Barometri diplomatik

 Sepse Kolinda Grabar Kitaroviq, pas  ish-presidentit të ndjerë të Kroacisë Dr. Franjo Tugjman (1999) me vizionin, me vendosmërinë, me politikën dhe me diplomacinë e saj të përqëndruar në mbrojtjen e interesit të përgjithshëm të kombit kroat dhe të Republikës së Kroacisë, ia arriti që ta shpëtojë Kroacinë nga detugjmanizimi serbomadh millosheviqian (2000-2019).

Kjo është merita e saj më e madhe deri tani si presidente e suksesshme dhe e merituar e Republikës së Kroacisë. Këtë, do të duhej që populli kroat ta zgjedhte presidente të përjetshme të Kroacisë, sepse brenda katër viteve të shkuara (2015-2019) dëshmoi aftësinë politike e diplomatike, guximin, diturinë, sakrificën, dashurinë dhe besënikërinë ndaj popullit liridashës kroat dhe ndaj interesave vitale të tij dhe të shtetit të pavarur dhe sovran të Kroacisë, të themeluar nga sakrifica, nga gjaku i qindra e mijëra dëshmorëve dhe heronjve kroatë me liderin-strategun udhëheqës politik, diplomatik dhe ushtarak, presidentin e tyre, Dr. Franjo Tugjman.

Kolinda Grabar Kitaroviq-fat i madh për Kroacinë

Presidenti i parë historik i Kroacisë së pavarur, demokratike dhe sovrane (1990-1999) Dr.FranjoTugjman, kroatëve ua ka lënë këtë amanet historik, politik, kombëtar dhe atdhetar : “ Të dashur vëllezër dhe motra kroate, kemi me çka ta ndërtojmë historinë tonë, kemi  përse të jemi historikë. Pra, ta ruajmë këtë që kemi krijuar. E dimë se fati ynë është vetëm në duart tona. Le të rrojë Kroacia jonë e  vetme dhe e përjetshme”

Rođen dr. Franjo Tuđman, prvi hrvatski predsjednik

Rođen dr. Franjo Tuđman, prvi hrvatski predsjednik

Kao antifašist, vojnik, a poslije znanstveni istraživač, dr. Tuđman je i pod cijenu sudskih progona godinama upo…

Pas vdekjes së themeluesit-presidentit të Kroacisë, Dr. Frano Tugjman (1999), 16 vjet  më pas, pikërisht më 2015, presidente e Kroacisë u zgjodh Kolinda Grabar Kitaroviq.

Ky ishte një fat  i madh  për kombin kroat dhe për Kroacinë e lirë, demokratike, të pavrur, sovrane dhe paqësore, se  me t’u zgjedhur presidente, Kolinda Grabar Kitaroviq ia arriti që t’i betonojë  të gjitha përpjekjet politike, propagandistike dhe diplomatike  serbomëdha për detugjmanizimin-serbizimin e Republikës së Kroacisë. Kjo është fitorja më e madhe e politikës kombëtare dhe demokratike racionale dhe paqësore e presidentes kroate Kolinda Grabar Kitaroviq brenda mandatit të saj të deritashëm (2015 – 2019).

Kjo është pasuesja më besnike, autentike, mendjehollë, largpamëse, e ditur, e vendosur dhe krenare, që ndjek rrugën revolucionare çlirimitare kombëtare dhe shtetërore, demokratike dhe paqësore të themeluesit-presidentit të parë të Republikës së Pavarur dhe Sovrane të Kroacisë, Dr. Franjo Tugjman. Kjo është fati i popullit kroat dhe i Kroacisë së pavarur të Tugjmanit, i cili e deshi dhe e jetësoi lirinë dhe pavarësinë  e Kroacisë dhe të kombit kroat, duke ia thyer kurrizin-duke triumfuar mbi agresionin dhe gjenocidin serbomadh (1990-1995).

Ndryshe, Kroacia e themeluar me gjakun e heronjve dhe të dëshmorëve kroatë në luftën  e drejtë mbrojtëse me Dr. Franjo Tugjman në krye (presidenti i parë historik i Kroacisë,1990-1999), në kohë paqeje, sistematikisht dhe institucionalisht, do të rrezikohej nga politika kolonizuese serbo-sllave e Serbisë së Madhe sikurse këtu e 72 vite më parë (1918-1990) kinse në ermër të “mbrojtjes” së të drejtave dhe lirive të minoritarëve serbë në Kroaci.

Vakumin politik nacional dhe shtetëror të Tugjmanit e zëvendësoi doktrina e politikës shoviniste serbomadhe e detugjmanizimit në Kroaci (1999-2015).

Sidomos pas vdekjes së presidentit Franjo Tugjman, në format më perfide të veprimeve politike dhe propagandistike të liderëve politikë serbomëdhenjë dhe proserbë në Kroaci përmes partive politike të “moderuara” siç ishte  Partia Social Demokratike (PSD-ja) e Ivica  Raçanit dhe  Partia e Pavarur Demokratike Serbe (PPDS) e Milorad Pupovcit, si dhe e disa liderëve të partive të tjera “partizane” minore, mbështetëse të tyre, shpërfaqën rezervat, dyshimet, urrjetjen , alergjinë dhe mospajtueshmërinë ndaj koncepteve të strategjisë mbrojtëse të doktrinës çlirimtare kombëtare dhe liridashëse të  HDZ-së, përkatëtisht të themeluesit dhe të kryetarit të saj historik, Dr. Franjo Tugjman, me moton se  Tugjamni  “ishte fajtor”  për  “spastrimin”  dhe shpërnguljen e minoritarëve serbë nga Kroacia, me rastin e ndërmarrjes së operacioneve luftarake kundër okupatrëve çetniko-fashistë serbomëmedhnjë, të njohura me emrin “OLUJA”  (STUHIA), më 1995.

Përzierja e Serbisë në çështje të brendshme të  Republikës së Kroacisë

Fatkeqësisht, mosndëshkimi i 3 gjenocideve të Serbisë nga ana bashkësisë ndërkombëtare, Serbia, edhe sot, në kohë paqeje (2019) nuk ndihet fajtore e as përgjegjëse për 3 agresionet dhe gjenocidet e saj ndaj kroatëve, myslimanëve boshnjakë dhe shqiptarëve, por vepron në rolin e “viktimës”, duke u përzier në çështje të brendshme, pikësëpari të Kroacisë, të cilës orvatet t’i diktojë dhe t’ia imponojë  vendimet e saj politike se, çfarë duhet  shteti dhe populli kroat të konsiderojnë si vlera të tyre historike, nacionale dhe shtetërore, duke ua kontestuar dhe mohuar edhe  fitoren  e çlirimit përfundimtar të Kroacisë, të kurorëzuar përmes aksionit luftarak gjithëkombëtar dhe  gjithështetëror mbrojtës(domovinski rat), të njohur me emërtimin ”OLUJA”- STUHIA, 1995.

-Kontestimi i kësaj fitoreje nga ana e Beogradit zyrtar dhe nga forcat regresive nacionaliste dhe shoviniste serbe brenda  minoritet serb në Kroaci me Milorad Pupovac në krye dhe me kuislingët serbosllavë, pas vdekjes së presidentit historik, Dr.Franjo Tugjman (1999) nxori në sipërfaqe projektin “Detudjmanizacija Hrvatske” (Detugjmanizimi i Kroacisë). Ky projekt famëkeq antikroat  serbomadh ka për qëllim  mohimin dhe vënien në pikëpyetje të luftës dhe të vlerave çlirimtare kombëtare mbrojtëse të popullit kroat kundër agresorit dhe okupatorit çetniko-fashist serb (1990-1995).

 “Stuhia”  ishte ndëshkimi dhe përgjigjja legjitime agresionit  ushtarak serbomadh ndaj Kroacisë

Kjo ishte kuintesenca  dhe kurora vlerore e fitores së të gjitha betejave të luftës së drejtë mbrojtëse çlirimtare kombëtare dhe ushtarake të Kroacisë kundër okupatorit çetniko-fashist serb, i cili duke vrarë kroatë civilë, ia arriti ta formojë njëfarë republike fantome , të vetëquajtur “Republika Srpska Krajina” me kryeqytet Kninin brenda territorit të Republikës së Kroacisë.

Mirëpo, kjo farë republike serbe ,  de facto dhe de jure ishte agresion dhe përzierje direkte dhe indirekte e Serbisë në punë të brendshme të Kroacisë, e cila brenda një kohe të shkurtër në saje të luftës çlirimtare të forcave ushtarake  kroate, u hodh në erë si kulla prej letre, ku fatin e saj përjetësisht e vulosi  aksioni luftarak “Stuhia” me  gjeneralët dhe me ushtrinë e saj fitimtarë kroatë mbi agresionin  pushtues serbomadh(1991-1995).

   Sipas tandemit Vuçiq-Daçiq, “velikasrpska agresija, prazna reç” !?

-PO, atëherë, pse forcat serbe pushtuan dhe dogjën rrafsh me tokë Vukovarin e Kroacisë, duke mos kursyer as qendrën spitalore me personelin dhe me pacientët e tij?

-Ishte kjo “prazna rec” dhe “floskulë” e propagandës kroate, Jo, assesi, kjo ishte “vojna, paravojna i policijska velikosrpska agresija i klasican genocid” ndaj popullit civil kroat dhe ndaj shtetit të pavarur dhe sovran të Kroacisë.  Këtë tragjedi e ka parë tërë Evropa dhe tërë bota në rrjetet televizive dhe sociale të përbotshme, përpos popullit serb në Serbi, i cili ishte mbyllur si “zogu në kafaz” nën bllokadën dhe në terrinën totale të inoformimit medial (TV, radio, gazeta, revista etj.) të regjimit policor-ushtarak të Slobodan Milosheviqit, që serbët i ushqente vetëm me informacionet e cenzuruara serbomëdha të Agjencisë fashsitoide “Tanjug”, RTS  dhe gazeta “Politika” etj., që dezinformonin për “fitoret e mëdha” të bandave paramilitare, militare dhe policore në frontet e ndryshme në territoret e Kroacisë, të Bosnjës dhe të Kosovës (1991-1999).

Kjo  “ishte e vërteta” e  3 agresioneve dhe e 3 gjenocideve serbomëdha, të cilën me paturpësinë më të madhe, edhe sot, pas 30 vitesh e politika zyrtare serbomamdhe dhe serbomëdhenjtë  e mbrojnë këtë të “vërtetë si fitimtarë” në tokat e huaja, duke mos u penduar fare dhe, duke mos kërkuar falje kolektive për krimet e gjenocidit  ndaj kroatëve, myslimanëve boshnjakë dhe ndaj shqiptarëve në Kosovë.

Pra, sa ia vlen, kur edhe pas 30 vitesh agresionin dhe gjenocidin serbomadh nuk e pranojnë liderët politikë drejtues të Serbisë, duke u “justifikuar” se as në Kroaci, as në Bosnjë e as në Kosovë nkishte “agresion” dhe “gjenocid” serb, por vetëm “luftë civile” !?

Mirëpo, faktet dhe argumentet flasin ndyrshe, viktimat  flasin vetë, të zhdukurit, shkatërrimet masive të shtëpive dhe të vendbanmimeve kroate në Kroaci, në Bosnjë dhe në Kosovë dëshmojnë brutalitetin e agresionit dhe të gjenocidit serbomadh ndaj kroatëve, myslimanëve boshnjakë dhe shqiptarëve (1990-1999).

Pavarësisht nga propaganda, politika dhe diplomacia e  liderëve të sotëm të Serbisë (Vuçiq, Daçiq, Vulin etj.), duke mos pranuar të vërtetën e krimeve  të agresonit gjenocidal serb ndaj kroatëve, myslimanëve boshnjakë dhe shqiptarëve, -agresioni pushtues serbomadh  nuk ishte “floskulë”- “fjalë boshe” siç thotë me paturpësi presidenti aktual  i Serbisë, Aleksandar Vuçiq, si dhe nuk ishte “najveca lazh” siç gënjen ministri i Jashtëm i Serbisë, Ivica Daçiq, por ishte vërtet “VELIKOSRPSKA AGRESIJA “ kundër kombit kroat dhe kundër Kroacisë, që zgjati 5 vjet (1991-1995), ku mori shumë viktima kroate :   “13.914 prej tyre 8257 luftëtarë dhe 5657 civil֝ë, si dhe 1093 persona  evidencohen si të zhdukur” sipas evidencës së  “HMDCDR” të Kroacisë.

  E vërteta e vetme e hidhur-as në Kroaci, as në Bosnjë e as në Kosovë nuk ka pasur luftë civile

“Sot (2017) si nënkryetar  i Qeverisë së Republikës së Kroacisë dhe si Ministër i Mbrojtjes, por edhe si gjeneral i Ushtrisë fitimtare të Kroacisë, dëshiroj t’i vë në dijeni të gjithë, se nuk ekzistojnë DY TË VËRTETA, POR VETËM NJË. Republika e Kroacisë nuk ka zhvilluar  kurrfarë ‘lufte qytetare’, POR luftë të drejtë mbrojtëse-DOMOVINSI RAT kundër  agresionit brutal serbomadh. Ushtari kroat ka luftuar brenda kufijve  të Republikës së Kroacisë për të fituar lirinë dhe paqen dhe, në këtë luftë të imponuar jemi mbrojtur dhe kemi fituar. “ (DAMIR KRSTIČEVIĆ SPUSTIO SRPSKOM MINISTRU ‘Ne postoje dvije istine, ovdje nije bilo građanskog rata, mi smo se borili unutar svojih granica za mir’).

Nuk ka dyshim se, Serbia ka kryer 3 agresione dhe 3 gjenocide (1990-1999), mirëpo, shteti serb deri tash nuk ka pranuar se ka kryer këto akte të dënueshme , antinjerëzore, antiligjore dhe anticivilizuese kundër popujve kroatë myslimanë boshnjakë dhe kundër popullit shqiptar në Kosovë (2000-2019).

-Thjesht, nuk i ka pranuar dhe, as që do t’i pranojë ndonjëherë këto krime kundër njerëzimit, për shkak se Serbia asgjë nuk ka humbur sa i përket statusit të saj si subjekt juridik ndërkombëtar, duke qenë se është e kënqur me mospërjashtimin e saj nga Organizata e Kombeve të Bashkuara (edhe pse i ka kryer 3 agresione ushtarake dhe 3 gjenocide mbi popujt e pafajshëm kroatë, myslimanë boshnjakë dhe shqiptar, gjatë viteve 1990-1999).

Vështruar në aspektin  juridik ndërkombëtar, Serbia si anëtare e OKB-së, pikësëpari ka shkelur  Nenin 2 të Kartës së Kombeve të Bashkuara , ku sipas  7 pikave të tij, rigorozisht  janë të ndaluara dhe të dënueshme rrezikimi i paqes dhe i drejtësisë ndërkombëtare, si dhe kërcënimi me force dhe  përdorimi i forcës, siç janë agresioni dhe ndërhyrja kundër tërësisë territoriale të cilitodo shtet të pavarur dhe sovran.

Edhe sipas së drejtës ndërkombëtare, edhe sipas Kartës së Kombeve të Bashkuara, edhe sipas Konventave të Gjenevës (1949; 1969…) etj., kjo ndërhyrje e Serbisë me Slobodan Milisheviqin në krye, ishte agresion direkt kundër Kroacisë. Mirëpo, në këtë rast, për çudi, nuk intervenoi as OKB-ja, as BE-ja, edhe pse Serbia, pa asnjë të drejtë historike dhe ligjore pati formuar një shtet të ri serb-republika srpska krajina brenda shtetit fqinjë-Kroacisë. Kjo tolerancë e  OKB-së ndaj Serbisë agresore dhe pushtuese të territorit të Kroacisë, është në kundërshtim flagrant me parimet dhe me qëllimet e Kartës së Kombeve të Bashkuara, sepse duke vrarë  popullatën civile kroate, duke djegur dhe rrënuar shtëpi dhe vendbanime të panumërta, duke vjedhur dhe plaçkitur pasurinë e qytetarëve koratë, si dhe duke bombarduar objekte civile, spitale, shkolla e kisha etj., siç ishte edhe gjenocidi serb në Vukovar…etj., Serbia me aktet e saj agresive pushtuese rrezikoi jo vetëm Kroacinë, Ballkanin, por edhe  sigurinë dhe paqen në Evropë.

Edhe pse, në këtë rast Serbia si anëtare e OKB-së bëri 3 agresione dhe 3 gjneocide, KS-ja nuk vuri në zbaim të menjërhershëm  Nenet: 39, 40, 41dhe 42 (KREU VII) të Kartës së OKB-së,  sipas  të cilave, ligjërisht dhe ushtarakisht, do të duhej të ndëshkohej dhe sanksionohej  Serbia për 3 agresionet dhe për 3 gjenocidet e saj ndaj Kroacisë, Bosnjës dhe Kosovës (1990-1999).

Madje, jo vetëm kaq, OKB-ja, në bazë të Kartës së saj, do të duhej ta përjashtonte Serbinë nga radhët e saj, sepse si shtet agresor dhe gjenocidal nuk ka asnjë të drejtë ligjore të jetë anëtare e Kombeve të Bashkuara.

Kjo do të ishte  mbrojtja e sigurisë, e rendit, e drejtësisë ndërkombëtare, e humanizmit,  e paqes, e demokracisë dhe e bashkëpunimit  si vlera universale botërore.

“Zabrana Oluje” është kërcënim dhe provokim koherent nga pozita e politikës së forcës  serbomadhe !

Ky kërcënim  i politikës serbomadhe nënkupton se, edhe sot(2019) Serbia ëndërron të përzihet në punë të brendshme të Kroacisë, ky fenomen absurd, por edhe shumë i rrezikshëm për unitetin, sigurinë dhe paqen, si duket ka   “lëshuar rrënjë dhe lozë” tek ekstremistët serbomëdhenjë në Koraci, që nga vdekja e Tugjmanit (1999).

Kjo strategji kundër qenies së shtetit të pavarur dhe sovran kroat ka karakter afatgjatë me moton  “e butë demorkatike” serbomadhe të ashtuquajtur  “DETUGJAMNIZIMI” (DETUDJMANIZACIJA ) kinse në “dobi” të gjithë qyetarëve të Kroacisë dhe të “demokratizimit” të Kroacisë !?

Ky është mashtrimi, manipulimi dhe gënjeshtra më e rafinuar politiko-propagandistike serboamdhe, që haptazi dhe fshehurazi ka  në shënjestër rrënimin dhe asgjësimin urgjent sistematik dhe institucional të vlerave vitale kombëtare dhe shtetërore të Kroacisë së pavarur dhe sovrane të popullit liridashës kroat.

Mirëpo, populli kroat, as politika, as shkenca, as propaganda, as diplomacia, as kisha katolike e as subjektet e tjera shoqërore etj., me asnjë çmim mashtrues, nuk do të duhej të lejonin dot “DETUGJMANIZIMIN” SERBOMADH, që pas tij fshihet  retushimi dhe shlyerja e historisë dhe e luftës heroike dhe të lavdishme çlirimtare   dhe atdhetare kroate kundër agresorit serbomadh (1990-1995).

Është e paarsyeshme të përcaktohet si absurd mëtimi i “sovranistëve” për të rivendosur një sovranitet të plotë kombëtar duke ngushtuar këndin e hapjes së Vëndit të tyre ndikimeve të jashtëme e, në të njëjtën kohë, të lihen mbas dore pasojat e këtyre ndikimeve të jashtëme, të ndërlidhjeve ndërkombëtare, mbi të tashmen e mbi t’ardhmen e të njëjtit Vënd. I përkthyer dhe i vënë në lidhje me rastin italian, do të thotë se për të bërë çfarëdo hipotezë të mënçur mbi fatin e 5 Yjeve dhe të Legës, por edhe të kundërshtarëve të tyre të mbrendshëm, duhet para së gjithash të vërehet kuadri ndërkombëtar, bota që na rrethon. Mbi të gjitha duhet pyetur mbi t’ardhmen e Shteteve të Bashkuara. Vlen për hegjemonitë (si ajo amerikane) ajo që vlen për perandoritë. Nuk kuptohet asgjë se çfarë ndodh në rrethinat nëse nuk kuptohet se çfarë po ndodh në “qendër” (perandorake apo hegjemonike). Në 2020 do të zhvillohen zgjedhjet presidenciale amerikane. I favorizuar edhe nga ecja shumë e mirë e ekonomisë, Donald Trump-i a do të fitojë një mandat të dytë? Apo (por hamendja është më pak e mundëshmja e të gjithave) një kandidat i shprehur nga krahu më radikal i partisë demokratike do të arrijë emërimin e do të mundë Trump-in?

Apo, së fundi, presidenti aktual mund të thyhet nga një demokrat më qëndrësor (Joseph Biden ose njëri si ai)? Si evropianë e si italianë argumenti na përket. E ardhmja jonë do të varet në shkallë të gjërë nga përfundimet e atyre zgjedhjeve.

            Si rastësia sot e gjykuar si më e mundëshme (rizgjedhja e Trumpit) aq edhe ajo më e pamundëshmja (fitorja e një demokrati radikal) do të ishin për Evropën, lajme shumë të këqia. Trump-i do të plotësonte veprën e tij të tronditjes së institucioneve bija dhe (shtylla) të sistemit të shumanshëm të dëshëruara nga Shtetet e Bashkuara mbas luftës së Dytë botërore. Nato do të dilte me eshtra përfundimisht të thyera. Evropianët, shumë më tepër konsumues se sa prodhues të sigurisë që nga fillimi i mbasluftës, do të gjindeshin të zbuluar, pa mbrojtje. Dhe Bashkimi evropian do të pësonte goditje shumë të forta: për të qëlluar “armikun” (tregtar), Gjermaninë, Administrata amerikane (e mbështetur edhe nga kryeministri i ri britanik, Boris Johnson) do të bënte gjithshka për t’i vënë evropianët njërin kundër tjetrit. Në mbarim të një mandati të dytë të Trump-it, shumë mundësisht shprehja “Perëndim” nuk do të kishte më asnjë kuptim politik.

Por as edhe fitorja e një kandidati radikal nuk do të ishte një ogur i mirë për evropianët. Sepse e majta amerikane (flas , natyrisht, për radikalët, jo për traditën wilsoniane demokratike) është me prirje izolacioniste dhe po aq armiqësore sa Trump-i kundrejt shumanshmërisë.

Rizgjedhja e Trump-it ose fitorja e një demokrati të krahut skajor do të ishin lajme shumë të mira për sovranistët evropianë. Sfilitja në rritje e lidhjeve ndëratllantike dhe shtimi i dasive në fushën evropiane janë kushte të rëndësishme për të fuqizuar besueshmërinë dhe peshën zgjedhore të sovranistëve në kontinentin e vjetër.

Një tjetër histori do të ishte si pasojë e fitores së Biden-it ose të një tjetër qëndërsori si ai. Evropa (përfshirë Gjermaninë) do të kthehej përsëri të quhej në ashington aleatja e zgjedhur, partnerja e domosdoshme. Do t’ishte përsëri e lejuar të mendohej se “Perëndimi” nuk është vetëm një vjetërsirë, një kategori politike e së shkuarës.

Kush ka një koncept përcaktues të proçeseve historike mendon se nuk mund të bëhet asgjë: Amerika është futur pakthyeshmërisht në një fazë rënieje (relative), një fazë në të cilën fuqija e saj e hershme shkon drejt një zvogëlimi energjik. Kur fuqia hegjemone fillon të pakësohet, ajo pushon  së mbështeturi ende “shumanshmërinë”, më konkretisht t’i ofrojë aleatëve të saj “të mira publike” (siguri ushtarake, qëndrueshmëri monetare, liri të shkëmbimeve tregëtare, etj) në shkëmbim të pranimit të udhëheqjes së saj. Kombëtarizmi i Trump-it (“secili për vete”) do t’ishte një shprehje e kësaj prirjeje. Nëse ka arsye kush mbështet këtë tezë, atëherë nuk mbetet veçse të ndërgjegjësohemi se jemi të zhytur në telashe deri në grykë. Për më shumë se një shtatëdhjetëvjeçar  Evropa ka patur paqe, qëndrueshmëri demokratike, zhvillim ekonomik. Nuk qenë dhurata të zbritura nga qielli, qenë (dhe janë ende) pasojat e një tërësie të kushteve ndërkombëtare. Nëse nuk do të jenë më këta kushte çfarë do të ndodhë me paqen, qëndrueshmërinë demokratike, zhvillimin ekonomik?

