Fitimin t’em në konkursin e Shkollës Civile Mbretnore i a kumtova t’im et telegrafisht. Ky, thjesht gzim, i a epka telegramën t’eme Esad Pashës. Paskan ndodhun n’atë rasë të dy në Tiranë në darsmët të Muzafer Toptanit, të të birit të Fat Beut. Edhe Pasha na qênka kënaqun mjaft dhe u a paska këndue telegramën darsmorvet tjerë qi ndodheshin rreth tij, tue shtue:
– E shpëtova këtë djalë. Më pat ardhun parvjet prej Janine me nji deshmí të mrekullueshme: i parë në të gjitha lândët e mësimit. S’dij se ç’farë profesori i marrë i a kishte pasë mbushun mênden me shkue e me studju n’Ingjinerí, për myhendis demek. E çova ke Danish Beu atje e e porosita me hŷmun në Mylkije. Qe si e fitoi, ka dalë i pari ndër gjithë shokët e konkursit.[1] Ka për të hypë shpejt e shumë nalt ky djalë, ka me pasë edhe Kruja nji Vezir.
Esad Pashë Toptani flitte për të birin e nji burri qi i kishte shërbye besnikisht shumë vjet, qi vijonte me i shërbye gjithashtu, e për të nipin e nji burri tjetër qi i kishte shpëtue kryet mâ parë e mbasandej rritun emnin e prestigjin. Flitte, prandej, me sympathí për tê dhe i uronte gjân mâ të lakmueshme mbas botkuptimit të vet: tugat e nji Veziri. Por djalit Fati i kishte shënue nji rrugë tjetër. Lemë e rritun në nji familje ku nuk ndëgjohej asnji fjalë qi mund të zgjonte ndonji farë lakmije për tituj e kâmbë të nalta, ku nuk flitej veçse për gjeste burrnije shqiptare, për doke e zakone vêndi e për kujdese, punë e zyrë shtëpijake; mësuem qyshë së vogli në mëní të sunduesit të huej ndër rrethe bektashijane e nëpër librat e Neim Frashërit; forcuem mâ tepër këto ndiesí në të përpjekuna me propagandista shqiptarë ndër katër vjet studime gjymnazore në Janinë, ai s’kishte si të lakmonte m’u bâmë Vezir e Sadrazam për të shtypun popullin e tij n’emën t’atyne Sulltanve asjatikë qi kishin shtrue për dhé e marrë nëpër kâmbë të tâna shênjtënít e këtij populli. “Kështu mendojnë të gjithë Pashallarët shqiptarë; por nesra âsht e jona, asht e jueja, e djelmnís!” Këto fjalë te mjeshtrit të tij në Janinë, të Qamil Balës, i tingullojshin gjithmonë në vesh. Pashallarët duen tituj të mëdhaj, kâmbë të nalta për vete e për miqt e vet. Por djelmnija duhet të mêndojë ndryshe, duhet të mêndojë me i shërbye jo vetes, por Vêndit, Atdheut. E Atdheu për djelmnín shqiptare duhej t’ishte Shqipnija, jo Perëndorija othomane. Po t’ishte Shqipnija e lume në gjî të saj, po t’i kishte të paprekuna të gjitha të drejtat e veta si komb e si popull, edhe Shqiptari mund t’i bashkonte energjít e tija me të kombevet tjera të Perëndorís për lumnín e përbashkët. Por kjo ishte nji gjâ e pamundshme. Këta popuj s’mund të kishin nji jetë të lume të përbashkët, ishin tepër eterogjenë për me formue nji bashkarí të harmonishme e vëllaznore. Perëndorija othomane e kishte krymbin e rrenimit në rrânjë. Ishte themelue prej nji populli ecarak dalë prej zêmrës s’Asís, pa kurmjí rreze as traditë qytetnimi. Kishte përmbledhun në gjînin e vet trí raca: mongolike, semitike e arjane. Nji numër të madh popujsh me origjina, tradita e zakone të ndryshme. Dý