Intervistë me Orhan Pamuk. Babai i tij donte që ai të bëhej inxhinier, por ai i kishte frikë mësuesit e matematikës. Kështu shkrimtari i Stambollit rrëfen për veten
VOAL – STAMBOLL – Orhan Pamuk është turku i parë që ka fituar Çmimin Nobel, i cili iu dha në vitin 2006 “pse ka zbuluar, ne kërkim të shpirtit melankolik të qytetit të tij të lindjes, simbole të reja për përplasjen dhe gërshetimin e kulturave”. Pikë referimi është, në veçanti, Stambolli. ‘Kujtimet dhe qyteti’ (2003): një ese që ndërthur tregimin autobiografik të fëmijërisë dhe adoleshencës së shkrimtarit, dëshmitë historike dhe sociologjike të rënies së qytetit dhe banorët e tij. Por Pamuk është i njohur mirë për romanet e tij të përcaktimit turk (përkthyer nga Einaudi), duke filluar nga e kaluara otomane ‘Emrit tim është kuq’ (1998) tek prania shum-etnike e ‘Bora’ (2002). Dhe puna e tij e fundit është një trilogji interesante përbërë nga romani ‘Muzeu i pafajësisë’ (2008), i quajtur sipas muzeut me të njëjtin emër dedikuar objekteve të përmendura në roman, dhe nga katalogu i ‘Pafajësia e objekteve’ (2012). Ne u takuan në Stamboll, në studion e tij me pamje Bosfor dhe Topkapia, për të biseduar me të në lidhje me qytetin e tij dhe punën e tij.
PYETJE: Më lejoni të filloj së pyeturi…
ORHAN PAMUK: “Para se të fillojmë, më lejoni të them një gjë. Unë vij nga një familje e inxhinierëve. Babai im dhe xhaxhai im parapëlqenin që unë të zbavitesha me matematikë, duke më sugjeruar shpesh problema dhe enigma. Dhe unë kam qenë gjithmonë në ankth se më duhej të përballesha me pyetje mashtruese, dhe se nuk isha aq shpejtë në dhëniene e përgjigjeve inteligjente. Në shkollë emri i mirë i familjes nuk zhgënjente, dhe unë isha mirë në matematikë. Por përballja me mësuesit më bënt gjithmonë nervoz, kështu që unë ju kërkoj falje në qoftë se jam nervoz edhe tani. ”
PYETJE: Mos kini merak, unë nuk do t’ju bëj pyetje mashtruese. E do të filloja nga babai juaj, sepse jam befasuar kur kam lexuar në Stamboll se në Paris ai ishte takuar me Sartrin.
ORHAN PAMUK: “Ah, nuk është se e takoi atë: ai vetëm e shikonte tek kalonte rrugës! Babai im kishte ndjekur traditën e familjes, të babait të tij dhe të gjyshi të tij: të shkojë në Politeknik dhe të bëhet inxhinier civil. Gjyshi im kishte punuar pa masë, duke ndërtuar hekurudha, dhe kishte fituar shumë para! Edhe babai ime dhe xhaxhai im kishin punuar rëndë, por për të shkapërderdhur ato çka gjyshi i tij kishte fituar! Pra, vëllait imt dhe mua na u desh fillonim përsëri nga e para.”
PYETJE: Edhe vëllai juaj, megjithatë, u bë inxhinier.
ORHAN PAMUK: “Të dy ne u edukuam me një natyrë tipike nga bota e tretë: Duhet studiuar inxhinieri, që pastaj t’i shërbeni vendit juaj duke bërë punë të dobishme. Kështu vëllai im ka filluar me inxhinieri kimike në Yale, dhe pastaj kaloi në ekonomi. Tani është në London School of Economics, ndonëse sapo ka dalë në pension dhe do të kthehet në Turqi.”
PYETJE: Nëse nuk ju ofendoj, siç përmendëm tek Sartri, do t’ju pyesja nëse jeni ndjerë ndonjëherë kundruall vëllait tuaj si “idiot e familjes.”