Është e drejtë të përfytyrohet që Evropa do të rifillonte të ndahej. Siç ka bërë gjithmonë para mbarimit të luftës së Dytë botërore. Do të rritej në kontinentin e vjetër ndikimi i fuqive autoritare (Rusia, Kina). Në krye të pak dhjetëvjeçarëve, do të mbetej fare pak nga Evropa që njohim.

Për fat interpretimet përcaktuese të historisë nuk janë domosdoshmërisht më të pranueshmet. Rastësitë, rrethanat, shpejtojnë ose ngadalësojnë (e ndonjëherë madje prapësojnë) prirje të tilla në veprim. Në Washington, qoftë edhe për një frymë, për një grusht votash, mund të riformohet një udhëheqje përsëri në dobi të shumanshmërisë. Në një rast të tillë pasojat mbi Evropën do të ishin të rëndësishme, e ndoshta mjaft të shpejta.

Doli e gënjeshtërt teza e mbështetur gjatë në mjediset kundëramerikane evropiane, simbas së cilës pakësimi i “kapjes” së Shteteve të Bashkuara  mbi Evropën do t’i jepte evropianëve lirinë e dëshiruar për të përsosur integrimin e Kontinentit. Ka ndodhur krejt e kundërta: pakësimi i lidhjeve ndëratllantike ka ecur me të njëjtin hap me krizën e Bashkimit. Mund të mendohet se nëse ato lidhje mund të forcohen edhe Bashkimi do të ketë dobi. Salvini, Di Maio, Conte, Zingaretti, Berlusconi, etj.. Për domosdoshmëri profesionale kronistët politikë arsyetojnë “sikur” fati i Vëndit të ishte krejtësisht në duartë e aktorëve politikë lokalë, shumë (a pak) të rëndësishëm për çastin. Dijmë që është kështu vetëm në një pjesë shumë të vogël.

“Corriere della Sera, 29 gusht 2019       E përktheu Eugjen Merlika

7 vite më parë, me 15 gusht 2012, ndërroi jetë, intelektuali, publicisti, politikani, por mbi të gjitha patrioti me zemër e me shpirt, i trevave shqiptare, Arbën Xhaferi.   Në jetën e përditshme, secili prej nesh takon njerëz të thjeshtë,personalitete të njohura dhe jo aq të njohura.   Pas takimit me ta, disa qëndrojnë mbi të tjerët, për nga përshtypja dhe mbresat e paharrueshme që mbeten nga takimet sa do të shkurtëra, por të mjaftueshme për të arritur në një vlerësim të personit, se çfarë e dallon atë nga të tjerët.   Për disa falënderojmë Zotin që na jepet mundësia t’i takojmë.

Për mua, njëri nga këto përsonalitete të shquara intelektuale të botës politike dhe të publicistikës shqiptare që kam pasë fatin, nderin dhe privilegjin ta takoja, ka qenë dhe mbetet Arbën Xhaferi, i njohur si i tillë, anë e mbanë trojeve shqiptare.

Ishte viti 2005 dhe kisha vendosur që të bëja një turne fakt-mbledhës në trojet shqiptare, në kapacitetin tim si Drejtor Ekzekutiv i Këshillit Kombëtar Shqiptaro-Amerikan, (KKSHA) për t’u këshilluar me krerët e politikës shqiptare dhe me përfaqësuesit diplomatikë amerikanë në rajon për raportuar mbi gjëndjen në trojet shqiptare — me të këthyer në Washington – organizatës që përfaqësoja, KKSHA-në, si dhe zyrave dhe personave përkatës të administratës dhe të Kongresit Amerikan, që merreshin me interesuar me çështjet shqiptare në Ballkanin Perëndimor. Qëllimi i vizitës në Tiranë, Prishtinë, Shkup dhe Tetovë ishte për të parë dhe për t’u njoftuar nga afër me gjëndjen aktuale në rajon.

Pjesë e këtij turneu ishin takimet me udhëheqsit politikë shqiptarë në detyrë, në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni, përfshirë edhe udhëheqsit e partive politike shqiptare, pa dallim, pozitë dhe opozitë.   Vizitën në Maqedoni, si pjesë e këtij turneu, e filluam me një takim në Amabsadën amerikane në Shkup për të marrë vlerësimin e tyre politik për gjëndjen në rajon.    Pastaj takimin e parë me përfaqsuesit politikë shqiptarë në atë vend, e filluam në Tetovë, pikërisht, duke u takuar me Z. Arbën Xhaferi, të cilin nuk e kisha takuaar më parë.   Në kapacitetin e tij si Kryetar i Partisë Demokratike Shqiptare në Maqedoni, Z. Xhaferi pati mirësinë të na priste për një takim – të rezervuar më heret e që zgjati gati një orë — në kryeqendrën e Partisë së tij në Tetovë – ndonëse ishte e qartë se sëmundja kishte filluar t’a rëndonte.   Megjithse dukej i lodhur fizikisht, i thjeshtë në pamje dhe modest në bisedë, në të shprehur të mendimeve, Xhaferi ishte i këthjelltë dhe i thellë.   Pas përshëndetjeve fillestare të rastit dhe kafesë, filluam të flasim për situatën në vend.

Pyetjes time mbi gjëndjen aktuale politike, Z. Xhaferi iu përgjigj duke filluar të fliste për marrëdhëniet midis partive politike shqiptare në Maqedoni si edhe për marrëdhëniet e tensionuara midis popullësisë shqiptare dhe asaj maqedonase në vend.   Ndërsa po fliste për marrëdhëniet ndër-partiake, më ra menjeherë në sy, për të mos thënë se më habiti fakti, se ndryshe nga takimet e mia, pothuaj me të gjithë përfaqsuesit e tjerë të politikës shqiptare të asaj kohe anë e mbanë trojeve shqiptare — me përjashtim të Ibrahim Rugovës — të cilin nuk e kam dëgjuar kurrë të fliste keq kundër partive të tjera ose liderëve të tyre — gjatë këtij takimi, Arbën Xhaferi nuk e tha asnjë fjalë të keqe, as nuk shqiptoi ndonjë kritikë as dënim të pikpamjeve ose të qëndrimeve të udhëheqësve të tjerë të partive politike shqiptare, jo vetm të shqiptarëve në Maqedoni, por asnjërit prej tyre, anë e mbanë trojeve shqiptare, siç isha mësuar të dëgjoja në takime me përfaqsues të tjerë politikë shqiptarë, sidmos në Tiranë dhe në Prishtinë.

Autori me Arbën Xhaferin, Tetovë, 2005

Çfarë freskie e këndshme por e pazakontë, ndonëse e mirëpritur për politikën shqiptare, thashë me vete – një cilësi dalluese kjo që e karakterizonte Arbën Xhaferin, e që është aq e nevojshme, sidomos sot, për një dialog të qytetëruar politik në radhët e udhëheqësve partiakë në Tiranë, në Prishtinë, në Tetovë dhe gjithandej trojeve shqiptare.   Ndonëse nuk u shpreh, specifikisht, mbi mosmarrveshjet dhe grindjet politike ndër-shqiptare të kohës, mua mu duk se vuante nga përçarjet dhe grindjet e vazhdueshme dhe të pakuptimta në radhët e udhëheqësve shqiptarë.   Ai në të vërtetë, i dalluar nga të tjerët, shprehej gjithmonë për një politikë ndryshe në diskursin politik, ndër-shqiptar.

Respekti për të dhe reputacioni për Arbën Xhaferin, si njeri i arsyes dhe si politikan tolerant ndaj mendimeve të tjerëve, kishte tejkaluar kufijt ndër-shqiptarë.   Si i tillë, ai ka lënë përshtypje të thella, jo vetëm ndër shqiptarë, por edhe ndër të huaj, me të cilët është takuar gjatë karierës së tij, si udhëheqës politik dhe si ndër intelektualët më të shquar shqiptarë. Mbi të gjitha, Arbën Xhaferi dallohej për diplomacinë respektin dhe karakterin e tij, edhe në takimet që kishte zhvilluar me udhëheqës të huaj me përvojë dhe të njohur në fushën e politikës ndërkombëtare. Njëri prej këtyre ludhëheqësve të huaj, ish-Presidenti i Italisë, Z. Giorgio Napolitano citohet të ketë thënë për dy mendimtarë shqiptarë që i respektonte bota – atëherë dhe sot — se, “Nëse Arbën Xhaferi dhe Ibrahim Rugova do kishin qenë amerikanë, gjermanë apo francezë, ata do t’a kishin pushtuar botën me diplomaci, por për fat të keq këto dy figura i përkasin një populli shumë të vogël.”   Një atribut ky shumë me vend — për të gjithë ata që e kanë njohur atë, prej një udhëheqësi të huaj   ndaj reputacionit dhe kujtesës së Arbën Xhaferit, edhe në këtë 7-vjetor të vdekjes.

Në vazhdim e sipër të bisedës me të në Tetovë në vitin 2005, Z. Xhaferi qe ankuar se kontrata midis dy popujve, e ashtuquajtura “Marrëveshja e Ohrit”, midis shqiptarëve dhe maqedonasve në atë vend, nuk po zbatohej nga pala maqedonase, e cila siç dukej, shtoi ai, nuk i kishte marrë seriozisht punët dhe as nuk kishte për qëllim të përmbushte obligimet e marra me nenshkrimin e asaj marrveshjeje.   Si përfundim, tha ai, ajo marrveshje midis dy palëve nuk po zbatohej sipas planit nga autoritetet maqedonase – marrveshje të cilën ata e kishin nënshkruar duke marrë përsipër zbatimin e saj, në prani të dëshmitarëve ndërkombëtarë, theksoi kryetari i Partisë Demokratike Shqiptare.   Në zhvillim e sipër të bisedës miqësore që patëm mbi gjëndjen politike në Maqedoni në atë kohë, Arbën Xhaferi foli edhe për zgjedhjet vendore që ishin mbajtur në atë kohë e për të cilat mbajë mend se shfaqi pakënaqësinë e tij të thellë në lidhje me procesin.   Xhaferi shpjegoi se si rezultat i problemeve me zgjedhjet, ai dhe Partia e tij kishin vendosur largimin e deputetëve të partisë së tij nga parlamenti maqedonas.

E mbyllëm bisedën me Arbën Xhaferin duke dëgjuar mendimet e tija, edhe mbi gjëndjen në rajonin e Ballkanit Perëndimor, veçanërisht, mbi gjëndjen në Kosovë dhe të shqiptarëve në përgjithësi.   E njoftova me atë rast Z. Xhaferi se, bazuar në burime të besueshme zyrtare të asaj kohe në kryeqytetin amerikan — Shtetet e Bashkuara, në parim — kishin vendosur në favor të Pavarësisë së Kosovës, por ndërkohë, vetëm pritej rezultati i konsultimeve përfundimtare me aleatët evropiano-perëndimorë të Amerikës, para se të bënin publik njoftimin zyrtar të Washingtonit në favor të pavarësisë së Kosovës.   Këtij lajmi, i ndjeri Xhaferi iu gëzua shumë — e priti me një buzqeshje të sinqert — duke thënë se shqiptarët në këto troje janë të vetdijshëm, por shtoi se edhe Washingtoni duhet ta dijë, se pa angazhimin serioz të Shteteve të Bashkuara në Ballkanin Perëndimor — asgjë e mirë nuk do të ndodhë për ne, në këto trojet tona, u shpreh ai.

U largova prej atij takimi me të ndjerin Arbën Xhaferi, i ndërgjegjshëm për nderin dhe privilegjin që u njoha dhe dhe që mu dha rasti ta takoja dhe të bisedoja me njërin prej vazhduesve të punës së rilindasve të vërtetë të Kombit Shqiptar dhe me njërin prej politikanëve, intelektualëve dhe publicistëve më të dalluar të botës shqiptare në përgjithësi — vepra, filozofia politike dhe publicistika e të cilit, fatbardhësisht, mbeten një trashëgimi e artë dhe pikë referimi për frymëzimin e brezave tëardhëshëm të shqiptarëve.

Në këtë 7-vjetor të kalimit të tij në amshim, kujtojmë njërin prej burrave më të shquar të Kombit Shqiptar, me qëllim që ashtu si shumë të tjerë para tij – emri i tij të mos bjerë në harresë!

Ministri i jashtëm i Serbisë, Ivica Daçiç, është dalluar për shumë absurditete gjatë mandatit tij në krye të diplomacisë serbe, por shpallja prej tij e një nisme diplomatike për ndërhyrje zyrtare të Serbisë në zgjedhjet e ardhshme presidenciale në SHBA, la me gojë hapur shumë qarqe diplomatike ballkanike, europiane dhe ndërkombëtare. Në datën 6 gusht shefi i diplomacisë serbe deklaroi tekstualisht: “Specifikisht si ministër i jashtëm unë do të organizoj zyrtarizimin e mbështetjes për Donald Trump në zgjedhjet e ardhshme presidenciale”. Sipas gazetës serbe “Srpski telegraf” të datës 6 gusht, kjo nismë është pjesë e ofensivës diplomatike, që do të ndërmarrë Serbia në vjeshtë në SHBA për çështjen e Kosovës.

Ajo, që e bën anormale deklaratën e ministrit të jashtëm serb, nuk është opinioni i tij për të mbështetur këtë apo atë kandidat të ardhshëm presidencial në Amerikë, por është shpallja e një nisme zyrtare të shtetit tij, dhe konkretisht nga ministria e jashtme serbe, për të organizuar në territorin amerikan mbështetjen zyrtare për presidentin aktual amerikan në përpjekjen për një mandat të dytë.

Nuk ka ndodhur kurrë në historinë diplomatike, as ballkanike e as afrikane, që një ministri e jashtme të afishojë nismë zyrtare për të ndërhyrë në procesin e zgjedhjeve në një shtet tjetër. Natyrisht ka shtete, që ndërhyjnë në zgjedhjet parlamentare apo presidenciale të shteteve të tjera, por e bëjnë fshehtas dhe kurrë me nisma zyrtare për ndërhyrje nga ministria e jashtme. Zgjedhjet dhe proceset zgjedhore janë pjesë e rëndësishme e sovranitetit dhe e pavarësisë së çdo shteti, dhe nëse një ministri e jashtme apo një qeveri e një shteti tjetër ndërhyn në proceset zgjedhore, cilësohet ndërhyrje flagrante në punët e brendshme.

Ndaj tingëllon aq e habitshme nisma zyrtare e ministrit të jashtëm serb, që shpall se Serbia do të ndërhyjë në procesin zgjedhor amerikan, duke organizuar shteti serb në territorin amerikan mbështetjen e kandidaturës së Trumpit nga qytetarët amerikanë me origjinë serbe. Natyrisht qytetarët amerikanë me origjinë serbe kanë të drejtën si gjithë qytetarët e tjerë amerikanë të votojnë për kë të duan. Ministria e jashtme e Serbisë mund të thërrasë në Beograd krerët e shoqatave serbe apo filoserbe, që jetojnë në Amerikë, dhe t’u sugjerojë të votojnë për këtë apo atë kandidat amerikan. Por që ministria e jashtme serbe të pretendoje se ajo do të organizojë në Amerikë mbështetjen e saj zyrtare për kandidatin presidencial Trump, sikur Amerika të ishte ”Serpska republika”, këtë vetëm një fantazi ballkanike mund ta ëndërrojë. Ndaj në datën 7 gusht Michael Carpenter, drejtor i “Pen Biden Center” dhe ish këshilltar i nënpresidentit amerikan Joe Biden, iu përgjigj direkt nismës së mësipërme të Serbisë me deklaratën: “Ministri i jashtëm i Serbisë planifikon të ndërhyjë në politikat e brendshme të SHBA, duke mbledhur amerikanët serbë në mbështetje të Trumpit në 2020. Daçiç po bën një gabim të madh”.

Argumenti, që dha ministri i jashtëm serb për përligjjen e nismës së tij diplomatike, është se Serbia duhet të ndjekë shembullin e shqiptarëve në Amerikë, të cilët janë bashkuar dhe kanë votuar për Eliot Engelin, dhe serbët duhet të bëjnë të njëjtën gjë të votojnë njerëz që mbështesin interesat serbe. Përveç shprehjes së smirës folklorike ballkanike për komshiun, ministri i jashtëm serb bën një ngatërrim të madh të çështjes. Nëse diaspora shqiptare në Amerikë ka qenë e suksesshme dhe ka formuluar politika të drejta për të mbështetur njërin apo tjetrin kandidat për Kongres apo për president, kjo nuk ka qenë produkt i ndonjë nisme zyrtare nga Shqipëria. Ministria e jashtme e Shqipërisë nuk ka ndërmarrë kurrë nisma diplomatike për të organizuar ajo në territorin e SHBA diasporën shqiptare dhe t’u caktojë kandidatin,që duhet të mbështesin. Shpjegimi është i thjeshtë, sepse alfa e diplomacisë mëson që një Ministri e jashtme dhe një qeveri e një shteti nuk mund të lejohen të shkelin sovranitetin e një shteti tjetër, duke ndërhyrë në territorin e shtetit tjetër për zgjedhjet dhe proceset zgjedhore të shtetit tjetër.

Ministri i jashtëm serb me këtë rast manifeston edhe një naivitet të pafalshëm diplomatik. Ai nuk kupton që politika e jashtme amerikane nëpër botë apo në Ballkan nuk është varësi vetëm e një njeriu apo e një partie të vetme amerikane. Politika e jashtme amerikane në të gjitha presidencat dhe në gjithë zonat e botës është politikë bipartizane dhe kjo ka përbërë boshtin kurrizor të fuqisë së politikës së jashtme amerikane në të gjitha kohërat. Është komike të mendohet se Shtëpia e Bardhë do ta rrotullojë politikën e saj të jashtme sipas votave të dhjetëra grupeve etnike, që kanë ardhur në Amerikë. Udhëheqësit serbë, si shumë udhëheqës e politikanë ballkanikë, bëjnë gabimin foshnjor që e kuadrojnë Amerikën sipas parafabrikateve ideologjike të vendeve të tyre apo të historisë së tyre, duke i parë dy partitë politike kryesore në Amerikë, Republikane dhe Demokrate, sikur janë parti ballkanike të krahut të majtë dhe të djathtë, dhe më keq akoma, sikur ndahen në komunistë dhe antikomunistë. Kjo i shtyn politikanët ballkanikë te idiotizmat ideologjike për të shpallur familje ideologjike me njërën apo me tjetrën parti në SHBA. Ndaj në datën 10 gusht eksperti i mirënjohur amerikan i çështjeve ballkanike, Daniel Serëer, i paralajmëronte ministrit të jashtëm serb dështimin e nismës së tij: “Ajo, që Daçiç ka arritur të sigurojë, është që kushdo të jetë presidenti tjetër nga Demokratët, ta konsiderojë një armik Daçiçin, dhe ndoshta Serbinë”.

Interesi strategjik amerikan në Ballkan përcaktohet nga interesat e mëdha të shtetit amerikan në rajon. Ka një interes konstant të SHBA për prani të përhershme dhe për zgjerimin e Aleancës Atlantike në gadishullin ballkanik. Beogradi nuk duhet të harrojë se gjatë mandatit të presidentit Trump në krye të Shtëpisë së Bardhë, NATO zgjerohet me dy shtete anëtarë të rij nga rajoni, dhe duhet theksuar se janë dy shtete ish republika jugosllave, Mali i Zi dhe Maqedonia. SHBA ndërhyri në Kosovë jo se iu tek presidentit Klinton, por sepse vlerat që mbron Amerika në botë dhe në Ballkan kërkonin këtë ndërhyrje. Nëse administrata e Trumpit ka demostruar një aktivizim të madh për të zgjidhur dialogun Serbi-Kosovë dhe presidenti Trump u ka bërë thirrje presidentëve të Serbisë dhe të Kosovës të vijnë në Shtëpinë e Bardhë për ta nënshkruar marrëveshjen përfundimtare, kjo ka ardhur se SHBA gjykojnë të zbresin në fushë, sepse BE dhe Europa pas shtatë vjet bisedimesh në Bruksel dështuan të realizojnë marrëveshjen përfundimtare Serbi-Kosovë. Uashingtoni mendon se ka ardhur koha të mbyllet konflikti dhe marrëveshja. Është iluzore shpresa e Beogradit se Amerika mund të bëjnë “kthesën e madhe”, që do të mohonte si ndërhyrjen e saj në 1999 në Serbi, si bazën e madhe të Bondstillit, ashtu dhe interesin strategjik për ta parë edhe Kosovën nesër një shtet anëtar të NATO-s.

Analiza e kësaj nisme të re diplomatike të Serbisë të çon te pikëpyetja përse Beogradi shpall këtë lëvizje absurde diplomatike të ndërhyrjes së tij zyrtare në zgjedhjet e ardhshme presidenciale në Amerikë. Një gjykim realist të çon te përfundimi se kjo nuk ka të bëjë me Kosovën. Beogradi është i ndërgjegjshëm se efekti i diasporës serbe në politikën e jashtme amerikane është një atom në oqeanin e vendimmarrjes institucionale amerikane. Sipas regjistrimit zyrtar të vitit 2012 janë më pak se 200 mijë qytetarë amerikanë, që kanë deklaruar një origjinë serbe, pavarësisht hiperbolës së Daçiçit, që pretendoi për 650 mijë serbë në SHBA. Dyshimi shtrohet se cila është realisht nxitja e kësaj nisme zyrtare serbe për të ndërhyrë në territorin e SHBA për zgjedhjet e ardhshme presidenciale.

Burime të besuara diplomatike, që mbështeten në informacione të institucioneve të specializuara, shprehen se nisma serbe duhet të jetë një nxitje e Rusisë për të gjetur një kanal kamuflimi të ndërhyrjes ruse në zgjedhjet e ardhshme amerikane. Prej disa kohësh ka qarkulluar informacioni se Rusia, pas komprometimit të ndërhyrjes së saj në zgjedhjet amerikane të vitit 2016 dhe në proceset zgjedhore të disa shteteve të tjera europiano perëndimore, po ndërron taktikë dhe për ndërhyrjen e saj mund të përdorë disa qeveri, të cilat dallohen për lidhjet specifike me Moskën si Serbia, Hungaria, Sllovakia,Qipro,etj. Nëpërmjet qeverive pro ruse të këtyre vendeve, Moska mund të manipulojë përdorimin e diasporës së këtyre vendeve në SHBA në drejtimet që do të donte Rusia. Nisma e re diplomatike e Serbisë për ndërhyrje zyrtare në zgjedhjet amerikane mendohet si praktika e parë ruse në strategjinë e re të ndërhyrjes në politikën e brendshme të SHBA. Në datën 9 korrik në sesione të posaçme të Kongresit dhe të senatit amerikan drejtori i inteligjencës kombëtare Dan Coats dhe drejtori i FBI Christopher Ëray tërhoqën vëmendjen se ka kërcënime aktive për ndërhyrje të huaj në zgjedhjet e vitit 2020.

Ndaj besohet se nisma zyrtare e Serbisë për të zyrtarizuar ndërhyrjen e diplomacisë serbe në procesin zgjedhor dhe në jetën e brendshme të SHBA është një përgatitje për hapjen e një shtegu për ndërhyrje ruse. Serbia është prova e parë e këtij lloj përdorimi rus. Nuk është zgjedhur rastësisht ministri i jashtëm për ta organizuar këtë nismë diplomatike, sepse dihet që ai është ndër pionët më të bindur të Rusisë në Serbi, i cili i detyrohet Kremlinit, që i diktoi dy herë presidentit serb ta përfshinte Daçiçin në kabinetet qeveritare serbe. Me nismën e re diplomatike ministri i jashtëm serb i bën shërbimin e radhës tutorit rus.