bota antipode: Lindjen e Perëndimin. Dý besime në luftë të padame qyshë prej njimijë vjeç e këndej. E për me i amalgamue të gjithë këta elementa pozitivë e negativë në nji organizëm shtetnore e shoqnore të vetme kishte nji recetë të thjeshtë: në dorë të djathtë shpatën e në të mangjëtën Koranin! Prej fillimit e deri në mbarim. S’kishte pra si ecte, s’kishte si jetonte nji Shoqní e këtilë. E Sami Frashëri kishte shkrue në “Shqipëria ç’ka qênë, ç’êshtë e ç’do të jetë” : “Mbretnija othomane, e mishnueme në Popullin tyrk qi ka në dorë timonin e saj, i gján nji njeriu qi âsht tue u mbytun n’ujë, se s’din të bâjë not. Lëshohet nji notar i mirë për t’a shpëtue, Shqiptari, e ai, në vënd qi t’i bjerë në dorë këtij për t’a nxjerrë prej pellgut gëlltitës me mjeshtrín e vet, e kap herë për krahësh e herë për kâmbësh tue mos e lânë me vozitun si din vetë e tue rrezikue bashkë me të tijën edhe jetën e këtij notari bujar. Ç’duhet të bâjë ky atbotë? Duhet t’i apë nji shqelm atij e të shpëtojë veten!”
Me këto mendime e kishem kapërcye un prakun e Shkollës Civile Mbretnore. Dhe më dukej se detyrën t’eme si student, me titujt e shkëlqyeshëm të gjymnazit të Janinës e të Nymune-i Terakkij-s dhe me fitimin e konkursit të Mylkije-s e kishem krye mâ së miri. Tash horizonti i ngushtë i notavet, i çmimevet dhe i gradavet shkollore ishte zhdukun krejt para sŷve të mij dhe m’ishte hapun nji tjetër, shumë mâ i gjânë: ai i nji kulture personale të lirë dhe i detyrës patriotike. Do të dilshem i pari a i mbrapmi i klasës në shkollë, s’kishte as mâ të voglën randsí.
Por asaj vere s’kishem mundun me kthye në Krujën t’eme të dashun si për gjithë vjetë, më kishte marrë malli fort për të mijt. Dava me shkue, ani se do t’i fillojshem nji muej a gjashtë javë mâ vonë se shokët mësimet universitare. Edhe u nisa.
Bashkqytetarët e mij më pritën, të gjithë, me dashamirsí të pashoqe n’atë rasë. Ishem i pari universitar i atij vêndi të shkretë, i asaj skute të humbun të Perëndorís së madhe othomane qi Tyrqit i kishin ndërrue deri emnin zâmadh e i a kishin vûmun Akça Hisar. Ajo s’kishte pasun deri atëherë jo vetëm nji universitar, por as nji gjymnazist. Por….”Kruja e shkretë!” po thom edhe sod mbas tridhetedy vjet pamvarsije kombtare. Mbas meje pat pasun me Tyrqín edhe nji gjymnazist të dytë: Xhemal Belegun, e shumë mbas tij, në 1918, t’im vëlla Kiazimin n’ltali. Mâ vonë u shtue edhe nji universitar i dytë, Ingj. Ismail Topçiu me kulturë frênge, mbas këtij im vëlla Dr. Asllani prej Universitetit të Bolonjës e atij të Napolit, e mâ në funt im bir Petriti me diplomën e Ingjinerís elektroteknike të Grenoblit. Nga gjymnazet e Shqipnís ka dalë edhe nji tubë e vogël djelmsh krutanë, ndonji prej të cilvet ndodhet sot tue vijue a tue mbarue studimet universitare n’Italí në duhít të mëndershme të luftës, nën breshnin rrenues e shpirtmarrës të bombavet. Atje gjindet edhe Bashkimi im i dashun. Zoti pastë mëshirë për të gjithë e u kthefshin me faqe të bardhë në gjî të prindve të tyne për të mirën e Shqipnís e për nderën e Krujës së vorfën!
