preveza kishin pasur marrëdhënie të shpeshta me shqiptarët, së pari sepse Janina vite me radhë ishte nën sundimin e shqiptarit Ali Pashë Tepelena, Pasha i Janinës, burrë shteti i vlefshëm dhe i mençur, i rrethuar nga besnikët e tij shqiptarë, prandaj në Janinë flitej edhe gjuha shqipe. Së dyti, në rrethet e Janinës e të Prevezës kishte popullsi të madhe shqiptare, qoftë myslimane siç ishin çamët, banorë të Çamërisë, ashtu dhe të krishterët siç ishin suliotët, banorët trima të Sulit, të cilët kishin shqipen gjuhë amtare. Dhe nuk ishin të rralla rastet kur izraelitët, sidomos ata nga Janina, banonin në qytetet e Çamërisë, me ose pa familje, dhe ushtronin aty profesionin e tyre, kryesisht rë apo komisionerë. Kështu që, kur erdhën në tokat e Shqipërisë së sotme në shekullin XIX, izraelitët nuk ranë në mjedis të panjohur, madje kishin edhe miq e të njohur. Kjo u lehtësoi shumë jetesën.

Në gjuhën greke të folur nga izraelitët e Janinës kishin zënë vend edhe disa fjalë shqipe. Kështu p.sh. përdorej gjerësisht fjala shqipe “kastravec”.22) Po ashtu kishin gjetur përdorim nofka me prejardhje nga gjuha shqipe si p.sh. emri “Tepelenis”.23) Gjatë kohës së sundimit otoman disa fëmijë izraelitë quheshin Biros. “Bir” është fjala shqipe, kurse prapashtesa “-o” është përkëdhelëse.24) Në vitet e qëndrimit të izraelitëve në Shqipëri disa emra të përveçëm izraelitë kanë marrë trajta shqipe. Të tilla janë emrat Minush (për Menahem), Ilir për Ilia e të tjera.
Krahinat e Gjirokastrës, Delvinës dhe Vlorës, ku u vendosën fillimisht izraelitët, përfshiheshin në sanxhakun e Janinës. Ka pasur raste kur të rinj nga këto krahina kryenin shërbimin ushtarak në Janinë. Prandaj disa nga këta lidheshin me miqësi me izraelitët vendas duke forcuar kështu marrëdhëniet reciproke.

Izraelitët e ardhur atëherë në Shqipëri merreshin kryesisht me tregti, dhe kishte fare pak raste kur ata fillimisht ushtronin ndonjë zanat, si kundraxhinj apo teneqepunues. Ishin njerëz që kishin ikur nga vendet e tyre për të fituar bukën e gojës dhe për të bërë një jetë më të mirë, prandaj ata nuk përtonin të shkonin për të shitur apo punuar edhe në zonat më të thella të krahinave. Kjo bëri që të miqësoheshin me katundarët e atyre trevave, të cilët janë njerëz që kur të japin besën, të quajnë mik për kokë. Kaq të shpeshta ishin këto shkuarje, saqë kishte ndonjë rast, si ai i izraelitit Isak (Cako) Matathia, i cili vdiq në katundin Tragjas që ndodhet në jug të Vlorës. Në fillim atë e varrosën atje dhe varri i tij u bë vend referimi për takime. I thoshim “varri i Cakos” apo “varri i izraelitit”.

Edhe kur eshtrat e tij i sollën në varrezat e izraelitëve të Vlorës, ai vend vazhdoi të quhej dhe quhet edhe sot “varri i Cakos”.

Me ndjenja miqësore janë pritur më vonë edhe izraelitët që u shpërngulën nga Gjirokastra dhe Vlora për në Durrës dhe Tiranë, si edhe ata që shkuan atje drejtpërdrejt nga vendi i ardhjes. Me përjashtim të ndonjë fanatiku, izraelitët respektoheshin si njerëz të ndershëm, punëtorë që nuk dinë t’i bëjnë dëm askujt. Marrëdhëniet nuk kufizoheshin vetëm në lëmin e punës, por shtriheshin edhe në botën familjare. Kur izraelitët lidhnin marrëdhënie të ngushta me shqiptarët, arrinin të bëheshin edhe vëllezër me djem shqiptarë, që do të thotë të bëhesh vëllam me të, zakon ky që gëzon nder të madh në popull. Po ashtu, në Vlorë ndodhte që një nënë me fëmijë të porsalindur ia jepte foshnjën mikeshës së saj izraelite dhe anasjelltas, kur nëna nuk kishte qumësht për të ushqyer foshnjën e vet.

Në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit XIX në Shqipëri filloi një lëvizje madhështore kulturore e politike, e cila synonte që të arrihej çlirimi i vendit nga thundra otomane. Kjo lëvizje njihet me emrin Rilindja Shqiptare. Rilindasit synuan që të ushqenin në popull një ndjenjë të madhe kombëtare dhe vetëdije për lashtësinë e kombit, të gjuhës dhe të traditave, në thellimin e ndjenjës së vëllazërimit midis shqiptarëve të besimeve të ndryshme për t’ua prerë hovin atyre forcave armiqësore që me anë të fesë përpiqeshin të përçanin popullin shqiptar. “Feja e shqiptarit është shqiptaria” shkruanin vjershëtarë dhe atdhetarë të asaj kohe. Kjo lëvizje kombëtare, që pati si përfundim rilindjen e Shqipërisë, të gjuhës dhe të dëshirës për pavarësi, u solli dobi izraelitëve. Ashtu siç predikohej vëllazërimi midis feve kryesore të vendit, për refleks kjo shtrihej edhe në marrëdhëniet me izraelitët.

Në të tilla rrethana, kur shqiptarët i quanin hebrenjtë si të barabartë, pa hijen e përbuzjes, përndjekjes apo poshtërimit, nuk është për t’u çuditur që qysh nga njerëzit e brezit të parë të lindur në Shqipëri, izraelitët u hodhën pa ngurrim përkrah vëllezërve të tyre shqiptarë, jo vetëm në lëvizjen e Pavarësisë por, kurdoherë, deri në luftën për të çliruar vendin nga okupatorët nazifashistë. Në pragun e pavarësisë nuk ishin të rralla nënat izraelite që i përkundnin fëmijët e tyre duke u kënduar atyre këngë patriotike shqiptare.

Megjithëse më 28 nëntor 1912 u ngrit flamuri kombëtar në Vlorë dhe u shpall Pavarësia, Shqipëria nuk gjeti aspak qetësi, sepse armiq të ndryshëm kërkonin ta mbytnin atë që në djep. Izraelitët u bashkuan me popullin shqiptar, madje, dhanë kontribut të mirë në disa raste. Kështu, që në kohën e luftës së Vlorës, në vitin 1920, izraeliti Josef Mushon Kantozi, i cili ndodhej në atë kohë në Itali, vrau një toger italian që guxoi të shajë me fjalë fyese popullin shqiptar dhe atdheun e tij. Po ky izraelit ka kryer për njëfarë kohe detyrën e komisarit të policisë në Vlorë dhe atëherë u fol se do të dërgohej si konsull i Shqipërisë në qytetin italian Bari.

Vite më pas, në vitet ‘30, kushtetuta e vendit caktonte që si këshilltar bashkie të zgjidheshin vetëm myslimanë dhe ortodoksë në përpjesëtim – në Vlorë – dy me një. Megjithatë, në zgjedhjet që u bënë në vitet e para të viteve ‘30, Samuel Josef Matathia, edhe ky izraelit i brezit të parë i lindur në Shqipëri, u zgjodh këshilltar bashkiak. Në kohën e Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare nga gjiri i izraelitëve të Shqipërisë ka pasur një dëshmor, Dario Jak Arditi. Qysh nga muaji janar 1943 Pepo Kantozi është pjesëmarrës i luftës dhe në gusht 1944 doli partizan në grupin e tretë të Mallakastrës. Me mbarimin e luftës ai mbeti në ushtri dhe mbuloi detyra me rëndësi, duke marrë gradë oficeri madhor.

Nën ndikimin e opinionit publik, edhe qeveri të herëpashershme kanë mbajtur qëndrim të favorshëm dhe shumë korrekt ndaj bashkësisë izraelite të Shqipërisë. Kjo bashkësi kishte në Vlorë varrezat e veta, të cilat i ka trashëguar nga izraelitët që kishin jetuar në Vlorë qysh nga fundi i shekullit XV deri në fund të shekullit XVII. Varrezat në fjalë u përdorën në vdekjet e para të disa izraelitëve në fillim të shekullit XX. Mirëpo aty nga viti 1933, pronari i ullishtave që ishin afër varrezave të izraelitëve, pretendoi se ato toka ishin të tijat dhe kërkoi që t’i shkuleshin andej varrezat.

Pa ngurruar izraelitët e hodhën çështjen në gjyq, duke provuar se varrezat në fjalë u përkisnin izraelitëve qysh prej tre shekujsh. Provë kryesore për këtë ishte se, edhe duke hapur një hendek për ta përdorur si kufi të këtyre varrezave, punëtorët hasën një varr izraelit që i përkiste shekujve të kaluar. Si rrjedhojë, gjykata e Vlorës e hodhi poshtë kërkesën e paditësit dhe varrezat u mbetën izraelitëve për përdorim deri në vitin 1965. Në këtë vit, për arsye urbanistike, të gjitha varrezat e qytetit të Vlorës u shpërngulën në afërsi të fshatit Babicë, ku janë edhe sot. Varreza e vogël dhe e lashtë u braktis, dhe sot është pothuajse e humbur.

Po në vitet ‘30 një gazetë lokale e botuar në Vlorë, për qëllime krejt personale të botuesit të saj, shkroi një artikull, ku thuhej se tregu i Vlorës shëmtohej ditët e shtuna sepse dyqanet e tregtarëve izraelitë qëndronin të mbyllur. Artikullshkruesi pretendonte se ditë pushimi për të ishte e diela prandaj nuk lejohej që secili të vepronte sipas kokës dhe të thyente këtë porosi ligjore. E ndikuar nga ky artikull, Bashkia e Vlorës urdhëroi izraelitët që t’i hapnin dyqanet e tyre ditët e shtuna, ndryshe do të detyrohej t’i dënonte fillimisht me gjobë dhe më vonë, në rast përsëritjeje, edhe me masa të tjera ndëshkimore.

Të shtunën e parë pas këtij paralajmërimi dyqanet e izraelitëve filluan të mbylleshin dhe Bashkia i gjobiti pronarët e tyre. Të shtunën e dytë gjoba u rrit dhe disa izraelitë nuk ishin në gjendje ta përballonin atë. Prandaj bashkësia vendosi që ata që nuk ishin në gjendje të përballonin gjobën t’i hapnin dyqanet, por të mos kryenin asnjë veprim shitblerjeje. Kur dikush kërkonte të blente diçka merrte si përgjigje se malli nuk disponohej. Të tjerët t’i mbanin dyqanet të mbyllura, për të treguar se veprimi nuk ishte kundra ligjit. Kjo gjendje vazhdoi disa javë, derisa gjykata ku çështja ishte parashtruar nga izraelitët për gjykim, vendosi që, sipas Kushtetutës, secili kishte të drejtë t’i respektonte urdhërimet e fesë së vet, pra të mbante të mbyllur dyqanin edhe ditën e djelë që ishte dita e caktuar për pushim për të gjithë tregun. Në bazë të këtij vendimi, bashkia jo vetëm që nuk vuri gjoba të tjera, por u detyrua t’i kthejë edhe ato që kishte vënë deri atëherë.

Në Shqipëri nuk ekzistonte as më i vogli paragjykim racor. Të rinjtë izraelitë në moshën e caktuar nga ligji merreshin ushtarë dhe mund të ndiqnin shkollë ushtarake të plotësimit nga ku dilnin me gradën e oficerit të ushtrisë shqiptare. [Këtë fakt e vërteton edhe ambasadori amerikan në Shqipëri gjatë viteve ‘30-‘33 Herman Berstein, i cili vuri në dukje në shkrimet e tij mungesën e plote të antisemitizmit në Shqipëri]. Kush dëshironte të gjente nuse jashtë shtetit, mund ta sillte në Shqipëri për t’u martuar me të. Dhe anasjelltas, vajzat që dëshironin të martoheshin jashtë shtetit nuk kishin asnjë pengesë për këtë. Kjo ishte një mundësi që ndihmoi fuqimisht për ruajtjen e identitetit të bashkësisë.

Të rinjtë izraelitë frekuentonin shkollat e vendit, por kishte nga ata që shkonin për t’i ndjekur studimet edhe jashtë shtetit. Kishte nxënës izraelitë që ndiqnin shkollat në qytete të ndryshme të Greqisë, të Italisë madje edhe të Francës, si dhe disa studentë universitarë që ndiqnin studimet e larta në degë të ndryshme në këto vende. Shkurt, bashkësia izraelite asokohe gëzonte në Shqipëri të drejta të plota, të cilat i ndjenin edhe më shumë ata anëtarë të bashkësisë izraelite shqiptare që studionin në Greqi dhe Itali, sepse në këto vende kishte filluar diskriminimi racor edhe në fushën e arsimit, që më vonë u rrit dhe kulmoi në turpin e Holokaustit. Ky gjenocid i pashembullt shkaktoi viktima izraelite me miliona kudo në Europë. Në hartën e Europës bien në sy vetëm dy vende: Danimarka me 77 viktima ndër 7 mijë hebrenj, dhe Shqipëria me 5 viktima ndër mbi 600 veta, [vendas dhe të ardhur që u strehuan në Shqipëri…].

Ndjenjat miqësore të shqiptarëve ishin kaq të shëndosha saqë më vonë, aty nga mesi i vitit 1943, ish-mbreti Zog, i cili ishte në mërgim, mendoi të sillte në Shqipëri pas çlirimit të vendit rreth 50.000 familje izraelite që të jetonin e të punonin bashkë me popullin shqiptar për zhvillimin e vendit. Në një takim që pati me një përfaqësues të komitetit anglo-izraelit, Zogu, pasi kishte shpjeguar se Shqipëria ishte vend i pasur me një popull të varfër, ishte gati të vinte në dispozicion të izraelitëve 150 mijë ha tokë ku mund të vendoseshin rreth 50.000 familje ose 200 mijë frymë.

Ai kishte premtuar gjithashtu se do t’u akordonte atyre “të drejta të plota si qytetarë shqiptarë”…25)

Aq e fortë ishte ndjenja e sigurisë që ushqenin në Shqipëri izraelitët saqë nuk ua vinin veshin paralajmërimeve që u bënin emigrantët që vinin të arratisur nga Gjermania naziste duke sjellë me vete tmerret e përndjekjeve, poshtërimeve dhe çnderimeve që po pësonin nga bishat naziste. Jeta e izraelitëve në Shqipëri kalonte e qetë dhe krejtësisht normale, sikur ato që ndodhnin në Europë i përkisnin një bote tjetër, që s’kishte asgjë të përbashkët me jetën e tyre.

* * *

Nga pikëpamjet fetare izraelitët përpiqeshin të ruanin sa më të pastër identitetin e tyre duke respektuar rregullat dhe ligjet e traditës së lashtë.

Në të vërtetë në Shqipëri nuk kishte asnjë qytet, pra as edhe Vlora, ku banonte numri më i madh i familjeve, me një bashkësi me gjithë kuptimin e fjalës, të qendërzuar rreth një sinagoge.

Rrjedhimisht, nuk ekzistonte as një organizatë komunitare, të ngjashme me të tjera të shpërndara nëpër botë. Për fatet dhe mbarëvajtjen e izraelitëve kujdeseshin njerëz që i kishin mundësitë dhe cilësitë për një gjë të tillë. Këta nuk i zgjidhte njeri, por i pranonin në heshtje, sepse njerëzit ishin të bindur se ata ishin të sinqertë dhe punonin me mish e me shpirt për mbarëvajtjen e komunitetit izraelit.