Në zhegun e këtij gushti, sikur të mos mjaftonin problemet e grumbulluara e të mbingarkuara nga Qeveria Rama, papritur, panjoftuar e pakujtuar na doli në Kodrat e Liqenit artificial si “fanti spathi”, (memoriali i viktimave të grushtit të shtetit të dështuar turk të 15 korrikut 2016) . Inaugurimi i të cilit qenkësh bërë më 15 korrik 2019, nën një heshtje të plotë mediatike, por me praninë e Bashkisë Tiranës, disa të “ashtuquajtur përfaqësues të shoqërisë civile” dhe të Ambasadës Turke në Tiranë.
Për këtë problem tashmë kanë folur shumë intelektualë, një pjesë e masmedias, qytetarë të ndryshëm me komentet e tyre në rrjetet sociale, por këtu në SHBA janë poziciunuar fort dhe qartë: VOA (Zëri i Amerikës), Vatra, gazetari i mirnjohur Frank Shkreli dhe shumë analistë e intelektualë shqiptaro-amerikanë. Në këtë vazhdë do të dëshiroja edhe unë të shprehja disa mendime parë nga aspekti i përgjegjësisë së shtetarit për problemet kombëtare.
Në gjykimin tim, (por besoj se edhe për 99.99% të shqiptarëve), partnerë strategjik të Shqipërisë janë SHBA-ja dhe BE-ja. Ka qenë (dhe shpresoj të jetë kështu edhe tani në Dokumentin e Sigurisë Kombëtare), sepse ky përcaktim ka qenë boshti orientues strategjik i Shqipërisë pas rënies së shtetit totalitar. Shtoj këtu se edhe në dokomentet e Mbretërisë Shqiptare, madje edhe të shtetit totalitar, Turqia nuk ka qenë përcaktuar asnjëherë si partner strategjik.
Mirpo Edi Rama në emër të Qeverisë së tij, që në prezantimin e parë të saj , cuditërisht deklaroi si partner strategjik edhe Turqinë?! Në këto kushte shumkush filloi të pyeste: si, qysh, tek, nga ndodhi ky përcaktim i ri? A mundet që një njeri i vetëm (qoftë ky edhe kryeministër), apo një qeveri e vecantë, të ndryshojë synimet e drejtimet strategjike të vendit pa qenë në kohë lufte, situate e jashtzakonëshme, emergjence kombëtare, e aq më pak pa një diskutim të gjërë e vendim parlamenti?
Ky ridimensionim me drejtim nga Turqia i Edi Ramës e Qeverisë së tij (parë nga shumë këndshikime): diplomatike, ekonomike, ushtarake, etike, morale, e mbi të gjitha historike), a bie ndesh me frymën, qëndrimet dhe vlerësimet amerikane? A është pro apo kundër Amerikës madje dhe BE-së?.
Pse Edi Rama për shembull nuk ngriti tek ish Kisha e Shënprokopit ( Kodrat e Liqeni) një memorial për viktimat e diktaturës komuniste në Shqipëri, për të rënët e Kombit Shqiptar në ish Jugosllavi ose më e pakta për dëshmoret e luftës për clirimin e Kosovës (UCK-së)?
Shkojmë më tutje. Në atë vend ,që është nga më të rëndësishmit e Tiranës, pse Edi Rama nuk ngriti fjala vjen, një memorial kushtuar të rënëve të Kombit Amerikan në Luftën e Dytë Botërore, Vietnam, Irak, Afganistan etj, por ngriti për viktimat e një “grushti shteti” në Turqinë e Erdoganit? Po cdo të bëhet me grushtin e ardhëshën të shtetit pas Erdogan,( se Turqia ju a ka marrë dorën këtyre formave ), do të ngremë memorial tjetër turk atje?
Turqia otomane , ne shqiptarët na mbajti nën thundrën e pushtimit për gati peseqind vjet, duke mos bërë asnjë investim në trojet shqiptare, por vetëm duke i cvatur ato. Madje ndaloi të flitet shqip në të gjitha mjediset jashtë derës së shtëpisë dhe nuk lejoi hapjen e asnjë shkolle shqipe, kurse për të tjerët (grekë, serb, malazes, boshnjakë, bullgarë, rumunë, moldavë, azerë, etj), investoi për hapjen e shkollave në gjuhet e tyre amtare. Ne sot nuk jemi nën autonominë e Turqisë, por jemi shtet i pavarur që prej 107 vitesh. Pse kjo servilosje ndaj “Sulltanit neootoman” Erdogan?
Kurse Shtetet e Bashkuara të Amerikës, me Presidentin Uillson, në Lidhjen e Kombeve e mbrojti Shqipërinë nga coptimi ( kujto Konferenca e fshehtë e Londrës 1915) . Ndërsa Presidentët: Xhorxh H Bush, Bill Klinton e Xhorxh W Bush, i vunë vijën e kuqe Milloshevicit, e sulmuan ushtarakisht atë dhe e shkatërruan përfundimisht, duke cliruar dhe më pas duke njohur pavarsinë e Kosovës.
Gjatë fushatës për 30 qershorin e 2019-tës, Edi Rama nuk la kundërshtar të tij pa etiketuar si haxhiqamil . Po kush është më haxhiqamil ,me brekushe e deklarata për “Babë Sulltanin” Erdogan se Edi Rama. Kush i ngre memorial atij në Tiranë dhe kush i shkon në dasma për fëmijët dhe për vizitë në pushimoret personale? Edi Rama apo kundërshtarët e tij politik.
Kam një familjar timin që sa herë del në ekranin e TV-së Kryetari i Bashkisë së Tiranës thotë:”doli ky llapaqeni i Edi Ramës”. Por ky “llapaqeni” para disa ditësh u përpoq ta kalonte skandalin e memorialit turk duke thënë se :”Tirana është zemër madhe dhe ka vend për të gjithë…e mos i dëgjoni ata të lodhurit nga vapa”. Po për larje paresh të pista të veprimtarisë kriminale ( që ti me shefin tënd e bën cdo ditë ) a ka vend Tirana? Për ato PPP-të që glojnë korrupsion, për rrugët e pallatet shumë katëshe me parat e drogës a ka vend Tirana? Po për ty llapaqen a ka ndonjë vend bosh tek 313-ta që ti bësh fresk Edi Ramës edhe prapa hekurave se s’mund të ndahesh prej tij?
E kam thënë edhe në disa shkrime të tjera, por po e përsëris edhe sot se: nuk kam qenë e nuk jam dakort me ngritjen e varrezave greke të Luftës italo-greke në tokën shqiptare. Eshtrat e të rënëve në këtë konflikt, duhet të prehen në vendet e tyre. Ashtu sic bënë italianët (edhe gjermanët) që i morën në vendet e tyre , duhet të bëjnë edhe grekët. E them këtë se ne si komb nuk i dhunojmë varret edhe të armiqve, por ata provokojnë situate të pa këndëshme për të ardhmen. Këtë gjë mund ta provokojë edhe memoriali turk i ngriturpa asnjë arsye në Shqipëri.
Përsa i përket zgjedhjes së Turqisë si partner strategjik i Shqipërisë, kjo është vetëm një iluzuon në kokën e sëmurë të Edi Ramës, dhe s’mund të bëhet kurrë realitet. Shqiptarët janë me SHBA-në e BE-në, janë me përendimin dhe qytetërimin perendimor. Neootomanizmi nuk mund të gjej asnjë portë shqiptare të hapur(pervec asaj te Edi Rames) .Kush gabon strategjikisht e ka të sigurtë humbjen.Ky është ligj lufte i provuar gati në pesëmijë vite qytetërim.

Media të ndryshme njoftuan të mërkurën se Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE) ka shprehur gatishmërinë e saj për të ndërmjetësuar në dialogun politik me qëllim për të tejkaluar krizën që prej disa muajsh tani ka paralizuar Shqipërinë.   Nuk është e qartë nëse palët shqiptare do të pranojnë një gjë të tillë, por cilado që do të jetë përgjigja e tyre ndaj kësaj oferte nga OSBE-ja, mbetet për tu parë se cili do të jetë përfundimi.   Por ajo që mbetet e paqartë është fakti se cili do të jetë efekti i mos zgjidhjes së konflikteve të mbrendshme të klasës politike shqiptare me marrjen se Kryesisë së OSBE-së nga Shqipëria, ashtu siç pritet, vitin që vjen.

Do të jetë shumë e vështirë dhe do të kërkojë aftësi të jashtëzakonshe diplomatike për Ministrinë e Jashtme të Shqipërisë që të mbrojë dhe të arsyetojë, jo vetëm gjëndjen konfliktuale politike që ka pllakosur vendin por edhe situatën dhe problemet e përgjithshme në Shqipëri, përfshirë ndër të tjera korrupsionin, lirinë e fjalës dhe të medias– me objektivat të cilat Shqipëria ka ofruar–dhe për realizimin e të cilave është zotuar të punojë si Kryetare e OSBE-së për vitin 2020.   Se si do të pajtojë Shqipëria gjëndjen e krijuar në vend me standardet e OSBE-s dhe me prioritet që ka paraqitur Tirana për Kryesinë e saj në OSBE vitin që vjen, është e vështirë të parashikohet, me përjashtim të ndonjë mundësie ose më mirë të themi mrekullie, që në Shqipëri të tejkalohet ngërçi politik aktual.

Shqipëria merr Kryesinë e OSBE-së nga Sllovakia më 1 Janar, 2020.  Ministri i Jashtëm i Shqipërisë, Gent Cakaj ka premtuar se Shqipëria do të ofrojë një, “Kryesi aktive, efektive dhe të fuqishme” në OSBE, në vitin 2020!   Në fillim të korrikut, Ministri shqiptar paraqiti para Këshillit të Përherëshëm të OSBE-së në Vjenë disa prej prioriteve më të rëndësishme të vendit të tij, në kapacititetin e Kryetarit të OSBE-së për vitin 2020.   Sipas portalit të Ministrisë së Jashtme shqiptare, Gent Cakaj është angazhuar se, thënë në mënyrë të përgjithshme, Kryesia Shqiptare për vitin 2020 do të përqëndrohet në këto përparësi:
“a) dimensionin politiko-ushtarak:
Parandalimi dhe zgjidhja e konflikteve në përgjithësi; vëmendje e veçantë do t’i kushtohet krizës në dhe përreth Ukrainës, trajtimi i mëtejmë i konfliktit në Nagorno-Karabakh, adresimit të pasojave të konfliktit në Gjeorgji dhe vazhdimit të Procesit të Negociimit për Transdniestrian;
Fuqizimi i rolit të gruas në proceset e paqes, në kuadër të Rezolutës 1325 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së; adresimi i rreziqeve transnacionale, nga lufta kundër ekstremizmit të dhunshëm deri tek siguria kibernetike; lufta kundër të gjitha formave të trafikimit, veçanërisht trafikimit të qenieve njerëzore;
b) dimensionin ekonomiko-mjedisor:
Lufta kundër korrupsionit dhe promovimi i mirëqeverisjes në shërbim të zhvillimit të përgjithshëm; ruajtja e mjedisit prej krimeve transnacionale; stimulimi i balancës midis pastërtisë mjedisore dhe politikave zhvillimore;
c) dimensionin njerëzor dhe të lirive themelore:
Promovimi i tolerancës dhe mosdiskriminimit në të gjithë hapësirën e OSBE-së; afirmimi i universalitetit të drejtave të njeriut dhe lirive themelore.  Në fund, vlen të theksohet se rinia do të jetë prioriteti ndër-dimensional i Kryesisë Shqiptare dhe do të ketë rol qëndror në angazhimet e saj”, është zotuar në emër të qeverisë së tij, Ministri Genc Cakaj.

Janë objektiva me vend këto dhe në përputhje me objektivat dhe standardet ndërkombëtare, por jo gjithmonë në përputhje me zbatimin e këtyre të drejtave mbrenda Shqipërisë.

Gent Cakaj duke paraqitur më 11 korrik, 2019 në Vjenë përparësitë e programit të Shqipërisë për Kryesinë e OSBE-së, për vitin 2020.

(USOSCE/Gower)

Jo më larg se dje ditën e mërkurë, në një kronikë të veçantë, Zëri i Amerikës njoftoi se në Shqipëri komuniteti i gazetarëve, shoqatat që mbrojnë të drejtat e tyre dhe Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë (OSBE) po kundërshtojnë me forcë projektin e qeverisë Rama për shpifjen, një projekt plan që dhunon lirinë e fjalës, sipas ekspertëve vendorë dhe të huaj.   Sipas Zërit të Amerikës, kritikat kryesore lidhen me atributet e reja të Autoritetit të mediave audiovizive, që merr rolin e gjykatës.   Siç dihet një ndër shtyllat kryesore të lirive bazë të njeriut që mbron dhe promovon OSBE-ja, është pikërisht liria e shtypit.

Mbetet për tu pa si do të mbrojë dhe të promovojë lirinë e shtypit Shqipëria, në kapacitetin e saj si kryetare e OSBE-së, ndërkohë që vet OSBE-ja dhe gazetarët shqiptarë shprehën shqetësimiet e tyre serioze me planet aktuale të qeverisë Rama – jo për të promovuar dhe për të mbrojtur lirinë e medias, që është një ndër misionet prioritare të këtij enti ndërkombëtar –por për të forcuar edhe më shumë kontrollin e saj mbi të drejtën e ushtrimit të fjalës së lirë.

Kjo është një sfidë e madhe për diplomatët shqiptarë, por jo e vetmja.   Ministri Cakaj u zotua, në Vjenë në fillim të Korrikut se ndër të tjera, Shqipëria si kryetare OSBE-s, do të angazhohet edhe për “parandalimin dhe zgjidhjen e konflikteve”.  Mori përsipër se do të “luftojë korrupsionin”, se do të angazhohet për “dimensionin njerëzor dhe të lirive themelore”, për “promovimin e tolerancës dhe mosdiskriminimit në të gjithë hapësirën e OSBE-së” dhe “për afirmimin e universalitetit të drejtave të njeriut dhe lirive themelore”dhe se “Rinia do të jetë prioriteti ndër-dimensional i Kryesisë Shqiptare”, ka thekësuar kryediplomati shqiptar në Vjenë.   Vlera dhe objektiva fisnike këto kur merren seriozisht!

Pasi Shqipëria përballet me shumicën e këtyre sfidave në vendin e vet, ndërkohë që, fatkeqsisht, nuk ka treguar asnjë mundësi as vullnet për tu marrë me këto probleme në nivel kombëtar, do të jetë e vështirë që Tirana zyrtare të bind vendet anëtare se Shqipëria do të ketë besueshmërinë e nevojshme për tu marrë me zgjidhjen e këtyre sfidave në nivel ndërkombëtar të zonës së OSBE-së, për të ofruar zgjidhje të tyre, ndërkohë që nuk është e aftë të merret me to në shtëpi të vet.   Për më tepër, sidomos kur nuk tregon asnjë vullnet të mirë e serioz për tu marrë me këto çështje, në rend të parë.   Zgjidhja e konflikteve do të jetë gjoja në krye të prioriteteve të Shqipërisë si kryetar e OSBE-së.   Është konflikti i mbrendshëm dhe mungesa e tolerancës në Shqipëri që po pengon gjithçka, e dikush mund të pyes kur s’je për vedin si mund të jesh për të tjerët!

Unë dëshiroj ta shoh Shqipërinë të parën kudo dhe kurdoherë, sidomos në fushën ndërkombëtare.   Si rrejdhim, është kënaqësi për ta parë Shqipërinë si kryetare të OSBE-së.   Shpresojmë që për arsye të konflikteve të mbrendshme dhe të problemeve të tjera me të cilat përballet sot Shqipëria, përfshirë lirinë e medias, korrupsionin dhe keq qeverisjen –Shqipërisë të mos i mohohet Kryesia e OSBE-së.  Por, jam i sigurt se asaj do ti nevojiten aftësi të mëdha diplomatike të llojit të Kissingerit, për të bindë OSBE-në për seriozitetin dhe vullnetin e saj për tu marrë me këto çështje, pikëspari në vendin e vet e pastaj edhe në vendet e OSBE-së.   Ministri Cakaj ka siguruar Këshillin e Përherëshëm të OSBE-s në Vjenë se, “Demokracia e Shqipërisë është e aftë për t’u përballur me sfida të tilla”.

Diplomacisë Shqiptare i uroj sukses drejtë këtij qëllimi, por mbetet për tu parë në të ardhmen nëse Shqipëria do t’i ketë aftësitë diplomatike dhe besueshmërinë e nevoejshme të vendeve anëtare që të dalë me sukses për herë të parë, në krye të një detyre të lartë në nivel ndërkombëtar, siç është Kryesia e OSBE-së.

Një fermeri kosovar i cili e kishte bërë kërkesën për subvencione prej 30 mijë eurove në qeveri, i vjen donacioni prej 300 mijë eurove nga një kompani e fuqishme ndërkombëtare. Me të shkuar në qeveri për tërheqjen e donacionit, ministri përkatës e kushtëzon fermerin për firmosjen e një dokumenti, “nënshkruaje këtë letër, i merrë menjëherë 100 mijë euro, të tjerat mbetën në qeveri”!

Kjo ishte një histori e shkurtër në mesin e qindra e mijëra rasteve të abuzimit, që pushtetarët i vjelin nga donacionet e jashtme. Të mos flasim çfarë bëhet me investimet milionëshe, tenderët qindra milionësh dhe autostradat miliardëshe nga të cilat u pasuruan klasa politike e pasluftës.
Bazuar në praktikat e deritanishme të qeverisjes me vendin, të gjitha partitë politike po e dëshmojnë se asnjëra prej tyre nuk janë shtetndërtuese, por zhvatëse dhe shtetrrënuese.
Të gjitha partitë politike janë bërë të njëjta dhe të inkriminuara thellë me nëntokën kriminale që po e udhëheq këtë shtet. Si produkt i kësaj, të gjithë liderët partiakë pa dallim pushtet dhe opozitë janë bërë milionerë.
Pavarësisht proceseve zgjedhore, po kemi vetëm rrotacion pushteti, gjegjësisht të bërjes bashk në pushtet të milionerëve, të kundërshtarëve të deridjeshëm politikë.
Përgjatë këtyre 20 viteve është dëshmuar se partitë politike derisa janë të ndara në pozitë dhe opozitë e shajnë dhe akuzojnë njëra-tjetrën, ndërsa në momentin e bërjes bashk në pushtet i thurin lavde njëjra-tjetrës, duke mos u ditur më cili është kapësi e cili shkapësi i shtetit.
Përderisa në secilin shtet demokratik, opozita e mbron shtetin dhe mbanë balancin politik duke korrektuar njëkohësisht gabimet e partive në pushtet, tek ne ka ndodhur e kundërta, opozita disa herë e ka rrezikuar shtetin për marrjen e pushtetit.

VETTING-u, imperativ i ngutshëm kohor

Edhe përkundër rritjes enorme të korrupsionit dhe krimit të organizuar, gjegjësisht aferave të njëpanjëshme korruptive dhe kriminale, të abuzimit të vazhdueshëm me buxhetin e shtetit nga ana e pushtetarëve, sistemi i kapur i drejtësisë vazhdon të heshtë përballë zhvatjes së orkestruar të buxhetit të shtetit!
Në situatën e krijuar të mos funksionimit të sistemit të drejtësisë, shtrohet nevoja e aplikimit të një VETTING-u ndërkombëtar
Sa më shumë të zgjatë aplikimi i procesit të VETTING-ut në Kosovë, aq më e vështirë dhe e komplikuar do të jetë lufta kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar.
Në Kosovën e kapur nga mafia politike dhe oligarkët ekonomik, duhet aplikuar një sistem i zgjeruar dhe i kombinuar i VETTING-ut. Pasi në Kosovë nuk ka institucion shtetëror dhe publik që nuk është i korruptuar dhe i kriminalizuar deri në fyt.
Megjithatë sistemi politik dhe ai i drejtësisë, janë dy hallkat më rënduara nga krimi i organizuar, në të cilat kërkohet ndërhyrje urgjente, për t’i hapur rrugë VETTING-ut në fushat tjera.
VETTING-u do të jetë i pa mundur pa pjesëmarrjen e drejtëpërdrejtë edhe të qytetarëve në procesin e pastrimit të skenës politike përmes proceseve zgjedhore.

Vetëdija qytetare, përcaktuese e rezultatit zgjedhor

Me zgjuarsinë e qytetarëve në procesin e parakohshëm zgjedhor, mund të bëhet një hap i madh në pastrimin e skenën politike, si parakusht i domosdoshëm për pastrimin e sistemin të kalbur të drejtësisë.
Për shkak të mos interesimit të qytetarëve për ndryshime dhe mungesës së aplikimit të VETTING-ut, Kosova rrezikon që në legjislaturën e ardhshme të ketë akoma më shumë deputet të kriminalizuar dhe korruptuar se më parë.
Bandat partiake në pushtet dhe opozitë, të bindur në votën e klientelave të tyre partiake, në psikologjinë e qytetarëve të vendit e kanë futë largimin nga vendi si të vetmin shpëtim e jo ndryshimin, si kusht për ruajtjen e vazhdimësisë në kapjen e shtetit, të bindur se shkapja e shtetit nuk mund të ndodhë pa angazhimin e të gjithë qytetarëve të vendit, ndërsa ky ndryshim po bëhet gjithnjë e më i pamundur nga zvogëlimi i popullatës si rezultat i ikjes masive të qytetarëve jashtë vendit.
Pa krijimin e një alternative të re e të mirëfillt politike, do të jetë gjithnjë e më e vështirë të gjenden njerëz që me protesta të përmbysin këta pushtetar dhe këtë klasë politike që i sollën izolimin më të tmerrshëm qytatarëve të Kosovës.
Nismat e fundit politike nuk paraqesin asnjë lloj shprese për ndryshim, shkaku i kapaciteteve të limituara intelektuale, mungesës së vizionit dhe mos transparencës së veprimeve të tyre.
Zgjedhjet e parakohshme do të jenë sfidë e radhës e qytetarëve. Pra, në këto zgjedhje do të kemi përballje të vetëdijes qytetare me injorancën, të djeshmës së kriminalizuar me të ardhmen.
Zgjedhjet do të jenë një barometër i emancipimit kulturor dhe pjekurisë politike të shoqërisë kosovare. Nga zgjedhjet e parakohshme do të shihet qartë se a dëshirojnë qytetarët ndryshimin apo jo, do të përcaktohet qartë se a e meritojnë liberalizimin apo izolimin ndërkombëtar.
Këtë shkrimi dëshirojë ta përmbylli me thënjën italiane: “Ogni paese ha il governo che si merita”, që në shqip i bie: “Secili vend e ka qeverinë që e meriton”!

Populli shqiptar, banues autokton i trojevet qi zên sod në gjysishullin ballkanik qysh kur kjo trevë u pushtue për herë të parë prej Indo – Evropianvet, e ka shkuem gjithë jetën e vet në luftë me popuj invadues mâ të fuqishëm për me pruejtun pronat e institucionet e veta plurishekullore. E kur s’ka mûjtun mâ me u qëndruem forcave eprore âsht tërhjekun e ka rruem nëpër bjeshkë, gryka e lugina të paqasëshme, i shkëputun prej krejt botës tjetër, veç me ruejtun individualitetin etnik e doket e vjetra të tija.

Në 1912 leu Shteti shqiptar indipendent, por gati gjysma e popullit prap se prap u la prej Pushteteve të mëdhá t’Evropës nën zotnim të fqînjvet.E qe se edhe ky shtet i cungulluem qi leu s’pat kohë as me çelë sytë ende, e i a behti lufta e parë Botnore. Toka shqiptare u shkel prej pushteteve ndërluftuese e nuk u lirue mâ krejt veçse në 1920, kur populli i Skanderbegut përsëriti në Vlonë nji prej atyne gjesteve të rralla heroizme qi s’mungojnë në historinë e tij. Italija u shtrëngue, vetëm prej gjallnisë vërshuese të popullit shqiptar, pa asnji ndihmë të jashtme, e prej opinionit anti – imperialist italian, me e lëshuem bazën e Vlonës. Shkodra, e shtrueme mbas luftavet ballkanike 1912 – 1913 sidhe mbas luftës së parë botnore nji regjimi ndërkombtar, po n’atë vjetë (1920) i u lëshue Shtetit shqiptar. Lidhja e Kombevet detyroi në vjetën tjetër, 1921, Jugosllavinë me lëshuem nji rryp të gjânë të tokës shqiptare gjatë kufînit qi ajo pat pushtuem kur u tërhoqën trupat okupuese austro – hungare në mbarim të luftës. Mâ vonë nji komision ndërkombtar vot e vërtetoi në vênd kufîjt e Shqipnís jugore, të kontestueme prej Grekvet. Kështu u sigurue me vêndime e akte solemne integriteti toksuer e stabilitet’i Shtetit shqiptar së jashtmi, me nj’ata kufîj qi kishte caktuem Konferenc’e Londrës në 1913.

Por nëse rreziku i përjashtëm qe zhdukun për kombin shqiptar, nji tjetër, ndoshta edhe mâ i madh, qëndronte ende me të tânë kërcnimin e tij përmbrênda. S’âsht nevoja me qênë psikolog i thellë për t’a nduitun karakterin e nji populli qi ka rruem me shekuj e shekuj në frikë t’anmikut qi ka pasun përbrinjë në votër dhe prandêj gjithmonë me pushkë për faqe.I ndamë ndër fise e klane, ndër krahina pa udhlidhje as në mal as në fushë, posë atyne qi kishte krijuem vetë natyra dhe kâmb’e njeriut e e kafshës e me tre besime të ndryshme. I druejtun kundrejt çdo të panjohuni e çdo gjâje të re qi s’âsht ndër zakonet e tija ; rebel kundra çdo ligje a institucioni qi s’u përshtatej këtyne zakoneve ; pa nji gjuhë kombtare t’unjishme, ndonse çdo djalekt qi flitej në nji vênd kuptohej mjaft mirë në të gjitha anët e Shqipnisë ; pa shkolla e pa kurrfarë ligjesh moderne posë ça kishin lânë regjimet e ndryshme të hueja qi kishin sunduem a kaluem mbi tê njani mbas tjetrit. Me gjithë këto elemente negative, ai popull kishte në themel të natyrës së tij vërtyte e cilsina qi e kishin mbajtun gjallë në mes të gjith’atyne shtërgatave qi ishin përshkuem mbi të cilat, ndoshta, asnji popull tjetër s’do të kishte mûjtun t’i bánte pa u shkrîmë. Shqiptari âsht kryenaltë edhe nën leckat e nji të vorfni  fshihet nji natyrë princi ; prandej Shqiptari, po t’a çojë nevoja me vjedhun, nuk bracnon, por armatoset dhe ve e grabit ase bie pré me rrezik të jetës. Shqiptari ka besë : po t’a dha fjalën, shkon deri në dekë e në frikë për tê. Shqiptari âsht mikpritës : sado i vorfën qi të jetë, e ka derën çelë për të verptë (verbët) e për të shqeptë (çalë), për të njohun e të panjohun. Âsht ligj i shênjtë për tê, me mos e falë kurrë çdo dhunë e rrêng qi t’i bâjë kush “mikut” qi ka dalë prej derës së tij, e në këtë rasë asht mik edhe nji qi mbrênda as zânin s’i a ka ndîem kurrë. Shqiptari âsht patriot,  në qoftë se ksaj fjale i apim kuptimin e dashunisë për gjak e farë, gjuhë, zakone e troje të përbashkta qi i përkasin nji bashkarije. Nëse ndryshimi fetar ndîhet sadopak ndërmjet katolikut e myslimanit, ndërmjet myslimanit e ortodoksit shqiptar faqe shoshoqit përmbrênda, kjo ndjesí âsht thjesht efekt’i propagandës kishtare, e me gjithë këtê, âsht zhdukun kryekëput kurdoherë qi Vêndi âsht gjîndun përpara nji rreziku të përjashtëm, e â zhdukun deri ndërmjet kishtarëvet vetë. Âsht nji gjâ e pabesueshme, por âsht nji fakt : në Shqipní gjinden familje të përzieme myslimanë e katoliq (në Lurë, p.sh.) e myslimanë e ortodoks, si në Dukatin e Vlonës.

Ky ishte brumi i popullit shqiptar kur Shqipníja u bâ de jure Shtet më vete në 1912 e gjithashtu kur në 1920 mûjti me e pasun pavarsín e vet edhe de facto. Nji brumë prej miellli të shëndoshë, por bluem ashpër prej kohet. Duheshin duer t’afta për t’a gatuem. Por mjerisht, Shqipníja s’e pati këtë fat me drejtuesit e vet. Këta daheshin në dý klasë : mbë nji anë ishin parija e vêndit, e dame edhe kjo në dý kategorí : paríja e qytetevet e fushave pjellore dhe ajo e malevet. Kategorij’e parë përbâhej prej beglerësh e agallarësh, myslimanë, siç e thotë vetë titull’i njanës palë sidhe i tjetrës. Në kontakt direkt e të ngushtë brez mbas brezi me Turqit, zotnuesat e Vêndit, mâ tepër beglerët se agallarët përkrahës të tyne, shpirtnisht ishin turkosun qind për qind edhe ata vetë. Shumic’e tyne ishte edhe injorante ase moralisht e shfisnueme, ase të dyja bashkë. Nji provë të ndritshme për mêndsín e ksaj klase e patën Shqiptarët mû ditën qi u shpall pavarsíja kombtare, dhe va dha vetë Ismail Kemali, ai qi i kishte prîmë lëvizjes kombtare n’atë rasë e qi kryesonte kongresin revolucionar për atë qëllim. Ismail Kemal Beu Vlora i proponoi kongresit nji listë personash për të formuem qeverín’e përkohshme pa asnji të krishtênë mbrênda dhe vetëm prej asaj klase ! N’atë kongres kishte edhe delegatë të krishtênë qi përfaqsojshin plot të tretën e Shqipnísë së Londrës. Por kundra asaj liste qenë të rîjtë intelektualë t’anës myslimane, para të krishtênëvet vetë, qi protestuen. E Kryetari hoqi dorë soje, tue ia lânë zgjedhjen e ministravet drejtpërdrejt kongresit. E pra Ismail Kemal Vlora ishte nji nga beglerët mâ të ndritunit të Shqipnísë, patriot i madh dhe kishte shkuem nji pjesë të gjatë të jetës së tij n’Evropën perëndimore. Por beglerët e quejshin sundimin si nji të drejtë hyjnore për veten e tyne, mû si mbretnat e dikurshëm.

Parinë tradicionale të popullit shqiptar e damë dý pjesësh, dhe tashti po flasim edhe për pjesën e dýtë, qi âsht ajo e malevet. Dhe kur themi male, kemi ndër mênd vetëm ato të Shqipnísë s’Epër, të cilat kanë bâmë deri në fund nji jetë autonome nën ligjet zakonore të tyne, jashtë çdo ndëkimi efektiv t’administratës otomane. Ata ligje barin emnin Kanun’i Lekës ndër ato vise qi përbâjshin princnín e hershme të shtëpisë së Dukagjinit, dhe Kanuni i Skënderbeut në qarkun e princnísë së Kastriotëve. Organet zbatuese të këtyne ligjeve janë pleqsít’e viseve të ndryshme dhe në krye të këtyne të gjithave âsht, për çdo gjyq qi s’e dajnë dot ata vetë, Kapidan’i Mirditës i shtëpisë së Gjomarkajve t’Oroshit. Nji tjetër shtëpí në zâ ndër të parët e maleve të Gegnísë ka qênë ajo e Zogollit të Mates, prej së cilës duel Mbreti Zog I. Karakteristika kryesore qi dallon këtë parí prej asaj të fushës, âsht fakti qi kjo, sikur vetë popull’i atyne viseve, tue pasë rruem i papërziem me rrethet sundimtare të mbretnís otomane e aq mâ pak me popullin turk, i kanë ruejtun shumë mâ të thjeshta zakonet kombtare. Përgjithsisht këta s’kanë pamë as shkolla me sŷ, por kanë lemë e janë rritun në shkollën e natyrshme  të zakonevet e të Kanunit, bashkë me popullin, dhe njohin këtê e nevojat e tij mâ mirë se mâ i ndrituni intelektual i Shqipnísë. E qe i pari gabim i drejtuesve të Shqipnísë së re : s’e kuptuen rândsínë qi kishte kjo “shkollë” praktike e gjenuine për themelet e Shtetit qi po krijohej. Dhe ndoshta as sod s’kujtohet kush se sa shtrênjt i kanë kushtuem Vêndit pasojat e këtij gabimi, tue filluem prej luftës civile të Mirditës në 1921 e tue mbaruem me triumfin e komunizmës në 1944.

Klasa tjetër e drejtuesve shqiptarë qe “borgjezia intelektuale”. E drejta nji borgjezi me kuptimin qi ka fjala sod n’Evropë, Shqipníja s’e ka pasun, sikurse as ndonji aristokraci  të vërtetë jo. Sido qoftë, duhet t’a thomi se edhe borgjezija shqiptare, dmth. banorët e qytetevet, nji farë analogjije me borgjezinë tjetër evropjane e ka pasun, me këtë kuptim, qi edhe në Shqipní ajo përbânte klasën e mesme, ndërmjet katundsisë dhe “aristokracisë”. Borgjezi shqiptar, njimênd, si qytetar, ka qênë nën influencën direkte të sundimit otoman e nën atê të beglervet, por edhe në kontakt mâ të ngushtë me katundarin sesa vetë beglerët. Por edhe ky ka njohun vetëm katundarin e fushës, ku kishte qytete, qytete shqiptare nga të cilët mâ i madhi (Shkodër, Korçë) mbërrînte a s’mbërrînte në njizet mijë banorë. Malsori kishte fort pak punë me qytetet, ai ishte autarqik : ushqim, mbathë e veshë i nxirrte nga toka e bagtíj’e vet. Nevoja kryesore e themelore e tij për qytetet ishte krypa, për gjînd e për gjâ të gjallë. Por edhe këtê e gjênte në dyqan të katundit të vet : gati në çdo katund të malsívet kishte nji dyqan të mbajtun prej nji qytetari të fushës. Ndër qytete kishte edhe shkolla nën sundimin turk, për myslimanët shkolla turke, të cilat kishin vetëm emnin shkollë, po t’a marrim me kuptimin modern të fjalës : nji shkollë fillore me nji hoxhë (mësues feje). Me gjithë këtê nxêhej sa me shkarravitun disi ndonji rresht turqisht plot me gabime, emna veçorë për veresije tregtare dhe numra. Aty – këtu, ndër qêndra mâ të mëdhá gjîndej edhe ndonji ruzhdije me tri klasë gjimnazi t’ulët e rrallë ndonji tjetër me pesë. Por popullatat e krishtêna kishin shkollat e tyne konfesjonale, në Jugë greqisht e të mbajtuna indirekt prej Shtetit grek, e në Verí (Shkodër) shqip e italisht, mjaft të mira, të subvencjonueme prej Austro – Hungarisë e Italisë nën administrimin e mësimin e klerit katolik.

Ata qi dilshin  ashtu-kështu prej këtyne shkollave, po të kishin  familjet mundsí financore i dërgojshin me plotsuem studimet ndër qytete mâ të mëdhá të perandorís, si Janinë, Monastir, Shkup e Selanik, ase edhe në Stamboll për mësime universitare. Kështu myslimanët ; kurse katolikët lakmojshin Austrín e Italín dhe ortodoksit Greqín. Nga myslimanët rrallë ndonji djalosh prej klasës së beglervet ka mundun me studjuem kund ndër kryeqytetet e Perëndimit.

Kështu ka qênë formuem në Shqipní nën zotnimin otoman klasa e quejtun intelektuale. Mësimi nuk ishte i detyruem as ndër klasët fillore. Kush i dërgonte fëmijët në shkollë, i dërgonte për ndonji qëllim privat : borgjezija myslimane, disa për nevojë tregtije, e shumta për me i siguruem djalit ndonji zyrë n’administratën shtetnore, e beglerët – vetëm ata të Jugës – për me u  ngjitun sa mâ nalt në gjerarqinë politike e administrative të perëndorisë. Për sa u përket dý elementeve të krishtêna, borgjezia ortodokse e katolike kishin para sŷsh kryesisht tregtín, e nji pakicë e vogël kulturën për kulturë ase profesionet e lira. Por Kisha katolike të shumtën e klerit shqiptar e ka rekrutuem prej malsijet e katundsíjet.

Tashti Shqipníja ishte bâmë shtet i lirë. Me nji ekonomí primitive e, pa Kosovën qi qe bâmë, me vêndimin e Pushteteve të mëdhá, provincë jugosllave, të pamjaftueshme. Me nji popullsí malsore qi përbânte gjymsën e krejt kombit, pjesa mâ e shëndosha moralisht e fizikisht, por edhe mâ e vorfna e mâ e pastërvituna për nevojat e qytetnís moderne. Me fusha shumkund moçalore e malarike dhe me ujna qi s’i kishte rregulluem kurrë dorë njeriu. Me nji industrí thjesht artizanore. Me nji tokë 28.500 km.² e nji popullsí totale nja nji miljon frymësh.

Po t’i pyeste kush patriotët shqiptarë kur, nën zotnimin otoman, u përpiqshin për pavarsín e atdheut të vet, nëse populli shqiptar ishte i pjekun për nji eventualitet të tillë e nëse kishte mjaft gjînd të mësuem për t’a qeverisun e administruem, kishin gati nji përgjegje shumë të lehtë, por të papeshueme mirë. Thojshin : “Populli shqiptar ? Po athue s’kemi qênë shi na Shqiptarët elementi kryesuer qi ka sunduem e âsht tue sunduem edhe sod krejt perëndorinë otomane ? Athue s’qênkemi na deri te Malazezt qi kanë qênë gati gjithmonë mbë vete e janë edhe sod ? E deri te Sërbt, te Bullgarët e te Grekët madje ?” Po, por harrojshin se me qeverisun nji popull n’Evropë, donte me thânë me e qeverisun në rrugë të prosperitetit e të qytetnimit evropjan, e këta me metoda të përshtatuna psikologjisë së popullit shqiptar vetë ; harrojshin se malsorët e Malit të Zi, me Knjazin e tyne në krye, qeveriseshin vetë nj’ashtu sikur qeveriseshin malet t’ona, me ligjet e zakonet qi kishin lemë prej shpirtit t’atij populli ; se gjithë popujt sllavë të Ballkanit kishin përfituem në çdo mënyrë prej ndihmës e projës së Rusisë së madhe, e shum’a pak edhe të Pushteteve të tjera të Perëndimit. Dhe harrojshin mâ në fund, se Shqipníja vetë ishte mâ i shkëlqyeshmi shêmbull për me treguem se sa mirë ka qênë ajo administratë qi kishin nxânë Shqiptarët prej Turqisë t’atyne kohnave !

Me t’u shpallë pamvarsíj’e Shqipnís, kush mâ herët e kush mâ vonë, të gjithë zyrtarët shqiptarë të perëndorisë otomane u mblodhën në Vêndin e tyne, disa me vullnet të tjerë të dëbuem prej Turqvet. Të tânë myslimanë. Administrata e Shtetit të ri ra automatikisht ndër duer të tyne, tue pasun mbë krye klasën e beglervet. E para pasojë : element’i krishtênë e quejti me të drejtë Shqipnín e pavarme nji Turqí të vogël në Ballkan. Mëní të vjetra personale ndërmjet personalitetesh shqiptare shpërthyen qysh në Vlonë ku kishte selinë Qeveríj’e përkohëshme e Ismail Kemalit. Tipik shêmbulli i nji ministri t’asaj Qeveríje qi padiste poshtë e përpjetë kryetarin e vet për tradhtuer të shitun nji Shteti fqí, e këta pa kurrnji provë tjetër posë fjalësh qi kishte ndëgjuem prej gjîndsh të familjes së vet. Nisën rivalitetet, qi për pak  qênë tue ia bâmë vorrin Shtetit të ri pa iu premë kërthiza ende : Esad Pashë Toptani kundra Ismail Kemalit, se donte të bâhej mbret i Shqipnís. Intelektualë të shquem të Jugës nga klasa e beglervet qi për mëní personale kundra begut të Vlonës, hŷjnë në shërbim të begut të Tiranës. Shqipníja porsa e lirueme pjesisht prej okupatës sërbe dahet dý copash : pjesën jugore e qeveris Ismail Kemali e pjesën veriore Esad Toptani.

Më 7 mars 1914 zbret në Durrës princi Wilhelm von Wied, i zgjedhun prej Pushteteve të mëdhá për princ të Shqipnís. Shqipníja unjisohet përsëri, patriotët shqiptarë qajnë nga mallëngjimi, besojnë se tashmâ kanë nji atdhe të lirë me nji mbret në krye. Por shpejt gzimi kthehet në pikllim : Greqíja lëshon trupat e saj kundra Shqipnís së Jugës nën maskë bandash epirote, pushton nji pjesë të madhe  të saj dhe djeg me qindra katunde. Shtet’i ri s’ka asnji mundsí me u pruejtun : as armë, as municion, as ndonji farë organizimi  ushtarak, madje as gjindarmërí, të cilën nji tubë oficera hollandez kishin ardhun t’a krijojshin. Sikur s’mjaftonte kjo thikë e përjashtme në trupin delikat të foshnjës së porsalindun, nji zjarr i mbrêndshëm rrenimtar plasi pa pritun e pa kujtuem në Shqipní të mesme.

Së pari, kjo kryengritje thjesht popullore, u shfaq me nji ngjyrë vetëm shoqnore : nji kryengritje e klasës borgjeze – katundare kundra klasës së beglervet. Filloi me të djegunit e shtëpive të beglerëve të Tiranës e me kërkesa ekonomike. Por shpejt, ndër ata të thjeshtë hŷnë në veprim intrigat e borgjezisë fanatike myslimane t’atij qyteti për t’a kthyem në nji lëvizje politike kundra princit Wied e për nji princ prej dinastisë otomane. Evropa ishte te pragu i luftës së parë botnore. Agjentavet të Pushteteve t’Oksidentit u ndêjt nji rasë e mbarë kjo për t’i frŷmë zjarmit kundra princit gjerman, mbretnimin e të cilit në Shqipní s’mund e shihshin tashti me sŷ të mirë. Kështu lëvizja u përhap në gjithë Shqipnín e mesme prej lumit të Matit deri në Shkumbîn. Por vetëm zona qêndrore, e përbâme prej distrikteve të Tiranës, Shijakut e Kavajës ishte bâmë me gjithë zêmër viktimë e intrigave të borgjezisë fanatike e t’agjentëve të huej. Viset e tjera rretherrotull vetëm frika e terrorizmës së shefit  e gjysëm të çmênduni, Haxhi Qamilit të famshëm, i kishte shtŷmë me marrë pjesë, në nji mënyrë të përciptë n’atê lëvizje. Sa për pjesën tjetër të popullit shqiptar, qi përbânte shumicën dërmuese, kjo ishte e tânë për princin qi i kishte dërgue Evropa e bashkueme e cila, tashti qi ishte damë në dý kampe kundërshtare s’mêndonte mâ tjetër veçse interesat e saj strategjike. Për princin Wied e për flamurin e shqipes dykrênshe, dý simbolet e pavarsís s’atdheut shqiptar dhanë jetën djelmosha, myslimanë e të krishtênë, ardhun qysh prej kolonive të jashtme, me shumë Mirditas nën komandën e Markagjonit, kapidanit të tyne, shumë Kosovarë nën komandën e Currit, Boletinit e Ajdin Dragës, ky i fundit edhe vetë. Ahmet beg Zogolli ra me Matjanët e tij deri në Krujë, për t’i votun në ndihmë Durrsit të rrethuem, por mbërrîni vonë.

Mâ në fund, Durrsi s’mûjti me i qëndruem mâ rrethimit e sulmet e rrebelavet mbërrînë deri te kodrat e qytetit. Princi Wied me familjen e tij, gjithë Qeverinë e patriotët qi luftojshin atje u mbarkuem ndër anije luftet a civile qi ndodheshin në port, kush për dhé të huej e kush për skelën e Shëngjinit e andej për malet e Veriut.

Esad Toptani, i arrestuem prej princit Wied për dyshim kompliciteti me rebelat e lânë i lirë me dalë jashta Shqipníjet, mbas nji kohe të shkurtën si iku princi u kthye në Durrës nëpër Serbí e Prefekturë të Dibrës, tue mbledhun këtu e marrë me vete nji fuqí civile Dibranësh e Matjanësh. Kryengritsit së pari e pritën mirë. Por Esadi, si u ul mbë thronin e princit Wied, kujtoi se, tue u mbështetun mbi forcat civile të tijat mûnd të vepronte edhe mbë krŷe të vet. E para punë qi bâni qe me ulë flamurin e mbretnisë otomane e me ngrit nji flamur të veçantë trekandsh, të kuq e me nji yll të bardhë. Nuk shkoi gjatë e dhe ai pësoi fatin e Wiedit : mbet i rrethuem në Durrës prej kryengritësvet. Por serbët nuk vonuen me vrapuem në ndihmë të “mikut” të tyne : nji fuqí e rregullt e forcavet serbe hŷni në Shqipní e i shkatrroi rebelat e Haxhi Qamilit, dhe nën kërcnimin e këtij beslidhuni të fortë qi kishte Esadi, dorë për dorë iu shtrue gjithë Shqipníja e atëhershme. Pjesa mâ e madhja e Shqipnísë u shkel prej Austro – Hungarisë, ndërsa Vlona deri në Vjosë e Gjinokastra gjîndeshin nën okupatën italjane e Korça deri afër Pogradecit nën Frêngjit. Ushtrija serbe, qi mûndi me u tërhjekun përpara invadimit austro – hungar, 160.000 vetë gjeti hospitalitet në Shqipní me Kralin Aleksandër mbë krye dhe u bart nga skelat shqiptare prej marinës italjane.

Mbarimi i luftës e gjeti Shqipnín t’okupueme, në pjesën mâ të madhen, prej Italisë, në zonën e Korçës prej Francës e në nji pjesë të Veriut prej Serbëvet. Juridikisht traktati i Londrës, lidhun ndërmjet Italís, Francës, Anglís e Rusís në 1915 e kishte shlyem Shtetin shqiptar nga harta gjeografike. Ai traktat i zi krijonte në zonën qêndrore, prej lumit të Matës deri në qafë të Llogarasë, qi dán distriktin e Vlonës nga ai i Himarës, nji protektorat italjan dhe lênte provincat e tjera në dispozicion t’aleatvet ballkanikë, Serbí e Greqí, për t’u caktuem simbas rrethanash, prej Konferencës së paqes. Traktati u shpall në 1916 e ky aveniment qe nji rrufé përvluese për patriotët shqiptarë. Prandej asnji çudí nëse të gjithë këta, prej asaj dite e mbrapa, dëshirojshin me gjithë shpirt fitimin e perandorivet qëndrore. Lumnisht, Shtetet e Bashkueme t’Amerikës s’ishin përlyem me atë krim në kurriz të nji populli të vogël, e ky fakt kryesuer qi do t’i epte nji tjetër rrŷmë historisë qé baza e shpëtimit të Shqipnísë prej asaj katastrofe. Italija qe vetë e para qi e kuptoi situatën mbas ndërhŷmjes s’Amerikës në luftë, dhe bâni prej kalasë së Gjinokastrës, nëpër gojën e gjeneralit Ferrero, shpalljen e njohun “per la più grande Albania sotto l’egida dell’Italia”.[2]

Në dhjetorin 1918, kur dy beglerë intelektualë, Mehmet Konica e Myfid Libohova, kërkuen në Romë qi t’i lejohej mbledhja e nji kongresi shqiptar në Durrës, jo vetëm qi s’gjetën kundërshtim, por përkundrazi përkrahje e lehtësime. Kongresi kishte për qëllim kryesuer me i dhânë vêndit nji qeverí shqiptare, e cila t’administronte Vêndin e të dërgonte në Paris, pranë Konferencës së paqes nji delegacjon për të pruejtun atje të drejtat e kombit. Italjanët e ndreshën nji program të këtillë. Ata pretendojshin se nji qeverí shqiptare mund të formohej vetëm atëherë kur Konferenca e paqes të kishte dhânë nji vêndim mbi fatin e Shqipnís e se nji herë për nji herë kongresi të zgjidhte vetëm nji “komitet ekzekutiv” për të vepruem diplomatikisht në Paris e pranë qeverivet aleate. Por kongresi nguli kâmbë i patundun në programin e vet tue deklaruem se për shqiptarët Shqipníja âsht Shtet mbë vete dhe ka nevojë për nji qeverí, e Roma s’e pa me arsye qi t’a ashpronte popullin shqiptar tue e shpërdamë kongresin me forcë. U zgjodh kështu me mâ të plotën lirí, nji qeverí shqiptare nën kryesín e Turkhan Pashës, si nën Wiedin, prej 14 misesh, nga të cilët gjymsa do të përbâjshin delegacjonin e Parisit. Muerën pjesë në tê 8 myslimanë (7 beglerë intelektualë prej Juget e nji intelektual i ri populluer prej Shqipnísë së Mesme) dhe 6 të krishtênë, nga të cilët tre katolikë e tre ortodoksë.  Ndër katolikët ishte nji peshkop, kapidan’i Mirditës dhe mâ i shquemi intelektual i borgjezís shkodrane. Ndër ortodoksit ishte nji Gjirokastrit, nji Korçar e nji Elbasanas. Mund të thuhet se konfesjonalisht kjo qeverí shënonte nji përparim të madh në mentalitetin e gjithë klasave të popullit shqiptar : treqind mijë të krishtênë me 6 ministra, ndërsa shtatëqind mijë myslimanë vetëm me 8. Nga pikpamja krahinore, ka 10 jugorë e 4 veriorë, ndër të cilët vetëm nji mysliman. Sa për klasat shoqnore, beglerët vazhdojnë të jenë, si në qeverín e Ismail Kemalit e n’atê të princit Wied, thjesht të privilegjuem :  7 me 1, edhe ky i pritun mirë vetëm prej pjesës së krishtênë të shokëve të tij. Beglerët e Shqipnís, nëse ndër dý qeverít e para, 1912 e 1914, edhe në këtê të tretën janë treguem për oportunitet politik toleranta kundrejt të krishtênvet e i kanë pranuem këta për shokë, djemtë intelektualë të borgjezisë s’kanë mûndun kurrë t’i honepsin veçse si nënurdhën.

Kjo qeverí qe mâ tepër nji pohim parimor, për me i treguem botës se populli shqiptar ishte gjallë e i vêndosun me prûejtun të drejtat e veta, lirín e vet, se sa nji qeverí efektive. Në Paris, delegacioni shqiptar mûnd të shkruente sa të donte, sikurse edhe ka shkruem e paraqitun konferencës, nota e memoranda, mûnd edhe të pranohej ndonji herë me peroruem përpara zotnave të botës ; por në fund ishte forca qi fitonte, e këtê populli i vogël i Shqipnísë nuk e kishte.  Italía e përkrahte Shqipnínë deri ku të drejtat e saj nuk vijshin në kundërshtim me pretendimet e asaj vetë ; Franca, po t’a kishte në dorë, ia falte gjithë Shqipninë Pashiqit e Venizelos-it ; Anglija, si në 1913, luente mâ tepër nji rol pajtues ndërmjet tezavet kundërshtare të të tjervet pa dashun t’i prishë punë vetes me anmiqt’e Shqipnís. Wilsoni bâni ç’mûndi, por Lloyd George-i e Clémenceau-i ishin mâ të fortë se ai n’atë konferencë.

As përmbrênda qeverij’e Turkhan Pashës s’kishte pushtet me bâmë gjithë ç’ishte nevoja nën okupatën ushtarake t’Italisë. I kishte duert të lidhuna e ishte pa pare e pa forcë. Anarkija vinte tue u shtuem dita me ditë. Gjeneralët italjanë s’kishin sŷ me pamë se ç’udhë ishin tue marrë punët tue mos e lânë qeverinë shqiptare me vepruem lirisht e, mb’anë tjetër, e kapërthyeme në tryezën diplomatike me aleatët e vet në Paris, Roma s’ishte as e zonja me marrë masa ushtarake të rrepta në Shqipní.

Prej ksaj situate leu Kongres’i Lushnjes në fillim të vjetës 1920. Të gjithë patriotët shqiptarë ishin të pakënaqun e të tronditun nga rryma qi kishin marrë punët e kombit përmbrênda e përjashta, por sidomos përjashta, ku fati i atdheut dukej përpara nji rreziku të sigurtë, me gjithë patriotizmin e zotësinë e njerzvet qi ishin ngarkuem me e pruejtun. Të gjithë ishin në nji mêndim qi sa për veprimin diplomatik të qeverísë Shqipníja ishte në buzë të humnerës e se prandêj duhej treguem botës, me nji veprim populluer e kombtar t’unjishëm qi bijt e Skënderbegut, atje ke s’i vêhet vesh arsyes e urtísë, dijnë edhe me guxuem. Nëse ka pasun kush ndonji kundërshtim, ky i përkiste vetëm zgjedhjes së momentit mâ oportun për suksesin final të veprimit e jo vetë veprimit.

Në këtë përshkurtje të historisë shqiptare gjatë 32 vjet jete të pavarme, s’ka vênd për emna personash, qi për publikun e botës së madhe s’janë veçse emna e qi harrohen të kthyemen faqen e librit. Por për nji emën qi për me u njohun në botë, s’ka pritun këtë shkrimin t’onë, dý fjalë po na duken të nevojshme. Si u pa mâ nalt, shumic’e familjevet aristokratike të Tosknisë kishin nga nji përfaqsues të vetin në qeverí. Prandêj ato s’kishin si të merrshin pjesë edhe në nji kongres revolucjonar siç ishte ai i Lushnjes, të cilin vetvetiu do t’a çonte puna me u shprehun kundra asaj qeveríe. Por ishin atje beglerët e Elbasanit, Toptanët e Tiranës, dhe Zogoll’i Mates, persona qi prej asaj dite e mbrapa do të bâhej protagonist’i historisë shqiptare deri në 1939.

Asnji familje aristokratike shqiptare s’ka pasun  mûndsí me provuem në nji mënyrë të bindshme nji origjinë paraturke, përveç shtëpisë së Gjonmarkut të Mirditës, e cila, tue qênë katolike dhe vazhdimisht në krye të krahinës së vet, edhe kjo krejt katolike, e tue pasun edhe prerogativën ab antiqua[3] me damë gjyq, nuk lên asnji dyshim mbi origjinën e vjetër të saj, ndoshta trashigimtare e princve të Dukagjinit.

Por edhe emn’i Zogollit ka nji karakteristikë kuptimtare. Asht i përbâmë prej fjalës zog, thjesht shqip, dhe fjalës turqisht ogli qi don me thânë i biri e përdorej kështu prej turqve të motshëm për familje sundimtare, siç na e tregon vetë historija otomane. Në gjithë Shqipnínë, ka vetëm edhe nji familje tjetër me nji emën të këtillë me rrânjë shqiptare e me prapashtesën turqishte qi dëften cilsí princore : âsht ajo e Gjinollit të Kosovës.

Ishte djalë i ri 26 vjetsh Ahmet beg Zogolli kur përfaqsoi Maten në Kongresin e Lushnjes. Para tetë vjetsh, kur plasi lufta ballkanike kundra perëndorisë otomane, qe i shtrënguem me premë studimet qi ishte tue bâmë në Stamboll për me u gjîndun n’atë rasë të rândsishme pranë bashkvêndasve të vet. Kur po okupohej Shqipníja prej Serbvet e Turqíja  s’kishte asnji fuqí për t’a pruejtun, ai kishte vêndosun, qi të mos e lênte anmikun me e shkelë tokën e Matës pa gjak. E dinte se s’kishte mjete për t’a prûejtun, por nji qëndresë simbolike, mêndonte se i përkiste me e bâmë. Nëpër gjithë qafat e malevet rretherrotull Matës, nga mund të kalojshin serbët për me ramë n’atë luginë u zunë prej matjanvet. Serbët s’panë ndonji interes ushtarak me u futun n’atë gropë dhe çanë përpara drejt Adriatikut. Por popull’i Mates e quejti se ata patën frikë qi nuk e mbësŷnë, e u krenue fort për këtë “ngadhnjim” pa pushkë. Prestigji i begut të ri 18-vjeçar qi kishte vrapuem qysh prej Stambolli për me shpëtuem vêndin e vet hŷpi në qiell ndër sŷ t’atij populli për gjithmonë, e rrethanat për me i a forcuem. Kur u mblodh kuvêndi kombtar në Vlonë më 28 nânduer 1912, Ahmet begu s’pat mûndun me marrë pjesë, se ishte i zânë me punët e vêndit të vet. Por mbasi e pat “shpëtuem” Maten prej invadimit t’anmikut dhe vûmë për fije punët e mbrêndshme, ai u nis për Vlonë me nji forcë t’aqmjaftueshme për sigurimin e vet gjatë udhës nëpër vise t’okupueme prej anmikut. E mbasi nënshkroi proçesverbalet e kuvêndit, u përgzue me qeverinë e Shqipnísë indipendente, e u njoh me përfaqsuesit e gjithë Shqipnísë të mbledhun atje për disa dit, u kthye përsëri në Mat. Kur Serbët e patën liruem nji pjesë të Shqipnísë në 1913 mbas vêndimeve të konferencës së Londrës e Shkodra gjîndej ende e rrethueme prej Serbo – Malazezvet, ai qe nisun me nji fuqí matjanësh për t’u votun në ndihmë të rrethuemvet, por nuk mûndi me e çamë rrethimin e iu desh me u kthye prapë. Kur erdhi në Shqipní princi Wied, ai vot në Durrës me krenët e Matës për me i paraqitun homazhet sunduesit të Shqipnísë së lirë. Kundra rebelísë së Shqipnísë së mesme, e kemi përmêndun mâ nalt tentativën e tij për t’i ndihmuem atij princi. Me gjithë qi t’âmën e kishte Toptaneshë, Esad Pashës nuk i ndihmoi n’asnji përpjekje qi bâni për t’u bâmë i par’i vêndit. Nji kontigjent i vogël matjanësh qi e muer mbrapa Esadin në 1915, mbasi pat ikun Wiedi, ishin pasvojtës personalë të tij. Kur në 1916 Shqipníj’e Veriut dhe e Mesmja qenë okupuem prej Austro – Hungarísë, Ahmet beg Zogolli u vû në komandë për me shliruem Vlonën prej okupatës italjane. Vjena i dha gradën e nji koloneli trupash civile. Por mâ vonë  tue koncepuem dyshime politike për tê e detyroi me votun e banuem në Vjenë, ku mbet deri në mbarimin e luftës e prej së cilës u kthye në Mat mbas kuvêndit të Durrësit, i prekun sepse nuk ishte zgjedhun edhe si ministër.

Qe me këto precedente, paraqitej begu i ri i Matës në Kongresin e Lushnjes për me filluem karjerën e tij të shkëlqyeshme në skenën politike. Shpesh herë, fati i nji njeriu e mandêj edhe i nji kombi varet prej nji rase pa kurrfarë rândsíje, qi kurrkujt nuk i bie në sŷ : sikur në Kuvêndin e Durrsit t’i kishte ramë në mênd ndokujt qi në listën ministrore, në mes të shtatë beglerve jugorë mungonte nji beg prej Gegnije e se Ahmet beg Zogolli i kishte të gjitha cilsitë, me gjithë  moshën 25-vjeçare, për me zânë nji vênd n’atê shoqní, ka shumë gjasë qi ky mos të kishte qênë mbas nji vjete pjestar i atij kongresi a qi kongresi mos t’ishte bâmë fare, ase t’ishte bâmë ndër tjera kushte e me tjera pasoja për fatin e Shqipnísë. Por këto hipoteza s’kanë vênd me u zhvilluem këtu.

Fakti historik âsht ky, qi djaloshi aristokrat i Matës qe figura qi dominonte për shumë arsye mbi gjithë të tjerat n’atê kuvênd. Pikë së pari për prestigjin e forcës qi kishte përpara në vêndin e tij, forcë e ndëgjueshme ndaj të parin e vet, e cila në rasë nevoje mund të luente nji rol me rândsí. E dyta, pse ishte djalë i ri, plot me energjí e guximtar, siç e lypshin rrethanat. E treta, se ndër sŷtë e intelektualëve borgjezë ishte i lamë prej disa mëkatesh qi ato ankojshin në klasën beglere të fushës me çifliqe e bujq të ndrydhun e të shfrytuem : ai ishte beg malsije, e malsorët s’kanë bartun kurrë zgjedhë e çdo shpërdorimi shoqnuer i janë përgjigjun me pushkë. E katërta, familja e Zogollit s’lëvdohet, si shumë aristokratë të tjerë të Shqipnísë, me vezirë e guvernorë prej së parësh të tyne qi i kanë shërbyem perëndorëve otomanë, ndër disa rasa edhe kundra atdheut të tyne, e s’ka qênë zbutun prej qytetnísë orjentale të korruptueme. E pesta, vetë Ahmet begu, me gjithë qëndrimin e tij naltisht aristokratik, plot me dinjitet e mandej edhe me nji kryenaltí porsa të ndërpashme, kishte edhe mënyra mrekullisht demokratike e të dashuna sidomos me gjînd të stërvitun, sa me tërhjekun simpatín e kujdo qi të vinte në kontakt me tê. Shtëpija e tij në Burgajet të Matës qe bâmë në kohën e kryengritjes kundra Wiedit e Esadit nji strehë mirpritëse e shumë patriotve t’ikun prej terrorit të Haxhi Qamilit.

Kongres’i Lushnjes zgjodhi nji qeverí të re, ku Ahmet beg Zogolli qe ministër i mbrêndshëm, qi në Shqipní donte me thânë factotum i gjithë qeverísë. U vêndos qi aty e mbrapa, jo mâ Durrsi, por Tirana t’ishte kryeqytet i Shqipnísë. Italjanët nuk ndërhŷnë n’asnji mënyrë ndër punët e kongresit as ndër vêndimet e tij. Mbetën vrojtës pasivë me kuptimin e plotë të fjalës. Vetëm te ur’e Shijakut ndodhi nji incident i vogël qi do të kishte mûndun me u bâmë edhe fort i madh n’ato rrethana. Nji patrullë italjane nuk desh  t’i lênte me kaluem t’armatosun për Tiranë ministrin djalosh me njerzit e tij. Por ky u përgjegj me zâ autoritar : “Jam ministri i mbrêndshëm i Shqipnís indipendente e do të shkoj përpara me të mijt t’armatosun kështu si jemi. Ju përdorni armët qi keni në dorë në guxofshi !” edhe i dha kalit tutje, ndërsa roja italjane mbet shtângun pa zâ. Kongres’i Lushnjes kishte triumfuem. Posë qeverísë së verevërteshme, dmth. Kabineti ministruer, kongresi emnoi edhe nji Kshill të Naltë prej katër vetësh, dy beglerë gegë, nji ortodoks e nji katolik, si regjencë me prerogativa mbretnore ase si nji presidencë kolektive të nji republike : kishte mbetun e pashqueme në statutin embrijonal të hartuem. Nji kshill legjislativ me emën senat qe zgjedhun prej kongresit.

Ndërsa pushtetet e reja të vêndosuna në Tiranë po përpiqeshin me krijuem nji aparat administrativ e sigurimi të përmbrêndshëm dhe pa e pasë shtrîmë ende pushtetin efektiv veçse në nji pjesë të Vêndit, nji grusht fatal ngrêjti kryet e u duk kërcënueshëm prej kufîjvet të Jugosllavisë deri ke portat e kryeqytetit : esadizma. Esad Toptani, qysh nga okupimi austriak i Shqipnísë, ishte vêndosun në Paris, i njohun de facto për Kryetar Shteti në mërgim vetëm prej Francës për të favorizuem planet e Pashiqit për dam të Shqipnísë. Me Italínë ishte prishun fort shpejt në mërgim dhe krejt politikën e tij e kishte mbështetun mbi Serbët, të përkrahun prej diplomacisë frênge. Përndryshe, me t’u shprazun Shqipníja prej Austro – Hungarvet do të kishte mûndun me kthyem, dhe me të vështirë se do të kishte pasun nji Shtet shqiptar, por vetëm nji Shqipní si ajo qi caktonte traktati i fshehtë i Londrës në 1915. Tashti ai nisi me vepruem në Shqipní me anën e agjentëve të vet, tue pasun për bazë veprimi qytetin e Dibrës në zonën e Serbísë. Ky veprim kishte filluem qysh para kongresit të Lushnjes. Çeta të mëdhá u formuen në krahinën e Dibrës e nëpër fushat e Shqipnísë së mesme, së pari vetëm për propagandë disfatiste e për të shtuem prozelitët. Durrës, Kavajë, Shijak, Krujë e Tiranë, posë me gjithë krahinën e Dibrës virtualisht ishin bâmë esadiste. Matën e mbante jashtë vetëm influenca personale e Ahmet beg Zogollit. Elbasani mbahej ende disi mirë. Por sikur të përgatitej nji bazë, sado e ngushtë, për shêmbull prej Dibre deri në Krujë, për nji zbritje personale të “Pashës”, pa asnji dyshim gjêndja ishte e pjekun për nji pritje triumfale të tij prej Dibre në Lesh, prej Leshje në Vjosë e prej Vjose deri në Pogradec. Krejt ushtría italjane në Shqipní do t’a kishte lânë përtej Vjosës rêndin në Vlonë.

Ky ishte plani i Esad Toptanit e i prozelitve të tij në Shqipní, të cilin mjerisht, as nacionalistat shqiptarë të gjithë as pushtetet italjane në vênd s’kishin mbërrîmë me e kuptuem. Mâ zí, disa patriotë shqiptarë patën pasun miopinë politike e mizerjen morale deri me bâmë aleancë me esadistat kundra qeverísë së Durrsit. Kjo aleancë i prodhoi efektet e veta deri në Kongresin e Lushnjes me ato pasoja qi do t’i shohim tashti shpejt. Zbatimi i këtij plani u tentue. Nji ditë të dhetorit 1919, çetat esadiste i u rrasën mbrênda qytetit të Krujës nën komandën e nji Krutani, ish oficeri t’Esadit, dhe muerën në dorë administratën lokale pa pushkë të shtime. S’kishte atje asnji forcë qeveritare, posë nji numuri të kufizuem gjindarmësh vêndas, të cilët, në mos tjetër, vetëm për mos me u përgjakun me vêndas të tjerë nuk kundërvepruen. Por vetë populli i Krujës dijti me i dalë para me urtín e tij nji situate qi, si u tha, mûnd t’ishte bâmë tragjike. U mblodh ajk’e burrave të qytetit dhe arsyetoi e vêndosi : “Wilhelm Wiedin, në 1914, s’e pat thërritun Shqipníja për mbret, por e pat dërguem Evropa ; ai âsht ende gjallë, e ka edhe nji djalë ; prandêj, me u çuem sod na e me zgjedhun nji mbret tjetër, do t’ishte baraz si me u çuem kundra Evropës, gjâ qi Krujës s’i duket punë e urtë me bâmë për nji mbret a nji tjetër. Por na pohojmë të gjithë nji zânit se në qoftë qi Esad Pasha vjen si mbret me pëlqimin e Evropës, mirë se të vijë, e na do të gzohemi. Ndryshe jemi kundra çdo trazimi qi të bâhet për t’a sjellë këtu përdhunë e pa pëlqimin e Evropës.”

Këtë vêndim solemnuer, të gjithë krutanët, burrë për tym, e forcuen edhe me bé e e nënëshkruen  si besë të paprekshme të qytetit, tue formuem edhe nji komisjon gjashtë vetësh për të siguruem respektimin e tij. Mbasandaj ftuen edhe të pesëdhjetë katundet e distriktit për aderimin e tyne në këtë besë. Të gjithë aderuen me të njimêndat formalitetet qi u bânë prej qytetarvet, e “besa e Krujës”, siç qe pagzuem aso kohe, u bâ besa e gjithë distriktit të Krujës, e komisjon’i besës u bâ 12 vetësh tue ia shtuem edhe 5 të tjerë nga paríja e katundevet. Për t’a vorrosun definitivisht problemën esadiste, kruetanët kishin ndër mênd me e shtrîmë këtë besë edhe ndër distriktet fqîj, Tiranë, Shijak e Kavajë, ku esadizma kishte agjentat kryesorë të saj e mâ tepër prozelitë. Qeverij’e Durrsit do t’i epte besës së Krujës gjithë përkrahjen e saj zyrtare për këtë veprim paqsuer. Mirpo shumicës së nisjatorve të kongresit nuk ju prit, dhe e bânë tue u mbështetun kryesisht mbi fautorë ndikimtarë t’esadizmës pa pritun të kryemit e ksaj vepre. Dhe, siç e kemi cekun rrëshqitas diku mâ nalt, shi nji ky shkak i la nji pjesë të vogël patriotësh pasivë kundrejt asaj nisjative kombtare e disa tjerë i bâni kundërshtarë.

Esadistat qi kishin përkrahun Kongresin e Lushnjes pretenduen mâ vonë, me arsye ase jo, qi atyne u ishte premtuem se ajo qeverí qi do të dilte prej atij kongresi kishte për të thërritun në Shqipní për me sunduem të parin e tyne. E kur nji grishje e këtillë nuk ngjau dhe u pa se nuk do të ngjante kurrë, ata nisën nji shtrëngim t’armatosun. Forcat esadiste u varën prej Dibre tërposhtë e von’e zunë Prezën me qëllim qi të pritshin udhlidhjet ndërmjet Tiranës e krahinavet veriore ; ndërsa forca të tjera të rekrutueme në qarkun Durrës – Tiranë u përqëndruen nën komandën e Osman Balit mu te portat e kryeqytetit. Qevería gjîndet në mëshirë të këtyne forcave rebele pa asnji mûndsí me kundërvepruem me armë. Ahmet Zogu dron me thërritun forca personale prej Matje, se esadizma ka marrë mjaft gjânë edhe atje, aq sa Halit Lleshi i Dibrës e Tafë Kaziu i Murrës, para se me ramë në Jallí e nisën veprimin e tyne tue i vûmë zjarrin mû shtëpisë së ministrit në Burgajet pa u hŷmë gjêmb në kâmbë. Por pse vallë forcat esadiste s’mbësŷjshin me hŷmë në kryeqytet mbrênda e me marrë qeverínë në dorë, gjâ qi mûnd t’a bâjshin kur të dojshin, ndoshta me fort pak dâm ? Ata pa pikë dyshimi veprojshin mbas udhzimesh qi kishin prej Esadit vetë via Beligrad – Dibër. Esadi dronte ndoshta nji kundërveprim të fuqísë ushtarake italjane ? Mûndet. Por mâ tepër dronte ndoshta prestigjin moral të nji qeveríje të dalë prej nji kongresi kombtar, e prandej donte qi kjo vetë t’a thirrte. Ndërsa kjo mbë nji anë përpiqej me mbajtun me fjalë anmiqt tue i marrë me të mirë e tue u premtuem qi dëshira e tyne do të realizohej, por me urtí, për mos me provokuem Italinë qi ishte kundra Pashës ; e mb’anë tjetër bânte çmos për të forcuem veten, me aq sa mûndej, në kryeqytet e për të fituem përkrahjen e krahinave t’afërta qi, ndonse të pakënaquna, e dinte se ishin kundra Esadit, psh. Krujën. Mâ në fund, nji stratagjemë e Ahmet Zogut shërbeu si paliativë për t’i dhânë qeverísë edhe do kohë për me punuem pa drashun befasi. U proponoi forcavet anmike me shtimë plak vetë Esadin me anë të nji delegacioni mikst për t’u dëgjuem në Paris nga an’e të dy palëvet. Rebelët e gëlltitën këtë hap të praruem. E ndërsa zgjatën marrëveshjet për formimin e komisjonit e udhtim’i tij të shkuem e t’ardhun deri në Paris, i a bef në Tiranë prej Vjene ku gjîndej nji patriot i madh, trim e guximtar : Bajram Curri. E deri atëherë qevería kishte mbledhun në Tiranë tinzisht e pa zhurmë nji farë force sa me i mjaftuem guximit të Currit për t’i u vûmë mbë krye e me sulmuem forcat esadiste qi ishin tue pritun të qetë pleqnimin e të parit të tyne nga Parisi. Bajram Curri i fshiu këta mbrênda pak ditësh dhe arrestoi  nji tufë krenash esadista në zonën mâ t’infektueme : Tiranë,Kavajë e Shijak, deri në Prezë. Qeveríja e Tiranës pat shpëtuem për mrekulli me zgjuetinë e nji persone dhe guximin e nji tjetre : Ahmet Zogu e Bajram Curri.

“Populli Matës âsht shum’i mirë, i ndershëm e i ndëgjueshëm ; por s’e lânë të qetë paríja në grindjet e tyne me shoshoqin. Jam tue u përpjekun me e shpëtuem prej influencës së tyne.” Kështu i thoshte Ahmet beg Zogolli nji mikut të vet n’intimitet më 1914. Ndoshta pa të drejtë, por mikut nuk i u dukën fjalë n’erë këto, tue qênë edhe andatar historije, i u kujtue pa dashun Luigji XI. Motmot mâ vonë s’flitet vetëm për Maten, por për gjithë Shqipnínë. Të njâjtit mik i bie me ndëgjuem prej lalës, nji analfabet dinak qi e kishte pasun nën kujdes qysh së vogli : “Shqipnínë nuk mund t’a sundojë veçse njâni nga këta katër vetë : Ismail Kemali, Esad Pasha, Prengë Bibdoda e Ahmet begu. I pari âsht burrë i dijshëm, por s’ka jetuem kurrë në Shqipní e prandej s’e njeh popullin e as populli atê ; i dyti âsht tradhëtuer ; i treti tue qênë katolik, s’i përket me urdhnuem mbi nji popull qi 70% âsht mysliman e 20% ortodoks…”

S’ka asnji dyshim qi begu i Mates, pinjuell i nji familjeje feudale, ka pasun qysh në të ri të vet tendime qi e shtyjshin me e shtrîmë pushtetin e vet përtej kufîjvet qi kishte trashiguem, së pari tue hjekun çdo ndikim personal tjetër në distriktin e tij e mbrapa deri ku mûnd të mbërrînte me atë forcë, me cilësitë natyrore të tij, e me ndihmën e rrethanave politike të Vêndit. Të gjitha këto elemente i dhanë dorën shoshoqit për t’a qitun 26 vjetsh në skenën politike kombtare si nji farë “shpëtimtari”, si âsht thânë e shkruem për tê qysh në rasën e Kongresit të Lushnjes e përsritun edhe ndër rasa tjera mâ vonë. Miradija për këdo qi bân nji shërbim nga an’e atyne qi janë objekt i atij shërbimi âsht nji detyrë ; por zmadhimi i miradijes  pa përpjesí, e deri në lajkatime pa dinjitet, askund s’âsht mâ i dâmshëm se në politikë, si për kombin ashtu edhe për vetë personën së cilës i prodigohen. Tepër vështirë âsht me i njohun njeriu meritat e veta pa i zmadhuem, sado pak. E kur në këtë zmadhim i ndihmon edhe opinioni i të tjervet, ai vetë shkon edhe disa hapa mâ përtej. Prandej, nëse Ahmet begu e ndjeu veten sipër kolegëve të vet në kabinetin e Qeverís qi duel prej Kongresit të Lushnjes, në se qe i zoti me e çmuem gjêndjen e vërtetë të Vêndit e të masavet qi imponoheshin dhe me energjinë e tij vërshuese veproi në disa rasa mbë krye të vet pa humbun kohë me kshillin ministruer e me parlamentin, nuk ishte rasa me e paditun për diktator, sidomos prej anës s’atyne qi pak muej përpara e kishin ngritun në qiell me lavde, e me shkaktuem nji krizë pa vênd. Me gjithë këtë, kështu u bâ e Zogu mbeti jashtë qeverísë së re qi u formue.

Nën sundimin otoman vlonte nji patriotizëm gjenuine ndër zêmrat e intelektualvet shqiptarë, ata e dojshin Shqipnínë me të njimêndat ndîesí qi ngrohin zêmrën e nji biri për t’âmën. Qyshse po thom “ndër zêmrat e intelektualvet”, merret vesh vetiu se jam tue folë për nji patriotizëm jo vetëm të ndîeme, por edhe të kuptueme, t’arsyetueme ; e cila ka nisun të zhvillohet ndër bijt e shqipes jo mâ heret se nja nji të katërt shekulli para këtij të sodshmit përmjet shkrimit shqip. Në gojë të shqiptarit, emn’i kombsísë së vet ka qênë shqiptuem kurdoherë me nji farë krenije, siç e tregojnë do fraza kso doret : “Jam shqiptar !”, qi donte me thânë jam burrë me virtute të vjetra qi s’i ka kurrkush i tjetër kombi. “Mo, bre ashtu, se je shqiptar, a s’të vjen marre ?” kur flitte a bânte kush ndonji të pagjashme. Por kur nisi me u zhvillue ndër Shqiptarë të stërvitun ndërgjegja kombtare, kjo fjalë fitoi edhe nji kuptim të ri, mâ të ngushtë : Shqiptar u identifikue me patriot, gati si me dashun me ia mohuem kombsinë shqiptare atij qi s’mêndonte për nji Shqipní të lirë, e me kuptimin e patriotizmës shqiptare u krijue fjala shqiptarizëm. Shqiptarizma u bâ si nji farë masoníje, të gjithë ata qi e quejshin veten shqiptar me këtë kuptim të ri ishin vllazën, në çdo anë të botës qi të gjîndeshin, kishin të gjithë nji ideal të vetëm qi i shtrëngonte krah për krah e zêmër për zêmër.

Kjo ndjenjë, kjo vllazní zgjati deri ditën qi ideal’i përbashkët u sêndërtue, qi Shqipnía u bâ Shtet mbë vete, i lirë. Bashkë me këtê lenë shkaqe dasíje qi përpara s’ishin, patriotizma i a lëshoi vêndin politikës, me të gjitha veset e këqija qi kjo zgjon në çdo popull të papjekun ku s’ka nji fuqí institucionale qi t’i mbajë në frê. Mâ par’e mâ dalë lakmíj’e pushtetit. Nuk do të sjell përshêmbull Esad Toptanin qi s’ka qênë kurrë as intelektual, as patriot. Por tubë intelektualësh prej mâ së parës klasë e të njohun për patriotë të shquem, ata ç’i shtŷni me i dhânë shkëlqim nji fytyre nga mâ të zezat qi kishte pjellë toka shqiptare ? Kishte ndër ta nji intelektual revolucionar qi tânë jetën e kishte shkuem me propagandë kombtare, në luftë për shlirimin e atdheut e ndër mundime ; nji pinjuell të nji familjeje naltsisht patriotike e cila ka ndezun mija zêmrash shqiptare me flakën e dashunisë s’atdheut ; nji personalitet t’administratës otomane qi ka mbërrîmë në Shqipnín’ e lirë në kulmin e karrjerës politike ; nji intelektual qi krejt jetën e vet e ka shkuem përjashta në botën perëndimore e qi s’vênte kurrkênd përmbi vete për dituní e patriotizëm ; dhe mâ  në fund nji tjetër intelektual me nji oratorí demagogjike të prehtë.

[1] Dorëshkrim

[2] It. “për mâ të madhen Shqipní nën mbrojtjen e Italisë” (E.M.)

[3] Lat. : Prej kohëve të vjetra

Jo gjithmonë lajmet na vërtetojnë bindjen se Evropa dhe bota po përshkojnë një nga krizat më të këqija të dhjetëvjeçarëve të fundit. Ka edhe çaste kur njerëzit që kanë përgjegjësitë më të mëdha sillen me arsye dhe gjërat duket se shkojnë për së mbari.

Na kishin thënë se Kina po punonte për një plan ambicioz (Rruga e re e Mëndafshit) për të zotëruar ndërmarrjet tona e portet tanë. Por duket se në javët e fundit qeveria e Pekinit ka vendosur t’i pakësojë investimet jashtë shtetit (14 miliard dollarë në 2018) e t’i limojë shumë projektet për ndërtimin e infrastrukturave në Vendet në zhvillim. Duhet të shmangim faktin që Kina të bëhet shumë vërshuese. Por ajo i njeh më mirë se të tjerët caqet e fuqisë dhe të pasurisë së saj.

Ishim mësuar t’i quanim Vendet e Vishegradit (Republika Çeke, Polonia, Sllovakia, Hungaria) një “kundër-Evropë”, të rrezikëshme veçanërisht për tërheqjen që ushtron mbi qeverinë austriake dhe sovranistët italianë. Por zgjedhja në kryesinë e Sllovakisë të një zonje evropeiste dhe liberale, Suzana Caputova, tregon se jo e gjithë Evropa qëndër-lindore është mosbesuese. E dinim se gjigandët e informatikës kërkojnë të shmangen nga rregullat financiare t’Evropës, krijojnë parajsa fiskale në Vendet ku vendosen dhe përdorin privatësinë tonë si një të mirë tregtare. Por në Financial Times lexoj se Mark Zuckerberg, pronari i Facebook-ut, e njeh rëndësinë e rregullave. Në një bisedë të fundit ka pranuar se ka lëndë në rrjet – sfera vetiake, përmbajtja e fushatave zgjedhore dhe ruajtja e të dhënave – në të cilët rregullat publike janë të domosdoshme.

Kishim frikë se Rexhep Taip Erdogan, mbas grushtit të Shtetit të dështuar të korrikut 2016, po zbërthente copë mbas cope Turqinë demokratike dhe laike që kish krijuar Mustafa Qemal Ataturku mbas fundit të sulltanatit. Nuk besoj se ka hequr dorë nga projekti autoritar dhe kam përshtypjen që mund të besojë ende mbi miratimin e Turqisë anadolliane, në të cilën një shoqëri e kushtuar Islamit i është mirënjohëse për rritjen ekonomike të viteve të shkuara. Por humbja e dy qyteteve më të mëdha të Vendit (Ankara dhe Stambolli) tregon se trashëgimia e reformuesit të madh nuk ka humbur krejtësisht.

Gjatë fushatës për kryesinë e Brazilit Jair Bolsonaro nuk ka fshehur mallin e tij për regjimin ushtarak: një njëzetvjeçar i filluar më 1964 në të cilin gjeneralët dhe admiralët lejonin qënien e një të vetme partie e qeverisnin me polici të vrazhda shtypëse (“gorillat”). Por një veteran i asaj periudhe, gjenerali Ernest Geisel, ka thënë ditët e shkuara se ishin kohë të tjera e se ushtarakët shërbejnë për të bërë luftën, nëse është e nevojshme, e jo të qeverisin Vendin. Jo gjithshka po shkon shtrembër. Kishte të drejtë një politikan i moshuar kur tha: “Bota nuk shkon as djathtas dhe as majtas, vjen rrotull”.

Corriere della sera                           E përktheu Eugjen Merlika

            Shënim i përkthyesit

            Më tërhoqi vërejtjen ky shkrim optimist në morinë e atyre të zymtë që mbushin çdo ditë gazetat e kohës që po kalojmë, si pasojë e ndryshimeve, herë herë të vrullshme të botës sonë. Barazpesha që priren të lëkunden, koncepte të politikës ndërkombëtare, me të cilët jemi rritur e po plakemi, të kthyera në tabu mendore që rrezikojnë zbehjen, dalje në skenë e “teorive” për ndryshueshmërinë pa kritere logjike të gjithshkaje njerëzimi ka sendërtuar deri tani, sulme pa parim të vlerave tradicionale shumë shekullore, krijojnë një çoroditje në shumicën e publikut.

            Publiçisti i njohur, ish ambasadori italian në BRSS në vitet tetëdhjetë, me stilin e tij të thukët merr në shqyrtim pesë shfaqje të ndryshme të politikës ndërkombëtare, duke i parë ato në kahun e tyre pozitiv e shpresëdhënës. Besoj se edhe politika, aq e përfolur shqiptare, mund të gjejë në këtë shkrim motive përsijatjeje e përvoje të vlefshme për t’u mbajtur parasysh në veprimtarinë e saj aq të diskutueshme sa i takon vlerave, parimeve e metodave të punës.

            Dy prej këtyre ngjarjeve mund të paraqesin një interes për problematikat e jetës sonë politike: zgjedhja e Suzana Kaputovës në krye të shtetit sllovak dhe zgjedhjet e fundit vendore në Turqi me përfundimet e tyre në Ankara dhe Stamboll. Besoj se ka mjaft çfarë të mësohet prej tyre.

Por afshet politike në jetën e Shtetit shqiptar shpërthyen mâ së forti me Kongresin e Lushnjes. Disa intelektualë, dalë nga shkolla revolucionare e Turqve të rinj, oficera e civila, patën formuem nji komitet të fshehtë me emnin Krahu Kombtar. Qênë këta qi luejtën rolin mâ kryesorin për t’a shtrîmë pakënaqësinë në vênd kundra qeverísë së Durrsit, jo vetëm tue shpërndamë me qëllim lajmet e këqija mbi fatin e Shqipnísë, por edhe tue zmadhuem këto lajme ; qênë këta qi e shpejtuen mbledhjen e kongresit para se të kryhej veprimi i nisun në Krujë për eliminimin e influencës esadiste në Shqipní të mesme ; qênë ata qi e mbuellën mâ së forti pakënaqësinë nëpër gjithë shtresat e popullit shqiptar, në bashkpunim edhe me esadistët, kundra Qeverísë së Durrsit, tue e paditun këtê për vegël pasive t’imperializmës italjane e për shkaktare të gjithë të zezavet qi po i kërcnoheshin atdheut së jashtmi ; qênë ata qi e shpejtuen mbledhjen e Kongresit të Lushnjes tue shoqnuem n’atë vepër kombtare deri agjentat mâ aktivë e mâ të rrezikshëm të nji tradhtori si Esadi ; qênë ata qi e vûnë e e përkrahën në kongres kandidaturën për kryeministër të nji funksionari turk, të cilit, ndonse shqiptar i ndershëm, kurrë s’i kishte ramë ndër mênd për Shqipnínë deri ditën qi qevería turke s’pat mâ nevojë për tê ; qênë po ata qi e bânë begun e ri të Matës përnjiherë, si ministër të mbrêndshëm, factotum të fatit të Shqipnísë në nji ças krize kombtare dhe u bânë vetë për katër vjet rresht shkallë të të hypunit të tij deri atje ku ai s’kishte mâ nevojë për ta e ata s’patën mâ fuqí me e zbritun, as me e ndaluem të mbërrîmët e tij në kikël të pushtetit. Por deri atëherë, deri ditën qi Ahmet Zogu bâhet “Zog i I, mbret i Shqiptarvet” gjithë jeta politike shqiptare nuk âsht tjetër veç se nji skenë tragjikomike ku shumë shtatpulqerë intelektualë rreken e gulshojnë për të rrëzuem nji vigan gjysintelektual, prej pjedestalit ku e kishin ngritun vetë.

Mbas Sulejman Delvinës, e formoi qeverinë Iljaz beg Vrioni, i cili shpalli zgjedhjet e përgjithëshme për të parin parlament shqiptar në bazë të nji ligji ad hoc.[1] Ahmet Zogu duel deputet i Matës. Njerzit e komitetit të fshehtë Krahu Kombtar u bânë promotorë të themelimit të nji partije qi e pagzuen “popullore” e, me gjithë këtë titull të madh, qi tregonte nji tendencë reformash për popullin e vobektë në kurriz të klasës së beglervet e tue harruem qi pak muej parandej Ahmet beg Zogun e kishin hjekun prej qeveríje edhe për qëllime diktatorjale, e futën edhe këtê si antar të mirpritun në partín e tyne, jo vetëm, por edhe në komitetin e fshehtë, qi ishte motorri i padukshëm i çdo veprimi të partisë. Sa për Zogun vetë, edhe këtij kjo pozitë i binte për shtat mâ së miri. Partija Popullore përfshînte mâ tepër Jugorë, të cilët patriotizmës e kulturës së tyne i shtojshin edhe nji ambicje pa frê, e për t’a realizuem këtê kishin nevojë me u mbështetun mbë nji Gegë gjithaqë ambicioz e të fortë : kjo ka qênë e vetmja arsye për të cilën i kishin shtrîmë dorën begut matjan qysh në Kongresin e Lushnjes. Por edhe ky qysh atëherë e kishte kuptuem se pa nji mbështetje të shëndoshë mbi opinionin e Jugës do t’a kishte të vështirë me i realizuem planet personale të tija, sikur s’pat mûndun as Esad Toptani qi kishte nji pozitë mâ të fortë se ai. Âsht e vërtetë se kundra Zogut kurrkush nuk mûnd të gjênte ç’me thânë nga pikpamja patriotike në jetën e tij të deriatëhershme, por ishte ende i ri e shêmbulli i Toptanit i epte të drejtë ndokujt së paku me dyshuem për t’ardhmen. Mbasandej në Gegní kishte kundra edhe influenca personale e krahinore qi në Toskní s’ekzistojshin. Këtje, mâ tepër se influenca personale bânte punë demagogjia politike. E qe tashti Zogu beg demokrat par excellence,[2] shtyllë e partisë popullore, shtyllë e reformavet shoqnore me plot dëshmitarë ultrademokratë jugorë. Deri Fan S. Noli, apostull i kishës ortodokse autoqefale e prînjës i kolonisë shqiptare n’Amerikë âsht po atje. E nëse për popull e reforma shoqnore diç u bâ njimênd dikur në Shqipní, nuk qênë ata qi i trumbetuen realizatorët nuk qe as Zogu demokrat e populluer, por vetëm Zogu mbret. Ky âsht fakti historik.

Nji tjetër partí politike u formue, mbas popullores, në gjî të të parit parlament shqiptar, e cila u quejt “përparimtare”. E përbâjshin elementët mâ konservatorë t’atij parlamenti, megjithë qi emnin e kishte përparimtare ; deputetë të provincave të Dibrës, Elbasanit, Beratit e Durrsit me beglerët e tyne në krye. Burra të stërvitun ndër shkolla të nalta, këtu kishte shumë mâ pak se në partínë popullore. Asnji temperament revolucionar a njeri qi t’a ketë pasë qitun ndonji herë shorti me u përziem në ndonji lëvizje revolucionare të Vêndit. Kishte për lider begun mâ pasanikun e Shqipnís, Shefqet Vërlacin, e për luminar Mehdi Frashërin. Vinte ma në fund, “grupi Shkodrës e i Bunje”, 10 deputetë të qarkut të Shkodrës dhe nji i distriktit Bunjaj. Këta mbetën si grup indipendent pa marrë pjesë as në njânën as në tjetrën partí. Kishte ndër ta intelektualë si kryepoetin kombtar Atë Gjergj Fishtën, priftin dijetar, gjuhtar e letrar, Ndre Mjedën, Luigj Gurakuqin e Mustafa Krujën.

Ishte kjo nji dasí absolutisht anormale dhe e bazueme mbi konsiderata mâ tepër – për mos me thânë vetëm – personale e metodash se programore. Antarët e grupit të Shkodrës gjithça i afronte mâ tepër kah partíja popullore se kah përparimtarja, dhe ka shumë gjasë qi do t’ishin bashkuem me tê sikur mos të kishin qênë këto pengime : 1) Ata e dijshin se ajo partí drejtohej e frymzohej prej nji komiteti të fshehtë revolucionar e madje dhe terrorist, e kjo gjâ konsiderohej prej tyne antidemokratike, antiqytetnore, antifetare e antikombtare ; 2) Ahmet Zogun e njihshin shumë mâ mirë se bashkpuntorët e tij e i a drojshin ambicjet e pamasa qi kishte, të cilat s’i çmojshin të përpjesueme me stërvitjen intelektuale të tij. Partija Popullore i ftoi me kâmbëngulje e mâ se nji herë qi të merrshin pjesë në tê, sidomos personalisht Gurakuqin e Krujën. Nuk deshën e sod, në dritën e 25 vjet ndodhive të kalueme, mêndja dhe zêmra e nji shqiptari të kulluet nuk mûnden mos me ua zânë për faj. Por mbasandej, ky faj u bâ mâ i rândë për ta, kur në nji ças idhnimi të drejtë kundrejt nji qëndrimi të padênjë të partisë popullore në nji çâshtje kombtare, me insistencën e Bajram Currit e të Hasan Prishtinës, të dy Kosovarë, u bashkuen njâjze me partinë përparimtare, ku ata shpirtnisht e intelektualisht ishin krejt në shtëpí të huej. Sado i drejtë të ketë qênë shkaku ndîesuer i idhnimit të tyne, si politikanë duhej të kishin pasun durim e të kishin mbyllun nji sŷ.

Nji tentativë bujare bâhet prej anës së nji grupi të vogël patriotësh në vjeshtën e 1921-shit për nji besë politike ndërmjet dý partivet, mbrênda e jashtë parlamentit, deri ditën qi të merrshin fund të gjitha problemet ndërkombtare të Shqipnisë. Dhe po të realizohej nji besë e këtillë, do të zgjidhej nji qeverí koalicioni prej personalitetevet mâ t’aftëve qi do t’u gjîndshin ndër të dyja partitë e, po t’ishte e mûndun, pa marrë parasŷsh partí aspak. Ky mêndim leu në shtëpí të Qazim Koculit në Vlonë ndërmjet të zotit të shtëpisë, Avni Rustemit e Mustafa Krujës, me rasën e të parit kryevjetuer të shlirimit të Vlonës prej okupatës italjane. U vêndos qi kjo iniciativë t’u lêhej në dorë dy personave, për patriotizëm të naltë e asnjânsínë politike të tyne askush nuk duhej të dyshonte : Bajram Curri e Avni Rustemi. Dhe kështu u bâ. Në parim dy ndërmjetsit nuk gjetën kundërshtime të forta. U shpall nji bashkim kombtar me emnin “Bashkimi i Shênjtë”. Por kur erdhi puna te formimi i qeverisë së këtij Bashkimi të Shênjtë, partía popullore nisi me vûmë veto kundra personash të partisë tjetër qi s’i pëlqejshin, e me të njâjtat armë i u përgjigj edhe përparimtarja tue përjashtuem persona të popullores. Duel kështu, jo mâ e afta, por mâ e dobta qeverí qi mûnd të kishte Shqipníja. Ministritë u danë baraz ndërmjet dy partivet. Por kryeministër u bâ Pandelí Evangjeli, nji populluer, e dy ministritë ma të rândsishmet, ajo e punvet të mbrêndshme dhe ajo e luftës ranë ndër duer dy oficerësh të Krahut Kombtar, qi aso kohe quhej unji “Klika”. Partija Përparimtare, për mos me prishun Bashkimin e Shênjtë nuk bâni zâ në fillim. Por nji ditë prej ditësh, kur nën shtrëngimin e Lidhjes së Kombevet, trupat serbe po tërhiqeshin nga zonat veriore të Shqipnísë qi kishin okupuem gjatë luftës e mbajtun deri atëherë, qevería emnon pa pikë nevoje e pa dekret të Kshillit të Naltë Ahmet Zogun si komandar të përgjithshëm për me marrë në dorzim ato zona, në vênd qi me dërgue atje administratorë civila. Ministrat e partisë përparimtare e quejtën këtë gjest të kolegve të tyne si nji manovër për t’a vûmë Zogun në gjêndje me mbledhun trupa civile ndër malsina e me to me pushtuem qeverínë. E mbasi protestimet e tyne s’u muerën para sŷsh e Zogu u nis me nji fuqí ushtarake të rregullt për malsí, ata i dhnë dorhekjen Kshillit të Naltë. Parlamenti gjîndej i shpërndâmë. Prandej, normalisht Kshillit të Naltë i përkiste me dekretuem menjiherë mbledhjen e tij. Por s’e bâni këtê, se edhe ai besonte, si përparimtarët, në nji komplot të “klikës” për nji diktaturë me Zogun në krye. Kshill’i Naltë proçedoi në tjetër mënyrë : nji mendimi i nji grupi deputetësh përparimtarë qi ndodheshin në kryeqytet, emnoi nji qeverí extraparlamentare nën kryesín’e Qazim Koculit dhe në këtë mënyrë, baza e qeverisë së koalicionit bipartiak qe zhdukun e kryeministri duhej t’epte dorhjekjen e kabinetit mbarë. Por ai këtë nuk e bâni, as nuk kërkoi prej Kshillit të Naltë nji dekret për mbledhjen e parlamentit qi ndodhej i shpërndâmë, por desh të qeverisë me zâvendësa në vênd të ministrave dorhjekës deri qi kabineti të plotsohej me ministra të rij. Kshill’i Naltë bashkohej me ministrat përparimtarë dorhjekës në dyshimet qi kishin për nji tentativë diktature të “klikës” me Zogun në krye e qëndrim’i kryeministrit populluer me dy ministrat “klikarë” në dikasterin e punve të mbrêndshme dhe n’atê të luftës i a forconte edhe mâ fort ato dyshime. Prandej desh t’i bjerë punës për shkurt : emnoi nji qeverí të re ekstraparlamentare nën kryesín’e Fatosit të Vlonës, Qazim Koculit, qi pat komanduem ushtrinë vullnetare në luftën kundra Italjanvet për shlirimin e atij qyteti. Por as prestigj’i këtij patrioti të madh, as arsyet e Kshillit të Naltë nuk vleftën përpara vendimtarisë së Klikës. Kjo kishte në dorë gjithë aparatin ushtarak, policuer e burokratik. Pa pasun énde kohë me vûmë dorë në punë qeveríj’e re, Shqipnía mbarë u gënjye me telegrama false se në kryeqytet kishte ndodhun nji “Coup d’Ètat” kundra qeverísë legale prej Kshillit të Naltë, të përkrahun prej forcash civile e me bashkëpunimin e disa deputetve reaksionarë. Qazim Koculit i mbërrînë telegrama si breshni prej Juget qi e shtrënguen me dhânë dorhekjen në krye të 24 orëve e me u nisun për Vlonë. Kshill’i Naltë, tue e kujtuem veten në rrugë të drejtë nuk u ligshtue. Formoi nji qeverí tjetër, gati me të njâjtat persona nën kryesinë e Hasan Prishtinës. Ksi shteku, Klika përdori aparatin burokratik, të gjithë nëpunsat e shtetit në kryeqytet bânë grevë, asnji nuk duel në zyrë, përkundrazi duelën tue bâmë demostrata rrugëve të Tiranës. Kështu edhe qeveríj’e Hasan Prishtines falimentoi. Mbas katër ditsh, Kshill’ i Naltë formoi nji qeveri të përkohshme nën kryesín e Idhomene Kosturit me sekretarët e përgjithshëm si zvêndës ministrash, tue pritun qi të kryhej fati i vet e i vêndit siç ishte thânë. Duhet shënuem këtu se ky “coup d’Ètat” i çuditshëm nuk bâni asnji viktimë, s’u prek kurrkush as me gjeth trândafili, gjâ qi – as âsht nevoja me e thânë – tregon se Kshill’i Naltë besonte plotsisht se ishte në rrugë të drejtë, në rrugë legale e s’kishte ndër mênd as nevojë për veprime përdhunore.