Familjarët i gjeta mirë të gjithë. Im atë gjithmonë qehajà në Rretht t’Esad Pashës. Im’âmë më priti me ato lot qi s’i u terën kurrë herë prej gzimesh e herë prej idhnimesh. Im vëlla Kiazimi, tashma njimbdhetë vjeç, porsa kishte kalue prej shkollës fillore të Mollà Hysejn Topçiut në Ryshdije. Ime motër Zonja rritun edhe ajo me ata flokë si fije ari, me ata sŷ të shkruem në bojë të nji qielli prendvere e me atë lëkurë të bardhë si bora, qi do t’i a kalbte toka e zezë pa mbarue ende të katërmbdhetën vjetë. Vëllai tjetër, Hasani, tue mbushun tri vjet e tue kënaqun shtëpín me lojnat foshnjore të tija, pa i shkue askuj mêndja se nji akcident banal do t’i a këputte edhe këtij jetën në moshën e njomë shtatëmbdhetvjeçare. Ilumtun për të gjitha këto të mira, ndêjta nji muej dit tue u përmallue e shmallue me të mijt dhe ktheva përsri në Stamboll. Ksi shtegu s’më përmetojshin as koha as stina me vizitue Babë-Islamin plak në Larushk, axhën e nânë Hânkes qi e kishte rritun e martue, as dajat e babës në Barazanaj, siç bâjshem për gjithë verë tue u kënaqun me pemë e kallëz të njomë. Duhej me u kthye n’atë fillesë dimni në rrugët t’eme qi më kishte shênjue Fati.
U njoha shpejt me shokë klase e me profesora. S’ishte pun’e vështirë në nji klasë jo mâ shumë se nja pesdhetë studentash me gjithë ndonji fatlum të lemë në ndonji derë Pashe a Beu qi kishte hŷmë atë mot me dekret mbretnuer e ndonji fatkeq qi kishte ramun në provimet e vjetës së kalueme.
Nga dy shokët shqiptarë qi kishem në klasë, Bahri Karagjozi i shkretë, ishte tepër i tërhjekun prej çdo shoqnije. Tjetri, Ibrahimi i bir’i Safet Be Leskovikut, tepër i furshëm, sidomos me mue, mbasi kishim bâmë katër vjet gjymnaz bashkë në nji klasë, por jo i shëndoshë nga karakteri. Nuk dij n’âsht gjallë apo jo, e se ku gjindet, mbasi s’ka shkelun kurrë në Shqipní. Prandej i pari mik qi zûna në klasët t’eme qe nji Gjiritas i shpërngulun, emnit Ahmet-Haamit Venturaqi, mâ vonë Ventura. Simbas emnit ka gjasë të jetë prej origjine venecjane.