Nuk kishte as shkolla ku të mësohej gjuha hebraike dhe as jeshiva ku mund të mësoheshin rite fetare. Qysh nga brezi i parë i lindur në Vlorë, shumica e izraelitëve nuk dinin as t’i lexonin dhe as t’i recitonin lutjet në gjuhën hebraike, me përjashtim të ndonjërit që ishte i prirë për këtë. Ndër këta spikaste Moisi (Zino) Matathia, i cili e kishte studiuar dhe e njihte mirë Dhjatën e Vjetër, dhe dinte t’i recitonte lutjet me një zë shumë të ëmbël. Duke pasur parasysh gjithmonë Vlorën, identiteti i izraelitëve të këtij qyteti është ruajtur nga të ardhurit e fundit, të cilët kishin mësuar gjuhën dhe ritet në qytetet nga vinin (sidomos Janina), dhe kjo vazhdoi gjer në mes të viteve ‘30. Në qytetet e Gjirokastrës dhe të Delvinës traditat mbaheshin më të gjalla, sepse njerëzit kishin kontakte më të shpeshta me Janinën. Madje, kohët e para të vdekurit i shpinin për t’i varrosur në Janinë, në varrezën e lashtë të atij qyteti, dhe kjo vazhdoi deri në vitin 1935, kur vdiq në Sarandë i riu Samuel Menahem Jomtov, i cili u varros në Janinë. Por prapë, falë traditës së gjallëruar nga të ardhurit e fundit, mund të thuhej se ruheshin të gjalla elementet kryesore që përbënin identitetin e njerëzve izraelitë.

Një nga urdhërimet kryesore të ligjit fetar hebraik është respektimi rigoroz i pushimit të ditës së shtunë, shabatit. Megjithëse kjo ditë përsëritet çdo javë, e shtuna quhet e kremtja e dytë për nga rëndësia. Vendin e parë e zë Dita e Pendesës së Madhe, e cila quhet Jom Kipur dhe përkujtohet një herë në vit.

Në familjet izraelite ditën e shtunë e prisnin me gëzim dhe me përgatitje. Këtë ditë nuk lejohej të ndizej zjarr në shtëpi dhe si rrjedhim nuk mund të gatuhej. Prandaj nënat dhe gjyshet tona gatimin e bënin qysh ditën e premte. Kështu që mëngjesi i së premtes i kushtohej gatimit, ndërsa orët e para të pasdites, pa asnjë përjashtim, i vinin anëtarët e familjes të laheshin dhe t’i ndërronin rrobat, me qëllim që takimi me këtë ditë të shenjtë t’i gjente të dëlirët në trup dhe në shpirt. Pastaj, kur dilte ylli i parë i mbrëmjes së ditës së premte, fillonte kremtimi i së shtunës. Meqë ndalohej zjarri, kuptohet që nuk lejohej as pirja e duhanit dhe as më i vogli veprim tregtar. Dyqanet mbaheshin të mbyllura. Këndoheshin edhe këngë që përshkruanin se si pritej e “fejuara”, “kalat shabat”, siç cilësohet në traditën hebraike shabati, dita e pushimit, kjo ditë e shenjtë.

Ligji fetar kërkonte që falja të fillonte qysh në pasditen e së premtes. Veçse izraelitët si në Vlorë, ashtu edhe në qytete të tjera shqiptare, nuk kishin faltore (sinagoga), kështu që mblidheshin ku të mundnin. Me sa mbaj mend, në fillim të viteve ‘30, vëllezërit Matathia përfunduan së ndërtuari një shtëpi të madhe dhe vunë në dispozicion të bashkësisë dy dhoma të katit përdhes që bëheshin një me hapjen e derës së xhamtë që i ndante njëra nga tjetra. Ato dy dhoma mjaftonin për t’i nxënë burrat që faleshin, sepse sipas zakonit, në sinagogë gratë rrinë në vende të veçanta, ku mund të dëgjoheshin këngët e lutjeve.

Dihet se çdo sinagogë duhet të jetë e pajisur me librin e ligjeve, i cili në hebraishte quhet Sefer Torà. Dikur në mesjetë, bashkësia e Vlorës kishte sinagogë dhe libra të tilla, por kur izraelitët u larguan që andej, sinagoga u braktis dhe u dogj, kurse Sefer Toràja u shpu në Janinë, ku njihej me emrin “Sefer Toràja e Vlorës”. Por tashmë Sefer Torà nuk kishte në asnjë bashkësi izraelite të Shqipërisë. Nuk ishte e vështirë të gjendej ndonjë ekzemplar, sepse në Janinë dhe në Prevezë vazhdimisht shkruanin e përgatisnin të tilla, por pengesë ishte mungesa e sinagogës, brenda së cilës ka një vend të posaçëm, të quajtur Arka e Besëlidhjes, ku duhet të ruhet Sefer Toràja.

Sigurisht mungesa e Sefer Toràsë e zhvishte çdo ceremoni nga pjesët e saj më sugjestive, por sidoqoftë lutjet bëheshin. Kur vinte radha e atyre lutjeve që kërkonin patjetër të plotësohej numri i caktuar i të pranishmëve (dhjetë veta ose në hebraishte Minjan), vinin pleq e të rinj për të marrë pjesë. Të moshuarit qeshnin me pasardhësit e tyre kur i dëgjonin të rinjtë që, me seriozitet, deklamonin “amen” me pak vonesë, kurdoherë që e dëgjonin gjatë lutjeve këtë fjalë. Nuk dinin ç’të thoshin tjetër…

Kështu kalonte dita e shënuar e së shtunës, dhe të rrallë ishin ata persona apo raste që shkelnin porositë fetare. Për sa i përket ceremonive në intimitetin e familjes, ndër këto nuk duhet harruar derdhja e një kontributi për shpagimin e Tokës së Izraelit. Në çdo shtëpi izraelite kishte një kuti, ku pjesëtarët e familjes derdhnin rregullisht kontributin e tyre për atë fond. Për të miturit kjo ceremoni pritej me padurim, sepse babai e merrte fëmijën në krahë, i vinte në dorë një monedhë sipas mundësisë dhe e mësonte ta hidhte në kutinë e fondit me yllin e Davidit (hebraisht Keren Kajemeth le Izrael), duke u shpjeguar se këto para do të shërbenin për Tokën e Premtuar. Një herë në vit, në disa qytete të Shqipërisë vinte një i dërguar i këtij fondi, i cili duke përdorur çelësin e e posaçëm, hapte kutinë, numëronte e merrte në dorëzim dhe derdhte në bankën e qytetit shumën e grumbulluar dhe i dorëzonte çdo dhuruesi konfermën e bankës. Nuk ishin të rralla rastet shumë prekëse kur dikush e rrumbullakoste shifrën, duke e rritur atë sipas mundësive të veta. Të largët ose të afërt, të shumtë ose të pakët, kujtimi i atdheut “të bukur e të humbur” trondiste zemrën e çdo izraeliti. Më vonë lutjet bëheshin në shtëpinë Ninës, së vesë së Moisi Ilia Solomonit, dhe kjo vazhdoi deri në vitin 1965.

Mjaft mirë është respektuar porosia për bërjen e fëmijëve synet. Në Shqipëri nuk kishte njerëz të përgatitur për këtë veprim, prandaj njerëz të tillë, të quajtur “mohel”, ftoheshin nga bashkësitë e Janinës, dhe sidomos nga ajo e Korfuzit, sepse ishte më e lehtë të udhëtoje në det nga Korfuzi sesa me tokë nga Janina. Zakonisht syneti bëhej sipas porosisë, në ditën e tetë të lindjes së fëmijës, por ka pasur raste që është vonuar më shumë për shkaqe objektive. Syneti i fundit i hapur është bërë në vitin 1942, d.m.th. gjatë okupacionit italian. Ndoshta pas asaj kohe ka mjaft raste që prindërit i kanë bërë synet fëmijët e tyre, por këtë e kanë bërë fshehtazi. Në të tilla raste syneti është bërë nga ndonjë berber a xherah vendas nga ata që bënin synetet e fëmijëve myslimanë të vendit. Kuptohet se jo gjithshka kryhej sipas ligjeve të Moisiut…

Është ruajtur mjaft mirë edhe porosia e martesave në të cilat të dy pjesëtarët e çiftit duhet të ishin izraelitë. Sikundër u tha më sipër, asokohe kishte mundësi që nuset izraelite t’i gjenin e t’i sillnin nga jashtë e sidomos nga Janina. Parapëlqeheshin vajzat janinjote ose nga Preveza, sepse kishin po atë gjuhë dhe po ato zakone të izraelitëve të Vlorës, të Gjirokastrës dhe të Delvinës, të cilët përbënin shumicën e madhe të izraelitëve të Shqipërisë. Nga Korfuzi zakonisht nuk merreshin për nuse vajzat e atjeshme, sepse flisnin dialektin venecian të gjuhës italiane, që nuk njihej fare nga izraelitët e Shqipërisë. Vajzat korfjote e flisnin gjuhën greke me vështirësi, dhe zakonet nuk përputheshin.

Zakonisht martesat bëheshin në ato shtëpi izraelite që kishin lokale të mëdha ku mund të merrnin pjesë shumë të ftuar. Pronarët e këtyre shtëpive ndiheshin të nderuar dhe ofronin vullnetarisht jo vetëm shtëpinë, por edhe gjëra të tjera të nevojshme. Sipas mendësisë së kohës, kjo gjë ishte punë e lëvdueshme, një “micva” që do të thotë një veprim, një bamirësi që mbështetej edhe nga Zoti.

Ceremonia zhvillohej siç e përshkruan ligji hebraik. Çifti vendosej nën “hupa”, një lloj strehe e zbukuruar që simbolizonte mbrojtjen hyjnore, mbulohej me “taleth” (shalli ritual që veshin izraelitët gjatë ceremonisë fetare) dhe pinte verën e rastit në të njëjtën gotë të cilën pastaj e thyenin me këmbë. Kurdoherë hartohej edhe kontrata e martesës në gjuhën hebraishte (e quajtur “kethuba”), dhe kjo i dorëzohej prindërve të vajzës. Celebrimi kryhej nga njerëz që e dinin mirë gjuhën fetare dhe përmbajtjen e ligjit. Ndër ta duhet përmendur edhe hazzan-i i palodhur Jehuda Sareta, me zërin e vet të bukur, të thellë e bariton.

Në periudhën kohore nga gjysma e shekullit XIX e deri në vitin 1939 janë kryer vetëm dy martesa të përziera: njëra midis vajzës së Mordekai (Mordo) Matathia, Sarika, dhe një djali të krishterë ortodoks, të cilët ndërtuan familjen në Vlorë, dhe tjetra midis një vajze izraelite, Vittoria Menahem Jomtov, dhe një mjeku ortodoks, Jani Melo, të cilët jetonin në Fier. Këto martesa u kryen rreth vitit 1935. Prindërit dhe bashkësia i quajti ato si një fakteqësi e mirëfilltë. Në një rast, familja e konsideroi si të vdekur vajzën e martuar…

Hebrenjtë në Shqipëri nuk e respektonin rregullin e ushqimit “kasher”, [cili përkufizohet nga ligjet e Torasë, të cilat populli hebre i ndjek prej më shumë se 3000 vjetësh. Sipas këtyre ligjeve mund të konsumohet vetëm mishi i kafshëve, zogjve apo peshqve të caktuar sipas disa rregullave të rrepta, lejohet ngrënia e qumështit dhe prodhimeve të tij, por në asnjë mënyre përzierja apo gatimi i këtyre prodhimeve me çfarëdo lloj mishi]. Asnjë qytet nuk kishte “shohet”, kasap i certifikuar për të therur kafshët sipas ritit hebraik, dhe mishi merrej nga kasapët e qytetit. Mishi i derrit dhe mishra të tjera të ndaluara nga ligji hebraik nuk konsumoheshin. Vetëm një izraelit, Isak Avram Kohen, gjatë 25 vjetëve që jetoi në Shqipëri, nuk vuri në gojë asnjë lloj mishi, sepse nuk ishte “kasher”. Ai nuk konsumoi për vite të tëra as mishin e pulës, derisa rabini i Korfuzit miratoi një rregull përjashtues të posaçëm, sipas së cilës iu dha e drejta për të prerë mishin e pulës, i cili mund të konsiderohej “kasher” vetëm nëse konsumohej prej tij dhe familjes së tij. Kur vinin Pashkët, çdo familje izraelite përdorte thika, lugë e pirunj të veçantë, të ruajtura vetëm për atë rast.

Qysh nga fëminia më kujtohet se ritet funebre kryheshin me përpikmëri të madhe. Sipas rregullit, para varrimit i vdekuri lahej me kujdes nga burra ose gra që ishin ekspertë për këtë gjë. Pastrimi e larja e trupit konsiderohej një bamirësi e madhe në fenë izraelite. Pastaj kufoma vendosej në një qefin leshi dhe futej në arkivol. Më pas i vdekuri shoqërohej deri në varrezë duke recituar lutjet funebre gjatë rrugës. I vdekuri kallej në dhé pa arkivol [sepse në Bibël është shkruar “je prej pluhuri dhe në pluhur do të kthehesh”]. Nuk ishin të rralla rastet kur xhenazja kalonte përmes qytetit.

Njerëzia, edhe pa pasur ndonjë lidhje, e quante punë të lëvdueshme ta mbante në shpinë arkivolin edhe për disa metra. Zija zgjaste 30 ditë.
Asokohe ruhej edhe zakoni sipas të cilit për shtatë ditë në shtëpinë e të vdekurit nuk gatuhej. Gjatë shtatë ditëve të para të afërmit e ngushtë të të vdekurit qëndronin të mbështetur në shilte dhe hanin gjysëm të shtrirë. [Familja ulej për “shiva” (kjo fjalë në hebraisht do të thotë “shtatë”), dhe priste vizita nga të afërmit e të njohurit që vinin për ngushëllim]. Ushqimi, enët e nevojshme si dhe thikat e pirunjtë silleshin me radhë nga njerëz të afërm apo miq të të vdekurit. Burrat rrinin pa u rruar për 30 ditë dhe gjatë kësaj kohe çdo ditë njerëzit mblidheshin “minjan në shtëpinë e të vdekurit dhe recitonin përshpirtjet e rastit, “kadish”. Të gjitha këto ceremoni drejtoheshin nga Jehuda Sareta, i cili tregonte devotshmëri për t’i shërbyer gjithë bashkësisë. Kur vinte në Vlorë nga jashtë ndonjë “Hazan” (psallt), përfitohej nga rasti për të recituar ndonjë lutje të veçantë salikimi para varrit të të vdekurit. [Gjatë atyre 7 ditëve të para priteshin vizita ngushëllimi nga miq e të afërt, izraelitë dhe shqiptarë].

Kujdes i veçantë tregohej për respektimin e ditëve të kremte. Në këto ditë të shënuara dyqanet mbaheshin të mbyllura dhe në çdo familje bëheshin përgatitje për t’i kremtuar në përputhje sa më të madhe të ligjit. Në vigjiljen e ditëve të kremte threshin kurbane vetëm për meshkujt e familjes, si gjela të rritur ose të parritur, sipas moshës së mashkullit për të cilin bëhej. Shpendët e therura u shpërndaheshin njerëzve të varfër, izraelitë ose jo izraelitë. E kremtja fillonte qysh në mbrëmje të vigjiljes dhe përfundonte në mbrëmjen e ditës së fundit të së kremtes, menjëherë pas shfaqjes së yllit të parë.