Ahmet Zogu, i lajmëruem hollsisht mbi punët e Tiranës, i a befti atje me nji fuqi siç thojshin atëherë, nja katërmijë vetësh, e shumta civila bashkë me kontigjentin ushtarak qi kishte pasë marrë me vete. Zbret në zyrën e komandës së përgjithëshme të gjindarmërisë dhe nis menjiherë me dhânë urdhna si komandar i përgjithshëm i fuqive t’armatosuna të Shqipnísë. Mblidhet parlamenti e formohet nji qeverí nën kryesín e Xhaferr Ypit, ku vetë Zogu, si në Lushnje, e sheh me udhë qi të kënaqet vetëm me ministrinë e mbrêndshme. Ishte zot absolut i situatës : qeverí a Kshill’i Naltë s’mûnd të bâjnë tjetër, s’mûnd të dekretojnë tjetër veçse ç’i pëlqen atij. Klika âsht e kënaqun, partía popullore âsht e kënaqun, qeverínë tash e kanë krejt të vetën, nemose kështu u duket atyne e me këtë fytyrë paraqiten. Mbas pak kohe edhe Kshill’i Naltë ndërrohet, por …. nuk proçedohet gjyqsisht kundra tij për “coup d’Ètat”-në qi kishtë bâmë. Por parlamenti formon nji komisjon hetues kundra deputetve qi kishin bashkpunuem n’atë rasë me Kshillin e Naltë. Këta, tue e pamë rrezikun, lânë parlament e kryeqytet e largohen nëpër vêndet e tyne a gjetí. Parlamenti u a hjek mandatin e forca policore merr urdhën me i arrestuem. Por nuk i gjên sa hap e mbyll sŷtë. Âsht fillim’ i vjetës 1922.
Shkojnë nja tre muej kështu. Dukej sikur gjêndja kishte râmë fashë. Nji lajm bredh gojë mbë gojë me zâ t’ulët në kshill : Bajram Curri, Elez Isufi e Halid Lleshi qênkan mblêdhun në kuvênd, dikû ndër malet e Gegnís. Ahmet Zogun asnji prej sish nuk e don. Ergo [3] … ai kuvênd u duket atyne qi e marrin vesht sikur diç do të ndodhte së shpejti. Dhe ashtu gjau njimênd. Ata tre krênë të malevet paskan pasë damë me mësŷmë Tiranën mbë tre drejtime për me mbërrîmë atje nji ditë të caktueme të marsit. Por Ahmet Zogu nuk flên. Merr masat e tij deri larg. Fuqíj’e Halid Lleshit shpartallohet para se të kishte bâmë shumë rrugë prej Dibre e ajo e Bajram Currit te Vau i Dênjës. Por Elez Isufit s’i kishte qênë bâmë befti fare : ky mbërrîn si rrufé me nja katërqind në malsí të Krujës dhe niset me ta fill për Tiranë, për me mbërrîmë atje ditën e caktueme, pa dijtun se beslidhunit e vet ishin mûndun.

Nji bataljon qeveritar ndeshet me kundërshtarët e rreptë Dardhânë e Qidhnakë te do suka në të djathtën e Tërkuzës, mbrênda nji të katërt ore shpartallohet e ikën, tue lânë dekun në fushë të nderit edhe komandantin e vet, Meleq Frashërin, nji oficer trim qi kish qênë plaguem edhe në projën e Durrsit në kohën e Wiedit. Forcat rebele hŷnë atë mbrâmje natën në nji lagje të Tiranës, e atje u ndalën. Krejt kabineti kishte qênë nisun për Elbasan, tue lânë në kryeqytet ministrin e ri, trim e energjik të punve të mbrêndshme, malsorin qi dinte me luftuem me malsorë dhe me ato pak dërmí forcash qi i kishin tepruem, i sigurtë se ato mûnd t’i shtonte, mjaft qi të mujte me qëndruem edhe 24 orë të vetme. Ai e dinte për mâ tepër, se malsorët e Dibrës ishte e para herë qi po bîeshin në nji betejë qyteti me anmiq të fshehun ndër barrikada e ndër shtëpija, deri ndër maje minaresh, siç kishte dijtun vetë me i shpërdâmë forcat e paka qi kishte nën urdhën. E dinte qi ata, kur t’u kërsitte pushka para e mbrapa, në të djathtë e në të mângjët, do të hutoheshin e do të vriteshin po, mû si luâjt, por përpara nuk mûnd të shkojshin. E, në rasën mâ të keqen, ishte i ri e po t’u bânte me ikun, kâmbë e me pushkë në dorë, shtigje për me çamë shëndosh dikah ishte i sigurtë se do të gjênte.

Por Ahmet Zogut s’i u desh me ikun, sepse me armët vrastare e me armët dhelatare, me mjeshtrín’ e tij të freskët në përdorimin e të dy palëvet ai dijti me ngadhnjyem. Ministri fuqiplotë i Britanisë së Madhe Ayres-i, nji levantin qi e flitte turqishten edhe mâ mirë ndoshta se Zogu, vrapoi herët n’e nesret në Tiranë. Dragoman’i tij vot e e pau Elez Isufin e i bâni të falat e ministrit të vet. I tha se Mr. Ayresi kishte ardhun nergut nga Durrsi për me hŷmë ndërmjet e me shikuem nëse Elez aga kishte ndonji ankim të drejtë prej qeverís, se këto turbullime s’ishin të mira për Shqipnín. Po të donte Elez aga me e pamë ministrin anglez, ky ishte gati me e pritun në praní të ministrit të mbrêndshëm të Shqipnís, ku ai mund të vente lirisht, pa kurrfarë frike, në besë të mbretit t’Anglisë. Vot Elez aga në ministrí të mbrêndshme, se bes’e Gjergjit V s’ishte për t’u përbuzun e atje gjet, siç i qe thânë të dy ministrat bashkë. Parashtroi ankimet e veta lirisht, të cilat i kishin bâmë me marrë gjithë atë rrugë qysh prej maleve të Dibrës. Njerzit e tij i kishin bâmë Shtetit shërbim n’ato kohna si ushtarë civila për rojën e Vêndit kundra Serbvet për disa muej, e këtë shí me urdhnin e ministrit të mbrêndshëm Ahmet begut (Elez aga s’ishte mësuem ende me thânë Zogu). Ata lypshin të drejtat e veta, ishin gjînd të vorfën e s’kishin mâ durim me pritun. E qe sepse tash gjîndej në Tiranë me gjithë ta ; por qevería u kishte nxjerrë para ushtrí e i kishte pritun me pushkë e i vinte fort keq qi ishin vramë në të dý anët sa gjînd kot e për lavd të Zotit. Me gjithë këtê ai ishte gati me kthyem dalë kah kishte ardhun po t’i paguheshin rrogat qi i detyrohej qevería shqiptare e qi kapshin tridhetë mijë napoljona ar tingëllues. Ahmet Zogu i pranonte arsyet e Elez Isufit e i shoqnohej këtij për keqardhjen e mosmarrëveshtjes qi kishte shkaktuem do të vramë e të plaguem, por ç’ishte bâmë s’kishte si me u zhbâmë. Sa për çâshtjen konkrete të tridhetëmijë napolonavet, ministri mbrêndshëm rezervohej me e shqyrtuem mbrênda 24 orësh, se shifra i dukej pak si tepër e naltë. U dá nji orok i dytë për të nesërmen për t’i dhânë fund gjithsej ksaj llogaríe. Deri atëherë të dý anët do t’u epshin urdhna të vetëvet për mos me u gërgamë e me ndêjtun andêj e këndêj nëpër llogoret e tyne pa shtîmë pushkë as kot. Ato 24 orë, Elez aga sigurisht do t’i ketë kaluem tue i xixëlluem gjith’ai ar para sŷvet tue vramë mênden se sa përqind vallë do t’i zbritte Zogu, se mâ, tashti qi kishte hŷmë ndërmjet përfaqsues’i mbretit t’Anglísë, për tjetër nuk dronte. Ne nesre në të njâjtën orë, Zogu kishte bâmë gati jo tridhetë, por njizet mijë napoljona, e para se me i a dorzuem Elez agës qeshet me tê : “Elez aga, sa mushka ke prûmë për paret ?” “Mushka kam mjaft, Ahmet beg” i përgjigjet Elezi, “por po më vjen keq qi s’të kërkova pak mâ tepër se më bân haku !” Me këto fjalë, Elez aga desh me i dalë para skontës qi do t’i bâhej padyshim. Por këtu âsht shi vênd për me përdorë fjalën e popullit, s’i bâni pare. “Haku, Elez aga, nuk të bân mâ tepër se njizet mijë ; por sa kohë qi të jemi miq un e ti, Zoti ka me e bâmë gjithmonë mirë” i a ngalli malsori malsorit e ky, i zgjuet sa s’bâhet mâ, e muer vesht mâ së miri dhe s’mungoi me i a vërtetuem.
Kështu mbaroi dhe incident’i Elez Isufit, edhe ky vetëm me guximin e zgjuetín’ e Ahmet Zogut. Kâng’ e “shpëtimtarit” qi pat nisun të pëshpritet qysh mbas Kongresit të Lushnjes vetëm me lajka, mbas “coup d’Ètat”-së u bâ vjershë e zû me u deklamuem e mbas incidentit t’Elez Isufit u bâ gati nji hŷmn triumfal. Klikarët e këndojshin përfaqe tue hângër veten përmbrênda nga smira. Patën kujtuem intelektualët e klikës e miqt e tyne në partinë popullore se me atë gjysintelektual malsuer do të mûjshin me ngînjun gjith’ambicjet e tyne edhe me luejtun si maca me miun me tê. Mbas Lushnjes e rrëzuen prej qeverijet për t’i dhânë nji mësim, me mênden e ngushtë të tyne deshën t’a bâjnë me kuptuem se e kishin në dorë me e ngritun e me e ulun, me e ulun e me e ngritun kur të dojshin ata ! Zogu e kuptoi mësimin mâ së miri, dhe muer masat e tij në nji mënyrë aq mjeshtrore, sa gjithë ditunitë e zgjuetitë e kokave të tyne bashkë, prej Eshref Frashërit e te dr. Syrja Pojani e prej Fan Nolit e te Banush Hamdiu – për me përmêndun vetëm ekstremet e klikës e të partís popullore – s’qênë të zotnit me i a marrë vesh. E muerën vesh kur ai s’kishte nevojë me u a fshehun mâ, e qe tepër vonë për ta.

Ishte krejt punë absurde, madje qesharake mâ qi Zogu të rrinte nën nji kryeministër tjetër. Deri ata qi për nji kohë u gënjyen e për nji kohë tjetër deshën të gënjejnë veten se Zogu nuk ishte vetëm nji shoq i imponuem prej rrethanash, nji shoq i detyruem me ecun mbas direktivave të Klikës e mâ vonë të partís, deri ata e panë se nji komedí e tillë nuk shkonte mâ, e prandej, bon gré mal gré,[4] e shpallën e e bartën kryeministër.Gjithë dikasteret e tjera u zûnë prej tyne, dhe kjo ishte nji gjâ e natyrshme. Posë njiu, veç, qi s’prekej, qi ishte feud i Zogut vetë : dikasteri i punve të mbrêndshme.

Tashti Shqipnía ishte skânj mbë skânj në qetsí të plotë : kufîjt ishin caktuem krejt e s’kishte asnji kâmbë ushtari të huej në tokë të vet. Kundërshtarët e Zogut, ata qi s’kishin qênë asnjiherë partizanë të tij, ishin bâmë miza kualsh, dikush dalë jashtë, dikush shtruem e dikush ramë mbë bark e mbŷllun gojën. Parlamenti ishte ende ai i vjetri, i 1920-ës. Në vênd t’atyne deputetve qi qenë rrëzuem prej mandatit të tyne për shkak të “coup d’Ètat”-së ishin… zgjêdhun të tjerë, ata kandidatë qi kishte paraqitun e dashtun vetë qevería. Por kishte ardhun koha mâ qi Shqipnía të vêndoste statutin e vet nëpër nji Kuvênd Kushtetues. Prandêj, parlamentit të vjetër i ipej fund për me filluem kompeticjonin për zgjedhjet e Kuvêndit. Si partí s’ka tjetër mâ posë popullores. Përparimtarja kishte mbaruem qysh mbas “coup d’Ètat”-së. Por në Shqipní aso kohe kishin peshë mâ tepër personat se partitë e programet. Me gjithë këtê, partía popullore kishte nji disiplinë ë nji mjeshtrí propagande relativisht të fortë e prandêj mjaft shpresë me fituem shumicën në Jugë e me prestigjin e Zogut nji pjesë të mirë në Verí. Mirpo tashmâ, në të vërtetë, Zog e partí ishin bâmë dy gjâna, e partíja donte të kishte nji shumicë qi t’i ndëgjonte asaj e jo Zogut. E këtê e qitën për fushë tue kërkue prej leader-it[5] të fortë të tyne me i a lëshuem përkohsisht ministrín e mbrêndshme ndonji shoqi tjetër. Zogu ishte kryekëput i sigurtë për prestigjin qi tashmâ mbas kaqë suksesesh e karrjere të shkëlqyeshme, kishte fituem ndër turmat ku mâ shumë e ku mâ pak në Shqipní. Prandêj mûndi me u tregue burrë me “shokët e partisë”. Por menjiherë desh me u dhânë edhe provën qi mûnd t’a kapërcente edhe partín : i lëshoi popullit nji proklamë personale, tue i lypun votat për kandidatët e tij. Alea jacta est ![6] Si për magjí u zhdukën të gjitha devilet e huashme e komedít’ e deratëhershme ndërmjet njeriut qi s’kishte stofë me ndëgjuem urdhna veçse deri ditën qi të kishte ardhun koha me kaptuem Rubikonin e intelektualët qi e kishin blemë, jo për nji malsuer qi kishte lêmë sundues, por për nji “malok” – siç e quejshin me zâ t’ulët ndër vete – me u bâmë mashë e ambicjeve të tyne. Zgjedhjet mbaruen me fitimin e Zogut e me nji fillim të vleravet e t’idevet politike në Shqipní. Partía popullore u dá dysh, mâ mirë me thânë u zhduk. E për fat të mirë të Shqipnís u zhduk edhe Klika. Dhe, gjâ shumë kuptimtare, kryetar’i saj Eshref Frashëri me shokët mâ të lidhun me tê mbetën besnikë të Zogut. Shumkush e ka komentuem këtë fakt tue thânë se Zogu ka qênë aq thellë në dijení të disa sekreteve të tyne qi s’kishin si t’u dajshin prej tij. Por mâ fort âsht për t’u mênduem se ata e kishin kuptuem qi tashmâ s’u kishte mbetun asnji kredit në Shqipní e prandêj u a donte interesi me i u mbështetun atij qi i kishte aksionet mâ nalt se të gjithë. Popullorët e tjerë me Fan Nolin mbë krye, të bashkuem edhe me deputetët e Shkodrës Luigj Gurakuqin më krye, formuan opozitën parlamentare, e kështu me emnin Opozitë vepruen deri sa zgjati kuvêndi kushtetues. Ishte vjeta 1923.

Duhet shënuem këtu, e theksuem në mënyrë krejt të posaçme qi kurrë s’ka pasun Shqipnía, në gjithë jetën indipendente të saj deri në 1939, nji Kuvênd Kombtar të zgjedhun me nji lirí aq të plotë, pa as mâ të voglën ndërhymje nga ana e pushteteve qeveritare, sa këtë kuvênd kushtetues, shprehje gjenuine e direkte e vullnetit të popullit. Dhe ky fakt ka rrjedhun thjesht prej grindjes e mosbesimit të kundrejtshoshojnë ndërmjet Zogut e partís popullore qi së bashku ishin në fuqí, të cilët vetëm mbi bazën e lirís mûndën me u marrë vesh për këto zgjedhje : partía dronte leader-in e saj se mos përdorte aparatin administrativ për dobí të vet personale e i hoq, për deri në mbarim të zgjedhjeve, ministrín e mbrêndshme. Ky, si kryeministër, ushtroi mbi atê ministrí mâ të madhin kontroll qi mos t’a përdorte at’aparat për dobí të partís, të cilën ai s’e konsideronte mâ të vetën. Në këtê gjêndje mûndën edhe kundërshtarët e Zogut a të partísë popullore me votuem lirisht. Kështu, liríj’e zgjedhjeve qe e përgjithshme. E këndêj del vetvetiu sheshit qi shumica zogiste e këtij kuvêndi ka qênë absolutisht legale. Ka qênë quejtun prej Opozitës e kundërshtarvet përgjithsisht “shumic’e gishtit”, sepse në çdo veprim nuk dijshin me bâ tjetër veçse me ngrêjtun gishtin në shênj pëlqimi për ç’propononte qevería. Por, me kuptim a pa kuptim, në cilën demokrací të botës âsht pamë qi partía qeveritare të votojë kundra qeverísë ? Sikur mos t’ishte kjo disiplinë në partín e shumicës, kush i dilte përpara djalektikës së nji Fan Noli, të nji Luigj Gurakuqi, të nji Stavro Vinjau ase të nji Koço Tasi e fjalimeve xixëlluese të nji Ali Këlcyre qi ishin në krye të Opozitës ?

Por, ofshé ! E mjerë për Shqipnínë. Populli shqiptar, mbas sa qindvjet robnije, porsa kishte çelë sŷtë në dritën e lirís. Njimênd malet e saj kishin rruem të lira, me zakonet e ligjet e veta ; kishin pasun e kishin demokracín e vet të mrekullueshme, ku secili ishte zot në qarkun e të drejtavet qi i kishin caktuem ligjet e zakonet shekullore ; kishin pasun e kishin pleqsitë e kuvêndet e veta, ku gjithkush flitte sa ishte nevoja me folë, pa zhurmë, pa bërtitun, urt’e butë e me arsye për me gjetun të vërtetën qi kërkohej së bashku për të mirën e përbashkët. Por tashti këto kohna, po thojshin intelektualët e Shqipnís së Re, kishin perënduem : kohë e re, ligje të reja, zakone të reja. Të gjithë, mir’ a keq, shum’a pak kishin kënduem revolucjonin e Francës, shumë atê të Turqve të rinj e metodat e këtyne. Lirinë e kuptojshin ashtu siç e kishin kuptuem evropjanët e amerikanët, e ashtu dojshin edhe për Shqipnínë. Por ky largim i madh shpirtnuer prej popullit të vërtetë nuk mûnd të kishte pasoja të mira. Ahmet Zogu qe shumë mâ afër popullit se intelektualët autentikë, dhe dijti me e joshun e fituem për vete, siç e provoi Kuvêndi Kushtetues. Intelektualët, qi mbas teorive të tyne, nxânë nëpër shkolla, s’e shihshin të dênjë atê për misjonin qi dukej se i kishte caktuem vetes, disa ndoshta edhe për smirë, të vetëdijshme e të nënëvetëdijshme, u përpoqën t’a shkreditojnë me ligjëratat e tyne parlamentare dhe ligjërimet private kudo qi u binte me folë si dhe me artikuj gazetash. Por populli kuptonte mâ mirë gjuhën e Zogut se atê t’intelektualvet.

Përfundimi qe tragjik. Shqipnía kishte edhe nji djelmní, edhe ajo shkollare. Nji ksi djelmsh, nja katër vjet parandej pat kryem nji gjest, me vrasën e nji tradhtori, qi e pat ngrêjtun n’altarin e adhurimit të nacionalizmës intelektuale të Shqipnís mbarë. Por duhet t’a theksojmë këtu fjalën intelektuale. Se populli, 90 % , s’i kishte kuptue tradhtít e Esad Pashë Toptanit, sikur s’kuptoi as gjestin e Avni Rustemit. E n’e ka admiruem këtê, e ka admiruem vetëm për trimnínë qi bâni tue vramë nji pashë në mes të Parisit, sikur pat admiruem njizetenji vjet mâ parë nji tjetër Shqiptar qi pat bâ nji gjâ analoge në mes të Stambollit. Avniu s’qe frymëzuem prej fjalimeve flakëdhânse, as prej kshillave të kurrkujt, por vetëm prej situatës qi kishte përpara sŷvet dhe sensibilitetit patriotik të jashtzakonshëm të tij. Por qe bâmë nji shêmbull i rrezikshëm për djelm të rij si ai. Mûnd t’ishin shumë qi mezi pritshin nji rasë për me fituem famën e nji fatosi me nji gjest të tillë. E nuk mûnd të pritej prej së rijsh nji pjekuní e mjaftueshme për t’i dalluem me siguri ato rasa në qoftë se nuk u mungon trimníja. E qe se nji ditë prej ditësh Avni Rustemi bân nji gabim mjaft të rândë : “Sikur të mos kisha frikë”, i thotë nji shoqi të vet “se do të më quente bota nji kriminel t’etshëm për gjak, mbasi kam vramë edhe nji tjetër, Ahmet Zogu sigurisht nuk do të kishte mâ jetë”. E shoqi, nji djalosh edhe mâ i ri, qe gati me i u përgjegjun “Lepe, tek jam vetë !”. S’ishte aspak rasa me pamë n’Ahmet Zogun nji Esad Pashë të dytë. Ç’shênj tradhtije kishte dhânë në tânë jetën e tij ? As kundërshtarët mâ të papërkulshmit qysh në fillim të karrjerës së tij s’e kishin shqiptuem kurrë nji padí të tillë për tê. Të tjerët e kishin brohoritun për patriot deri në shpëtimtar t’atdheut, dhe kishin bashkpunuem me tê deri te zgjedhjet e Kuvêndit Kushtetues. E tashti a thue se u bâ tradhtuer vetëm pse populli shqiptar i dha besimin e vet nëpër këto zgjedhje të lira e të rregullta ? Jo, por vetëm patriotizma morboze e nji të riu, mbërrîmë deri në paroksizëm në nji atmosferë të helmatisun prej nji djalektike e nji oratorije të papeshueme, e bashkueme me manín e nji tjetër të riu me u bâmë “i madh” me nji krim të famshëm puell atentatin kundra Ahmet Zogut me…. te shkallët e parlamentit në Tiranë, me të gjitha pasojat qi tërhoq përmbrapa.