Djalë xhevahir, i urtë, i squetë e studjues i madh Haamidi. I par’i klasës së vet edhe ai në gjymnaz të Merxhanit në Stamboll, kishte dalë i treti në shkallzim të konkursit të Mylqijes. Hollak, fytyrprehët, blond e sŷshkruem. Ndonse të dy shum’a pak të ndrŷtë kah karakteri, shpejt u bâmë miq me shoshoqin. Diktuem në mes t’onë nji afrí shpirtnore qi rrallë tokon ndërmjet njerëzve. Shkojshim si dy vllazën të zgjedhun. Në nji pikë veç na kishte damë natyra: ai mâ i butë se qingji, un mjaft i egër. Me e idhnue kush, ai ishte gati edhe të qante nga brenga qi i shtrëngonte zêmrën, por kurrë nji fjalë e vrashtë s’dilte prej gojës së tij. Un, përkundrazi, kam qênë gjithmonë idhnak, mjerisht, e i padurim me shokë. Hamidi s’ma merrte për të keq këtë të mêtë temperamenti. Kur i u zëmrojshem ndonji herë ndo më zbutte me nji buzqeshje a me nji fjalë t’âmbël, ndose, në rasën mâ të keqen, m’u largonte nji dit’a dy e mbrapa vinte e më thoshte: ” A të zdrypën babunjt?” Ishte i sigurtë qi do të më gjênte të penduem. Në konceptet morale ishim të dy nji mollë e dame përgjymsë. Të fortë për vete sa njâni tjetri, por ai mâ i gjânë, mâ liberal, mâ tolerues për tjerët e un i pamëshrirshëm sa për vete aqë edhe në gjykimin t’em për tjetërkênd. Fenomenal në kuptimin e mathematikës, kujtojshem se gjithë jeta e njeriut do t’ishte nji gjâ abstrakte e eksakte si kjo, e shtrueme pikë për pikë rregullave të logjikës. Aqë sa rrethi i shokve të përditshëm e të përzêmërt më kishin ngjitun për ofiq epithetin “logjik”. Kjo sëmundje ka vazhdue me më torturue deri vonë, madje mund të them qi prej saj diç më ka mbetun gjithë jetën. S’e harroj kurrë nji shkenë qi më ka bâmë në nji farë mënyre qesharak në 1919. Ishem në Paris, e ky vênd ka kuptimin e vet për anekdotin qi po kallzoj. Pjestar i dërgatës së qeverís së Durrsit në konferencën e paqës, banojshem në nji apartament të mobiluem në Rue de la Boétie bashkë me dy shokë tjerë, Monsinjor Luigj Bumçin e Luigj Gurakuqin. Patër Gjergj Fishta banonte në nji kuvend Françeskâjsh e drekën e hante me ne. Të katër bashkë ishim, pra, nji ditë në tryezë tue ngrânë e tue ligjirue andej e këndej mbi argumenta pa rândsí. Humorizmën e dy prelatvet t’anë e natyrën e shkëlqyeshme të Luigj Gurakuqit në shoqní s’ka pasun intelektual shqiptar qi mos t’i ketë njohun. Nji kapric i vajzës parisjane qi po na shërbente në tryezë i dha rasë Monsinjor Bumçit me ngamë pakëz Gurakuqin në do tela qi këtij i pëlqejshin fort. Tue folë e tue qeshun si e lypte hygjena digjestive në tryezë, un po t’i drejtohem pa prit’e pa kujtue të shkretit Gurakuq me nji pyetje aqë serjoze sa s’kishte vênd kurrkund, jo se mâ n’atë rasë.
-A s’më thue, ti Luigj, a ke për t’i ndêjtun besnik s’at’shoqe kur të martohesh?
Luigji, me atë buzë në gaz qi dukej sikur s’i mungonte as ditën qi po e përsillshim në vorrezët e Barit t’Italís, më përgjigjet:
-Besa, lum Mustafa, pikë së pari un s’e dij a do t’a bâj ndonji herë atë marrëzí qi ke bâmë ti vetë: martohu e mbandej ik e le grue e fëmijë rrugash.
I ngrati me të vërtetë s’ka pasë lânë rasë me kalue pa kritikue politikâjt revolucjonarë të Shqipnís qi u martojshin. E quente këtë martesë nji krim. Por un, mathematiku i gjymnazit e “logjiku” i Mylqijes, s’tundem.
-Jo, jo! I a përsëris, ti mos u mundo kot me i bâmë lak fjalës! Âsht punë tjetër a martohe apo s’martohe; po sikur të martohesh?
Ka ramë ngusht i ziu Luigj. Peshkopi e Frati kanë mbetun shtâng tue qyrë fytyrën e sertë të nji domenikani të veshun civil në nji gjyq inkujzicjoni medis tri fytyrash tjera qi ende s’e kanë aspak ndër mênd me u vrâmë, në mos tjetër për hatër të digjestjonit. E Luigji i shuetë mundohet me u pruejtun me të tânë djalektikën e famshme qi i kishte falë Zoti.
– A di si, Mustafë? Po as mâ mirë me m’a bâmë këtë pyetje kur kam me të thirrë për kumbarë në martesën t’eme?
- Qe, prap ti don me bishtnue, pse s’përgjigje? I a kthej un.
- ..s’munt të përgjigjem, bre, se un jam empirik si Anglosaksonët, pa e provue nji gjâ nuk dij me e paracaktue!
Ai s’donte me i a hjekun bisedimit kurrsesi karakterin mahitar me të cilin ishte fillue dhe bânte çmos me më kthye edhe mue n’atë rrymë. Por kot!
-Morali s’ka të bajë me empirizëm as me Anglosaksonë, i a bâj un; jam tue të pyetun për nji gjâ universale, për nji parim moral, zbatimi i të cilit varet thjesht prej vullnetit të njeriut. Ti a e njeh parimin e besnikís konjugale dhe a ke ndë mênd me e zbatue, po a jo? Ja pyetja e ime!
– Atbotë, pra, po t’a bâj qejfin e po të thom se po, parimin e njoh edhe për
në qoftë se martohem ndonji herë kam me bâmë çmos për me i ndêjtun besnik
s’ime shoqe. Por a të t’a bâj edhe un tý nji pyetje? Pse t’intereson me e dijtun
qyshë tash këtë gjâ?
-Po, edhe un po t’a diftoj, por pikë së pari gjth’ato fraza kondicjonale të përgjegjes s’ate, me të thânë të drejtën nuk më kënaqin e sidomos ajo “kam me bamë çmos”. Na të dy jemi miq të pandamë, kemi besim të plotë në shoshoqin. Por mendoj se nji burrë qi tradhton të shoqen për nji kapric mund të gjindet përpara tundimesh shumë mâ të forta për me i dalë beset edhe mikut. Besnikija e karakteri duhet të veprojnë gjithkund me nji masë.
Këtu mâ ushtoi salla e bukës prej gazit të madh qi kërsiti prej të tre shokve të tryezës në horë, ndërsa edhe mue tekembramja m’u desh me kërcye bashkë me ta si prifti nga belaja. E pashë se ndryshe s’po ecte.
“Jeta, Mustafë”, më thoshte nji herë Haamidi, “nuk mësohet në shkollë, ajo âsht vetë nji shkollë krejt mbë vete, besomë mue. Atje na s’kemi mbërrîmë ende. Por më thotë mêndja se ka me qênë shum’e vështirë për shoqin t’ând e t’emin. Kam ndëgjue prej t’im et qi atje u mësueka nji farë filosofije shum’e çudiçme. Për shêmbull, na e dijmë se dy e dy bâjnë katër e se ujët rrjedh vetëm teposhtë. Atje jo, atje paska rasa në të cilat u dashka me besue edhe qi dy e dy bajnë pesë ase tre e qi ujët mund të shkojë edhe tërmal. Tash në qoftë se ka me qênë njimênd kështu, un t’a qaj hallin mâ fort tý se vetes; pse vetë s’kam për të besue sakt aso absurditetesh, t’a merr mêndja; por as me u grîmë me ata qi i besojnë jo, kurse ti ke me u hjedhun dy pash përpjetë e me u lodhun kot për me provue të kundërtën. Si thue? Por, të lutem, mos u kap tash me mue sepse po të flas kështu.”
Shoqi e miku i im e kishte prej natyre kuptimin e jetës, qi âsht krejt elastike, si kallami, i cili tue u përkulë mund t’i bâjë ballë çdo furtune e jo si lisi qi tue dashun me qëndrue veç mbë kâmbë si qiriu shpesh herë vjen nji duhí e i a qet rrânjët për fushë e shtatin e drejtë i a shtron për tokë me gjithë dega! Ishim të dy të rij, bâjshim të parën vjetë të Mylqijes kur më fliste shoqi ashtu. Shumë kam nxânë prej tij gjatë tri vjetve të shoqnís qi kemi bâmë bashkë n’atë shkollë e mâ shumë më ka ndihmue e ndriçue fryma e natyrës s’âmbël e të butë e e inteligjencës së prehtë t’atij djaloshi vonë e mâ vonë tue u shtŷmë në moshë.
Dalkadalë rrethi i shoqnís erdh tue u zgjânue n’at’institut djelmoshash me të vërtetë të zgjedhun. Por jo edhe shumë. Haamidi edhe un ishim tepër të zorshëm për me i a falë miqsín kujdo. Nja pes’a gjashtë gjithsej: na të dy, Feridi Nafiu, Zekiu. Mâ vonë u shtue edhe nji Zekí tjetër. Këta dy i dallojshim medis nesh mbas typit fisik të tyne: Zekiu i Zi e Zekiu i Verdhë, se i pari ishte zeshkan e i dyti blond. Në Tyrqí rrallë e tek qi ndihej llagap aso kohe. Për t’u shque deri diku njâni prej tjetrit gjithkush i shtonte emnit të vet edhe nji të dytë, para ase mbrapa. Kështu, bie fjala, shokët e mij quheshin Ahmet Haamit, Mehmet Ferit, Nafi Atuuf, Namik Zekí e Zekí Mesuut. Por familjarisht e në shoqní intime emni i shtuem s’u përmêndte kurrë.
Un kishem për emën të dytë Asim. Kam qênë ende kalamâ kur e kam marrë kët’emën. Ishem në Ryshdije të Krujës. Pat ardhun në qytetin t’em nji gdhêndës vulash ambulant. N’Orjent edhe për ata qi dijshin me shkrue, ndër akte zyrtare e ndër letra kishte vlerë vula atëherë, jo nënshkrimi. Gdhêndësi, nji typ i huej, i largë – Tyrk ase Persjan, më duket, tue e përfytyrue tash mbas pesëdhetë vjeç -shtrohej kâmbëkryq në Iâmë ( ) me veglat e tija përpara e atje punonte. Tue kalue andej ndalem edhe un tue shikue mbë kâmbë. Ishte atje Hysniu i Limës së Zanunit (Hysni Berberi). ” A po bâ edhe ti nji vulë?” më pyet Hysniu. “Ç’po më duhet mue vula?” i përgjigjem un. “Posi s’po të duhet! A s’i shkruen letra babës në Janinë?” m’a kthen prap bashkqytetari i im. M’a pat ânda , ajo fjalë m’u ngul në zêmër. Do të shihte baba i im se djali ishte bâmë tashmâ burrë, me vulë. Dava me e gdhêndun edhe un pra nji vulë tunxhit.
- Si po e bâ ? më pyet Hysniu. E shikova në heshtje si ai qi s’ish tue kuptue kurrgjâ nga pyetja e tij.
- Duhen dy emna, shtoi ai mbandej për me u spjegue mâ mirë me mue. Vula, tha, s’bân me nji emën, vetëm Mustafa.
- Nuk dij, i përgjigjem un me atë marren e çdo kalamâni qi bisedon me nji të madh; emnin e kam Mustafa.
- Bâne Mustafa Asim, se asht emn’i nji valiu t’onë, i nji valiu të Shkodrës me famë, më kshilloi Hysni Efendiu.
Oh, çë gzim i madh atë ditë për mue! Me u kthye ke nâna jo veç me vulë, por edhe me emnin e nji valiu të madh… Edhe pa humbun aspak kohë u vûna e i shkarravita t’im et nji letër të vulosun me atë vulë…
Kjo, edhe historija e emnit t’em të dytë, qi mbas nja dymbëdhetë vjetsh do të lente gjurmën e vet mbi nji dokument historik, mbi verbalin e shpalljes së pavarsís shqiptare në Vlonë.
[1] Kjo s’ishte e vërtetë ( shënim i M.K.-s)
Komentet