Për t’i kryer ceremonitë fetare, siç thamë, njerëzit mblidheshin në ndonjë shtëpi izraelite. Kudo ndihej gëzimi i së kremtes, por sidoqoftë asaj i mungonte madhështia që kishte në vende të tjera, si në Janinë e në Korfuz, ku bashkësia ishte më e madhe dhe sidomos ku kishte sinagoga të pajisura me librin e ligjeve, Sefer Torá. Si rrjedhim tek ne mungonin disa pjesë të ceremonisë fetare që kishin lidhje me to. Kujdes i veçantë tregohej për ato lutje që kërkonin plotësimin e numrit minjan, prandaj kryefamiljarët porosisnin me rreptësi të rinjtë meshkuj që, për ato çaste, në vendin e lutjes të ndodheshin të gjithë meshkujt e moshës së caktuar.

Sipas radhës kremtohej Rosh Hashana, dita e Vitit të Ri hebraik, e cila përkujton ditën e krijimit të Gjithësisë. Më kujtohen skena të ëmbla të fëmijërisë, kur nëna e shtrinte mbulesën e bardhë të tavolinës, me kokrra gruri të zjerë, dhe me kokrra shege. Ishte lumturi të shihje tryezën e mbushur me çdo të mirë që ka prurë Zoti, zbukuruar me kokrra shege që shndrinin sipas dritave të dhomës së darkës. Kjo ishte një traditë që nëna e kishte trashëguar nga e ëma, e cila ishte me prejardhje korfiote.

Pas Rosh Hashanës, me madhështi të veçantë festohej dhe ndihej dita e Kipurit ose dita e Pendesës së Madhe. Njerëzit e ndienin shpirtërisht afrimin e kësaj dite që më përpara ditës së caktuar. Shtëpia dhe njerëzit laheshin e pastroheshin, zgjidhej dhe përgatitej ushqimi më i mirë. Festa fillonte në perëndim të vigjiljes dhe mbahej deri në perëndim të diellit të ditës së nesërme. [Mbrëmja e parë ishte shume solemne dhe mbyllej me lutjen e famshme Kol Nidrei, lutje gjithë përgjërim nëpërmjet së cilës besimtari kërkon të anulojë të gjitha betimet, premtimet e kufizimet që i ka bërë vetes para Perëndisë].

Gjatë këtyre 26 orëve të gjithë agjëronin, me përjashtim të fëmijëve dhe të sëmurëve; pothuajse të gjithë meshkujt e kalonin ditën duke u falur, ndërsa gratë vinin pasdite, pak orë më përpara se agjërimi të merrte fund. Përveç therjes së kurbanit ishte zakon që atë mbrëmje të dërgoheshin në vendin e faljes kandile me vaj, një për çdo mashkull të çdo familjeje. Përfund të {mungon gjë?} dhomës ku kryheshin faljet ishte ndërtuar një mobilje me shkallare të ngushta dhe kandilat radhiteshin aty. Ndonjë mik, jo izraelit, kujdesej që flaka e kandilave të mbahej gjithnjë e ndezur. Pastaj baballarët mblidheshin brenda dhomës dhe djemtë e tyre vinin mbi kokë “taletin” dhe i bekonin në emrin e Abrahamit, Isakut dhe Jakovit. Kam parë baballarë që silleshin të mbyllur e të ftohtë me djemtë e tyre që, në momentin solemn të bekimit, shfaqeshin plot ëmbëlsi dhe emocione. E mandej, Jehuda Sareta i binte “shofari”-it të bërë nga briri i dashit, tingujt e të cilit përhapeshin në shtëpi dhe përreth. Nuk e di pse, por ndihesha plot drithma dhe i prekur deri në lot nga emocionet. Më dukej sikur po përthithja një mesazh. Ndihesha hebre në shpirt, edhe pse nuk kuptoja kurgjë nga ato fjalë të madhërishme që recitoheshin për atë rast. Në vijim, e zonja e shtëpisë u sillte të gjithëve kafenë, çka përbënte përmbylljen e darkës. Në fund të gjithëve u jepej një ëmbëlsirë e gatuar posaçërisht për këtë rast. Në fund të mbrëmjes të asaj dite, secili dilte nga shtëpia që shërbente si sinagogë për t’u kthyer në shtëpi dhe merrte me vete kandilat që i përkisnin; kështu gjatë kthimit formohej një vargan flakësh të ndezura që pak nga pak zvogëlohej dhe pastaj tretej.

Ky imazh më fanitet gjithnjë kur kujtoj plot dashuri dhe emocion ato vite të shkuara. Dhe duke për gjithë sa më sipër, banorëve vendas johebrenj thonin: “hebrenjtë po festojnë…”
Pas ditës së Jom Kipurit kremtohej Sukothi, ose Dita e Kasolleve, për të përkujtuar kohën e endjes së hebrenjve në shkretëtirë. Të rralla ishin familjet që dispononin pjergull që duhej stolisur me ato që kërkonte festa. Por në çdo shtëpi kishte nga të gjitha llojet e frutave të stinës, duke përfshirë edhe frutin e qitros. Ky frut gjendej pa vështirësi, sepse në fshatin Dhërmi të Bregut të detit në jug të Vlorës kishte plantacione të mëdha me këtë dru. Fshati në fjalë furnizonte me qitro Triesten, prej ku shpërndahej në Europën Qendrore dhe Lindore. Madje të vjetrit e fshatit thoshin që e ardhura nga shitja e qitrove në periudhën e Sukothit përbënte asokohe të ardhurën kryesore të fshatit të tyre.

Në muajin dhjetor vinte e kremtja e Hanukasë, e cila është “dita e përurimit të altarit të Tempullit” Kjo e kremte përkujtimore zgjat tetë ditë dhe, tok me fitoren e Makabejve kundër ushtrive asire të antiok Epifanit nga viti 167 deri në 165 para erës së re, përkujton dhe përurimin e ri të Tempullit të Jeruzalemit, i cili ishte blasfemuar prej tij. Për tetë mbrëmje radhazi në çdo shtëpi ndizeshin tetë kandile, dritat e Hanukasë, një për çdo ditë të javës, dhe mbaheshin të gjitha ndezur gjatë tërë natës. Mbaj mend me gëzim ditën kur im atë më merrte përkrah, më jepte në dorë një qiri të hollë, dhe më mësonte se si të ndizja qirinjtë e hanukierës, me radhë një nga një, duke filluar nga dita e parë që ndizej vetëm një e deri në ditën e fundit që i ndizja të gjitha me rradhë një nga një derisa ndriçonin të tetë kandilet.

Me hare kremtohej Dita e Purimit, për të cilin im gjysh më kish folur se përkujton shpëtimin e izraelitëve nga rreziku që u kanosej për t’u shfarosur nga ana e armiqve. Shpëtimi u erdhi papritur falë guximit të gruas së perandorit asirobabilonas Asyer që ishte izraelite dhe që quhej Ester. Për mua kjo ishte festa më e gëzuar, pasi nuk kishte asnjë pengesë apo kufizim, sikurse ndodhte me Pashkët, gjatë së cilës nuk mund të hahej gjithshka, ose me Kipurin, kur madje detyroheshim të agjëronim. Këtë ditë kudo në botë organizoheshin shfaqje gëzimi. Izraelitët në Shqipëri këmbenin dhurata, dhe ishte gëzim i vërtetë kur në shtëpi mbërrinin vazo me gjëra të mira për të rriturit dhe ndonjë monedhë ari për të vegjlit. Të rinjtë visheshin si në karnavale e maska dhe shkonin për të vizituar një nga një të gjitha familjet e bashkësisë të cilët, për t’u bërë qejfin, hiqeshin sikur nuk i njihnin.

Me ardhjen e pranverës vinte Pashka, kremtimi i së cilës zgjaste një javë. Dy ditët e para dhe dy ditët e fundit të saj ishin të kremte të mirëfillta. Në gjuhën hebraike kjo e kremte quhet “Pesah”, që do të thotë “kalim” dhe përkujton daljen e izraelitëve nga skllavëria e Egjiptit nën udhëheqjen e Moisiut aty rreth 15 shekuj përpara erës së re. Toràja hebraike porosit që tetë ditë në shtëpitë izraelite nuk duhet të hahet bukë “e ardhur”, domethënë e fermentuar, por kulaçe të pafermentuara që janë si biskota dhe quhen “macot”. Këto porositeshin dhe vinin nga jashtë shtetit derisa një gjë e tillë ishte e mundur. Në kohën e luftës izraelitët i përgatitnin vetë dhe i piqnin në furrë me të cilat ishin të pajisura disa shtëpi. Por veç kësaj, gjatë javës së Pashkës nuk duheshin ngrënë ushqimet që gjatë gatimit fryheshin (makarona, oriz etj.). Ushqimi i atyre ditëve përbëhej nga mishi e perimet. Për natën e parë të vigjiljes në çdo shtëpi përgatitej kanistra me sendet e nevojshme për ceremoninë e hovà-së, d.m.th. të riteve përkujtimore të rastit. Në orën e caktuar, rreth tavolinës së përgatitur me madhështi mblidheshin të gjithë pjesëtarët e familjes të kryesuar nga kryefamiljari. Kështu fillonte, në shtëpinë tonë dhe kudo, riti i gjatë që vazhdonte orë të tëra. Gjatë kësaj nate thuhej se ngjarjet që tregoheshin nuk u kishin ndodhur stërgjyshërve, por vetëm neve, të pranishmëve. Dhe kjo sepse ata që ishin larg Tokës së Premtuar e quanin veten ende në mërgim e në rravgim nëpër botë.

Në shumicën e këtyre festimeve prisnim vizita jo vetëm nga kushërinjtë dhe izraelitë të tjerë, por edhe nga miq shqiptarë, myslimanë ose të krishterë. Dhe gjithnjë u jepnim atyre “macot” që ata i quanin “buka izraelite”.

Mbaj mend tim atë që i jepte fund ritit të asaj nate me fjalët “Gaal Izrael”, që do të thotë “Shpëtim i Izraelit”, dhe nënën që shtonte: “Be shana habaa be Jerushalaim”, që do të thotë “mot qofshim në Jezuralem.”

Në kundërshtim me festat plot dritë e gëzim, me agjërim e zi kalohej dita e Tisha Be Avit. Ne të rinjtë e dinim që përkujtohej shkatërrimi i tempullit të mbretit Solomon, një herë nga Nabukodonosori i Babilonisë në vitin 586 para erës sonë, dhe për të dytën herë nga gjenerali romak Titus, që më pas u bë Perandor, në vitin 70 para erës sonë. Të moshuarit tanë, që kishin vizituar Italinë, na rrëfenin me krenari se hebrenjtë e Romës edhe sot nuk kalonin për asnjë arsye nën harkun e triumfit që kishte ngritur Titusi për të festuar fitoren e tij kundër popullit të Izraelit.

Kështu rridhnin ditët e bashkësisë izraelite të Shqipërisë në ato vite. Izraelitët ashtu si dhe vendasit, ishin të rrethuar nga preokupacionet e përballimit të halleve të jetës si varfëria, sëmundjet, pasojat e krizës së madhe ekonomike që kish pllakosur botën duke filluar nga fundi i viteve ‘20 deri në fund të viteve ‘30. Nuk kishin probleme që të buronin nga qenia e tyre izraelite. Ndërkohë në Europë po grumbulloheshin retë e zeza të luftës. Që nga 30 janari 1933 po shkelte në Europë çizmja gjakatare e nazizmit. Rajhu i tretë hodhi në dorë Austrinë dhe Çekosllovakinë, Italia e Musolinit pushtoi Abisininë dhe po bëhej gati të pushtonte Shqipërinë. Kështu erdhi dita e 7 prillit 1939, dita e pushtimit të Shqipërisë sonë të dashur nga Italia fashiste. Pastaj erdhi dita e zezë e 1 shtatorit, kur Hitleri me ushtritë e tij i vuri flakën Europës, flakë që gradualisht u përhap edhe në kontinentet e tjera të rruzullit. Kjo furtunë përfshiu pak më vonë edhe bashkësinë e vogël të izraelitëve të Shqipërisë.  (Vijon)

(Shpëtimi i një jete të vetme njerëzore  është baras me shpëtimin e një bote të tërë.”)
Maksimë nga Talmudi.

IZRAELITËT NË SHQIPËRI GJATË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE

I. – IZRAELITËT GJATË PUSHTIMIT FASHIST ITALIAN

Nga Gëzim Llojdia

Kota, fshati i të internuarave që vinin nga “Blloku” i udhëheqjes!

Kota është një fshat në administrimin e rrethit të Vlorës, i cili. ndodhet buzë Shushicës dhe ka një vjetërsi moshe, jo më shumë se 50 vjet. Është krijuar fillimisht, si një Fermë blegtorale e Llakatundit, aty nga viti ’61. Më vonë, ndahet dhe bëhet më vete, Fermë Bujqësore e Blegtorale. Një soj bashkimi, ku ata nga fshatrat që nuk e “hanin” dot punën atje ku ishin, gjenin marifetin dhe zbritnin në fermë. Kota, ka qenë një vend i heshtur. Aty nga viti 1920, kur u bë Lufta e Vlorës, u vendos një garnizon ushtarak dhe aty është vrarë një gjeneral.

Sipas historiografisë së regjimit komunist të para viteve ’90-të, thuhet se një mesoburrë nga fshati Shkozë, i quajtur Kanan Maze-ja, gjatë luftimit me italianët, thonë se theu nofullat nga një cifël mortaje, pikërisht aty, ku ka qenë porta e Fermës. Aq deshën rapsodët që, t’i thurnin vargje me këngë trimërie, ku midis të tjerash thuhej: “Kanan Mazeja nga Shkoza / me një nofull copa-copa/ Kanan Maze djalëria, ç’tu prish bukuria / Nuk më duhet bukuria, kur s’është mirë Shqipëria”, dhe këtij vendi që ishte i humbur e shkretuar, i vunë edhe bejte të tilla si: “Obobo se ç’qënka Kota / më e mirë se Europa….”!

Kështu thoshin këta, pra bejtexhinjtë gjatë viteve të socializmit. Emri i këtij fshati ka një legjende interesante dhe intriguese. Unë këtë e kam lexuar nga një mësues tërbaçiot, vite më parë, i cili shkruante se; italianët e kishin ngritur garnizonin atu dhe e quanin ‘Kuotë 860 m.’, ajo ishte kodra, që duke u shqiptarizuar, ajo erdhi dhe u quajt nga ‘Kuotë’ në Kotë…! Kota ka qenë një qendër e internimit, për “armiqtë e popullit”. Peta, që ishte një sektor i saj, ka pasur vetëm të persekutuar.

Në Kotë, diku nga viti 1975, u internua familjarisht zv/kryeministri dhe anëtari i Byrosë Politike, Abdyl Këllezi, i cili qëndroi aty duke punuar fillimisht se drejtor i Fermës dhe më pas si furnitor i traktoristëve dhe zetoristëve, me karburant, deri ditën që u arrestua, për t’u pushkatuar më pas. Fshatarët e Kotës, e kujtojnë shumë mirë atë pasdite maji, kur në atë qytezë të vogël, sollën dy “Skoda”, ngarkuar me rraqe. Në Kotë, thonë për vaki dhe sherre me rrahje, mblidhen të gjithë. Në fakt, nuk ishte asnjë nga të dyja.

Kishin sjellë, ish-anëtarin e Byrosë Politike, zv/Kryeministrin dhe kryetarin e Komisionit të Planit të Shtetit shqiptar, Abdyl Këllezin. Në atë fermë, internuan edhe familjen e Vasil Katit, (zv/ministrit të Tregtisë së Jashtme) madje vajza e tij, Pranvera, një nga vajzat më të bukura të kryeqytetit, në atë kohë, thuhej se konsiderohej si “Miss Tirana”.