ORHAN PAMUK: “Oh, sigurisht Dhe, edhe më keq. Unë jam një shembull tipik i fëmijës së dytë, në kuptimin që familja turke është patriarkale, dhe përqëndrohet në edukimin e djalit të madh: ai duhet të marrë përgjegjësi, të ndihet gjithmonë të thotë se çfarë duhet të bëhet, si duhet të trajtohen vëllezër më të rinj, dhe kështu me radhë. Një shembull tipik i asaj që ndodhte është se kur shkonim diku ai telendisej duke shikuar emrat e rrugëve për të gjetur adresën, ndersa unë mund të ëndërroja dhe të shikoja në qiell ose në vitirnat e dyqaneve. Ka avantazhe dhe disavantazhe të qenit i dyti i fëmijëve: në veçanti, kur kanë një rritje dhe pjekur të vonuar.”
PYETJE: Bëhen Peter Pan.
ORHAN PAMUK: “Miqtë e mi vazhdojnë të më thonë se jam pak fëmijë edhe tani. Kjo ua stimulon imagjinatën, por nuk i ndihmon ata që të bëhen qenie sociale, dhe madje edhe të kenë sukses në jetën e përditshme. Disa gjëra mësohen kur je gjashtë vjeç, dhe tani që jam gjashtëdhjetë vjeç, duhet të pranoj se ky është karakteri im. Është vëllai im ai që di si të manovrojë në shoqëri, ndërsa unë kam mbetur antisocial, i paangazhuar, pa vetëkontroll… ”
PYETJE: Artist, në fakt.
ORHAN PAMUK: “Po, por duke qenë artist mund të jetë një justifikim: Unë bëra kështu për shkak se jam artist, ose u bëra artist, ngaqë jam kështu? Unë e besoj më shumë këtë të dytën: Kam pranuar të jem njeri i vetmuar e ëndërrimtar dhe familja ime duhej ta pranonte këtë. Ata kishin përgatitur për mua fatin e familjes, i cili ishte për të shkuar në Politeknik, duke pranuar të bëhm arkitekt, në vend se të isha inxhinier. Por pas tri viteve të kolegjit, e braktisa atë, dhe fillova të shkruaj.”
PYETJE: Kjo është koha e vendimit që ju bën të qëndroni Stambollin. Por është një pasazh i librit, krejtësisht u dedikuar trishtimit, në të cilën ia mveshni këtë ndjenjë “turmës së meshkujve pozitivistë, dashnorë të matematikës dhe enigmave” të pranishme në familje.
ORHAN PAMUK: “Për mua, matematika ishte zbavitëse kur mund t’i zgjidhja problemat, por frustruese kur unë nuk mundja. Shkrimi ndërkaq nuk kërkon zgjidhje të nevojshme dhe të saktë të një probleme, dhe lejon shprehjen e diçkaje që nuk është kërkuar nga faqja bosh. Shkrimtari shprehet lirisht, dhe shpreson se ajo që bën është përgjigje për çdo pyetje të cilën lexuesi ia pyet vetes, dhe jo atij!”
PYETJE: Rreth trishtim të Stambollit, nuk mendoni se mund ta gjeni njëlloj në qytetet e tjera që kanë humbur ndjenjën e tyre të së kaluarës? E kam fjalën për Kajron, Bagdadin, Damaskun. Apo edhe për Romën, në një kuptim.
ORHAN PAMUK: “Unë e lidhi hüzünin e Stambollit, që do të thotë “i trishtuar” apo “melankolik “, me faktin se atje e kam kaluar fëmijërinë time në vitet 50, i rrethuar nga monumentet e mëdha osmane që ishin të copëtuar dhe të kalbur. Ishte pak si në Indi sot, ku nuk janë për t’i hequr qafe vetëm ndërtesat e një të kaluare të largët, por edhe ato të jetës bashkëkohore. Dhe është e vërtetë se në Kajro është e njëjta gjë. ”
PYETJE: Mua më duket se për shkrimtarët ju parapëlqeni autokritikën dhe vetanalizën.
ORHAN PAMUK: “Ka dy aspekte të të qenit një shkrimtar. Është mendja analitike, matematike, e cila na detyron për të ndjekur trenin e mendimit për të arritur një qëllim, dhe madje mund të përpiqet të bëjë konstruktet mendore: Arkitekti vdekur dhe varrosur brenda meje, më kushtëzon në këtë drejtim. Por është edhe mendje poetike, e ndjeshme, e cila pezullon arsyen me qëllim që të akordojë një muzikë brenda, ose të përfitojë nga një moment i papritur dhe i menjëhershëm i frymëzimit. Që të mund të jesh shkrimtar duhet të jesh në gjendje për të kombinuar mendjen analitike me ndjeshmërinë poetike, në një kompromisi të vazhdueshëm dhe të balancuar në mes të planifikimit racional dhe surealizmit irracionale. Kjo është arsyeja pse unë doja të shkruaja romane. ”
PYETJE: De Amicis duket të jetë një hero. Unë do të kisha pritur një kapitull mbi të në Stamboll, si për Nerval dhe Flaubert, ndërsa ju vetëm sa përmendni atë thjesht kalimthi.
