Në vitet e trazuara të ‘90-ës, kur tensionet etnike dhe gjeopolitike tronditnin strukturat e rajonit, qyteti i Gjilanit me rrethinë vlerësohej të kishte rreth 20 mijë serbë, ndërsa Mitrovica me rrethinë rreth 10 mijë. Edhe pse këto shifra të kësaj pakice në mënyrë të vazhdueshme janë paraqitur të fryra, në raste deri mbi 50 për qind përmes politikave të kolonizimit dhe jo si rezultat i zhvillimeve vendore demografike, ky realitet i shtonte një dimension shtesë presionit të kohës dhe tensioneve mbi strukturën shoqërore të trevës.

Këto të dhëna nuk janë vetëm numra, ato janë pasqyrim i realitetit politik që e rrethonte Kosovën para luftës. Nën peshën e atyre rrethanave, pa vullnetin qytetar, pa organizimin shoqëror dhe pa përkushtimin institucional, rreziku i një ndarjeje territoriale në baza etnike për Gjilanin ishte tejet i prekshëm dhe jo thjesht një skenar teorik.

Në këtë kontekst, përgjegjësia historike e Gjilanit dhe Anamoravës shkon përtej kufijve lokalë.

Kjo trevë u bë mekanizëm stabiliteti në një kohë kur energjitë destabilizuese ishin të shumta. Vendosmëria për të ruajtur kohezionin, për të mbajtur rendin shoqëror dhe për të qëndruar në anën e drejtë të historisë, shpaloset si një kontribut që shpesh nuk është vlerësuar me peshën që meriton.

Pas vitit 2000, barrës së brendshme iu shtua edhe ndikimi dhe mbështetja e dy proceseve të tjera historike: zhvillimet në Luginën e Preshevës (UÇMB) dhe ato në Dardano–Iliridës në Maqedoni (UÇK). Këto lëvizje politike e ushtarake nuk u pasqyruan vetëm në tituj gazetash, por në jetët, vendimet, mobilizimin dhe sakrificën e njerëzve të kësaj treve.

Pasojat e tyre u përjetuan në gjithçka: ekonomi, familje, siguri, migrim dhe në strukturën sociale të përditshmërisë. Kjo e ktheu Anamoravën jo thjesht në vëzhguese të historisë, por në pjesëmarrëse aktive, shpesh me kosto të lartë.

Historinë e Gjilanit dhe Anamoravës nuk e bën vetëm kronologjia; e bën roli i saj në ruajtjen e orientimit kombëtar në një kohë kur dilemat ishin të mëdha dhe garancitë të pakta. Ky është dimensioni që rrallë theksohet kur flasim për peshën strategjike të trevave të Kosovës.

Por krahas rolit historik, ka vend të drejtpërdrejtë edhe për reflektim. Kontributet e kësaj zone nuk janë shndërruar gjithmonë në prioritet zhvillimor ose investim substancial. Infrastruktura, planifikimi ekonomik, mbështetja institucionale dhe vëmendja strategjike shpesh nuk kanë qenë në raport me atë çfarë është kërkuar dhe dhënë ndër vite.

Politika nuk është thirrur të shpërblejë, por të reflektojë – dhe reflektimi ka munguar. E shkuara nuk duhet përdorur si dekor argumentesh, ajo është themel i të ardhmes. Anamorava ka treguar se di të mbajë barrë historike, di të kontribuojë dhe di të sakrifikojë. Por historia, nëse merret seriozisht, kërkon që përgjegjësia e kaluar të shndërrohet në vizion të së ardhmes.

Sepse aty ku një trevë ka qenë lokomotivë e proceseve kombëtare, zhvillimi duhet të jetë binar paralel, jo stacion i harruar.

Në ditët kur politika shpesh matet me cikle zgjedhore, është mirë të kujtojmë se historia matet me breza. Dhe brezat e Anamoravës e kanë të drejtën që historia e tyre të mos mbetet vetëm rrëfim, por të bëhet pjesë e planifikimit dhe e vendimmarrjes për të ardhmen.

Donald Trump Jr ka deklaruar se Shtetet e Bashkuara mund të tërhiqen nga mbështetja për Ukrainën, duke lënë të hapur mundësinë që presidenti amerikan Donald Trump të ndryshojë kursin e politikës së jashtme.

Komentet e tij u bënë gjatë një konference mbi Lindjen e Mesme, ku ai mbajti një fjalim kritik ndaj Kievit dhe aleatëve perëndimorë.

Megjithëse nuk ka rol zyrtar në administratë, Trump Jr mbetet figurë qendrore në lëvizjen MAGA, dhe deklaratat e tij pasqyrojnë skepticizmin e disa zyrtarëve pranë presidentit për vazhdimin e ndihmës ndaj Ukrainës, shkruan The Guardian.

Akuza kundër elitës ukrainase: “Të pasurit ikën, fshatarët po luftojnë”

Trump Jr akuzoi elitat e pasura të Ukrainës se janë larguar nga vendi, duke lënë “klasën fshatare” të përballet me pasojat e luftës. Ai madje pretendoi, pa ofruar prova, se gjatë një vizite në Monako kishte vënë re se gjysma e supermakinave në rrugë mbanin targa ukrainase.