Ndërkaq në këtë fermë u mbyllën me internim edhe motra e Xhevdet Mustafës (kapobandës që u vra në 26 shtator të vitit 1982, në një fshat të Rrogozhinës, pasi kishte zbarkuar si diversant në Lagunën e Divjakës) dhe gjyshërit e Tedi Papavramit, (violinisti të njohur që kërkoi azil politik në Francë.

Doktori plak dhe e shoqja, vuajtën “zullumin” e nipit të tyre në atë fshat të humbur. Ferma buzë Shushicës, kishte një sektor të sajën, që quhej Petë dhe e kishte vetëm me të internuarit ordiner, siç i quante regjimi i asaj kohe, qindra familje, që ikën pas viteve ’90-të, nëpër fshatrat dhe qytetet e tyre, ose mbeten atje, mes baltës në dimër dhe pluhurit të zhegut në verë.

Zv/kryeministri Këllezi, ishte me bashkëshorten, Safeten, siç e thërrisnim ne, një grua fisnike me origjinë nga nga Kosova dhe tre djemtë: Leoni, Ylli dhe Maksi. Si dhe nusen e djalit dhe një vajzë të vogël. Njëri nga tre fëmijët e zv/kryeministrit, ra në dëshpërim dhe kaloi një depresion, gjithë kohën e internimit. Zv/kryeministrit, i dhanë një hyrje të zgjeruar dhe pas disa ditësh, ai filloi punë si drejtor i Fermës së Kotës.

Ndërkaq tre fëmijët e tij dhe nusja e djalit, u sistemuan në punë shtetërore. Abdyl Këllezi, doli ditën e parë për të shkuar në punë, me një kostum të zi. Shkoi në fermë dhe pyeti: “Ku janë forcat sot, në korrje gruri, ku në Buallar”? Mori gjithë stafin e administratës e hipi në makina dhe u nis vetë. Të nesërmen, përsëriti këtë pyetje: “Ku janë forcat sot, shpejt, në korrje gruri në Petë”, dhe angazhoi gjithë administratën, duke rinisur kështu një punë, që e bëri fermën të ndriste.

Të gjithë këto ndryshime, u raportuan lartë. Mirëpo dihet se fati ishte paracaktuar. Kështu vunë spiunët, që në atë fermë nuk mungonin të ishin të paktë, për t’u kundërpërgjigjur: “Punon armiku, për të fshehur të vërtetën…”! Një ditë atij i erdhi lajmi se, hiqej nga drejtor ferme dhe vendosej shpërndarës karburanti, pra të zihej me zetoristët e shoferët, që ai regjim i kishte nën hyqmin e tij. Megjithatë, ai gojë-kyçur çdo ditë, shkonte i përpiktë të hapte rubinetin e naftës dhe një mbrëmje, në të errur, erdhën nga Dega e Punëve të Brendshme e Vlorës me në krye Llambi Peçinin dhe e morën.

Që nga ajo natë, ai nuk u pa më, as në shtëpi dhe as në vajtje ardhjet e tij në fermën e vogël. Lajmi i pushkatimit të tij, u muar vesh në një biçim salle kulture, që kishte ferma. I kishin dërguar edhe familjes lajm që të vinte. Erdhi bashkëshortja Safetja dhe djemtë. I deleguari, lexoi letrën e Komitetit Qendror të PPSh-së, ku midis të tjerash thuhej se: “Armiku Abdyl Këllezi, u dënua me pushkatim dhe u ekzekutua”, salla buçiti; “Poshtë armiku” dhe i përplaste këmbët në çimento, ndërsa, bashkëshortes së tij, i ndrisnin pikëzat e lotit.

Të nesërmen, bashkëshortja, Safeti, vuri në kokë një shall të bardhë, shenjë zie, sipas traditës së Kosovës nga është origjina e saj. Që prej asaj dite, djemtë dhe nusja e djalit, iu vunë punës, u mbyllën në shtëpi dhe fituan një respekt, që askush nuk mundi t’i harronte, për edukatën, moralin dhe normat e larta të jetës, sado që i provokonin, i ndiqnin e i persekutonin nëpër punët më të zeza, ata mbetën deri në fund fisnikë, edhe pse në një jetë internimi.

Unë, autori i këtij shkrimi, i kam njohur personalisht në internim, tre djemtë e familjes Këllezi. Nusen e djalit, Marjetën dhe Holtën e vogël dhe më pas Dorianin, që lindi në atë qytezë të vogël. Për këtë familje fisnike, është folur gjatë. Qëndrimi i tyre atje ka qenë i pashembullt. Unë, në këto pak radhë, do t’u rrëfej atë që ata e kanë thënë pak ose aspak, nëpër gazeta e televizione.

Marjeta, Leoni dhe Ylli, arrinin të realizonin nga dy-tre norma në ditë, në punët më të vështira, siç ishte qilizma, hapja kanali etj. U ngrinin normën. U ngritën normat, mirëpo ata të tre arrinin të bënin nga tre norma, në ditë. Në këto kushte, u rritë edhe Holta Këllezi, në atë qytezën e vogël, që zgjerohej buzë lumit, e cila e tashmë ka mbetur gërdallë. Sot atje, në atë sektor, pa ujë të pijshëm, por me dy liqene artificiale, jetojnë vetëm dy familje.

Holta Këllezi, mbesa e ish-anëtarit të Byrosë Politike, që shkoi 6 muajshe në internim dhe iku 17 vjeçe

Holta Këllezi, është mbesa e ish-anëtarit të Byrosë Politike të Komitetit Qendror të Partisë së Punës Shqipërisë, i cili nga viti 1945 e deri në 1975-që u arrestua si “sabotator dhe armik i popullit”, mbaji dhe një sërë funksionesh të tjera partiake dhe shtetërore, si: deputet i Kuvendit Popullor, Kryetar i Komisionit të Planit të Shtetit, ministër i Financave, ministër i Industrisë dhe zv/kryeministër, etj.

Holta u lind në “Bllokun” e udhëheqjes në Tiranë dhe kur ishte vetëm 6-7 muajshe, së bashku me prindërit e saj dhe gjithë familjen Këllezi, u shpërngulën nga Tirana dhe përfunduan në internim, në një nga fermat bujqësore në jug të vendit, në fshatin Kotë të Vlorës, ku prindërit e saj punuan në bujqësi, ndërsa gjyshi, Abdyli, furnizonte me naftë traktoristët dhe zetoristët.

Pasi qëndruan plot 16 vite aty, diku në fillimin e viteve ’90-të, familja Këllezi mundi të kthehej në Tiranë dhe Holta ndjeu për herë të parë shijen e të qenit e lirë, pasi prindërit e saj, nuk do të paraqiteshin çdo mëngjes tek polici i zonës, siç kishin bërë gjatë gjithë atyre viteve! “Kreshtat” përmbi biografin e saj, nuk do të njolloseshin më, me nënshkrimin “mbesa e armikut të popullit” dhe si rezultat, ajo u shkollua duke u diplomuar në Universitetin Shtetëror të Tiranës dhe prej vitesh jeton dhe punon në Kanada.

Znj. Holta, ju keni lindur në ish-“Bllokun” e udhëheqjes, por u rritët në internim. Çfarë mund të thoni për këto kontraste?
Unë nuk e kam njohur jetën e “Bllokut”, pasi kam shkuar në internim 6-7 muajsh kështu që, nuk kam arritur kurrë të bëj dallimin midis këtyre jetëve. Unë njoh vetëm një jetë fëmijërore, atë të internimit.

Ju keni shkuar në internim rreth 7 muajsh dhe u larguat në vitet ’90-të. Si ishte jeta në internim?
Jeta në internim ishte e vështirë, sidomos vitet e para të fëmijërisë, i kujtoj si tepër të vështira dhe jo në perspektivën e jetës së gjithë familjes sime, por në perspektivën e një fëmije që, mundohej të kishte një jetë normale, por që në çdo hap, i bëhej me dije, që ishte jo si gjithë të tjerët.

Si keni qenë me mësime dhe a ua kanë mohuar të drejtat si nxënëse?
Ishte pak e vështirë ta kuptojë pasi, në moshë të vogël nuk arrin të perceptosh, pse ti duhet të jesh ndryshe nga të tjerët. Mbaj mend, që deri në klasë të parë, asnjë fëmijë s’luante me mua dhe jo se nuk donin, por sepse prindërit, kishin frike t’i lejonin fëmijët e tyre, të luanin me mua. Kur kam shkuar në klase të parë e të dytë, kam filluar të kem shokë dhe ja di për nder mësueseve të mija të shkollës fillore, që u thonin fëmijëve të shoqëroheshin me mua. Më pas, duke u rritur, kam pasur shoqëri shumë të mirë, që vazhdoj ta mbaj dhe tani.

Si e kishit menduar jetën, nëse nuk do të hapej vendi ynë drejt Evropës?
Me thënë të drejtën, do duket ndoshta pak e çuditshme, po unë gjithmonë kam besuar në ato vite, me pafajësinë e një fëmije që, po të mësoja, patjetër do më jepej e drejta e shkollimit të lartë, kurrë nuk më shkonte ndër mend, që do jetoja përjetë në fshat. Ndoshta ka qenë një sens i brendshme që më fliste, se di, po kurrë, s’kam qenë pesimiste si tip. Nuk më shkonte në mend që do ndodhnin gjithë ato ndryshime, por fakt është që, shpresa e mban njeriun gjallë, prandaj ndoshta dhe motoja e jetës sime, gjithmonë ka qenë: “Bëj gjithçka ke në dorë dhe më e mira do të ndodhi”

Prindërit tuaj kanë vuajtur mjaftë, dy intelektualë, u dërguan direkt në punët e bujqësisë, si e kanë përjetuar dramën e vuajtjes?
Prindërit e mi, janë shumë të shtrenjtë për mua, sa je fëmijë nuk e kupton se çfarë kanë bërë apo, çfarë kanë arritur në jetë. Duke u rritur, kam kuptuar më shumë dhe kam arritur t’i vlerësoj në maksimum, jo vetëm për sakrificat që bënë në jetë, por mbi të gjitha, për ata ç’ka janë.

Dy njerëz të mrekullueshëm që megjithëse sistemi i goditi shumë fort, nuk ndryshuan po ngelën po ata të mrekullueshëm. Ajo ç’ka vlerësoj më shumë te ta, është që më mësuan të mësoj e punoj fort, të jem e ndershme, të respektoj gjithë njerëzit, pavarësisht prejardhjes apo statusit të tyre social, të kem një buzëqeshje në fytyrë dhe mbi të gjitha, të mos urrej askënd.

Kjo e fundit është një arritje e madhe për mua, pasi vuajtjet e bëjnë njeriun shumë lehtësisht të urrej. Dua të përmend pak njeriun me të cilin kaloja pjesën më të madhe të kohës në internim, njeriun që ishte i pari që më dilte në mbrojtje, kur dikush më ngacmonte dhe që më përcolli një fortësi mendore, gjyshen time të dashur, që tani s’jeton më. Them se kam qenë me fat, që në jetën time jam rritur nga prindër të këtij niveli dhe nga një gjyshe, që çdo kush do e kishte zili.

Me se merrni aktualisht?
Aktualisht prej disa vjetësh, jetoj në Toronto, Kanada, jam e martuar, kam dy djem dhe punoj në fushën e stomatologjisë. Jam e kënaqur me jetën time dhe e jetoj atë në maksimum. /Memorie.al/

Izraelitët e Shqipërisë

PARATHËNIE

Duke filluar që nga viti ‘70 i erës sonë, historia e diasporës (shpërhapjes) së popullit izraelit është historia e bashkësive izraelite të shpërndara nëpër botë dhe të ngulura në vende të ndryshme. Ka pasur bashkësi që kanë qenë të mëdha si numër dhe të organizuara; ka pasur të tjera të cilat, qoftë edhe më të vogla, kanë qenë vatra kulturore me rëndësi. Për bashkësi të tilla, historia e tyre e pasur është mjaft e dokumentuar. Kështu që ata që kanë shkruar për to kanë mundur të mbështeten në monumente e dokumente. Por ka pasur jo pak bashkësi, siç është edhe ajo e izraelitëve të Shqipërisë, që kanë histori që nuk njihet aq sa duhet.

Qëllimi im është që, duke u nisur nga ato pak dokumente që ekzistojnë, në traditën gojore që na kanë transmetuar të vjetrit tanë brez pas brezi dhe në përvojën e gjyshërve të brezit tonë, të shkruaj për ngjarjet më të rëndësishme të bashkësisë izraelite të Shqipërisë. Në këtë mënyrë do të lihen gjurmë, të cilat mund t’u hyjnë në punë atyre që në të ardhmen do të merren me këtë histori.
Historia e dokumentuar e izraelitëve që kanë shkelur truallin arbëror nis qysh të paktën nga shekulli XII i erës sonë, qoftë edhe me pak elemente, dhe vazhdon me ndonjë ndërprerje të shkurtër deri në ditët tona. Gjatë kësaj periudhe të gjatë kohe ka pasur ndonjë ngjarje të zakonshme, por në vitet e Luftës së Dytë Botërore ajo është e ngjeshur me ngjarje të jashtëzakonshme. Në këtë periudhë kohe, përveç izraelitëve me banim të përhershëm në Shqipëri, këtu erdhën edhe qindra të tjerë për të shpëtuar kokën nga persekutimet çnjerëzore të nazistëve gjermanë. Në kohën kur izraelitët e Europës së pushtuar po i digjnin në furrat e kampeve famëkeqe të shfarosjes në masë, në Shqipërinë e vogël populli i saj i priti izraelitët me krahë hapur, i strehoi, i ushqeu, i veshi dhe i shpëtoi nga thonjtë e xhelatëve të tyre. Bashkësia hebreje e Shqipërisë, është, në mos e vetmja, një nga bashkësitë e rralla të Europës së pushtuar nga nazistët, e cila shpëtoi pa u dëmtuar pothuajse fare.

Në ndonjë vend të botës, si në Shqipëri dhe në Izrael, njihen episode të këtyre ngjarjeve, sepse në këto dy vende jetojnë dy protagonistët e tyre, populli shqiptar që i shpëtoi dhe ata izraelitë që shpëtuan dhe që sot jetojnë kryesisht në Izrael. Por prapë ngjarjet kanë qenë aq të shumta dhe të larmishme saqë as njihen dhe as mund të njihen të tëra. Ndihma fisnike që populli shqiptar dha në këtë drejtim, pa rënë në kurthet e propagandës hitleriane dhe në llumin e racizmit, nuk mund të tregohet e gjitha. Ngjarjet në fjalë përmbajnë një dozë të tillë ndjenjash lartësisht njerëzore, shpirtmadhësie, bujarie dhe guximi saqë duhet patjetër t’i bëhen të njohura të gjithë botës. Ato janë të tilla saqë mund të bëhen shembull e mësim për të gjithë popujt.