ORHAN PAMUK: “Po, ai ishte një shkrimtar i mirë, me një sy jo të zakonshëm. Libri i tij ‘Konstandinopoja’ është më i mirë i shekullit të nëntëmbëdhjetë, dhe qyteti që ai përshkruan është njüe shpikje e tij. Ka ndikuar tek brezat e shkrimtarëve të tillë si ato që përmenden. Por këta ishin më të famshëm se ai, dhe ata jetonin në qendër të skenës letrare, ndërsa De Amicis ishte një shkrimtar margjinal i librave për fëmijë. Ndikimi i tij ka qenë indirekt, dhe kjo është arsyeja pse kam folur pak për të.”
PYETJE: Unë do të doja të flisnim tani për muzeun tuaj, por në një kuptim ju e përmendni tashmë në Stamboll, në kapitullin mbi Koçu: enciklopeditë e tij për qytetin janë edhe ato si muzetë, apo jo?
ORHAN PAMUK: “Resat Ekrem Koçu ishte historian i lindur, por e humbi punën e tij në universitet për arsye politike: ishte një profesor i studimeve osmane, dhe kjo ishte në kundërshtim me vizionin e modernitetit që republika e re turke ishte duke u përpjekur për të promovuar. Dhe për shkak se donte të vazhdojë të tregojë historinë osmane, dhe kishte nevojë për të fituar, ai shpiku një mënyrë popullore për ta bërë këtë, përmes një enciklopedie që do të mblidhte fakte ekzotike, të çuditshme dhe kurioze, të cilat i mori nga arkivat që i njihte aq mirë.”
PYETJE: Ndërsa ju, kur flistni për koleksionzimin e Koçu, duket sikur jeni duke folur për veten tuaj. Ishit tashmë duke mbledhur objekte për muzeun tuaj?
ORHAN PAMUK: “Në atë kohë unë po mbledhja fakte dhe libra, ende jo objekte Por do të them se unë nuk jam një koleksionist, në kuptimin teknik të fjalës: Dikush është i interesuar në vënien së bashku të objekteve jo për shkak të vlerës së tyre, ose dobisë së tyre, por për hir të të paturit e tyre, dhe posedon një seri të plotë. Për shembull, një koleksionist është më e rëndësishme që t’i ketë të gjitha vëllimet e enciklopedike të Koçu enciklopedi, se t’i lexojnë ato. Është gjithashtu e rëndësishme për t’i ruajtur këto libra si relike, ndërsa unë i lexoj ato dhe i lë mënjanë.”
PYETJE: Por shpesh koleksionizmi shkon në kufijtë totemizmit.
ORHAN PAMUK: “Sigurisht. Të gjithë ne kemi një tendencë për të mbetur të kapur për objekte të caktuara, për arsye sentimentale të lidhura me dashurinë, jetën dhe vdekjen. Por vetëm kur vjen puna për një muze, personal apo publik, ne flasim për koleksionizmin, me kënaqësinë e detyruar nga posedimi i objekteve. Prandaj, të mbledhësh objekte nuk do të thotë domosdoshmërisht të jesh koleksionist. Shpesh ata nuk janë të lidhur me ndonjë histori, përveç kur dikush dëshiron të shpikë të tilla. E një mënyrë për ta shpikur apo sugjeruar atë, në fakt mund të jetë shpalosja e tyre në një mënyrë të caktuar. Secili muze tregon një histori, dhe muzeu i pafajësisë bën edhe një roman.”
PYETJE: Ju keni shkruar se në fillim mendonit të bënit që të përkojë romani me katalogun e muzeut. Kjo nuk ta kujton pak ‘Zjarrin e zbehtë’ të Nabokovit?
ORHAN PAMUK: “Sigurisht. Në fillim e kam pasur me të vërtetë këtë romani në mendje, kam kërkuar për të shkruar shënimet e mia në katalog, historia botërore del nga shënimet mbi objektet. Por, pas një kohë kam menduar se tekefundit quhem Pamuk, dhe jo Nabokov, dhe unë e bëra atë në mënyrën time.”
PYETJE: Muzeu, megjithatë, erdhi shumë më vonë sesa roman.
ORHAN PAMUK: “Në fakt, kam kërkuar që ata të vijnë së bashku, unë isha duke shpresuar të jem në gjendje për të hapur muze në ditën e publikimit të librit, edhe nëse presionet politike të kohës e bënin të pamundur. Ideja e katalogut është më e vonë, dhe më ka ardhur në mendje kur pashë vizualitetin e objekteve të ekspozuara.”
PYETJE: Kur filluat të mblidhni objekte?
ORHAN PAMUK: “Ndërsa shkruaja romanin. Ndonjëherë, duke parë një dyqan apo pazar gjerash të lira, blija artikuj që më tërhiqnin dhe që mendoja se mund të gëlltiteshin nga rrëfimi im. Disa hynin natyrshëm, të tjerët i detyroja të hynin, dhe të tjerë mbetën jashtë. Por ndodhte edhe e kundërta, sepse kisha objekte në mendje: shumë nga ata që janë në muze janë bërë me qëllim, dhe formojnë një lloj “objektesh reale imagjinare”.”
PYETJE: Por a nuk mërziteni që disa prej lexuesve tuaj shkuan në pelegrinazh në muze, si lexuesit e Dan Brown ndjekin hapat e Robert Langdon?
ORHAN PAMUK: “Apo si ata të Tolstoit që shkojnë në Shën Petersburg për vendet ku ka jetuar Anna Karenina? Jo vetëm nuk më mërzitin, por kam ndërtuar muzeun, pikërisht që të shkojnë! Ka një aspekt të gjallë në krijimin e konfuzionit duke thënë haptazi se historia është imagjinare, dhe në të njëjtën kohë të tregohen objekte reale që i përkasin asaj.”
PYETJE: Unë e kuptoj plotësisht zbavitjen e shkrimtarit, por unë isha i shqetësuar në lidhje me qëndrimin e lexuesit.
ORHAN PAMUK: “Statistikat e vizitorëve na tregojnë se dy të tretat deri në tre të katërtat e vizitorëve nuk e kanë lexuar librin, dhe ndoshta kurrë nuk e lexojnë. Dhe kam zbuluar, duke folur me disa nga ata që e lexojnë atë, se shpesh lexuesit nuk i mbanin mend detajet e një libri, dhe të objekteve që gjenden aty: kujtojnë megjithatë një ndjenjë apo emocion që ato kanë ngjallur. Me fjalë të tjera, nuk ju kujtohet libri vetë, por përvoja e leximit të tij. E një objekt kujtohet vetëm nëse është i lidhur me një ndjenjë të ngjallur. Kjo është arsyeja pse shumë vizitorë janë befasuar për të parë ndodhejn e objekteve që janë në roman, dhe që atyre nuk ju kujtohen.”
PYETJE: Ngaqë ju thoni se e doni Borgesin: nuk ishte e mjaftueshme të shqyrtoje romanin e muzeun pa pasur nevojë vërtet të shkruani njërin dhe të ndërtoni tjetrin?
ORHAN PAMUK: “Borges thoshte gjithnjë se, në vend të Henry James, ai do të kishte shkruar një histori të shkurtër në vend të një romani të vëllimshëm. Por duke thënë këtë, shtirej sikur nuk e kuptonte se çfarë ishte arti i të thënit të një historie. Fakti është se romanet nuk janë vetëm ndërtesa metafizike apo struktura imagjinare që përpiqen të kapërcejnë realitetin. Janë edhe mënyra për të gjeneruar dhe transmetuar kënaqësinë për të shprehur ndjenjat, për të përshkruar mjediset, për të gjetur fjalët e duhura në kohën e duhur. Por sigurisht Borges ishte shumë i zgjuar sa të mos e dinte të gjithë këtë, dhe luante bukur me lexuesin, në mënyrën e vet.”
PYETJE: Po ju, çfarë jeni duke bërë tani?
ORHAN PAMUK: “Pas mbarimit të muzeut u ktheva përsëri në jetën time si shkrimtar, dhe jam në mes të një romani të ri. Unë jam gjashtëdhjetë vjet, jeta po bëhet më e shkurtër, por Çmimit Nobel nuk më ka bërë t’i humb ambiciet: pra, punë e rëndë, sepse më mbetet ende kohë për të jetuar, por ende kaq shumë për të shkruar.”/Përktheu: SKËNDER BUÇPAPAJ
(Repubblica)
Komentet