Plumbat e revoles së Beqir Valterit, bashkvêndës i viktimës së shënueme dhe student në nji shkollë t’Evropës me nji bursë të blatueme prej këtij, s’e kapën mirë kryeministrin. Shpëtoi me ndonjë plagë të lehtë. E ndërsa ai mjekohej në shtëpi të vet, kolegët e tij s’patën mâ guxim me vazhduem në funksionet e tyne ase nuk e panë me vênd qi të pritshin shërimin e të plaguemit. Ky dha vetë dorhjekjen për gjithë kabinetin simbas rregullores kostitucionale e u formue nji qeverí tjetër nën kryesín’ e Shefqet Vërlacit po prej së njâjtës shumicë parlamentare. Valteri, i torturuem, kallzon për Avniun. Mbas pak kohe ky vritet. Dorasi qe nji farë Isuf Reçit nga Tirana. Ishte nji kriminel i këputun. Motmot e gjymsë mâ parë i qe ofruem nji kundërshtari politik të Zogut për me vramë këtê për katërqind napoljona e qe dëbuem si qen. Opozita e shfrytoi deri në fund gjakun e Avniut. Të gjithë tok, opozitarët u nisën për në Vlonë tue shpallë se në Tiranë s’kishte mâ as sigurí jetet. Por shkaku e qëllim’i vërtetë ishte me përgatitun nji kryengritje kundra Zogut. Qevería qe paralizuem kryekëput. S’ishte mâ e zonja me marrë asnji masë kundra tundullueset. Posë qi krênët ishin të prûejtun prej imunitetit parlamentar, se ishin misa të Kuvêndit Kushtetues, vras’e Avni Rustemit kishte tronditun e egërsuem krejt nacjonalizmën shqiptare e qevería s’kishte guxim me vûmë dorë në kurrkênd. Opozita ishte bâmë tym e flakë, e të mbërrîmen në Vlonë desh me i qitun kushtrimin gjithë popullit e forcave t’armatosuna të Shtetit. Por në gjî të saj gjîndej ndonji qi ishte i zoti me gjykuem me gjak të ftohtë e me peshuem të mirën edhe të keqen e nji pune t’atillë ku luente fati i kombit. Ky ishte Luigj Gurakuqi. I thellë n’arsyetime, psikolog e njohës i mirë i turmavet shqiptare si dhe i gjithë njerzvet qi kishte pasun rasë me u gjîndun në kontakt me ta, Gurakuqi s’pritte për Vêndin asnji përfundim të mbarë nga nji kryengritje n’ato rrethana. S’ishte ndonji punë e vështirë, mêndonte ai, me u shliruem prej Zogut për do kohë. Por, e mbasandaj ? Zogu kishte përmbrapa votat e shumicës së popullit qi e kishin konfirmuem për kryetar qeveríe. E Gurakuqi nuk shihte e nuk besonte qi gjaku i Avni Rustemit t’i a kishte tronditun atij prestigjin e fituem gjatë katër vjetve të kalueme pranë turmavet popullore. Këto nuk i gjykojshin as nuk i ndjejshin do punë si patriotët intelektualë. Avni Rustemi kishte vramë, e i lumtë gishti, se kishte vramë nji fajtuer, o makar vetëm pse kishte qênë trim. Por malsori shqiptar ka ligjet e veta shekullore, qi i thonë “për faj gjaku s’jet pa u marrë” e se “edhe trimin e shpon plumbi”. Fjala ishte përhapun se Avniu qe vramë për gjak t’Esad Pashës, e shumkush do t’a besonte cilado t’ishte e vërteta. Avniu kishte provokuem atentatin qi kishte shtruem kryeministrin në shtrat me plagë, e shqiptari thotë se âsht “mâ i keq gërgasi se dorasi”. Për të gjitha këto arsye, deputet’i Shkodrës mêndonte se vras’e Avni Rustemit nuk do t’a kishte cënuem thellë pozitën e Zogut në popull. Mb’anë tjetër, e tue qênë puna kështu, asnji ndër opozitarët me mênd në krye nuk besonte në nji kryengritje popullore. Gjithë shpresat e tyne mbështeteshin në nji rebelim t’ushtrísë. Por Gurakuqit s’i pëlqente me e bâmë ushtrínë vegël qëllimesh politike, tue vazhduem me metodat e Klikës, e aq mâ pak me bâmë protagoniste dramash revolucjonare. Nji arsye mâ tepër për atê politikan të hollë e patriot pa njollë ishte dhe fakti qi në krye t’ushtrís ndodheshin aso kohe dy kolonela secili mâ i pazoti se shoqi, të cilët sihurisht da t’a kishin tânë qeverín në dorë. Summa summarum [7], Gurakuqi ishte i bindun qi me këto kushte e këto elementet e tjera, nji lëvizje revolucionare, edhe tue mbaruem në fillim me sukses të plotë, në fund të fundit do të dilte me dâm, sepse para se rênd’i ri i dalë prej saj të ketë kohë e mundsí me u shestuem definitivisht, Zogu do t’ishte kthyem përsëri në fuqí e mâ i fortë sesa ishte. Por zâni i këtij t’urti qe nji predikim në shkretinë. Kurrkush s’pat veshë me e ndëgjuem e kushtrimi u dha në të katër anët. Dhe Luigj Gurakuqi, i dëshpruem e kundra vullnetit të vet, s’mûndi me u damë shokësh. U nis për Shkodër për me i dhânë prej asaj ane ndihmesën e vet nji lëvizjeje qi s’kishte dashun e qi muer emnin “Lëvizj’e Qershorit” nga mueji i vjetës 1924 në të cilin po bâhej. Populli, në pjesën dërmuese të tij, tregoi mâ të plotën apatí kundrejt saj. Por të dy grupet e ushtrisë, i jugës me kol. Kasem Qafzezin në krye, dhe i Veriut me kol. Rexhep Shalën për komandar, u nisën për Tiranë, tue kaluem kudo përpara sŷvet të habitun të popullatave të mërzituna nga politikanët e tundullimet politike të padame : ato dojshin vetëm qetsí e punë, dhe ishin gati me pritun me krahë hapët çdo qeverí qi t’u siguronte këto dý sênde vitale për nji popull. Por ende s’e kishin pamë qartas se kush mûnd t’ishte ai qi mûnd t’ua jepte, e kishin humbun besimin në të gjithë e tash do t’a hûmbshin edhe mâ tepër.

Zogu ishte ende i pamëkâmbun mirë e prandêj nuk mûndi me bâmë nji qëndresë personale tue thërritun forca civile, as nga Matja, vêndi i tij. Qevería e Vërlacit e humbi pushtetin e besimin e vet ndaj forcat e sigurimit qysh atë çast qi u rebelue ushtría, e cila hŷni në Tiranë…. ngadhnjyese pa pushkë të shtime. Zogu, me pak besnikë të vet u nis për udhë kah Dibra e gjet strehë në Jugosllaví me gzim të madh t’asaj qeveríe.
“Lëvizja e Qershorit” puell regjimin e Fan Nolit. Shqiptar i lemë, i rritun e i stërvitun përjashta Shqiníjet, Noli e ka dashun atdheun e kombin e vet sigurisht me gjithë zêmër e pa asnji interes personal dhe pa e pasë pamë kurrë me sŷ deri ditën qi vot e u bâ deputet i Korçës në të parin parlament shqiptar në 1920. Ishte aso here burrë i pjekun e i formuem me nji kulturë të gjânë perëndimore, plot 40 vjetsh. Lemë nga nji familje ortodokse në nji fshat shqiptarësh, Ibrik-Tepé, të mërguem kamot atje në guvernatoratin otoman t’Edrenesë, edukuem për prift ortodoks ndër shkolla greke, gjithçka, posë gjakut atnuer e gjuhës âmnore, e shtynte me u bâmë, si shumë të tjerë në të njimêndat kushte, nji propagandist i helenizmës. Por ai jo ; ai ndëgjoi zânin e gjakut e të gjuhës dhe, përkundrazi, luftoi me të tânë energjinë e tij, me të tânë mjetet qi kishte në dorë, me gojë e me pêndë, kundra helenizmës gjithku kjo pretendonte me shuem shqiptarizmën. Kush e ka njohun Fan Nolin nuk mûnd të besojë qi ai ka qênë i grishun prej natyre të vet për prift. Por mbasi e shpunë rrethanat n’atë rrugë, misjoni i u duk i volitshëm për t’i shërbyem nji tjetër ideali gjithaqë të shênjtë, kombsís së vet. Ndër Shtetet e Bashkueme t’Amerikës, ku e qiti fati edhe atê, kishte shumë shqiptarë ortodoksë të mërguem. Këta faleshin ndër kisha greke, meshoheshin e predikoheshin greqisht. “Pse greqisht ndër kisha greke me priftën grekë ?” nisi me mênduem vete me vete Theofani i ri e me ua bâmë këtë pyetje edhe kombshokve të tjerë me të cilët rrinte e flitte. “Pse jo shqip me gjuhën t’onë t’âmbël e të bukur ?” “S’ka priftën shqiptarë ? Po ja ku jam un ! S’na lên dhespoti, patriku grek ? Ç’punë kanë, ç’përzihen ata ndër punë qi s’u përkasin ? Mos vallë e ka folë Krishti ungjillin greqisht ? Mos e kanë shkruem apostujt greqishten ? Mâ parë e mâ dalë, vallë e kanë dijtun ata farë njiherë greqishten ?” Kështu e filloi Fan Noli propagandën e kishës shqipe n’Amerikë, qi mbërrîni mâ në fund me u bâmë, po me zellin, mûndimin e zotsín e tij, Kisha autoqefale shqiptare, kryevepra kombtare e atij burri. E dijtun se për eprorët grekë të kishës ortodokse Fan Noli do të kishte mbetun gjithë jetën prift, në mos edhe prift i mallkuem. Prandêj i u desh t’a marrë shugurimin për dhespot prej eprorësh të kishës ruse. Duen të thonë se s’ka asnji të keqe pa ndonji të mirë dhe asnji të mirë pa ndonji të keqe : a thue mûnd të jetë edhe kujtimi i mirnjohës i shugullimit prej nji dhespoti rus njâni nga kushedi sa faktorë tjerë të flirteve të mâvonshme qi, sidomos këto dhjetë vjet të fundit na e bânë Nolin t’onë gati të panjohshëm ?

Fan Noli s’i ka shërbyem Shqipnís vetëm përmjet kishës e predikimevet kombtare. I ka shërbyem shumë fort edhe përmjet pêndës. Cilit shqiptar i asht dhânë deri sod me lânë – por shpresojmë edhe mâ të tjera prej pêndës së tij – kaq vepra letrare, të përkthyeme e të shkrueme, sa Fan Noli ? Kombi shqiptar s’ka deri sod nji historí të veten, por ka nemose nji, të shkrueme prej këtij letrari të shquem, nji historí të mâ të shkëlqyeshmes periodë të jetës së vet, historín e Skënderbegut.

Mjerisht, veç, si shtetist nuk mûnd të bâhet asnji lavd për Fan Nolin. Gjashtë muej qeverí nën kryesín e tij na ka lânë kujtimet mâ të këqijat. E ishte dashun t’a njihshin shokët mâ t’afrit para se t’a vêjshin në krye të qeverís së Vêndit në nji kohë aq të vështirë. Por edhe këtu, si në Vlonë, s’u gjînd asnji tjetër posë Luigj Gurakuqit qi t’a kuptonte gjêndjen e t’a thonte haptazi, edhe ndër sŷ të Fan Nolit vetë : qi ky s’ishte për kryetar qeveríje, se nuk e njihte aspak Shqipnínë e Shqipníja atê. Mbasi dý dikasteret mâ të rândsishmet, ai i mbrêndshmi dhe ai i luftës, do t’u gjîndshin ndër duer të dý kufomave ambulante, si Rexhep Shala e Kasem Qafzezi qi fati i keq i Shqipnis i kishte çuem mâ parë mbë krye t’ushtrisë e tash po i sillte ndër vênde përgjegjsíje kombtare, Gurakuqi ngulte kâmbë qi nemose përmbi ta të vêhet nji kryeministër i gjallë, me të gjitha virtutet e mêndjes e të shpirtit, i zoti me e bâmë natën ditë si Qazim Koculi. Por jo, Gurakuqi as këtu s’ u ndëgjue. Nuk u ndëgjue sepse të tânë gati, sa ishin rreth Fan Nolit, rrojshin në tjetër botë, në republikën e Utopisë. Vetë Fan Noli s’ka qênë kurrë ambicioz, por vetëm nji temperament i paqëndrueshëm e i lëshuem mbas çdo rryme qi të dinte me i folë fjalë naltushtuese e të përshtatshme fantazivet të tija utopiste. Ishin miq me Gurakuqin e objeksjonet e këtij kundra emnimit të tij për kryetar s’i a ka marrë kurrë për të keq. Qe nji provë e modestisë e bujarisë së tij : nja motmot e sa mâ vonë, Gurakuqi ishte vramë në mërgim dhe Fan Noli gjîndej po i larguem prej atdheut. Nji shpirt i zi shqiptari, zêmra e të cilit s’kishte dijtun kurrë me dashtun kênd sinqerisht posë vetes së vet, e pat padijtun në nji fletore shqipe se s’kishte qênë tjetër në Tiranë veçse nji vegël e Gurakuqit. E si i përgjigjet Fan Noli ? “Nuk besoj, shkruen, por edhe në qofsha bâmë ndonji herë pa dijtun vegël e atij burri e patrioti të madh, e kam për nder !” I citojmë këto fjalë ad sensum[8] , siç na kanë mbetun ndër mênd, se nuk e kemi tekstin para sŷshë.

Nja nji javë dit si pat hŷmë ushtría revolucjonare në Tiranë e disa qinda civilash me tê a mbas saj nga Juga, rrugët e qytetit gjëmojshin nga brohorítë e manifestuesve entuziasta nga fitimi. Kryesisht djelmníj’e asaj kohe qi i ndyemi Avni Rustemi kishte organizuem në nji shoqní me emnin Bashkim. Në krye kishin Fuad Asllanin, qi mâ vonë, në nji kabinet të rijsh, mbreti Zog e pat emnuem ministër të punve të jashtëme. Të rij ishin e, si gjithmonë e gjithkund të rijt kishin të drejtë me u gzuem për nji sukses t’idevet përparimtare, demokratike e popullore pa mênduem mâ gjatë. Por nji punë e keqe ndodhi prej anës së tyne : me përdorë në Tiranë kundra zogistavet vojin e trashë e do foshnjí tjera, sikurse kishin bâmë turmat fashiste nëpër qytetet e Italísë afro dý vjet parandêj. Ndryshe, me gjithë anarkinë qi mbretnonte ato ditë, asnji e ligë nuk ndodhi në Tiranë as gati kurrkund në Shqipní prej ndryshimit qi u bâ.

Me gjithë anarkinë qi mbretnonte ato ditë, thamë. Por e vërteta me pasë për t’a shquem krejt regjimin e Fan Nolit në historí me nji karakteristikë të vetme për të gjashtë muejt qi ka ngjatun, asnji tjetër. Mâ e saktë e mâ e shkëlqyeshme s’mûndet me qênë veçse anarkí, por me kuptimin gati krejt rrânjuer të fjalës ase, të themi, me kuptimin doktrinar të saj : mungesë thuajse absolute e çdo pushteti ! Kurrë s’ka gzuem shqiptari nji lirí aq të plotë, kurrë s’ka mûndun me bâmë verevërte gjithë ç’ka dashun vetë e mos me bâmë atê qi s’ka dashun. E megjithë këtê, kurrgjâ e keqe për me trazuem rândë qetsín’ e Vêndit nuk ndodhi. Arsyeja, e vetmja arsye e vyeshme ka qênë, mbas mêndimit t’em, pritja e gjithkujt se si po dahet belegu i mbrapëm ndërmjet Ahmet Zogut, qi ishte shtruem në Beligrad tue pritun orën e vet, dhe Opozitës, qi ishte shtruem në Tiranë kush në nji mënyrë e kush në nji tjetër, simbas shijes së secilit.

Se si do të mbaronte ky beleg ndritte si vetë dielli ndër sŷtë të gjithkujt. Vetëm qeveritarët vetë bâjshin pallë me mênd. Për kryeministrin çdo gjâ ishte në rregull e për tê s’kishte mbetun tjetër me bâmë veçse, si poet e artist qi ishte, me stërholluem nji grimë mâ tepër fakultetet muzikore të tij. Nji trupë e vogël koristash rusë kishin ardhun për kryekishën ortodokse të Tiranës e vetë kryetari ushtrohej me i ramë fyellit. Mâ shumë gjindej në zyrën e tij kishtare se qeveritare. Këtu mundimet burokratike i a hiqte shef’i kabinetit presidencial, studenti Sejfullah Malishova.

Por pandërgjegjsía mâ flagrantja e gjêndjes shihej ke dy kolonelat. Rexhep Shala, për arsye intime të tij, mâ të shumtën rrinte në Shkodër se në Tiranë, ku për barrët e rânda politike e zavêndsonte ministri pa ministrí Xhemal beg Bushati e punët e zakonshme i kryente sekretar’i përgjithshëm Haki Tofiku, nji specialist i shkollës otomane aq i zoti, sa i u dukeshin mênt deri përmbi flokët e dêndun e të blondë. Tjetri kolonel kishte tjera kujdese, nji pjesë analoge me ato të kolegut të tij, pjesa tjetër ishte botilj’e shkretë, gati gjithmonë në shoqní të kândshme me miq e shpesh herë edhe me ahêng në shtëpi të vet.
Luigj Gurakuqi, brênte veten tue kundruem këto skena, por ç’me bâmë s’kishte. Sëmundja e pashërueshme e natyrës së tij ka qênë kjo, qi s’donte a, mâ drejt me thânë, s’mûjte me prishun qejf me askênd, aq mâ pak me miq e shokë të vet, e kishte tepër frikë nga kritikat. Ishte kjo e metë e tij qi i pat frymzuem shumë mâ parë nji kundërshtari të pamëshirshëm me ngjallë për tê se ishte “miku i gjithë botës”. Kjo dobsí e bâni me marrë pjesë kundra bindjes e vullnetit të vet në Lëvizjen e n’atë qeverí e po kjo e ndalonte me u shkëputun soje. E mbasi asnji rol politik s’ishte i zoti me luejtun n’atë gjêndje kaotike, qe vûmë me mish e me shpirt mbas shestimit të financavet të vorfna të Shqipnís e i a pat dalë me krijuem për të parën herë nji buxhet të barazuem në 14 miljon frâng ar. S’kishte ç’të bânte kurrkush, si nji mallkim për qiellësh kishte ramë mbi atë regjim. Deri mêndet mâ të kthiellta, si ajo e nji Fan Noli, e nji Luigj Gurakuqi, e nji Stavro Vinjau, energjitë mâ të fortat, si ajo e nji Qazim Koculi kishin ngrîmë kryekëput. Duhej realizëm e guxim për nji ndryshim radikal të shpejtë, porsa nuk mbet kurrkush mâ, mbas pak javësh, pa e kuptuem se nji qeverí e tillë ishte e dënueme me mbaruem për turp të të gjithëve. Shqipnía ishte tue bjerrë çdo kredí e konsideratë edhe përjashta. Sulejman Delvina, ministër i jashtëm, ish burokrat otoman e për mâ tepër i ngrîmë deri në trû prej nji lëngate të padukshme qi i a shkurtoi jetën pak mâ vonë, s’ishte për atë vênd. Mussolini, tue drashun se Zogu do të kthehej në pushtet i lidhun kushedi me çfarë kushtesh me Beligradin, i pat ofruem Tiranës në konfidencë absolute nji marrveshtje të përnjihershme me Romën për t’a forcuem qeverín e Fan Nolit me armë e municion pa asnji shpërblim, me nji hua të bâme me anën e Lidhjes së Kombevet e, po të donte Shqipnía, nji aleancë mbrojtëse. Ndërmjetës për t’i a kumtuem Tiranës këtë proponim, i ngarkuemi me punë i Shqipnís në Romë Tefik Mborja, i cili niset menjiherë për kryeqytetin e vet. E përsërisim, oferta e Romës ishte bâmë në konfidencë absolute deri ditën qi Tirana të kishte vêndosun me dhânë nji përgjigje. Por nuk shkuen 48 orë e fjalët muerën dheun. Mussolini pati durim deri sa u kthye Mborja në Romë, për t’i thâne, me anën e Contarini-t, sekretar i përgjithshëm i ministrís jashtme, se gjithshka kishte mbaruem, si mos me pasë qênë kurrë me qeverín’ e Fan Nolit. Erdhi, tekembrâmja marríja mâ solemne : Fan Noli lidhi marredhâna diplomatike me Bashkimin Sovjetik, dhe Moska po përgatitej me hapun në Tiranë nji legatë qi do të kishte nji personel 40 nëpunsash ! Shtetet ballkanike, Italía e deri Anglía mbetën të habitun e t’alarmuem prej këtij lajmi.

Asnji çudi, pra, qi ky regjim u tret si krypa n’ujë mbrênda pak ditësh përballë sulmit të Zogut me pak forca civile të komandueme prej disa ish oficerash caristë të rekrutuem në Jugosllaví. Zogu i nisi veprimet sulmuese gjatë tanë kufînit shqiptar – jugosllav aty ka gjymsa e dhetorit 1924. Pa dyshim, forcat e tij ishin përqëndruem n’atê vênd nga do të fillojshin sulmin, n’anën e Dibrës. Gjithkund gjeti gjatë kufînit krisma pushket e mitralozash s’ishte veçse manovër diversjonesh për të shtrënguem forcat qeveritare qi të shpërndaheshin grima-grima gjithkund. Ato pak forca qi ishin, sa me thânë e sa me auktorizuem të mbajtunit mbë kâmbë të nji ministríje lufte për Kasem Qafzezen. Këto demostrata gjatë kufînit i bâjshin vetë rojet jugosllave, se kush ishte tue i kontrolluem ? Se mos do të kishte Shqipnía nji shërbim spiuníje e kundërspiuníje ? Qe mjaft madje qi Ali pashë Kolonja, ministri fuqiplotë i Shqipnís në Beligrad dijti me marrë vesht me kohë e me lajmuem Tiranën disa dit përpara se Zogu po përgatitej me mbësŷmë.

E vetmja qëndresë qi gjetën forcat e Zogut prej anës së qeverísë, qe ajo e dibranvet qeveritarë nën komandën e Elez Isufit, ku mbet dekun edhe ky vetë bashkë me të nipin, Isuf Xhelilin. Andej e mbrapa, deri në Tiranë, asnji përpjekje për t’u përmêndun nuk ndodhi. Deri qafat e shkallët malore, si qafa e Murrizës e shkalla e Tujanit u kapërcyen prej forcavet sulmuese pa hjekun keq aspak e pa derdhun pikë gjaku ! Ato u futën në Tiranë më 23 dhetuer e nesret, natën e Krishtlindjevet, mbërrîni edhe vetë Zogu. Vlen me u shënuem se qeveritarët e kishin lânë Tiranën të marrmen vesht, më 23, se anmiku kishte mbërrîmë te shkall’e Tujanit. Zyra e telegrafës u zû menjiherë n’emën të Zogut prej partizanësh të tij, deri atë çast në shërbim të regjimit fanolist si oficera sigurimi botuer e si nëpunësa civilë. Ishte epilogu i nji drame kombtare qi kishte filluem, si u pa, me atentatin e Beqir Valterit te shkallët e parlamentit shqiptar kundra Ahmet Zogut, atëherë kryeministër legal i Shqipnísë. Nji dramë e pikëllueshme për shqiptarët, gati nji tragjedí ; vênde – vênde, por, edhe me disa aspekte komike qi nji të huej, shum’a pak cinik mûnd t’a argëtojë, ndërsa nji patriot shqiptar nuk mûndet mos me e ndîem veten të therëm në zêmër edhe atje.

[1] Lat : posaçërisht

[2] Angl. : i shkëlqyeshëm, shembull E.M.)

[3] Lat : pra, për pasojë (E.M.)

[4] Fr. Dashje pa dashje (E.M.)

[5] Angl. : udhëheqës,drejtues (E.M.)

[6] Lat. : U hodhën zaret ! (Në kuptimin se u muar vendimi) (E.M.)

[7] Lat. : Si përfundim, me një fjalë, shkurt (E.M.)

[8] Lat. : Afërsisht simbas kuptimit (E. M.)

Pas dokumenteve te botuara sot nga Sekretari i Pergjithshem i PD ne lidhje me pretendentin socialist per Bashkine Shkoder, perspektiva e zgjidhjes ligjore te drejtimit te ekzekutivit krahinor kalon detyrimisht permes zgjedhjeve te reja bashkiake.

Se bashku me zgjedhjet per kryetar te ekzekutivit do te duhet te zhvillohen edhe ato per Keshillin e Ri Bashkiak. Kjo sepse, PS eshte zene ne tentative per grabitje te gjithanshme pushteti ne Shkoder, permes nje procesi te inskenuar monist ku moren pjese 7% e elektoratit, perdorimit te skuadrave paramilitare elektorale ne diten e votimit dhe paraqitjes se kandidateve, qe i jane shmangur detyrimeve ligjore te deklarimit paraprak te sakte te pastertise se figures.

Une i bej thirrje individeve te perfshire ne kete orvatje komplotuese per uzurpim te padrejte pushtetesh, sa jane ne kohe, t’i kerkojne falje publikut dhe te hiqen menjane me doreheqje te parevokueshme, individualisht dhe ne grup. Guximi per te marre persiper ne kundershtim me ligjin, drejtim politik dhe ekzekutiv ne bashkine me te madhe ne vend, eshte me te vertete nje sipermarrje dhe nisme e pabesueshme per shoqerine normale.

Çeshtja e pazgjidhur mbetet boshlleku institucional, qe do krijohet deri ne zgjedhjet e ardhshme, qe sipas te gjitha gjasave do te mbahen me 13 tetor 2019. Keshilli Bashkiak ne detyre duhet te marre ne dore fatet e drejtimit te politikave vendore ne keto dy muaj, te percaktoje rruget juridike per thirrjen e zgjedhjeve te reja te pjesshme ne Shkoder, qe nuk do te duhet te varen nga zgjidhja madhore e krizes politike ne Tirane. Prefektit te Shkodres i bej thirrje te shmange cdo nderhyrje te njeanshme, qe mund t’i kerkohet nga “padronet” kryeministrore dhe te tregoje maturi per te rakorduar nje zgjidhje ligjore te situates me faktoret politike dhe kulturore lokale. Te gjitha opsionet jane te hapura ligjerisht, per shkak se politika e kokefortesise qeveritare e ka futur zgjidhjen e problemeve te mpleksura me kohe, ne hulli jo ligjore. Eshte mire qe tranzicioni nga mandati ne perfundim deri ne konstituimin e pushtetit te ri bashkiak te zgjedhjeve te 13 tetorit, te kryhet ne rakordim te gjithanshem te faktoreve dominante krahinore, duke shmangur perplasjet institucionale dhe tensionet sociale.