Ka njerëz shpirtvegjël që nuk e tresin dot faktin që populli shqiptar gjatë gjithë historisë së tij të ketë dhënë shembuj fisnikërie. Këta njerëz mundohen të hedhin baltë në sjelljen bujare të popullit shqiptar, duke përhapur poshtë e përpjetë fjalë se qëndrimi i mbajtur nga populli shqiptar ndaj izraelitëve ishte i lidhur me interesin e tij material, sepse ai paska qenë shpërblyer nga ata që ndihmoi. Ka të tjerë që, duke falsifikuar ngjarjet, shpifin se populli shqiptar, jo vetëm që nuk i ndihmoi izraelitët, por madje i paska përndjekur dhe i paska ndihmuar persekutuesit nazistë.
Ky shkrim ka si qëllim që të hidhen poshtë shpifje të tilla të përbindshme dhe të ulëta. Vetë qëndrimi i popullit shqiptar karshi izraelitëve ka qenë aq madhështor sa nuk ka njeri në botë që të mund ta errësojë. Për të shkruar këtë libër unë u konsultova dhe u ndihmova nga shumë protagonistë të ngjarjeve si dhe nga shumë pjesëtarë të bashkësisë izraelite të Shqipërisë, të cilëve u mora kujtimet. Faktet janë të vërteta, pa shtesa e zbukurime. Ato nuk kanë nevojë për shtesa dhe zbukurime, sepse flasin vetë ashtu siç janë.
Falënderoj të gjithë ata, shqiptarë dhe izraelitë, që më nxitën dhe më ndihmuan që t’i hyja kësaj pune aq të vështirë për fuqitë e mia.

HYRJE

Shqiptarët janë popull shumë i vjetër. Ata banojnë në trojet e veta qysh prej kohëve të lashta. Gjatë shekujve paraardhësit e tyre janë njohur në histori me emra të ndryshëm. Që prej kohës kur të dhënat historike bëhen më të sigurta, territori i vendit ishte populluar nga fise ilire. Më vonë, në mesjetë, banorët e Shqipërisë filluan të quheshin árbër, emër që e mbajnë edhe sot në bashkësitë që jetojnë jashtë vendit. Në kohën e re ata filluan ta quanin veten “shqiptarë”, emër nga i cili vjen edhe emri i sotëm i vendit – Shqipëri.

Territori i banuar prej popullit shqiptar shtrihet në perëndim të Gadishullit të Ballkanit, në brigjet e deteve Adriatik dhe Jon, të pajisura me vende të përshtatshme për skela. Ai ndodhet në kryqëzim të rrugëve midis Perëndimit dhe Lindjes dhe në vijën detare që shkon nga Veriu në Jug. Në perëndim të këtij territori shtrihet një fushë bregdetare pjellore e formuar nga aluvionet e lumenjve që e përshkojnë nga lindja në perëndim. Në lindje të kësaj zone fushore bregdetare fillojnë të ngrihen male të larta masive që mbulojnë pjesën më të madhe të truallit të banuar prej shqiptarëve. Këto male shtrihen në përgjithësi në drejtim VP-JL. Në këto lugina e rrafshina të pakta e të vogla, malet e Shqipërisë së Veriut dhe të Mesme formojnë blloqe të gërryera nga shumë lumenj dhe të ndara nga gryka të thepisura që i bëjnë të vështira lidhjet midis krahinave të ndryshme. Këtu ka vetëm një luginë të rëndësishme – ajo e Matit. Në Shqipërinë e Jugut luginat e tre lumenjve të mëdhenj – Shkumbin, Devoll dhe Vjosë – i bëjnë të mundshme lidhjet midis bregdetit dhe viseve të brendshme. Vetëm në lindje të këtyre vargmaleve dhe të lumit Drin ka rrafshina të gjera pjellore siç janë rrafshinat e Kosovës, Dukagjinit dhe Dibrës.

Kushtet e favorshme natyrore i dhanë mundësi zhvillimit të bujqësisë dhe blegtorisë. Në bregdet dhe në tre liqenet e mëdhenj – të Shkodrës, Ohrit dhe Prespës – u zhvillua dhe peshkimi. Mbi këtë truall ka krijuar historinë e tij mijëravjeçare populli shqiptar. Ajo është historia e lëvizjes së tij të pandërprerë drejt përparimit. Në këtë rrugë popullit shqiptar i është dashur të kapërcejë vështirësi të mëdha. Përparimi i tij historik u krye gjatë shekujve jo pa mundime. Në fillim i pambrojtur para forcave të natyrës, ai gradualisht u kalit, u rrit. Atij iu desh të bënte një luftë të vazhdueshme kundër shtypësve të brendshëm e të jashtëm. Historia e tij ka njohur periudha ritmesh të ngadalshme zhvillimi, periudha amullie dhe madje periudha regresi të përkohshëm, të shkaktuara ose nga dhuna e forcave të reaksionit, ose nga pasojat shkatërrimtare të luftërave të pushtimit dhe të invadimeve të ndryshme, ose nga bashkimi i njërës me tjetrën.

Historia e popullit shqiptar ka qenë lidhur me atë të popujve dhe të vendeve të tjera, në mënyrë të veçantë të atyre fqinj. Por lidhjet reciproke midis Shqipërisë dhe shteteve të tjera kanë pasur zakonisht karakter kontradiktor dhe, në shumicën dërmuese të rasteve, karakter dhunues e grabitqar nga ana e shteteve më të fuqishme. Këta të fundit gjatë shekujve e kanë bërë Shqipërinë objekt të shtypjes dhe të shfrytëzimit të tyre të egër, dhe kanë qenë faktorët kryesorë të prapambetjes së saj. Lufta kundër pushtuesve të huaj zë vend të rëndësishëm në historinë e Shqipërisë. Gjatë më shumë se dymijë vjetëve popullit shqiptar i është dashur të mbrojë vazhdimisht lirinë dhe pavarësinë e tij.

Me punën dhe luftën e tij populli shqiptar krijoi historinë e vet, krijoi vlera materiale e kulturore, dha një kontribut edhe në historinë e përgjithshme të njerëzimit. Edhe sot ruajnë rëndësinë e tyre të madhe monumentet e kulturës antike të vendit. Shqiptarët mund të mburren me krijimtarinë e mrekullueshme popullore, me veprat e letërsisë dhe të artit, me realizimet në fushën e kulturës materiale. Faqe të lavdishme të historisë botërore shkroi ky popull me heroizmat e tij në luftën kundër invazioneve të huaja dhe shtypjes politike e sociale që ato sollën me vete. Qëndresa e ilirëve kundër pushtimit romak dhe lufta e tyre e gjatë, e cila u shkri me kryengritjet e skllevërve dhe të kolonëve dhe me dyndjen e fiseve barbare, kontribuoi në përmbysjen e Perandorisë skllavopronare Romake. Analet e historisë mesjetare flasin për kryengritje të arbërve kundër zgjedhës feudale bizantine. Pushtuesit e rinj që erdhën në Gadishullin Ballkanik, turqit osmanë, me dyndjen e tyre drejt Europës ndeshën në qëndresën heroike të popullit shqiptar, i cili për gati njëqind vjet e pengoi përparimin e tyre të mëtejshëm në Perëndim. Në kujtesën e të gjithë popujve do të ruhet ndër shekuj ndjenja e mirënjohjes dhe e respektit ndaj luftëtarit të madh të Shqipërisë, Gjergj Kastriotit Skënderbeu.

Kryengritje të panumërta kundër zgjedhës osmane mbushin faqet e historisë së Shqipërisë në shekujt XVI-XVIII. Dhe më vonë, krahas me lëvizjet nacional-çlirimtare të popujve të Gadishullit Ballkanik të shtypur nga Perandoria Osmane, forcat përparimtare të Shqipërisë e ngritën përsëri flamurin e Skënderbeut dhe udhëhoqën luftën për çlirim kombëtar të Shqipërisë. Shqiptarët luajtën gjithashtu rol të dorës së parë në lëvizjen revolucionare të dhjetëvjeçarit të parë të shekullit tonë (XX) kundër autokracisë së Sulltanit dhe me luftën e tyre dhanë kontribut për shembjen e Perandorisë së kalbur mesjetare turke.

Lufta e popullit shqiptar për lirinë dhe formimin e shtetit të pavarur shqiptar arriti fazën e lartë në periudhën që njihet me emrin Rilindja Kombëtare dhe që nis në vitet 30-40 të shek. XIX. Kjo ishte lëvizje e madhe demokratike dhe revolucionare, e cila u kurorëzua me shpalljen e pavarësisë. Atdhetarët shqiptarë me Ismail Qemalin në krye hapën në Vlorë Kuvendin Kombëtar që mori vendimin historik për shpalljen e Pavarësisë duke ngritur flamurin kombëtar më 28 Nëntor 1912. Më 1913, pas shpalljes së pavarësisë kombëtare të Shqipërisë, u përcaktuan kufijtë politikë të shtetit. Ato, me ndryshime të vogla ekzistojnë dhe sot. Duke qenë rezultat i pazarllëqeve të fuqive imperialiste, ato nuk përfshijnë mjaft krahina me popullsi kompakte shqiptare, të cilat padrejtësisht u shkëputën nga trungu i Shqipërisë dhe mbetën nën zgjedhën e huaj.

Me fillimin e Luftës së Parë Botërore Shqipëria u kthye në shesh lufte. Vendi u pushtua nga forcat italiane, serbe, malazeze, greke, franceze dhe austrohungareze. Konferenca e Paqes në Versajë nuk e zgjidhi çështjen shqiptare. Me mbarimin e Luftës së Parë Botërore trupat pushtuese italiane mbetën në Vlorë dhe në krahinën përreth. Dëbimi i pushtuesve u arrit në Luftën e Vlorës, gjithashtu u kundërshtua me armë ndërhyrja jugosllave në disa krahina të tjera.

Në maj të vitit 1924 shpërtheu kryengritja demokratike dhe antifeudale e cila arriti fitoren më 10 qershor. Në fuqi erdhi qeveria demokratike e kryesuar nga Fan S. Noli. Kundërshtarët, të mbështetur në trupat serbe dhe bjellogardiste ruse, e shtypën revolucionin dhe në 24.12.1924 në Tiranë u vendos regjimi i Ahmet Zogut. Më 21 janar 1925 u shpall Republika Shqiptare me president Ahmet Zogun dhe më 1 shtator 1928 u shpall monarkia. Në fushën e marrëdhënieve me botën e jashtme, në kohën e regjimit të Zogut Shqipëria u kthye në një gjysmë-koloni të imperializmit italian. Më 7 prill 1939 forcat italiane zbarkuan në Shqipëri dhe vendosën diktaturën fashiste. Fashistët italianë e kthyen vendin në shesh lufte (Lufta italo-greke 1940-1941). Pas kapitullimit të Jugosllavisë (17 prill 1941) shteti i atëhershëm shqiptar i zgjeroi kufijtë duke përfshirë nën administrimin e vet një pjesë të tokave shqiptare që i ishin dhënë Serbisë më 1913.
Lufta Antifashiste Nacional-Çlirimtare e popullit shqiptar zuri fill me qëndresën popullore që në muajin e parë të pushtimit italian me demonstratat, protestat, grevat, manifestimet etj. Në mars 1941 u bë përpjekja e parë e luftëtarëve të lirisë me fashistët italianë. Lufta Antifashiste Nacional-Çlirimtare shkoi duke u rritur dhe gozhdoi në territorin e Shqipërisë 15 divizione italiane e gjermane. U vranë 28.000 veta. Më 29 Nëntor 1944 Shqipëria u çlirua dhe më 11 janar 1946 u shpall Republika Popullore e Shqipërisë. Populli shqiptar iu vu punës për rindërtimin e vendit dhe për ndërtimin e shoqërisë së re.

Palestina e lashtë, që sot quhet Izrael, shtrihet në skajin veriperëndimor të kontinentit aziatik, në brigjet juglindore të detit Mesdhe. Pra, Shqipëria dhe Izraeli janë shumë larg njëra nga tjetri, kështu që mund të mendohet se në historinë e popujve të këtyre dy vendeve nuk ka asnjë të ngjashme apo të përbashkët. Në të vërtetë faktet flasin ndryshe. Ashtu si populli shqiptar, edhe izraelitët banojnë në territorin e tyre qysh prej fillimit të mijëvjeçarit të dytë para erës sonë. Pas një skllavërie në tokë të huaj që zgjati rreth 600 vjet, izraelitët zunë vend në tokën e Kanaanit që sot është pjesë e Izraelit.

Të dy popujt kanë banuar në vende ku kanë lënë gjurmë të thella të historisë së tyre. Kjo vërtetohet edhe nga zbulimet e mëdha arkeologjike që janë kryer këto kohët e fundit. Të dy vendet janë lakmuar nga të huajt dhe janë pushtuar disa herë prej tyre. Në shumicën dërmuese të rasteve pushtimet kanë pasur karakter dhunues e grabitqar. Kështu gjatë historisë së saj të gjatë, që në kohën e ilirëve, që janë paraardhës të popullit të saj, Shqipëria është shkelur nga helenët, romakët, nga dyndjet e barbarëve, nga sllavët e bizantinët, nga turqit osmanë, nga italianët dhe nga nazistët gjermanë. Edhe Izraeli gjatë historisë së tij mijëvjeçare është pushtuar nga asirët, babilonasit, persianët, helenët, romakët, arabët, selxhukët, kryqtarët, turqit osmanë dhe së fundi nga britanikët.
Të dy popujt nuk janë pajtuar asnjëherë me pushtimin e vendit të tyre nga të huajt. Historia e popullit shqiptar është ngjeshur me luftëra dhe heroizma që kanë sjellë admirimin e botës mbarë. Ndër këto spikat lufta që populli shqiptar ka bërë nën udhëheqjen e Heroit legjendar Gjergj Kastriotit – Skënderbeut kundër pushtuesve osmanë. Në këtë luftë të pabarabartë që zgjati njëzetepesë vjet, një grusht trimash u bëri ballë ushtrive të panumërta turke, që asokohe quheshin më të fuqishmet në botë. Po kështu ndodhi në Palestinën e dikurshme, [që quhej Jehuda atëhere] kur izraelitët të udhëhequr nga Makabejtë legjendarë, për njëzetepesë vjet tronditën nga themelet pushtuesit e huaj.

Luftërat kanë pasur përfundime të ndryshme, herë me sukses dhe herë me disfata. Në çdo rast popujve të të dy vendeve ato u kanë sjellë vuajtje, rrënime, varfëri, shtypje dhe kanë ngadalësuar rëndë zhvillimin e tyre. Në vitin 70 të erës sonë, izraelitët u hodhën në një kryengritje të madhe shumëvjeçare që tronditi Romën e fuqishme. Prandaj, pasi e shtypën kryengritjen me hekur dhe zjarr, romakët rrënuan vendin, kryen krime të patregueshme kundër popullit dhe rrafshuan tempullin madhështor të Solomonit në Jeruzalem, të rindërtuar nga mbreti Herodi i Madh, tempull që ishte simbol dhe krenari për izraelitët. Pasi pushtuan Shqipërinë turqit u vërsulën kundër çdo vlere materiale dhe shpirtërore të popullit shqiptar, u munduan me çdo mjet që t’i zhduknin gjurmët e shkëlqimit të dikurshëm të vendit, rrafshuan kalanë famëmadhe të Krujës, që ishte simbol krenarie për popullin shqiptar se u kujtonte kohën heroike të Skënderbeut. Në vendin e saj mbeti vetëm kodra ku dikur ajo lartësohej krenare.

Pas shtypjes së kryengritjes, për izraelitët filloi shpërhapja që njihet me emrin Diaspora. Populli izraelit rravgoi nëpër botë dhe zuri vend atje ku mundi, në mes armiqsh dhe miqsh që i toleronin, por i trajtonin pothuajse kudo si popull të radhës së dytë. Qysh atëherë popullin izraelit e ka ndjekur urrejtja e të tjerëve, në fillim për shkak të qëndresës së tij heroike, pra, për “shkaqe” politike, më vonë për arsye fetare, kohët e fundit për “arsye” racore dhe në ditët tona për “arsye” përsëri politike. Izraelitët i detyruan të rronin në lagje të veçanta, të ashtuquajtura geto, ku kanë jetuar në kushte të tmerrshme, përherë në mëshirë të armiqve të tyre që nuk i pushuan përndjekjet dhe pogromet, deri në Holokaustin e llahtarshëm që kreu kundër tyre Hitleri i urryer.