Kritika e ashpër ndaj Zelensky-t

Në një sulm direkt ndaj presidentit të Ukrainës, Volodymyr Zelensky, Trump Jr tha se ai po e zgjat konfliktin për arsye politike, duke pretenduar se nuk do të fitonte zgjedhjet nëse lufta përfundon.

Ai shtoi se Zelensky po trajtohet si “figurë e shenjtë nga e majta”, ndërsa Ukraina, sipas tij, ishte “më e korruptuar se Rusia”.

BE-ja dhe sanksionet, në shënjestër

Trump Jr kritikoi edhe shefen e politikës së jashtme të BE-së, Kaja Kallas, duke argumentuar se sanksionet kundër Rusisë kishin rezultuar në rritje të çmimit të naftës, gjë që i mundëson Moskës financimin e luftës.

“Të presësh që Rusia të falimentojë nuk është plan.” tha ai.

Sipas tij, gjatë fushatës së vitit 2022, vetëm tre persona përmendën Ukrainën si çështje të rëndësishme, ndërsa fluksi i drogës nga Venezuela ishte “rrezik shumë më i menjëhershëm për amerikanët”.

A mund të tërhiqet Trump? Trump Jr: “Ndoshta po”

I pyetur nëse Donald Trump mund të tërhiqet thjesht nga konflikti, ai u përgjigj se kjo ishte e mundur, duke e cilësuar babain e tij si “një nga njerëzit më të paparashikueshëm në politikë”. gsh

Së fundmi, qeveria shqiptare i ka hapur luftë frontale informalitetit. Biznese të mëdha e të vogla po hyjnë gjithnjë e më shumë në një sitë të imët, për t’u vënë në darën e ligjit çdo shkelje, sado e vogël të jetë.

Por krahas bizneseve të shënjestruara nga qeveria, me të cilat përballemi në përditshmëri, vitet e fundit ka lulëzuar një lloj tjetër biznesi, i cili serviret në formën e spektaklit, me regji drita, muzikë dhe entuziazëm.

Motivimi.

Salla që mbushen dhe njerëz që kërkojnë zgjidhje të shpejta, ndërsa figurat publike e kanë shndërruar këtë interes masiv në mënyrën më të mirë për t’u dhënë një dorë individëve që kanë nevojë të rriten emocionalisht dhe financiarisht.

Një nga figurat më të njohura si motivues i masave është Ermal Mamaqi, një figurë e njohur e showbiz-it shqiptar, i cili ka pasur një karrierë si DJ, aktor humori, këngëtar, producent dhe madje edhe biznesmen në sektorin e gastronomisë.

Në fakt, lokali që Mamaqi provoi të hapte në kryeqytet, nuk mbijetoi gjatë, dhe pronarit ambicioz iu desh ta mbyllte pa lënë aspak gjurmë.

Gjëra që ndodhin në një treg kaq të egër të Tiranës, ku në çdo hap që hedh ka restorante luksoze. Sidoqoftë, menjëherë pas këtij eksperimenti jo të suksesshëm në biznes, ish-aktori u orientua drejt një fushe krejt tjetër: trajnimeve motivuese. Seminare, fjalime për suksesin, strategji për arritje personale dhe profesionale — të gjitha këto të strukturuara në formën e një pakete që premton transformim.

Një realitet i ambalazhuar bukur, por që fsheh një anë tjetër, të cilën nuk e tregojnë dritat e skenës. Paketat për trajnime me Mamaqin vijnë me një çmim jo të vogël, një investim financiar që shumë pjesëmarrës e bëjnë me bindjen se ndryshimi nis pikërisht aty.

Por ka edhe një paketë tjetër, tërësisht informale, e cila nuk kalon aspak në sitën e organeve tatimore.

Para në dorë, por asnjë faturë nuk jepet, nga një vajzë në stendë e cila vetëm mbush zarfet plot. Dhe kjo ndodh në një zonë shumë të frekuentuar të Tiranës, ku syri dhe veshi i institucioneve pretendohet të jenë më të vëmendshëm.

Një praktikë që hap shumë pikëpyetje për metodat se si ky individ operon, në një aktivitet publik që reklamohet në rrjetet sociale, televizione dhe kudo, por njëkohësisht duke kryer evazion fiskal në mes të Tiranës. Pak metra larg një dyqani fruta-perimesh apo një byrektoreje, të cilët gjobiten qoftë edhe për një kupon të vetëm tatimor.

Evazioni fiskal nuk mund të matet me të mëdhenj e të vegjël, as me njerëz të thjeshtë e të famshëm. Ai është një fenomen që duhet goditur, dhe për këtë qeveria meriton duartrokitje, por kur një aktivitet i tillë kaq i madh, i paralajmëruar prej kohësh, kryhet në informalitet, atëherë pyetja vjen natyrshëm…

A jemi vërtet të gjithë të barabartë përpara ligjit?/Piranjat

Kryeministri në detyrë i Kosovës, Albin Kurti, konfirmoi se prodhimi i municioneve “Made in Kosova” do të nisë në vitin 2026.

Historia e Samantha Stitch është një makth i gjallë që filloi më shumë se një dekadë më parë dhe kulmoi në një rrëmbim të tmerrshëm që mund të kishte qenë direkt nga një film horror.

Që nga vitet e saj të para në universitet, kur mirësia ndaj një studenti u shndërrua në obsesion, deri në natën e tmerrshme kur u gjet e lidhur në një bodrum të papërshkueshëm nga zhurmat, Samantha përjetoi një dekadë mbikëqyrjeje, frike dhe pasigurie për jetën e saj.

Historia e saj tani është shndërruar në një seri dokumentarësh, “Stalking Samantha: 13 Years of Terror”, duke nxjerrë në dritë detajet e përvojës së saj. Më poshtë, ajo rrëfen me detaje atë që ka përjetuar, që nga paraqitjet e para të Thomas deri te lirimi i saj dhe dënimi i tij, në një histori që shkakton tronditje, ankth dhe emocion.

Zgjimi në tmerr
Ishte mesnatë kur Samantha Stitch u zgjua nga zhurma e hapave jashtë dhomës së saj të gjumit. Zemra i rrihte fort. Ajo futi dorën nën dyshek, duke kërkuar sëpatën që kishte fshehur për vetëmbrojtje. Por tashmë ishte tepër vonë.
Christopher Thomas, burri që e kishte ndjekur për më shumë se një dekadë, qëndronte mbi shtratin e saj me “një vështrim djallëzor”, siç e përshkruan ajo. Ai e mbylli gojën, e mbajti të lidhur dhe e rrëmbeu, duke e mbajtur rob për gati 15 orë në një bunker të papërshkueshëm nga zhurmat që kishte ndërtuar në një depo të izoluar pranë shtëpisë së saj.

Takimi i parë
Në vitin 2011, Samantha, atëherë studente në Universitetin Shtetëror Grand Valley, u takua me Thomasin në një grup të krishterë. “Duhet të kem qenë në vitin e tretë kur e takova,” kujton ajo. “Po luanim frisbee në fushën e gjelbër në ndërtesën time të apartamenteve jashtë kampusit, dhe ai doli dhe erdhi të luante.”

Ajo e përshkruan atë si “një djalë shumë të çuditshëm”, rreth tetë vjet më të madh, dhe mendonte se ai thjesht e kishte të vështirë të bënte miq. Kështu që ajo ishte e sjellshme me të. Por ai filloi t’i fliste vazhdimisht në rrjetet sociale, duke treguar interes – të cilin ajo e refuzoi me mirësjellje.
Përshkallëzimi i obsesionit
Gjërat u përkeqësuan kur Thomas u shfaq në stacionin e autobusit dhe më vonë në dyqanin e luleve pasi gjyshi i saj vdiq. Samantha e përballi publikisht:

“Po i bërtisja. I thashë, ‘Të kam kërkuar kaq shumë herë të më lësh rehat. Nuk e di pse po shfaqesh në dyqanin tim të luleve. Nuk e di pse mendon se kam ndonjë interes të flas me ty. Të kam bllokuar, të kam thënë të më lësh rehat.’”

Edhe pse mendoi se do ta ndalonte, obsesioni vazhdoi. Edhe kur u transferua në një shtet tjetër për një stazh, Thomas e ndoqi. Pastaj ajo kërkoi dhe mori një urdhër ndalimi shtatëvjeçar. Për një kohë, ajo ndihej e sigurt, derisa e pa përsëri në një konferencë të madhe me 20,000 persona.

Historia e saj është dokumentuar në detaje në serinë “Stalking Samantha: 13 Years of Terror”, e cila rrëfen ngjarjet me intervista dhe pamje arkivore, duke treguar se si obsesioni u zhvillua në sjellje terroriste.

Pas shtatë vitesh heshtjeje, makthi është rikthyer
Samantha mendonte se jeta e saj kishte marrë një kthesë të papritur. Derisa e pa përsëri në një ndeshje futbolli:

“Zemra më u thye “, thotë ajo. Thomas u regjistrua në të njëjtën palestër dhe ligë futbolli. Edhe pse po e shikonte përsëri Samanthan, ajo nuk mund ta akuzonte për asgjë kriminale. Kërkesa për një urdhër të dytë ndalimi u refuzua. Disa muaj më vonë, nata e rrëmbimit do të ndryshonte gjithçka. Thomas u dënua me 40 deri në 60 vjet burg.

Rrëmbimi
Më 7 tetor 2022, Thomas hyri me forcë në shtëpinë e saj ndërsa ajo po flinte. “Ai më vuri krahët rreth qafës dhe më mbyti që të ndaloja së bërtituri dhe tha: ‘Dua vetëm të flas’.”
Aie lidhi, ia mbylli gojën dhe e çoi në hapësirën e izoluar nga zhurmat që kishte ndërtuar: thasë rëre në tavan, një shtrat, pranga në mur.

“Ishte si diçka nga një film horror”, thotë ajo. Atje, ai zbuloi se kishte ndjekur lëvizjet e saj me GPS për më shumë se një vit dhe se donte të martohej me të, pavarësisht se e dinte se ajo nuk ishte e interesuar.

Pazari për jetën e saj
Samantha e kuptoi se e vetmja mënyrë për të mbijetuar ishte ta qetësonte. Ajo përdori njohuritë e saj si terapiste për ta bindur se mund të ishin miq dhe të harronin të kaluarën.

Por Thomas kërkoi seks për ta lënë të shkonte. Samantha mori, siç thotë ajo, një “vendim të tmerrshëm, por jetësor” për të shpëtuar jetën e saj. Në fund, ai e la të shkonte.

“Isha e sigurt gjithë ditën se do të vdisja, dhe pastaj ai thjesht… më la të shkoja te makina ime. Nuk mund ta kuptoja se çfarë kishte ndodhur.”

Samantha shkoi menjëherë në spital dhe raportoi sulmin. Brenda 36 orësh, Thomas u arrestua. Policia gjeti gjurmues GPS, mijëra dollarë në mjete dhe armë. Në mars të vitit 2024, ai u dënua për rrëmbim, torturë dhe mbikëqyrje, me një dënim prej 40 deri në 60 vjet burg. bw

Një autoambulancë ukrainase që u sulmua me dron nga Rusia në muajin gusht në rajonin e Harkivit.

Iva Martinoviq

Ministri i Kulturës në Serbi, Nikolla Sellakoviq, i ka përsëritur akuzat kundër Zyrës së Prokurorit për Krim të Organizuar, pasi është marrë në pyetje nga ky institucion. Ai është i dyshuar në hetimet për falsifikim të dokumenteve, mbi bazën e të cilave Qeveria ia ka hequr ndërtesës së ish-Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Jugosllave statusin e objektit të mbrojtur. Në ato hapësira planifikohet të ndërtohen ndërtesa biznesore dhe për banim nga kompania e Jared Kushnerit, dhëndrit të presidentit amerikan, Donald Trump. (Përgatitën: Krenare Cubolli dhe Ibrahim Berisha)

Keni nevojë për ndihmë me një rubinet që pikon? Inteligjenca Artificiale shpesh e kupton problemin, dhe me një kosto shumë më të ulët sesa një hidraulik.

Nëse dini si ta përdorni Inteligjencën Artificiale, ajo mund t’ju kursejë shumë kohë dhe para. Po lidhni një kontratë për një makinë të re me qira? Sigurohuni që të ngarkoni një fotografi të kontratës në ChatGPT përpara se ta firmosni. Keni nevojë për ndihmë me një rubinet që pikon? Inteligjenca Artificiale shpesh e kupton problemin, dhe me një kosto shumë më të ulët sesa një hidraulik. Nëse jeni prindër me një fëmijë të vështirë, mund të përdorni tani chatbot-e për t’u përgjigjur pyetjeve tuaja brenda sekondave, në vend që të prisni për një takim te pediatri.

Dhe nëse i jepni Claude një PDF me listën e verërave, ai do t’ju ndihmojë të gjeni shishet me raportin më të mirë mes cilësisë dhe çmimit. Të gjithë këta shembuj përbëjnë pjesë të një ndryshimi shumë më të madh. Me përhapjen e Inteligjencës Artificiale, po zhduket një nga shtrembërimet më të qëndrueshme të kapitalizmit modern: avantazhi informativ që gëzojnë shitësit, ofruesit e shërbimeve dhe ndërmjetësit ndaj jush si konsumatorë.

Kur secili prej jush ka në xhep një “gjeni” digjital, bëheni më pak të prekshëm ndaj mashtrimeve dhe produkteve të shitura me informacion të shtrembëruar, duke përfituar vetë dhe duke rritur efikasitetin e përgjithshëm të tregut. “Ekonomia e mashtrimit”, ku kompanitë përfitojnë nga mungesa e transparencës, konfuzioni apo përtacia juaj, po gjen më në fund kundërshtarin e saj.

Avantazhet informative kanë ekzistuar po aq gjatë sa vetë tregjet. Në Anglinë mesjetare, tregtarët përdornin peshore të falsifikuara për të mashtruar blerësit; pronarët e bareve shtonin kripë në birrë për t’i bërë më të etur klientët. Këto praktika nuk janë thjesht bezdisëse. Në një artikull të vitit 1970, ekonomisti George Akerlof, më vonë fitues i Çmimit Nobel, e ilustroi këtë dukuri përmes tregut të makinave të përdorura. Është e vështirë për ju si blerës të dini nëse një makinë funksionon siç duhet apo është një “limon” me probleme të fshehura.

Për pasojë, prireni të supozoni më të keqen. Si rezultat, shitësit e ndershëm, që nuk duan të ngatërrohen me ata që dyshohen për mashtrime, tërhiqen nga tregu. Cilësia bie, dhe ju e keni gjithnjë e më të vështirë të gjeni shërbime të ndershme. Interneti e ka bërë më të vështirë për tregtarët t’ju mashtrojnë. Falë shërbimeve si Carfax dhe platformave të tjera të të dhënave për automjete, mund të kontrolloni historikun e një makine përpara se ta blini, duke kapërcyer një pjesë të problemeve që përmendte Akerlof.

Shoferët e taksive e kanë më të vështirë t’ju çojnë në rrugë të gjata dhe më fitimprurëse, pasi aplikacionet si Lyft dhe Uber ju tregojnë saktësisht itinerarin më të shkurtër. Tripadvisor, platforma e njohur e vlerësimeve, ju ndihmon të gjeni restorante që ofrojnë ushqim të mirë. Në fillim të viteve 2000, në Londër kishte mbi 20 filiale të Angus and Aberdeen Steak Houses, lokale të njohura si “kurthe për turistët”. Sot kanë mbetur vetëm katër, dhe ato që ekzistojnë janë dukshëm më të mira.

Fundi i tregjeve të mashtrimit

Zhvillime të tilla çuan analistët të shpallnin fundin e tregjeve të mashtrimit. “Përsosmëria e informacionit po rritet”, – deklaroi Jeff Bezos, themeluesi i Amazon, në vitin 2007. “Shumë teori ekonomike mbi asimetrinë e informacionit, ndonëse të sakta nga ana logjistike, janë bërë të vjetruara në praktikë”, – argumentuan Tyler Cowen dhe Alex Tabarrok nga Universiteti George Mason në vitin 2015.

Sipas vlerësimeve, rreth 25% e shpenzimeve të konsumatorëve në SHBA shkojnë për mallra dhe shërbime me asimetri të fortë informacioni, nga kujdesi shëndetësor te riparimet e shtëpisë, krahasuar me 30% në fillim të mijëvjeçarit. Megjithatë, shumë industri të tilla ende ekzistojnë. Ndërtimi është shembulli më i dukshëm. Ju, si pronarë banesash, rrallë keni njohuri për sistemet HVAC apo lyerjet, çka ju lë të pambrojtur ndaj operatorëve të pandershëm.

Agjentët e pasurive të paluajtshme japin me qira prona problematike që zbulohen vetëm pasi jeni vendosur në to. Avokatët japin këshilla të pasakta, por ju e kuptoni shumë vonë. Mjekët ofrojnë trajtimet më të shtrenjta. Zyrtarët publikë marrin vendime, nga gjobat tatimore te refuzimi i një lejeje ndërtimi, që janë të vështira për t’u kuptuar nëse nuk jeni ekspertë.

Ekonomistët zakonisht janë përqendruar në pasojat e asimetrisë së informacionit rast pas rasti. Në vitin 2012, Susan Woodward nga Sand Hill Econometrics dhe Robert Hall nga Universiteti Stanford zbuluan se huamarrësit e kredive hipotekore humbnin mesatarisht të paktën 1,000 dollarë sepse nuk krahasonin mjaftueshëm ofertat e ndërmjetësve.

Shumë njerëz humbisnin mijëra dollarë sepse nuk rifinancohej kredia në kohë, kur normat e interesit binin. Një studim i publikuar në vitin 2019 në Journal of the American Medical Association zbuloi se sistemi shëndetësor amerikan shpërdoronte deri në 100 miliardë dollarë në vit për “trajtime të panevojshme dhe shërbime me vlerë të ulët”.

Nëse i mbledhim të gjitha këto humbje, rezulton se tregjet mashtruese imponojnë një “taksë efektive” prej qindra miliarda dollarësh çdo vit. Një studim i porositur nga qeveria britanike në vitin 2024 vlerësoi se qytetarët humbnin çdo vit ekuivalentin e 2.5% të PBB-së për shkak të blerjeve të mallrave dhe shërbimeve me cilësi të ulët ose me defekte. Kjo përfshinte gjithçka, nga blerja e një versioni tjetër të të njëjtit produkt, deri te koha që humbisnit duke bërë ankesa. Pavarësisht përmirësimeve që nga koha e Akerlof, tregu i makinave të përdorura mbetet i vështirë për t’u menaxhuar.

Por ndërmarrjet e reja po japin një ide se si mund të duket e ardhmja. CarEdge përdor një negociator të fuqizuar nga Inteligjenca Artificiale për të diskutuar me koncesionarët rreth çmimit dhe kushteve të makinës; Pruvo monitoron rezervimet e rimbursueshme të hoteleve dhe i rezervon automatikisht kur çmimi bie. Modelet e mëdha gjuhësore (LLM) po bëhen tashmë pjesë e përditshme e vendimmarrjes së konsumatorëve.

Një anketë e kompanisë së softuerit Clio zbulon se mbi gjysma e konsumatorëve kanë përdorur ose do të përdornin Inteligjencën Artificiale për të marrë këshilla ligjore. “Stereotipi i ri është se brezi Z nuk blen një makinë pa kaluar më parë kontratën në ChatGPT”, – vëren Financial Dystopia, një llogari e njohur në X.

Kur diçka shkon keq, mund të përdorni chatbot-e për të kërkuar kompensim. Një studim i fundit nga Weixin Liang i Universitetit Stanford dhe bashkautorë të tjerë zbuloi se në fund të vitit 2024, rreth 18% e ankesave financiare të konsumatorëve ishin hartuar me ndihmën e Inteligjencës Artificiale. “IA do t’i ndihmojë njerëzit që më parë nuk kishin privilegjin e këshillave të mira, të marrin këshilla mjaft të mira”, – argumenton Bret Taylor, drejtues i OpenAI, krijuesit të ChatGPT.

Provat për ndikimin e konsumatorëve të fuqizuar nga Inteligjenca Artificiale janë ende të kufizuara, por shumë domethënëse. Një studim nga Ryan Shea dhe kolegët e tij në Universitetin Columbia raportoi për një eksperiment mbi tregtinë e makinave të përdorura dhe qiradhënien e apartamenteve. Ata zbuluan se përdoruesit që bashkëvepronin me një model Inteligjence Artificiale “përmirësuan ndjeshëm performancën e tyre në negociata”.

Një kërkim tjetër nga Minkyu Shin i City University of Hong Kong dhe bashkëpunëtorët e tij, që analizoi mbi një milion ankesa të dërguara Byrosë Amerikane për Mbrojtjen e Konsumatorëve Financiarë, zbuloi se 49% e ankesave të ndihmuara nga IA përfunduan me kompensim, kundrejt vetëm 40% të atyre të shkruara plotësisht nga njerëzit.

Në ç’masë Inteligjenca Artificiale do t’i eliminojë plotësisht tregjet e mashtrimit, kjo varet nga dy faktorë. Së pari, ju si konsumatorë duhet të dini si ta përdorni siç duhet. Të përsërisni verbërisht këshillat e ChatGPT është më pak efektive sesa ta përdorni si një mjet për të mësuar dhe për të negociuar më bindshëm.

Në këtë drejtim, rezultatet e një prove të zhvilluar nga Jan Biermann (atëherë në Universitetin e Hamburgut), John Horton nga Instituti i Teknologjisë në Masaçusets dhe Johannes Walter nga Qendra Europiane e Kërkimeve Ekonomike ZEW-Leibniz janë inkurajuese. Eksperimenti përfshinte njerëz që duhej të vlerësonin sa pika kishte në një imazh, me forma të ndryshme asistence nga IA. Studiuesit zbuluan se pjesëmarrësit ishin në gjendje “të vlerësonin me kujdes rekomandimet algoritmik duke përshtatur besueshmërinë e tyre në varësi të cilësisë së sugjerimeve”.

Së dyti, ofruesit dhe shitësit ka të ngjarë të kundërpërgjigjen me mjetet e tyre të Inteligjencës Artificiale. Listat e Amazon janë tashmë të mbushura me përshkrime produktesh të krijuara nga IA. Nëse sot përdorni ChatGPT me hidraulikun tuaj, mund ta bindni ta ulë çmimin. Por nëse e përdorni vitin e ardhshëm, ai mund të ketë një model të vetin që i thotë të kërkojë më shumë.

Kompanitë po zhvillojnë tashmë “optimizimin e motorëve gjenerues”, një praktikë që mund të çojë në publikimin e informacionit të filtruar për të promovuar një produkt apo shërbim të caktuar. Me kalimin e kohës, shumë tregje mund të kërkojnë ndërmjetës algoritmikë, ku të dyja palët bien dakord t’u binden vendimeve të një “ankues digjital” të paanshëm. Por një gjë është e qartë: ditët e konsumatorit që nuk di asgjë po marrin fund./Monitor.al

Gjashtë vjet pas tërmetit shkatërrimtar të 26 nëntorit, qindra banorë të pastrehë janë ende në pritje të banesave të premtuara nga programi i Rindërtimit, i cili sipas ekspertëve është dominuar nga zvarritjet, mungesa e transparencës dhe abuzimet.

Pas gjashtë vitesh pritje, një grup njerëzish u mblodh të enjten para portës së shkollës “Lasgush Poradeci” në Kombinat. Me duart që shtrëngojnë letrat e aplikimeve, nervozë dhe të mbërthyer nga ankthi, ata mbajnë sytë nga zyrtari që lexon emrat një e nga një.

Zëri i tij kumbon mes zhurmës dhe trupave që shtyhen për t’u afruar sa më pranë portës.

Ndërsa lista vazhdon, banorët e Kombinatit qëndrojnë pezull mes frikës dhe shpresës, midis asaj që mund të fitojnë dhe gjithçkaje që kanë humbur gjatë viteve si të pastrehë.

Më 4 dhjetor u hodh shorti i rradhës për 80 banorët që presin të marrin një shtëpi nga programi i Rindërtimit, gjashtë vjet pasi tërmeti i 26 nëntorit 2019 shkatërroi banesat e tyre.

Qeveria ka shpenzuar mbi 130 miliardë lekë për programin e Rindërtimin dhe pretendon se mbi 90 për qind e projekteve kanë përfunduar, por qindra familje vazhdojnë të mbeten ende mes katër rrugëve. Sipas ekspertëve, ky është rezultati i një procesi të dominuar nga zvarritjet, mungesa e transparencës dhe abuzimet.

Urbanistja Doriana Musai i lidh vonesat me planet e pastudiuara dhe parregullsitë që shoqëruan programin e rindërtimit. Sipas saj, fatkeqësia natyrore u keqpërdor gjithashtu për qëllime të tjera.

“Brenda një periudhë 2-javore, ende pa kallur të vdekurit, filluam të mendojmë se si ta kalojmë këtë moment. Reagimi aq i shpejtë, i pastudiuar solli prodhimin e shumë akteve, dokumenteve dhe VKM-ve, të cilat me kalimin e kohës tani pas gjashtë vitesh kanë rezultuar totalisht fiktive,” tha Musai për BIRN.

“Kemi zona, të cilat u shpallën zona rindërtimi pa pasur lidhje me dëmet e tërmetit. Një prej tyre është lagja e Kombinatit dhe 5 Maji në Tiranë, ku është vënë re që rindërtimi u përdor si justifikim për të prishur ndërtesa dhe për të ndërtuar objekte të reja, të cilat ende sot janë ose të pabanuara ose të pandërtuara,” shtoi ajo.

Në Kombinat, një grup banorësh refuzuan vendimin e autoriteteve shtetërore për prishjen e pallateve të tyre dhe e çuan çështjen në gjykatë. Nga 67 pallate të shpallura të pabanueshme nga institucionet, u shembën vetëm 35 prej tyre. Në 22 raste, qytetarët e fituan betejën me institucionet dhe ndërtesat e tyre nuk u shembën, ndërsa shumica e tyre ende kërkon një zgjidhje.

Edmond Çata, banor i Kombinatit, thotë se të dy kategoritë e banorëve po përballen tashmë me probleme.

“Nëse ti ke një pallat në këmbë dhe qëndrove ose nëse ti pret të marrësh një apartament të ri, nuk është e qartë dhe nuk ka transparencë për mënyrën se si menaxhohen njerëzit e prekur nga tërmeti. Sepse unë di p.sh., që njerëz që banojnë në pallatet që janë në këmbë që nuk ka vendime për prishjen e tyre, janë ftuar për të marrë dhe kanë marrë apartamente në pallatet e reja,” tha ai.

Sipas Çatës, ata që bënë betejën për mosprishjen e pallateve po përballen tashmë me mungesën e shërbimeve, me sipërfaqe të lëna në mëshirë të natyrës dhe me shqetësimin për gjendjen fizike të pallateve.

Në këtë kompleks banesash në Kombinat, shumë prej apartamenteve janë të pabanuara, sepse pallatet janë ende të pakolauduara dhe ka probleme me ujin energjinë dhe kanalizimet. Situata është e ngjashme edhe tek lagja “5 maji”, ku disa prej banorëve nuk kanë pranuar t’i nënshtrohen kushteve të bashkisë për strehimin dhe kanë refuzuar sipërfaqet e ofruara.

“Me kalimin e kohës, disa prej banorëve arritën të marrin një sipërfaqe minimale, pjesa tjetër vërtiten edhe sot që flasim nëpër Tiranë. Kjo sepse e para objektet nuk janë ndërtuar, e dyta sepse nuk ka pasur dakordësi midis pushtetit lokal dhe vetë banorëve përsa i përket sipërfaqes,” theksoi Musai.

Një pjesë e banorëve, sipas saj, janë të pakënaqur me sipërfaqet e marra, pasi kanë pasur godina 3-4 katëshe ku jetonin së bashku tre apo katër kurora.

Eksperti Zef Preçi, drejtor i Qendrës Shqiptare për Kërkime Ekonomike, kritikon mungesën e transparencës me programin e Rindërtimit, ndërkohë që thekson se abuzimi me fondet ka lënë të pastrehë një pjesë të konsiderueshme të banorëve.

“U bë në kushtet e mungesës së transparencës, kryesisht në kontrata të negociuara drejtpërdrejt me përfshirjen e kryetarëve të bashkive, me një rol kordinues por pa një letër të shkruar të ministrit përgjegjës për Rindërtimin, por që në thelb çon në devijimin e fondeve publike apo në cënimin e cilësisë së ndërtimit,” tha Preçi për BIRN.

“Disa ndërtime ngjajnë me geto, ngjajnë me Gazën shumë më tepër se sa me banesa të ndërtuara me para publike,” shtoi më tej ai.

Zvarritjet nuk gjendet vetëm në Kombinat apo në Lagjen 5 Maji, por edhe në zonat e tjera të dëmtuara nga tërmeti. Në Bashkinë e Vorës, rreth 160 familje presin ende zgjidhje për banesën e premtuar. Bashkia e Vorës i tha BIRN se ishte në pritje të fondeve nga Ministria e Infrastrukturës dhe Fondi Shqiptar i Zhvillimit.

Në Marqinet, vetëm pak kilometra nga Tirana, 70 familje vazhdojnë të jetojnë me qira, ndërsa qeveria ka ndërprerë bonusin prej dy vitesh. 50 familje të tjera presin fondet për ndërtimin e shtëpive private në Vorë, Prezë dhe Bërxullë, si edhe 60 familje të tjera që duhet të strehohen në apartamente, por ato janë ende të papërfunduara.

Në mesin e Durrësit, qytetit më të dëmtuar nga tërmeti, një grup pallatesh të shpallura si të pabanueshme vazhdojnë ende të qëndrojnë në këmbë. Banesat janë të braktisura ose janë kthyer në strehë për aktivitete të paligjshme.

Por edhe në blloqet ku ka përfunduar ndërtimi, ekspertët vërejnë cilësi të dobët dhe probleme të tjera të infrastrukturës.

“Blloqe të vogla banimi në miniature, që më shumë duken si lagje provizore ku njerëzit janë vendosur provizorisht, ku hapësirat nuk kalojën 50 a 60 metra katrorë. Duken më shumë si kabina plazhi se sa si lagje të përhershme,” tha urbanistja Musai, ndërsa theksoi se një pjesë e banorëve nuk pranojnë të jetojnë aty për shkak të shpërnguljes nga territori.

“Në procesin e rindërtimit fondet u devijuan për pasurim të paligjshëm, të dyshuar gjerësisht, të zyrtarëve përgjegjës për ndërtime me cilësi të ulët dhe disa prej tyre të pabanueshme. Për ndërtime që nuk harmonizohen me infrastrukturën, sidomos me rrjetin e kanalizimeve dhe furnizimet me ujë etj, si në rastin e Fushë-Krujës,” tha Preçi.

Gjashtë vite pas tërmetit, Ministria e Infrastrukturës apo institucionet të tjera nuk kanë ende një bilanc të qartë për rindërtimin, pavarësisht miliarda lekëve të shpenzuara./BIRN

Amos Chapple

Një automjet i blinduar ukrainas, i pajisur me tela metalikë në një rrugë pranë Pokrovskut, më 23 nëntor. Foto:Anatolii Stepanov (Reuters)

Siç shihet edhe në fotografinë më poshtë, një tank i mbushur me tela të fortë metalikë është një prej pamjeve më shpjeguese se çka po përdor ushtria ukrainase për t’i luftuar forcat pushtuese ruse prej vjeshtës së këtij viti.

Mbrojtja e re raportohet të jetë krijuar përmes kabllove të çelikut të prera në gjatësi të njëjtë, që më pas janë shpëlarë në fije të veçanta teli. Në fund, telat me gjemba janë fiksuar në tanke apo makina tjera ushtarake.

Të dyja palët në konfliktin në Ukrainë kanë tentuar t’i shmangin sulmet me dronë përmes kësaj mbrojtjeje që njihet edhe si “blindim në formë iriqi”.

Një tank rus i pajisur me mbrojtje në formë iriqi në rajonin ukrainas të Donjeckut.

Iryna Rybakova, zyrtare për media e Brigadës së 93-të të Mekanizuar të Ukrainës, i ka thënë Radios Evropa e Lirë se armatura “e butë” është projektuar “për t’i ngatërruar dronët dhe për të mos i shpërthyer, ose për t’i shpërthyer në distancë”.

Shumica e dronëve kamikazë (FPV) janë të pajisur me një fitil që del nga koka e tyre dhe shpërthen në momentin e goditjes. Armatura e re me maja mund ta ngatërrojë një dron të tillë përpara se fitili i tij të arrijë në një sipërfaqe të ngurtë.

Rybakova tregon se një “tank rus iriq” që është parë afër Toretskut në rajonin e Donjeckut ka arritur t’iu rezistojë dhjetëra goditjeve nga dronët ukrainas FPV dhe më pas është shkatërruar përfundimisht. Sipas saj, mburoja si iriq ofron më pak mbrojtje kundër dronëve kamikazë më të mëdhenj dhe më të shpejtë.

Ushtarët rusë me një tank të pajisur me këtë lloj të mbrojtjes në fomë iriqi në rajonin e Donjeckut. Nëntor 2025.

Carlo Masala, profesor dhe ekspert ushtarak në Universitetin Bundeswehr në Mynih, i ka thënë Radios Evropa e Lirë se mbrojtja e re kundër dronëve “duket të jetë një taktikë e re për t’i rikthyer manovrat në luftë”.

Me efektivitetin e dronëve të lirë FPV, të aftë për të shkatërruar tanke me vlerë deri në miliona dollarë, të dyja palët në konflikt janë përpjekur të kryejnë sulme në pajisje të blinduara që dikur ishin në qendër të taktikave ushtarake.

Në muajt e fundit, sipas Masalas, janë parë “vetëm inkursione nga disa ushtarë pas vijave të armikut”. Lëvizjet e mëdha të trupave dhe automjeteve kanë qenë kryesisht të kufizuara në ditët me mjegull kur dukshmëria e dobët zvogëlon kërcënimin e zbulimit.

Një anëtar i ekuipazhit të një tanku rus.

Por mbrojtja e re e pazakontë besohet se vjen me kompromise drastike për ekipet e tankeve.

Shoferi i një tanku rus e ka dhënë së fundmi një intervistë për një media, përgjatë së cilës ka treguar se ka tanke të pajisura me mbrojtje në formë iriqi.

Sipas tij, si rezultat i peshës së shtuar, tanku “nuk ka arritur as 10 kilometra para se një nga [komponentët e sistemit të transmisionit] të dështonte”. Ai ka treguar se mbrojtja e re me aq shumë armaturë në formë iriqi do të thotë se “stresi në komponentët [e tankut] është i madh”.

Masala beson se të meta të tilla “duket se pranohen në mënyrë që të rikthehen manovrat në luftë”.

Ukrainasit duke rregulluar telat plastikë që do të vendosen më pas në një tank.

Zyrtarja ukrainase për media Rybakova ka treguar se ka qenë dëshmitare e një versioni të hershëm të blindazhit në formë iriqi kur një ekip ukrainas i ka lidhur disa kabllo plastike të projektuara për t’i kapur helikat e dronëve.

Automjeti i rëndë është përdorur si karrem për të tërhequr vëmendjen prej trupave ukrainase që po tërhiqeshin nga pozicionet e tyre. “Dronët e armikut fluturuan drejt tankut. Pati rreth pesë ose gjashtë goditje, të cilat ekuipazhi pothuajse nuk i ndjeu”, ka thënë Rybakova.

“Por pastaj armiku hodhi një minë antitank”, e cila, sipas saj, i ka vënë flakën motorit të automjetit.

“Është për të ardhur keq për tankun, por njerëzit mbetën gjallë dhe detyra u krye”, ka thënë mes tjerash ajo.

Përgatiti: Krenare Cubolli