Një gjë e ngjashme me Diasporën ndodhi edhe me popullin shqiptar. Pas pushtimit të vendit nga turqit, për të ruajtur identitetin e tyre, shqiptarët rravguan dhe qëndruan në vende të ndryshme ku ende sot janë me qindra mijëra. Ata kanë ruajtur në vend të huaj identitetin e tyre, gjuhën, zakonet, folklorin dhe sidomos mallin e zjarrtë e të pashuar për atë Atdhe që u detyruan të braktisin. Edhe shumë nga ata që mbetën në vend për të jetuar të lirë, u strukën maleve, atje ku shqipet bëjnë foletë e tyre. Në ato male ata hasën vështirësi dhe vuajtje, varfëri dhe të këqija të tjera, por i duruan të gjitha për të ruajtur identitetin, gjuhën dhe sidomos zjarrin që i digjte për liri.

Në kohët e lashta Palestina [Toka e Izraelit] është quajtur “vendi ku rrjedh qumësht dhe mjaltë”, sepse e tillë ka qenë begatia e viseve të saj. Kishte qytete madhështore dhe kulturë të lashtë, e cila u përhap edhe ndër popuj të tjerë. Pushtuesit shkaktuan që vendi të kthehej gradualisht në shkretëtirë, ku mbinin vetëm ferra e gjembaçe, me qytete të rrënuara. Po kështu në Shqipëri, qytetet dikur të gjalla dhe me veprimtari të shumëllojshme që sillnin begati, humbën shkëlqimin e tyre saqë u katandisën si fshatra, me bujqësi të prapambetur e cila nuk ishte në gjendje ta ngopte me bukë popullin e saj.

Pastaj për të dy popujt erdhi Rilindja. Nga gjiri i të dy popujve dolën atdhetarë e luftëtarë, shkrimtarë e poetë, trima që i hynë punës për të shkundur pluhurin e skllavërisë me të cilin i kishte mbuluar fati i tyre. [Një nga elementet më të rëndësishme në këtë lëvizje të rilindjes për të dy popujt ishte gjuha]. Secili lëvroi gjuhën e vet.

Hebraishtja flitej nga njerëz të ditur, por, me gjithë letërsinë [fetare] kolosale që kishte, ishte varfëruar shumë, nuk i përgjigjej kërkesave të shkencës dhe të teknikës bashkëkohore. Thuhej me të drejtë që ajo nuk kishte fjalë për t’i përdorur përpara një sporteli për të kërkuar një biletë udhëtimi me tren. Për lëvrimin e gjuhës i hyri punës Ben Jehuda [Eliezer Itzak Perlman], i cili filloi një [proces të jashtëzakonshëm për të risjellë në jetë e për të modernizuar hebraishten e lashtë duke krijuar fjalë të reja, gjithnjë duke u bazuar në fjalorin e pasur të Biblës], punë që po vazhdon edhe sot [nga Akademia e Gjuhës Hebraike]. Ajo sot është gjuha zyrtare e Izraelit, flitet pastër dhe e pasur nga populli, përdoret në kopshte fëmijësh, në shkolla që nga filloret e deri në universitete. [Ringjallja e hebraishtes është një rast unik në historinë e filologjisë, ku një gjuhë e “fjetur për shekuj” u shndërrua brenda një kohe të shkurtër në një gjuhë të gjallë e aktive].

Kështu ndodhi edhe me gjuhën shqipe. Edhe ajo ishte varfëruar e molepsur me huazime nga gjuhë të huaja, nuk ishte në gjendje t’u bënte ballë kërkesave bashkëkohore. Punës i hyri Kostandin Kristoforidhi dhe ajo po vazhdon edhe sot. Shqipja flitet e pastër dhe e pasur nga populli, kështu që ajo gjuhë që sot e njëqind vjet nuk kishte as alfabetin e saj, sot përdoret në kopshtet e fëmijëve dhe në të gjitha shkollat e arsimit, që nga arsimi fillor e deri në atë universitar.

Pastaj për të dy popujt, si rrjedhim i luftës së tyre të gjatë e të paepur, lindi dielli i pavarësisë. Pavarësia për Shqipërinë u shpall më 28 nëntor 1912 dhe për Izraelin më 14 maj 1948. Fill pas shpalljes së pavarësisë fqinjët e të dy vendeve u turrën kundër tyre për t’i mbytur qysh në djep. Vetëm qëndresa i shpëtoi të dy popujt nga skllavëri të reja. Më vonë Shqipëria u bë shesh lufte dhe rrezikoi prapë. Ajo u pushtua nga fashistët dhe nazistët, por u çlirua falë luftës legjendare të popullit të saj. Ajo po lufton për demokraci dhe për të ngritur nivelin e jetesës së popullit të vet. Po ashtu edhe Izraeli, i rrethuar nga vende armiqësore, po u përgjigjet kanosjeve të tyre me punë, për t’i siguruar një jetë të qetë dhe të begatshme popullit të tij.

Shënime për kapitullin “Bashkësitë izraelite në Shqipëri që nga kohët e lashta deri në prag të shekullit XVIII

1). – Apollodori, Biblioteca, III, 39, faqe 11.
2). – Scymni, Orbis Descriptio, v. 437.
3). – Straboni: Geografica, VII, 321.
4). – Shtipçeviç. Ilirët. Prishtinë 1980 faqe 46.
5). – Bonfante. Who were the Philistines? në “American Journal of Archaelogy, vol. 50 (1946) faqe 251 etl.
6). – Josephus Flavius “Histoires des Juifs”, shkruar me titull “Antiquités Judaiques, Paris 1600, Tome premier, Chapitre V faqe 477
7). – Gazeta “Israelitische vollentilalt fur di Shvarc 20.IV.1990.
8). – Selim Islami dhe Kristo Frashëri: Historia e Shqipërisë, vëllim i parë, Tiranë 1959, faqe 123.
9). – Engjëll Koliqi. Bisedë radiofonike e datës 20.8.1990 nga Radio Vatikani.
10). – Rae Dalven. The Jews of Joanina. Botues Cadmus Press, Filadelfia, shtypur në Greqi në vitin 1990. Kapitulli “History” faqe 3.
11). – Jakov Milaj: Raca Shqiptare. Botues Ismail Malosmani, Tiranë 1944.
12). – Alain Ducellier: La façade marittime de l’Albanie au moyen age: Durazzo et Valona du XI au XV siecle. Botuar në Thesaloniki nga Instituti i Studimeve Ballkanike në 1981, faqe 425.
13). – Alain Ducellier: vepër e cituar faqe 282.
14). – Alain Ducellier, vepër e cituar faqe 528.
15). – Alain Ducellier, vepër e cituar faqe 528.
16). – Idem si më lart.
17). – Alain Ducellier: vepër e cituar faqe 531.
18). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar, zëri “Çifutët e Shqipërisë” faqe 159.
19). – Selim Islami e Kristo Frashëri: vepër e cituar faqe 344.
20). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar, zëri “Çifutët e Shqipërisë”.
21). – Idem si më lart.
22). – S. Islami, K. Frashëri; vepër e cituar faqe 344.
23). – Gazeta Israelitische rohenbllat für di Shvaic date 20.IV.1990.
24). – Finnbert: Isreael.
25). – B. Tendler: Studim maket i bërë në vitin 1990.]
26). – Jakov Milaj, vepër e cituar.
27). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar: Zëri “Aleksandër Moisiu”.

BASHKËSITË IZRAELITE NË SHQIPËRI QË NGA KOHËT E LASHTA DERI NË PRAG TË SHEKULLIT XVIII

1. Nga Iliria e lashtë në tokën e Kanaanit

Legjendat që vijnë nga mugëtirat e shekujve janë të shumta. Një botë e çuditshme heronjsh, vendesh e mesazhesh miqësore, gëzime, drama, luftëra e beteja të përgjakshme, tragjedi tronditëse. Flitet për grekët, trojanët, romakët, ilirët, pellazgët e ndonjë legjendë ballkanike na çon gjer në tokën e largët dhe epike të Kanaanit, ku sot ndodhet Izraeli. Por jo rrallë, në legjendat, tregimet e moçme, rrëfimet e autorëve antikë përkojnë disa fakte të përbashkëta që të bëjnë të mendosh se, edhe pse dymijë kilometra larg, dy popujt tanë, ilirët dhe hebrenjtë, të vendosur që të dy në brigjet e Detit Mesdhe, të kenë komunikuar e shkëmbyer mesazhe miqësie me njëri-tjetrin, të kenë dhënë e të kenë marrë nga njëri-tjetri.

Në një nga rrëfimet e Apollodorit, shkrimtar grek i shekullit II para erës sonë, thuhet se mbreti i fenikasve, Agenori, dërgoi të birin, Kadmin, për të gjetur motrën e vet, Europën që e kishte rrëmbyer Zeusi. Pas shumë bredhjeve Kadmi u ndal me njerëzit e tij në Beoti, ku themeloi qytetin Tabë. Aty Kadmi u martua me Harmoninë dhe pastaj shkoi tek enkelejdët, ku u bë mbreti i tyre.¹) Që Kadmi u vu në krye të enkelejve ilirë, para Apollodorit, e thotë edhe gjeografi tjetër grek Skymni,²) kurse origjinën e Kadmit nga Feniki e pohon edhe Straboni.³)

Disa studiues të historisë së ilirëve mendojnë se legjenda e lashtë e Kadmit, ashtu si dhe shumë të tjera, shprehin ngjarje që kanë ndodhur me të vërtetë. Sipas tyre, arkeologët dhe historianët, në bazë të fakteve arkeologjike, historike dhe linguistike, kanë shprehur mendimin se midis viseve jugore ilire dhe brigjeve të Lindjes së Mesme kanë ekzistuar shkëmbime intensive të vlerave kulturore.4) Në disa studime shkencore jepet një tezë tjetër që flet për marrëdhëniet shqiptaro-izraelite qysh aty nga fundi i mijëvjeçarit të dytë para erës sonë. Sipas saj, midis fiseve ilire që u shpërngulën aty nga shekulli XII para erës sonë, nga Gadishulli Ballkanik në Azinë e Vogël, ishin edhe pelestët, të cilët u vendosën në bregdetin jugor të Sirisë, duke i dhënë atyre viseve emrin Palestinë.5)

Gjurmë lanë në tokën shqiptare edhe izraelitët e vjetër. Në Shqipëri është edhe sot fshati i Finiqit, dhe dijetarët mendojnë se ky emër, bashkë me Jerikon (Orikumi në jug të Vlorës) dhe Palasën (e lashta Palaste e Cezarit) në bregdetin e Himarës, nuk janë të rastit. Ato përkojnë me emra të lidhura historikisht me Izraelin: Finiqi (Phoinike e lashtë) me Fenikinë e lashtë, Jerikoja me Jerikon e Biblës dhe Palasa me vetë emrin e Palestinës.

Ka pasur edhe migrime nga Palestina në drejtim të Gadishullit Ballkanik. Lidhur me këtë, historiani izraelit i shekullit të parë pas erës së re Josephus Flavius përmend një letër që aty rreth vitit 115 p.e.s, Ariusi, mbret i Laqedomonisë, ia ka shkruar Oniasit, therortarit të madh të Izraelit, ku thuhet: “Ariusi mbret i Laqedemonisë, Oniasit, shëndet. Ne kemi konstatuar nga disa të dhëna se Izraelitët dhe Laqedemonasit kanë një origjinë të vetme, meqenëse të dy rrjedhin nga Abrahami. Meqenëse, pra, jemi vëllezër, dhe meqenëse në këtë mënyrë të gjitha interesat tona duhet të jenë të përbashkëta, është e drejtë që ju të na bëni të njohur me liri të plotë çfarëdo që dëshironi nga ne, dhe që edhe ne të sillemi në të njëjtën mënyrë kundrejt jush. Këtë letër do t’jua sjellë Demoteli, të shkruar në një fletë katrore dhe të vulosur me një vulë ku është gdhendur figura e një shqiponje e cila mban një gjarpër në kthetrat e saj.”6) Pra ka të ngjarë që izraelitët të kenë jetuar edhe në Shqipërinë e sotme qysh prej kohës së grekëve të lashtë7).

[Historianë të ndryshëm të antikitetit si Straboni, Filo, Seneka, Ciceroni dhe Josefus Flavius përmendin faktin e pranisë së hebrenjve në vendet rreth pellgut të Mesdheut qysh në vitet që paraprinin mijëvjeçarin e parë të erës së re]. Sipas historianit romak të shekullit I-II Suetonit, kryengritja ilire e viteve 6-9 të erës së re ka qenë më e tmerrshmja nga të gjitha luftërat që bëri Roma pas luftës së Kartagjenës. Kështu vetëm pas një lufte të gjatë, e cila me ndërprerje u shtri për më se një shekull e gjysmë, romakët mundën më në fund ta thyenin qëndresën ilire. Pas kësaj në Iliri u vendos sistemi ekonomiko-social i Romës, çka solli ndryshime të mëdha në marrëdhëniet ekzistuese shoqërore. Në qytetet e Ilirisë u vendos një popullsi e shumtë, e ardhur nga Italia dhe krahinat e tjera të largëta të Perandorisë si Siria, Palestina, brigjet veriore të Afrikës etj.8) Në Dardani janë gjetur gjurmë sinagogash që u përkasin shekullit I dhe II të erës sonë.9)

Tradita gojore ndër izraelitët e Janinës thotë se izraelitët u ngulën në viset e Epirit aty rreth vitit 70 të erës sonë, pas shkatërrimit të tempullit të dytë të Jeruzalemit. Sipas traditës, perandori romak Titus, pasi zaptoi Jeruzalemin në shtator të vitit 70, po transportonte shumë izraelitë për në Romë si skllevër, kur anija e tij u përplas nga furtuna në brigjet shqiptare. Në vend që t’i mbyste këta skllevër në det, ai i liroi ata dhe ka të ngjarë që ata të jenë shpërndarë mandej në shumë drejtime, ndër të cilat dhe në Janinë. Krahina e Epirit ishte nën sundimin Romak prej vitit 168 para erës së re deri në vitin 375 të erës sonë.10) Gjatë sundimit bizantin, si në të gjithë perandorinë, edhe në trevat e Ilirisë duhet të ketë pasur një numër të vogël izraelitësh, që ndofta kanë jetuar aty deri në kohën e pushtimit të vendit nga Turqia.11) [Një dëshmi e rëndësishme arkeologjike është zbulimi i një mozaiku me simbole të qarta hebraike si shandani shtatëkrahësh i quajtur Menora, shofari (briri i dashit) dhe fruti i qitros në mozaikun e dyshemesë së një kishe të shek. V-VI në qendër të Sarandës së sotme. Me sa duket, më parë se të shndërrohet në kishë, struktura ka qenë sinagogë, dëshmi e një komuniteti të mirëvendosur dhe aktiv, e cila në periudhën bizantine, me sa duket me largimin ose konvertimin e bashkësisë izraelite, u bë kishë].

⦁ Udhëtari izraelit i shekullit XII Beniamini nga Tudela, i cili në atë kohë vizitoi disa bashkësi izraelite të Ballkanit, duke shkruar për viset që sot janë pjesë e Shqipërisë, bën të ditur se populli jeton në male. “…Ata nuk janë të besimit të krishterë… Emrat e tyre janë me prejardhje izraelite. Madje disa thonë se ata kanë qenë hebrenj, dhe e cilësojnë atë komb si vëllezërit e tyre”.

⦁ [Dokumentat e para të shkruara për praninë e hebrenjve në qytete të Shqipërisë janë të shekullit XIII-XIV nga arkivat e Raguzës (Dubrovnik i sotëm) që ishte në atë periudhë pjesë e Republikës së Venecias].

⦁ Krahas grekëve dhe latinëve, izraelitët përbënin një bashkësi të vogël në Durrës, [i cili duke qenë port, përbënte një pikë të rëndësishme në lidhjet me vendet e tjera fqinje].
“Durrësi ishte gjithashtu i banuar nga disa izraelitë, padyshim fare të paktë në numër, aq sa do të mbeteshin ende në kohën veneciane.”12)

“Një tjetër akt i regjistruar në Raguzë më 24 mars 1281 na jep një provë tjetër: veneciani Nikola Martini i famullisë së Shën Mërisë Nova ishte në marrëdhënie shkëmbimi me dy izraelitë nga Durrësi: Leon dhe Mishel nga Kara Kalia…”13)

“Një akt raguzan i datës 11 gusht 1319 na tregon se komuna e Raguzës ishte gati të blinte nga një izraelit nga Durrësi ngarkesën e tij me kripë……”14) Në vitin 1366 një akt tjetër na tregon se aty ishte një i quajtur “David” magister Judayos nga Durrësi”, padyshim po ai që në muajin gusht të vitit 1366 i kishte shitur kripë një raguzani.15)

Shkëmbimet tregtare të kryera nga izraelitët nuk dukeshin dhe aq me rëndësi dhe nuk japin ide të qartë të pasurisë së tyre. Nga ana tjetër një dokument venecian i vitit 1401 nënvizon në të njëjtën kohë numrin e vogël dhe varfërinë e bashkësisë izraelite të Durrësit. Sipas të njëjtit dokument ata i nënshtroheshin një takse të posaçme…”.16) [Në këtë periudhë një numër familjesh izraelite jetonin në qytetin e Durrësit dhe merreshin me tregtinë e kripës].

Po ashtu, në Vlorë në atë kohë “izraelitët duhet të kenë qenë të rrallë: kemi njoftim vetëm për një të quajtur David, i cili ishte ambasador i Marko Zarkoviçit në vitin 1398”17). [Një tjetër akt i vitit 1414, po nga arkivi i Raguzës, pra tre vjet para pushtimit turk të Shqipërisë, na jep disa të dhëna për praninë e izraelitëve në Vlorë].

2. Bashkësitë izraelite në Shqipëri në shekullin XV deri në shekullin XVIII

Për praninë e izraelitëve në Shqipëri nga shekulli XII deri në fund të shekullit XV nuk ka njoftime e të dhëna të mjaftueshme. Komunitete izraelite të mirëfillta e me peshë ndeshen më vonë në Shqipëri, [pas pushtimit otoman, kur do të vihet re një rritje e popullsisë izraelite në qytetet e Vlorës, Durrësit, Elbasanit e Beratit. Pas pushtimit të Vlorës nga Turqit më 1417, porti i saj u shndërrua në portin më të rëndësishëm të Jonit dhe Adriatikut dhe kjo u dha zemër disa grupe hebrenjsh të vendosen në Vlorë qysh më 1426. Në dekadat në vazhdim popullsia hebraike do të rritet me ardhjen e izraelitëve nga Franca, Korfuzi dhe territoret veneciane dhe sidomos nga Italia e Jugut, Pulja dhe Sicilia]. [Edhe pse Pulja dhe Vlora janë shumë pranë njëra-tjetrës kushtet klimatike në Shqipërinë mesjetare ishin shumë të vështira. Si rezultat i hapësirave kënetore sëmundje si malarja dhe tifo bënin kërdinë, e megjithatë izraelitët puljezë vendosën të qëndrojnë aty me shpresë se kur kushtet në vendin e origjinës do të përmirësoheshin do të mund të ktheheshin në vendin e tyre. Rabinë të shquar të zgjedhur nga vetë komunitetet, si Perez Bonfilio apo Rabini David Meser Leon drejtonin jetën shpirtërore dhe fetare të tyre].

[Prania më e rëndësishme do të vihet re] në vitet e fundit të shekullit XV kur grupe izraelitësh të degës mesdhetare të sefardimëve, të ndjekur nga inkuizicioni spanjoll dhe portugez [dhe të dëbuar për arsye fetare nga mbreti dhe mbretëresha e Spanjës, Ferdinandi II i Aragonës dhe Izabela I e Kastiljes, u vendosën edhe ata] në Shqipëri në kohën e Sulltan Bajazidit II. [Kjo ardhje e elementit hebraik ndikoi në ngritjen dhe forcimin e ekonomisë otomane duke ndërfutur profesione, ide, dhe metoda të reja në çdo fushë. Ndërmjet tyre do të ketë edhe punonjës në burokracinë otomane si edhe do të shërbejnë edhe në misione diplomatike]. Të porsaardhurit në Shqipëri iu shtoheshin hebrenjve puljezë të vendosur tashmë prej disa dekadash duke krijuar në Vlorë bashkësitë e tyre të cilat do të përhapen më vonë edhe në Berat e Elbasan.”19) [Këto grupe të ndryshme izraelitësh do të ruajnë gjuhën, zakonet dhe traditat e tyre sipas vendit nga ku kishin ardhur çka dallonte njërin grup nga tjetri. Këto ndryshime do të rezultojnë ndonjëherë edhe në rivalitete të ashpra].

⦁ Lidhur me ardhjen në Shqipëri të izraelitëve të asaj kohe ekzistojnë mendime të ndryshme. Disa pohojnë se ata kanë ardhur sipas kërkesës që ata vetë i kishin bërë këtij Sulltani që të strehoheshin në Shqipëri dhe t’i merrte nën mbrojtje sipas amanetit që kishte lënë Muhameti. Të tjerë pohojnë se ata erdhën sipas ftesës që u kishte bërë Sulltani vetë, i cili nëpërmjet tyre kërkonte të gjallëronte tregtinë në disa limane të Shqipërisë. Më e pranueshme është hipoteza e dytë, sepse në këtë mënyrë veproi edhe Republika Veneciane, e cila ftoi në Venecie izraelitë ashkenazë nga Europa Qendrore e Lindore, dhe disa shekuj më vonë Grandukati e Toskanës, kur themeloi limanin e ri të Livornos në detin Tirren [duke ftuar hebrenjtë e përzënë nga Spanja]. Sidoqoftë, aty rreth vitit 1497, një kontingjent familjesh izraelite të larguara nga Spanja u vendos në qytetin bregdetar të Vlorës, kurse pak më vonë një pjesë e tyre kaloi në Berat, që ishte qendra e sanxhakut të Vlorës.

⦁ Në fillim të shekullit XVI, qytetet e Shqipërisë nuk e kishin marrë ende veten nga rrënimi që pësuan në shekullin XV. Ato kishin shumë pak banorë, sa edhe fshatrat e zakonshme. Vlora, qyteti më i madh i Shqipërisë, nuk kishte veçse 4 mijë banorë. [Sipas të dhënave të gjetura në arkivat e kësaj periudhe, në regjistrimin e bërë më 1520] më tepër se gjysma e popullsisë së saj përbëhej nga izraelitë (528 familje) të emigruar nga Spanja, të cilat ishin vendosur aty nga qeveritarët turq. Në qytetin e Beratit ishin 25 familje, pra në krejt Sanxhakun kishte 553 familje izraelite.20)
⦁ Izraelitët merreshin kryesisht me tregti dhe me dhënie fajde. Bashkësitë izraelite krijuan, si kudo, institucionet e tyre fetare, administrative, si edhe ato gjyqësore, të cilat rregullonin punët civile e fetare e marrëdhëniet e tyre me shtetin. Në qytete jetonin në lagje të veçanta dhe gëzonin të drejtat e kultit [dhe të fesë]. Lagje të veçanta izraelite kishte në Vlorë, dy në Berat dhe një në Elbasan, të shpërngulur nga Berati. Si shtetas osmanë ata ishin të detyruar t’i paguanin Portës së Lartë detyrimet përkatëse.21) Bashkësitë izraelite të Shqipërisë luajtën në shekujt XVI-XVII rol ndërmjetës [të rëndësishëm] midis izraelitëve të Perëndimit dhe atyre të Lindjes [si edhe në zhvillimin e tregtisë në këto qytete].22)

⦁ Gjatë shekullit XVI qytetet e Shqipërisë u rritën shumë ngadalë për shkak të karakterit natyror që mbisundonte në ekonominë fshatare. Vetëm nga pjesa e fundit e këtij shekulli, kur filloi të rimëkëmbet bujqësia, edhe qytetet filluan të rimëkëmbeshin si qendra ekonomike. Veçanërisht në qendrat e sanxhaqeve u grumbulluan zejtarë e tregtarë. Në fund të shekullit XVI qendra më e rëndësishme ekonomike tregtare vazhdonte të ishte Vlora,23) ku, siç përmendëm, më shumë se gjysma e popullsisë ishte izraelite. Në skelën e Vlorës tani vinin prodhime të ndryshme nga vende të Europës, si pëlhura pambuku e mëndafshi, coha leshi e kadifeje, stolira prej floriri e argjendi, prodhime lëkure, sixhade etj. të cilat shpërndaheshin pastaj në qytetet e tjera të vendit. Nga Vlora eksportoheshin prodhime bujqësore, veç tyre edhe kripë e serë.

⦁ Përveç bashkësive kompakte izraelite, në Shqipëri kanë kaluar izraelitë të vetmuar ndër të cilët ka pasur edhe nga ata që kishin rëndësi për të gjithë botën izraelite. Një nga këta ka qenë Sabatai Cvi [Zevi]. Gjatë historisë së gjatë të Diasporës, izraelitët nuk e humbën asnjëherë shpresën se do të vinte dita që të ktheheshin në Tokën e Premtuar. Aty-këtu janë shfaqur “udhërrëfyes” të çuditshëm dhe të flaktë që vetëquheshin dhe konsideroheshin si Mesia, ose të dërguar të Zotit për t’u vënë në ballë të popullit, për ta udhëhequr atë drejt Tokës së Premtuar. Ndër këta më i dëgjuari ka qenë pikërisht Sabatai Cvi nga Izmiri (1625-1676). [Lindur në një familje tregtarësh të mëdhenj, që i ri ai nuk tregoi asnjë interes për aktivitetet tregtare dhe ekonomike dhe iu përkushtua studimit të Talmudit dhe Kabalasë, mistikës hebreaike, duke u bërë rabin. Në kuadrin historik të gjendjes së mjerë të hebrenjve, të përndjekjeve dhe vuajtjeve të tyre, e falë inteligjencës së rrallë dhe karakterit jashtëzakonisht karizmatik, ai u vetëshpall si mesiah, “shpëtimtar”]. Ky tërhoqi pas vetes izraelitët e Egjiptit dhe të Palestinës. Shkoi në Gjermani, në Itali, në Holandë e në Francë. Kudo ai u prit si shpëtimtari, si i dërguari i Zotit, si Mesia. [U krijua kështu një lëvizje kolosale që u përqafua nga mijëra hebrenj kryesisht brenda Perandorisë Osmane, të cilët shpresonin se ai do t’i udhëhiqte drejt Tokës së Izraelit, tokës së premtuar]. Në Turqi hapi fjalë se ushtritë e tij do të marshonin së shpejti drejt Stambollit. Prandaj Sulltani [i shqetësuar nga popullariteti i tij dhe kërcënimi që ai paraqiste për të, e arrestoi dhe] e hodhi në burg [në kalanë e Galipolit]. Ai nuk e dënoi me vdekje, por i propozoi të vishte çallmën dhe të bëhej mysliman i mirë. Me këto kushte ai do të mbetej i lirë. Sabatai Cvi pranoi, por nuk pushoi së predikuari ithtarëve të tij të panumërt që e ndiqnin dhe e nderonin. [Megjithatë, pas konvertimit në Islam, brenda në burg ai vazhdoi të praktikojë judaizmin në fshehtësi dhe nuk pushoi së predikuari ithtarëve të tij të panumërt që e ndiqnin dhe e nderonin edhe kur u lirua nga burgu. Kështu u krijua sekti “Donmeh”, që do të përmendet edhe më poshtë, i cili është një sekt kripto-judenjsh që vazhdoi të ekzistojë në Turqi deri në fillim të shekullit XX]. Prandaj e kapën përsëri dhe e internuan në Ulqin, në Elbasan e në Berat. [Pikërisht në Berat u krijua një komunitet ithtarësh të Sabatai Cvi, që drejtoheshin nga rabini Hananel Ben Salomo].

[Mendohet gjithashtu se] Sabatai Cvi vdiq në Berat në vitin 167624), dhe është varrosur anës bregut të lumit Osum, në kodrën e quajtur të Shëndellisë në veri të qytetit. [Sipas mendimit të disa studiuesve të tjerë, varri i Sabatai Cvi është në Ulqin, ku ai kaloi vitet e fundit të jetës e ku edhe vdiq. Megjithatë mund të thuhet se ende nuk është vendosur përfundimisht se ku është vendi i varrosjes së tij.]

⦁ Në Izrael, në muzeumin e Jeruzalemit u paraqit për herë të parë i vetmi dokument i shkruar nga Sabatai Cvi. Është një letër që ai u drejton ithtarëve të tij në qytetin Arenhut Belograd (qyteti Berat), në qendër të Shqipërisë, e firmosur me dorën e tij si Jehuda Shabtai Mohamed Cvi, ku u kërkon një mehzor, ose libër lutjesh për të kremtet izraelite të Rosh Hasanas (e kremtja e Vitit të Ri hebraik) si dhe të Jom Kipurit (e kremtja e madhe e hebrenjve, që quhet edhe e Shtuna e të Shtunave ose dita e Pendesës së Madhe). Sipas etnografes izraelite Rivka Gonen, letra u gjet në vitet ‘50 të shekullit tonë midis faqeve të një libri që u përkiste ithtarëve të sektit sabataen, të njohur me emrin Doenmeh, të cilët jetonin në Selanik e praktikonin publikisht islamin, po fshehurazi praktikonin një përzierje të judaizmit tradicional dhe heretik.25 [Sot kjo letër gjendet në Institutin Bev Cvi në Jeruzalem].

⦁ Historia e këtij njeriu të çuditshëm do të na ndihmojë për t’i përcaktuar shkaqet e zhdukjes së bashkësive izraelite në Shqipërinë e mesjetës si dhe kohën e zhdukjes së tyre.
⦁
⦁
⦁ 3. Zhdukja e bashkësive izraelite të Shqipërisë në shekullin XVIII
⦁
⦁ Në gjendjen e tanishme të hulumtimeve historike është vështirë të ndiqet fati i mëtejshëm i kësaj bashkësie të konsiderueshme izraelitësh në Shqipëri. Ka mendime se një pjesë e tyre u largua nga Shqipëria dhe një pjesë tjetër qëndroi këtu. Një nga arsyet e zhdukjes është se ata u larguan meqë vendi nuk i tërhiqte më sepse ishte i varfër dhe i pasigurt për begatinë që kishin grumbulluar.26 [Ka disa arsye të pakësimit dhe zhdukjes së këtyre bashkësive. Rënia në numër e popullsisë izraelite të Vlorës dhe qyteteve të tjera është e lidhur edhe me mundjen e flotës otomane nga ana e fuqive të bashkuara Europiane në betejën detare të Lepantos më 1571 që shkaktoi pasigurinë e jetës në bregdetin e Jonit dhe Adriatikut. Në Vlorë në 1583, pra fundi i shekullit XVI, numërohen 211 familje, çka do të thotë më pak se gjysma e popullsisë hebraike të fillimit të atij shekulli]. [Me sa duket kjo gjendje e krijuar nga humbja e madhe e flotës turke dhe pasiguria që pasoi, ndikoi në vendimin e izraelitëve për t’u larguar) meqë endi nuk i tërhiqte më, sepse ishte i varfër dhe i pasigurt për begatinë që kishin ndërtuar.26)

⦁ Dihet se në shekullin XVII numri i izraelitëve në Vlorë ishte pakësuar së tepërmi, kurse numri i banorëve izraelitë të Beratit ishin rritur. Ata banonin në dy lagje të veçanta të qytetit, ndërsa një pjesë e tyre kishte kaluar në Elbasan, qendër e sanxhakut homonim. Siç thamë më sipër, Sabatai Cvi u internua në Ulqin; pastaj në Elbasan dhe në Berat, prej nga dërgoi letrën e tij. Kjo tregon se bashkësia e Beratit jo vetëm që ekzistonte ende në gjysmën e dytë të shekullit XVII, por madje duhet të ketë qenë asokohe e lulëzuar, përderisa asaj i kërkoheshin libra me karakter fetar. Kemi parasysh se Sabatai Cvi vdiq në vitin 1676.

⦁ [Në vijim edhe bashkësitë e Beratit dhe të Elbasanit do të zhduken]. Një nga supozimet që lidhet me zhdukjen e bashkësive izraelite të Beratit dhe të Elbasanit është edhe se tregtarët izraelitë të këtyre dy qendrave kishin shtënë në dorë tregtinë e drithërave dhe spekulonin me çmimet e tyre. U krijua kështu një situatë reagimi kundër izraelitëve të Shqipërisë, për të cilën nuk dihet sa kohë vazhdoi. Dihet vetëm se gjatë shekullit XVIII izraelitët nuk përmenden më si banorë të Shqipërisë. Besohet se pjesa më e madhe e tyre u largua nga Shqipëria, kurse një pjesë e vogël, për të shpëtuar nga diskriminimi politik e fetar, u islamizua, si në Berat, ose përqafoi ortodoksinë, si në Elbasan. Ata lanë në vend një numër gjurmësh. Kështu, për shembull, ndër banorët e lagjes Kala të Elbasanit është rrënjosur mendimi se ata vetë janë pasardhës të izraelitëve që mbetën në vend dhe përqafuan ortodoksinë. Aty tregohet një vend ku thuhet se ka qenë sinagoga (faltorja) e izraelitëve. Mandej, në muzeun e Elbasanit gjendet një gur në të cilin është gdhendur ylli me gjashtë cepa i Davidit, gur që mendohet se ishte rozon i ngjitur në mur mbi derën e sinagogës. Po ashtu, në Berat, disa të moshuar të fshatit Molisht kujtojnë se në tregimet e vjetra të të parëve të tyre thuhej se banorët e dikurshëm të fshatit kanë qenë izraelitë që përqafuan fenë islame.

⦁ Procesi i islamizimit ka filluar qysh në kohën e Sabatai Cvi, ithtarët e të cilit publikisht hiqeshin si myslimanë, ndërsa fshehurazi praktikonin ritet e fesë hebraike me huazime islame. Kjo shpjegon ndoshta ekzistencën e emrave me origjinë hebraike edhe sot ndër shumë banorë të atyre viseve dhe të viseve të tjera të Shqipërisë. Kurse në ato vende ku izraelitët u kthyen në fenë ortodokse, emra të tillë hasen ndër banorët e krishterë ortodoksë. Ndër emrat që kanë mbijetuar qysh në ato kohëra është edhe mbiemri Moisiu në Kavajë. Aleksandri, aktori me famë botërore dhe bir i familjes Moisiu, u persekutua nga nazistët më 1932, sepse ata e konsideronin me origjinë izraelite. Për të shpëtuar, më 1933, ai plotësoi pranë Ambasadës Shqiptare në Vjenë dokumentet për të marrë nënshtetësinë shqiptare, e cila iu akordua në prill 1934.27 Padyshim që studimet e mëtejshme të historianëve e studiuesve të tjerë të historisë së Shqipërisë do t’i nxjerrin në dritë ato periudha që ende kanë mbetur në errësirë dhe pa asnjë informacion apo mesazh nga jeta e gjallë njerëzore.

⦁ Të duket sikur rrjedha e ngjarjeve që kanë të bëjnë me izraelitët në Shqipëri ndërpritet papritur, por padyshim lumi i vjetër diku humbet nën tokë, përshkon kilometra, vite, shekuj dhe rishfaqet sërish. Kështu na zhduken nga kronikat e historisë bashkësitë e Beratit dhe të Elbasanit, dhe në fund të shekullit XVII na përngjan se edhe bashkësia e Vlorës sikur përjeton agoninë e vet.

⦁ Në vitin 1945 erdhi në shkollën tregtare të Vlorës si pedagog i historisë Petraq Pepo. Historiani i shquar dhe “Mësuesi i Popullit”, Prof. Pepo i mobilizonte nxënësit aloglotë që të shkruanin “tezina” siç i quante ai, ku të tregonin ato që dinin lidhur me bashkësitë ku bënin pjesë. Kështu ngarkoi edhe nxënësit Viktor Jakoel dhe Jesua Matathia që të shkruanin se çfarë dinin ata për izraelitët e Vlorës. Kjo rrethanë u bë shkak që të kryhej një punë e mirë për të përcaktuar çfarë kishte ruajtur tradita gojore dhe të vjetrit lidhur me bashkësinë e hershme izraelite të Vlorës.

⦁ Kështu, doli që izraelitët në Vlorë i kishin të gjitha elementet e një bashkësie të organizuar. Ajo kishte sinagogën e saj në një shesh të vogël të rrugës që sot quhet Rruga Ceno Sharra. Ndërtesa e sinagogës ka ekzistuar deri në vitin 1915, kur Italia, që atëherë kishte pushtuar Vlorën, hyri në luftë. Atëherë fronti i luftës ishte në Mifol, në brigjet e lumit Vjosë. Pazari i qytetit ishte në vendin ku sot ngrihet tregu i qytetit, me Orën e Madhe.

⦁ Të moshuarit e mbanin mend atë treg me rrugicat e tij të ngushta, me shtëpi dykatëshe, me dyqane në katin përdhes dhe banesa në katin e dytë. Godina e ish-sinagogës përdorej atëherë si depo e ushtrisë italiane. Kur këta sollën furnizimet e para me armë për frontin, pikasën se artileria nuk kalonte dot përmes pazarit, pasi rrugicat ishin shumë të ngushta. Atëherë, pa e zgjatur fare, i vunë flakën pazarit, dhe bashkë me të u dogj edhe godina e sinagogës.

⦁ Në të dalë të qytetit, në rrugën që sot të çon në Fabrikën e Çimentos, rreth njëqind metro më tutje se gjimnazi i qytetit, bashkësia kishte varrezat e veta. Fillimisht këto ishin në fushë, siç është i gjithë mjedisi përqark, por me kalimin e kohës toka ka shkarë dhe mbuloi atë pjesë të fushës dhe bashkë me të edhe disa varre të kohës së bashkësisë mesjetare të Vlorës. Në vitet ‘30 u desh të hapej një hendek për të përcaktuar kufirin e varrezave. Duke hapur hendekun u zbulua një varr i cili i përkiste asaj kohe. Më vonë u gjetën edhe shenja të varreve të tjera izraelite.

Siç ndodh në të gjitha bashkësitë izraelite të njëfarë rëndësie, sinagoga ishte e pajisur me librat e ligjit që në gjuhën hebraike quhen Sefer Torà. Këto janë rrotulla pergamene, të shkruara me dorë dhe që përmbajnë porositë fetare për besimtarët. Përbëhen edhe nga dy boshte, ku mblidhet pergamena kur libri përdoret për t’i lexuar lutjet fetare. Sipas gjendjes ekonomike të bashkësisë, pergamena futet në arkëza të rrumbullakëta druri, të stolisura me ar, argjend, madje edhe me gurë të çmuar. Këto libra ruhen në një vend të posaçëm të sallës së lutjeve brenda në sinagogë, dollapi i cili quhet Dollapi i Besëlidhjes. Librat nxirren që andej ditët e kremte për t’i psallur lutjet nga besimtarët që ftohen për këtë, sepse leximi i Torásë konsiderohet deri më sot gjëja më e nderuar. Në të gjitha të kremtet Sefer Toràja nxirret vetëm në ceremonitë e mëngjesit. Përjashtim bën vetëm mbrëmja e vigjiljes të ditës së Pendesës së Madhe, ose Jom Kipurit [në të cilën Libri i Shenjtë nxirret në darkë]. Pra, edhe bashkësia e Vlorës kishte Sefer Toràtë e veta dhe ndër këto edhe një Sefer Torà shumë të lashtë. Kjo ishte gjendja kur izraelitët u detyruan t’i shkrijnë tërësisht bashkësitë e tyre dhe të largohen të gjithë. Por ka edhe një shpjegim tjetër, ai i traditës gojore, që këtë fakt historik të zhdukjes së bashkësisë hebraike e përshkruan kështu:

⦁ Siç veprohet ende sot në dasmat izraelite, ceremonia fetare e martesës zhvillohet në sinagogë, në prani të krushqisë dhe të të ftuarve. Por ndodhi që sapo përfundoi një martesë, kur nusja po dilte nga sinagoga me të shoqin dhe me të tjerët, ia befën njerëz të panjohur të armatosur, hipur në kuaj, dhe e rrëmbyen atë. Kjo ngjarje u quajt nga izraelitët “gexera e rëndë” (fatkeqësi e madhe).

Prandaj ata vendosën që të largoheshin të gjithë nga Vlora. Dhe kështu u bë. Tradita gojore tregon se ata hipën në anije me vela dhe u larguan. Sefer Torànë e morën me vete dhe e dërguan në bashkësinë e Janinës, e cila e ruante në sinagogën e lashtë që ishte brenda mureve të atij qyteti dhe që e ruante me emrin e qartë dhe të plotë “Sefer Toràja e Vlorës”. Këtë Sefer Torà e kanë parë në

Janinë edhe shumë izraelitë nga Vlora kur shkonin atje për të kremtuar festa të ndryshme fetare.

⦁ Në vitin 1936, në Vlorë u mendua që të ndërtohej një sinagogë e re për t’i plotësuar kërkesat e besimtarëve. Me këtë rast izraelitët vlonjatë i kërkuan bashkësisë izraelite të Janinës që t’i kthente bashkësisë së Vlorës Sefer Torànë e saj, që ishte dërguar atje mbi 150 vjet më parë. Bashkësia e Janinës u tregua e gatshme ta kthente me ceremoni madhështore, siç i takonte Sefer Toràsë së Vlorës për shkak të lashtësisë dhe vlerës së saj. Vetëm disa rrethana nuk lejuan që të ndërtohej në Vlorë sinagoga e re, kështu që Sefer Toràja në fjalë mbeti në Janinë. Financuesja e rindërtimit të Sinagogës do të ishte Stela Matathia Levi, e cila kishte premtuar një shumë parash për këtë, por vdekja e parakohshme e të shoqit Nisim Levi, në moshën 56-vjecare, e theu shpirtërisht dhe fizikisht atë, dhe Stela dha shpirt disa muaj pas tij në një sanatorium në Milano.

⦁ Në kohën e pushtimit nazist, izraelitët e Janinës mundën të shpëtojnë një pjesë të Sefer Toràve, ndërsa një pjesë u dogj nga nazistët. Nuk ka qenë e mundur të përcaktohet nëse Sefer Toràja e Vlorës ka shpëtuar nga djegia dhe, në një rast të tillë, a ka mbetur ende në Janinë apo është dërguar në Izrael.

⦁ Del pyetja: Ku shkoi bashkësia e Vlorës [e shekullit XVII] kur u shkul nga ky qytet?

Nuk ka dyshim se izraelitët e Vlorës kishin lidhje të ngushta me ata të Beratit. Por prapë, kur ikën nga Vlora, ata nuk shkuan në Berat ose mund të kenë shkuar vetëm një numër i vogël, pa rëndësi.

Ata duhet të jenë shpërndarë në disa qytete jashtë Shqipërisë. Ata mund të kenë shkuar si grup në ndonjë qytet tjetër. Po të kishte ndodhur kështu, atëherë duhet pranuar se ata kanë shkuar në Janinë, jo vetëm sepse aty dërguan edhe Sefer Torànë e tyre, por edhe sepse më shumë se një shekull e gjysmë më vonë, izraelitët që erdhën rishtas në Vlorë dinin vendin ku ishin varrezat dhe i përdorën ato me të drejtën e trashëgimisë. Gjithashtu dinin ku kishte qenë dhe sinagoga. Këto padyshim i kanë marrë vesh nga izraelitët që ishin larguar më parë nga Vlora dhe këto informata i kishin trashëguar nga brezi në brez.
⦁ .

Shënime për kapitullin IZRAELITËT NË SHQIPËRI NGA SHEKULLI XIX DERI NË PRAG TË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE.

1). – Rae Dalven: The Jews of Joanina. Botim Cadmus Press, Filadelfia, shtypur në Greqi. Kapitulli “History” faqe 27.
2). – Profesor Fejzi Hoxha: “Njoftime historike mbi zhvillimin e mjekësisë në Shqipëri” Tiranë 1962.
3). – Profesor Fejzi Hoxha, vepër e cituar.
4). – Sipas dëshmisë së shkruar që Niqita Averbahu i dërgoi autorit më 25.7.1990.
5). – Sipas dëshmisë së Leks Thanit dhënë autorit në muajin Gusht 1990 dhe nga Anastas Dhimitri, veteran i luftës nga fshati Dhërmi i rrethit të Vlorës.
6). – Profesor Kadri Kërçiku: Zhvillimi i shëndetësisë në Shkodër gjatë shekujve XVIII-XIX. Tiranë 1962 faqe 240.
7). – Profesor Fejzi Hoxha: Vepër e cituar, faqe 184.
8). – Profesor Kadri Kërçiku, vepër e cituar.
9). – Dëshmi e shkruar e Moisi Arditit dhënë autorit në letrën e tij të datës 5 gusht 1990.
10). – Nga dëshmia e sipërpërmendur e Moisi Arditit.
11). – Profesor Kadri Kërçiku, vepër e cituar.
12). – “Izrail”, stihia qe ikones”. Botim në gjuhën greke i Drejtorisë së informatave të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Izraelit, faqe 36.
13). – Profesor Fejzi Hoxha. Njoftime historike mbi zhvillimin e shëndetësisë në Shqipëri”, Tiranë 1962, faqe 93.
14). – Shih “Izrail, stihia qe ikones, faqe 30.
15). – Rae Dalven. The Jews of Joanina. Botim Cadmus Press, shtypur në Greqi në 1990. “Hyrje”, faqe XI.
16). – Rae Dalven, vepër e cituar, hyrje, faqe XI.
17). – Marcus Xathan Adler. “The itinerary of Beniamin of Tudela”. (New York 1965).
18). – Rae Dalven, vepër e cituar, “hyrje”, faqe 18.
19). – Rae Dalven, vepër e cituar, “hyrje”, faqe 20.
20). – Rae Dalven, Kapitulli History faqe XI.
21). – Rae Dalven, f. 112.
22). – D. Salamanga, referuar nga Rae Dalven në veprën e cituar, faqe 106.
23). – Rae Dalven, vepër e cituar, faqe 155.
24). – Rae Dalven, po aty, f. 152
25). – Arben Puto: Nëpër analet e diplomacisë angleze, botim i dytë (i ripunuar). – Shtëpia Botuese “8 nëntori” Tiranë 1980, faqet 102-103 dhe 104.

(Vijon me IZRAELITËT NË SHQIPËRI NGA SHEKULLI XIX DERI NË PRAG TË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE)