Ka vdekur poeti, Naim Fetaj, nga fshati Strellc i Epërm i Deçanit. Lajmin e ka konfirmuar kryetari i komunës së Deçanit, Bashkim Ramosaj. “Me pikëllim të thellë morëm lajmin për ndarjen nga jeta të poetit Naim Fetaj nga fshati Strellc i Epërm. Ngushëllimet më të sinqerta familjes Fetaj dhe gjithë atyre që e njohën”, ka shkruar ai.

Naim Fetaj u lind më 7 shkurt 1961 në Strellc të Epërm të Deçanit. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa të mesmen në gjimnazin “Vëllezërit Frashëri” në Deçan.

Ka mbaruar Fakultetin Filozofik – Dega Letërsi dhe Gjuhë Shqipe në Universitetin e Prishtinës.

Deri më 5 korrik 1990 ka punuar gazetar në programin dokumentar të Televizionit të Prishtinës.

Nga viti 1991 ka punuar dhe jetuar në Gjermani.

Naim Fetaj ka botuar poezi në të gjitha revistat dhe gazetat e kohës në Kosovë, por edhe në Shqipëri dhe Maqedoni.

Është bartës i shumë shpërblimeve letrare dhe autor tekstesh i disa këngëve.

Është përfshirë edhe në shumë vëllime të përbashkëta poetike.

Ka botuar këta libra poetikë:

Yjet bëjnë roje

Terrinë përtej diellit

Vezullimë thinjash

Më lanë edhe pa këngë

Zogjtë nuk ndërrojnë fytyrë.

Më 15 gusht 1954 lindi në Postenan të Kolonjës poeti i njohur Vasil Dede. Mësimet e para dhe të mesme i mori në vendlindje. Studimet e larta për gjuhë letërsi i kreu në Universitetin e Shkodrës. Punoi në arsim në Kolonjë, pastaj në media të ndryshme në Tiranë.

Vasil Dede e ka krijuar me kohë profilin dhe identitetin e vet krijues, e ka shënjuar udhën poetike përmes shëmbullit të vet, përmes një përvoje të gjatë jetësore, ulje-ngjitjeve dhe zigzageve të fatit, kthesave të forta, stuhive dhe shtrëngatave të kohës. Vasil Dede i ka qëndruar besnik bindjeve të vetave, idealit për artin, modelit poetik të zgjedhur, moralit njerëzor. Para se të ishte një poet i mirë, ai ishte një njeri i mirë, në kuptimin e vërtetë të kësaj fjale. Albert Ajnshatajn thekson: “Cilësitë morale të një personaliteti të shquar ndoshta kanë rëndësi më të madhe për gjeneratën e caktuar dhe për ecurinë e historisë se sa vetëm sukseset intelektuale. Këto të fundit varen nga madhështia e karakterit në një shkallë më lart se sa merren në konsideratë zakonisht”. Poezia e vërtetë është sepse ajo i drejtohet në radhë të parë ndërgjegjes njerëzore, moralit të njeriut, sepse ajo e krijon dhe rikrijon botën nga e para.

Poezia e Vasil Dedes është poezi dhëmbshurore, poezi e ëmbël, e dashur, e çiltër, e kulluar, njerëzore. Ajo ka marrë shumëçka nga shenjtëria e Naim Frashërit, e Jani Vretos, birit të Postenanit, e rilindasve të ndritur. Ku ka shenjtëri, ka shpirt, ka zemër, ka mirësi, ka dashuri, ka dhimbje, ka fisnikëri, ka dritë. Poezia e Vasil Dedes ka dritë dhe kur ndjenja është e turbullt si lumi i rrëmbyer, dhe kur mendimet sterrojnë si nata, dhe kur shpirti ther dhe sfilitet si det i trazuar, dhe kur zemra fshan e vuan në gjëmë e mjerim. Poezia e Vasil Dedes rreket të shpirtëzojë gjithçka, natyrën, florën, faunën, shoqërinë, të ngjizë, të gatuajë, të krijojë Shqipërinë Shpirtërore, gjithë një botë të dhembshur dhe të bukur. Vasil Dede është ndoshta nga poetët e rrallë shqiptarë, që sjell motivet bukolike në letërsinë shqipe, motive të harruara prej shumë kohësh, të shtjelluara gjerë e gjatë nga poetët e lashtësisë greko-romake.

Poeti Vasil Dede vazhdimisht kërkon pafajësinë, e kërkon kudo, në jetë, në natyrë, e kërkon tek thëllëzat e malit, pëllumbat e qyteteve, tek vishnjet e qershitë e kopshteve, tek portokallet e ndezura, tek cjapi-sulltan, tek ftujka me vëth dhe stoli, tek qengji i dhembshur, tek gjethi i pyllit, tek zogjtë, tek shqiponjat, tek blibili me vesë, tek gurët, burimet dhe kështu me radhë.

Vasil Dede është shpirt shqiptar, natyrë shqiptare. Që nga majë e Pindit, porsi shqiponjë Postenani, hedh vështrimin larg, rreh flatrat, ngrihet në qiell, niset herë drejt Tiranës, herë drejt Artës së Portokalltë, herë drejt Egjeut të Homerit dhe Safos hyjnore…Në zemër mban atdheun, dhembjen e sertë, dyshimin e egër: A kam dhe unë atdhe?! Të godasin fort këto klithma të mprehta, çjerrëse, therëse. Është drama e njeriut të urtë, të ndershëm, atdhetar, që ndihet fajtor pa faj, që ndihet me dhe pa atdhe, me dhe pa rrënjë, me dhe pa krahë…Është dilema vrasëse e kohëve moderne, është dyzimi i fatit të njeriut, dyzimi i botës, dyzimi i moralit njerëzor… Poeti i shpëton dhimbjes vrasëse, të egër, këput vargonjtë e dyshimit, shpërthen kafazët me hekura të trashë dhe fluturon në liri, në liri të amshuar, të plotë, të pakufizuar. Dhe aty s’gjen prehje; shpesh e kalpon dehja dionisake, frymëzimi i tërbuar, marrok, që e vërvit nëpër humnera ferri dhe parajse. Njëherë e shpie në Postenan ku qershia i mban mëri, herë na tavernat e zhurmshme me buzuqe dhe prostituta, herë tek dhoma pa tavan e herë te gorrica me fole nepërke…Janë shfrime sublime, janë refrene këngësh mëmëdheu, janë shira të brendshëm, që lajnë dhe pastrojnë shpirtin e njeriut…Më në fund vjen amaneti, kryevargu tronditës: “O vendlindja e sëmurë/ as për arkivol s’ke drurë! / amanet të lë poeti/ mos prano drurë nga deti!…”.

Vasil Dede nuk kënaqet kurrë me fjalën, me vargun, me strofën. E gdhend, e skalit, e lëmon, e stolis, e punon me kujdes dhe durim të madh deri në sfilitije dhe s’kënaqet kurrë. Poeti “vdes dhe ngjallet në çdo fjalë”, sikur thotë Azem Shkreli në një poezi. Brenda një krijimtarie të larmishme, të pasur në larushi, gjini, teknika, forma, shkëlqen tingëllima e kulluar e fjalës shqipe. Vasil Dede parapëlqen rimat e forta, kumbuese dhe ritmet e stuhishme, fugat e simfonitë noliane… E kur e dëgjon këtë poezi në recitim të duket se je në një shfaqje muzikore, të duket sikur je duke dëgjuar tingujt e ëmbël të violinave apo marshet e orkestrave simfonike….

25 nëntor 2015 u nda papritur nga jeta gazetari dhe poeti i njohur Vasil Dede, në moshën 61 vjeçare./Ilir Cenollari

Madhështia e mirësjelljes dhe e dijes

Kur takohesh dhe bisedon me Martin Camajn, nxënësin e Shkodrës, studentin e Beogradit, redaktorin disavjeçar të revistës «Shëjza» të Romës, profesorin e Universitetit të Münchenit, autorin e një vargu veprash letrare e gjuhësore, dy gjëra të pushtojnë para të gjitha të tjerave: madhështia e mirësjelljes, dinjiteti njerëzor dhe dija e madhe, që natyrisht janë rrjedhojë e gërshetimit dhe e mbëltimit të kulturës së fituar në Shkodër, pastaj në Romë e sidomos gjatë tridhjetë vjetëve sa jeton dhe punon profesor i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare në München.  Bashkëbiseduesin e mahnit dija e tij në fusha të ndryshme, por dy janë që veçohen mbi të tjerat: letërsia (e shkruar dhe gojore) dhe gjuhësia. Dhe ai që ka nderin dhe rastin të bisedojë me të do të bindet për informacionin dhe njohurinë e madhe që ka për letërsinë klasike greke, romake, italiane, gjermane, për letërsinë bashkëkohore gjermane e italiane, për rrymat e ndryshme letrare etj.  Për një kulturë të pasur dhe për një shije të lartë për artin letrar të Martin Camajt nuk do të bindemi vetëm në bisedë me të, por sidomos kur i lexojmë veprat e tij, të cilat janë dëshmia më e plotë e dijes dhe e përkushtimit të këtij autori në fushën e artit të fjalës, dëshmi e vlerës dhe e pjekurisë së artit letrar shqiptar në përgjithësi. Njëmbëdhjetë veprat e tij letrare, të botuara deri më tash, janë një kontribut i madh i pasurimit dhe i ngritjes cilësore të letërsisë bashkëkohore shqiptare. Punë madhore bëri dhe në fushën e gjuhësisë me botimin e një varg veprash e studimesh.

Vepra ime po rikthen në vendin që i përkiste

FJALA: U desh të perëndojnë rreth dyzet vjet në sistemin monist bolshevik në Jugosllavi—Kosovë që të bëhej e mundur kuvendimi i lirë me Ju, me veprën Tuaj. Edhe pse ishit i yni, ju bëmë të «huaj», i bëmë të «huaja» edhe veprat Tuaja; pa asnjë arsye ua mbyllëm dyert e botimit! Të «huaj» i bëmë dhe krijuesit letrarë si Fishtën, Konicën, Koliqin etj. A s’është kjo dëshmi e fatit njerkë dhe tragjik të kulturës-letërsisë sonë?

CAMAJ: Ishte në logjikën e këtij sistemi për të cilin po flitni që të bahemi «të huej» apo që të mos komunikonim, por historia e re, moderne, e popujve po e tregon dita-ditës se dhuna kur të mbushet kupa zhduket si vesa para diellit. Kaq në përgjithësi.  Tue kthye te thelbi i pyetjes suej rrëfej haptas se simbas ndijes sime ndalimi i veprës letrare, pa gjygj, ashtë dënimi ma i madh që mund t’i bahet një autori që shkruen në gjuhën e popullit të vet. Dhe tue qenë se poezia ka të bajë kryekreje me ndjesitë e një vetje, kjo si dhunë s’do vu krahas me ndalimin e një ideologjie, e një ideje. Kjo si tragjikë peshon ma randë. Por unë tashti nuk kam ma të drejtë të ankohem sepse po përjetoj kohën kur vepra ime po rikthen në vendin që i përkiste.

FJALA: Në botimin gjermanisht e shqip të poezisë suaj në revistën letrare të Münchenit, Sirene (nr.5/1990) dymbëdhjetë poezi Tuaja janë përfshirë nën titullin e përbashkët «Larg atyne që flasin si unë». Kjo ide—ndjenjë është e kapërthyer edhe në shkrimet Tuaja të tjera letrare, pa pikë dyshimi me arsye.

CAMAJ: Domosdo kjo mospërfillje me kohë bahet motiv që tematizohet në letërsinë e artistit, nga njëherë bahet «obsesion» apo mani përndjekje: po këtë sëmundje psikike kam pasë rast ta shoh te ndonjë shkrimtar i mërguem, jo shqiptar. Titulli «Larg atyne që flasin si unë» tek unë do marrë ma tepër si ankim, ndonëse edhe në mue ndamja nga masa lexuese i ka lanë gjurmët e veta: krahaso Agonin në romanin «Rrathë», të cilin si shkrimtar të pandëgjueshëm organet kontrolluese e izolojnë në një fshat malor ku bie për 20 vjet në letargji. Por me mue nuk ka ngja kështu.

FJALA: Jeni ndër intelektualët e rrallë shqiptarë që jetoni kaq gjatë në Perëndim (Itali e Gjermani) e nuk e tradhtuat artin letrar dhe punën pedagogjike shkencore me veprimtari politike ose me ndonjë biznes tjetër, ku shpesh «kurthohen» intelektualët. Çka e përcaktoi rrugën Tuaj: madhështia e shpirtit krijues ose etja për artin letrar, për komunikim artistik si shkallë më e lartë e gjallimit të qenies njerëzore?

CAMAJ: Shpesh herë në kuvend e sipër instinktivisht kam pohue: nuk jam njeri i politikës, por kurrë nuk kam thanë se nuk jam njeri politik. Dallimi në dy frazat qëndron nuk vehem në shërbim të politikës të një rryme apo ideologjie, por jam i interesuem për fatet e njeriut. Një artist nuk mund të jetë ndryshe. Në këtë qëndrim fshehet edhe një lloj egoizmi prej anës së artistit apo shkencatarit i cili don me qenë i lirë dhe të jetojë jashta shabloneve. Mandej një që punon në dy krih, në art e gjuhësi dhe ka një jetë private, s’ka kohë për sende tjera. Për të ardhë tek pika e dytë: çka e përcaktoi rrugën time? Janë mbarë kushtet e jetës, por disa nga ato janë vendimtare që kanë përcaktue formimin tim në tri qytete: Shkodra ku kam marrë njoftimet e para kulturore, por edhe atmosfera e këtij qyteti ku fantazia (kështu e kam në kujtesë!) shëtiste e lirë nëpër rruga, andej dhe entuziazmi i trillimit, bukuria e gjuhës shqipe që përdorej në këtë qytet, ditët e pazarit në një mjegull ngjyrash tashti vetëm në kujtesë. Mandej periudha pesëvjeçare në Romë, në një qytet ku nxuna me çmue artin e shekujve si gja të kushtueshme, pajë e njerëzimit. Këtu edhe si redaktor i revistës «Shêjzat» u njofta me shumë shkrimtarë jo vetëm italianë, por dhe me disa letrarë romunë e lituanë: këta më kujtohen mirë si dhe tjerë autorë emigrantë nga Evropa Lindore pse kishim tema të njëjta letrare. Në Romë u njofta me botën arbëreshe me të cilën edhe sot e kësaj dite jam fort i lidhun. Mandej Myniku, dervend kulturor në Evropën Qendrore ku jam ba edhe gjuhëtar e jetoj tash 30 vjet.

FJALA:Krijuesit e rangut Tuaj nëpërmjet të artit të tyre madhor në Perëndim kanë krijuar pasuri të konsiderueshme materiale. Ju, edhe atë që e keni fituar e krijuar si profesor e pedagog universiteti dhe si punëtor studimor e keni dhënë (investuar) për botimin e veprave Tuaja letrare, një pjesë të të cilave ua keni falë miqve, bibliotekave dhe dashamirëve të letërsisë.

CAMAJ: E keni fjalën për veprimtarinë botuese: veprat shkencore albanologjike janë botue nga shtëpitë editoriale të specializueme. Studimet në fjalë janë të gjitha italisht, gjermanisht ose (tash së fundi) edhe anglisht. Për këto s’ka pasë probleme, por veprat letrare shqipe ashtë e pamundun të botohen nga editorët e huej, andaj ashtë dashtë të kujdesohem vetë. Ky ka qenë problemi i të gjithë autorëve shqiptarë apo arbëreshë: botimi shqip. Edhe Bogdani shkruen se «malli i shtampës» e pruni në Padovë ku sendësoi atë edicion të shkëlqyeshëm të Çetës së Profetënve edhe me mjete të veta financiare. De Rada shkriu pasuninë familjare, tokë e vneshta për të botue veprat e veta letrare. Edhe unë kam ndjekë këtë rrugë: të gjitha veprat letrare shqip në Perëndim i kam botue me mjete të mija, afër 2000 faqe shtypi. Këta libra paraqiten në një veshje shumë luksoze dhe dikush më ka kritikue se paskam dashë të hjek kreni me këtë punë. Po çështja ashtë ndryshe: në këta libra në gjuhën shqipe punoj tash 45 vjet të plota, andaj ashtë e drejtë ime t’i paraqes lexuesit në veshjen që unë due. Arti për mue nuk ka qenë kurrë një mjet fitimi të hollash, as nuk do të jetë! Edhe këtu fshehet një lloj llogarie sepse kam dashë të jem i pavarun. “Jemi të ndryshëm, por mbesim kongjenialë, si bukë e një mielli”.

FJALA: Në Prishtinë botuat veprat e para letrare: përmbledhjet me poezi Nji fyell ndër male (1953) dhe Kanga e vërrinit (1954). Këto vepra, edhe pse të parat në krijimtarinë Tuaj, bënë një ndikim të madh në poezinë shqiptare që u zhvillua më pastaj në Kosovë dhe përgjithësisht në Jugosllavi, por edhe më gjerë. Krijuesit letrarë kosovarë e pohojnë këtë (gjë fort e rrallë) pa ngurrim. Fjala vjen, edhe A. Shkreli, njëri ndër poetët më të mëdhenj bashkëkohor shqiptar, ma tha këtë (derisa po përgatitja një zgjedhje të poezisë së tij për shkollat e mesme) për ndikimin që keni bërë ju tek ai. Të mos përmend autorë të tjerë të moshës së tij ose më të rinj. Ç’domethënë kjo për Ju dhe si e shpjegoni këtë dukuri?

CAMAJ: E prunë rrethanat (e për këtë rast sot jam fort i lumtun!) që kemi fillue bashkë një degë të letërsisë shqipe. Sot Kosova ka qinda e qinda poetë temperamentesh të ndryshme. Si e ka vu në dukje dikund Agim Vinca, unë vija nga një traditë tjetër letrare, nga e ashtuquejtuna «shkolla letrare shkodrane» së cilës i përket edhe Pjetër Bogdani, kosovari autentik i tjera kohnave. Nga ana tjetër (unë) rrjedh nga një vis (Lugu i Drinit) që trajton tanësi të njëjtë gjuhësore dhe pajë kulturore me Kosovën që njëkohësisht mbahet dhe djepi i epikës shqiptare. Sikur letërsia kosovare të kish pasë zhvillim të natyrshëm në kushte tjera të lira, autorët në fjalë edhe pa shkrimet e mia kishin ardhë në këto trajta të shprehisë artistike. Konkretisht Azem Shkreli ashtë poet me talent fort të spikutun, andaj ai tue u nisë nga kjo pikë e zhvilloi poetikën e vet të pavarun (si edhe unë). Sot të dy jemi të ndryshëm, por mbesim kongjenialë, si bukë e një mielli.

FJALA:Disa krijues kosovarë (ndër ta dhe A. Pashku), të cilët e njohin krijimtarinë Tuaj thonë me arsye se Ju si poet jeni më i madh, duke pasur parasysh edhe ndikimin që ka bërë poezia Juaj. Mirëpo, ai që ka lexuar me kujdes prozën Tuaj do të mund të pohojë (kjo është bindja ime e thellë) se nëse jo më i madh, atëherë si prozator jeni po aq i madh sa edhe si poet. Veprat Tuaja, veçmas «Rrathë», «Karpa», «Dranja» (madrigale) dhe «Shkundullima» (tregimet dhe novelat) janë dëshmi e denjë për këtë. S’do mend, ky nivelizim artistik nënkupton aftësinë, përgjegjësinë, përkushtimin Tuaj krijues, para se gjithash, ndaj vlerës artistike të secilës vepër dhe të secilës formë shtjellimi.

CAMAJ: Pajtohem me ju se nuk do veçue proza nga poezia sadopak në rastin tim. Kjo pyetje vehet dhe jashtë Kosovës kur flitet për këto vepra. Po përpiqem të shpjegohem sa ma thjeshtë e ma. Donë sqarue dy pika në të cilat përmbahet dhe përgjigja e pyetjes komplekse tuej. a) Rrjedha krijuese, kalimi prej vargut në prozë e prej proze në varg nuk gjindet vetëm tek unë, sidomos në letërsinë shqipe. Në bazë e mbaj veten lirik dhe proza ashtë mjet për zgjanimin e mundësisë shprehëse, diçka ma esplikative; b) ka tema që nuk e durojnë vargun, andaj kalohet në prozë (khr. DJELLA). Tue u nisë nga kjo bazë, e kam pasë gjithmonë vështirë t’i ndrydh krijimet e mia në kategori letrare ngase edhe si shkencatar nuk jam i bindun në këto kategorizime. Po ju rrëfej lexuesve të Fjalës (natyrisht dhe ju ma parë!) një fshehësi apo të dhanë që e ka kapërthye prozën time. Në vjetet ’60, kur nisa të merrem intensivisht me prozë, rashë nën ndikimin strukturalizmit të aplikuem në linguistikë. Në teknikën e novelës ose të romanit nuk lot ma rol stofï landa e tregueme në përmasa rrethuese të ngjarjeve për të lanë pamend lexuesin: djegun për sensacion. Përkundra ngjarjet ose tregimi i tyne hyjnë në punësi si mjet për t’i shpjegue relacionet mes botës së mbrendshme e të jashtme. Ndërlidhjet, relacionet, që mund të jenë të natyrave të ndryshme gjenikojnë strukturat apo rrathët e ndryshëm në romanit «Rrathë». Me fjalë tjera, në këtë mes autori i bishtnon kërkesës së lexuesit që lyp përshkrim ngjarjesh në sipërfaqe (action) e jo shpjegim të fenomenit në thellësi. Kjo quhet shpesh letërsi e vështirë! Mirë, mund të thoni, këndej kalohet si pa u kujtue në psikologjizëm. «Rrathë”, në të vërtetë, u klasifïkue si roman psikologjik Ky, për shembull, mund të jetë një element që e ka largue prozën nga poezia.

FJALA: Romanet «Rrathë» dhe «Karpa», si vepra madhore në prozë, afrohen në disa piki në rrafshin tematik e konceptual, por edhe ndryshojnë dukshëm, veçmas në mënyrën e transponimit të problemeve dhe të shumësisë së sistemit kuptimor. Në «Karpa» vërehet një qasje më komplekse, më filozofike. Është një prozë që nëpërmjet të artit shqipton çështje të mëdha e të ndërliqshme të botës sonë.

CAMAJ: Me pyetjen nëse «Karpa» ndërlidhet me botën tonë, andaj kjo pyetje përmban në vete «funksionalitetin» e veprës. Pohoj se në këtë moshë që jam nuk më lëshon kujdesi dhe ideja e gjallnesës së popullit tonë në të ardhmen. Karpa që për arsye të shprehun ma nalt nuk e cilësova «roman» ashtë vepra e fundit në prozë. Preokupimi im ashtë tek konfliktet e mbrendshme në botën shqiptare sepse një diktaturë pjell një diktaturë tjetër dhe kështu shkon varg dhuna: prej dhune në dhunë. Po ky pesimizëm me zhvillimin e ngjarjeve të reja po mëngohet në ndërgjegjen time. Por që të kuptohemi! As këtu, në «Karpa» nuk qëllimoj të baj moralizëm: moralizimi i qëllimuem nuk duhet të ketë vend në art sepse ngjan e kundërta. Jam i vetëdishëm për përkimet e motiveve e të përmbajtjeve mes romanit «Rrathë» dhe «Karpa». Ka plot raste edhe në poezi kur kthej tek motivet e përjetime të trajtueme edhe ma parë. Këtë e kam ba instinktivisht, pa frigë të kritikës se gjoja po përsëritëm: kjo vërtetohet shpesh edhe në pikturë dhe në muzikë posepo!

FJALA: Në veprën «Dranja» (madrigale), formë krejt pak e kultivuar në letërsinë tonë, artistikisht përjetësoni (nëpërmjet qenies të quajtur breshkë) fatin tonë: krenar e tragjik. I përgjigjej pikërisht madrigali shtjellimit të një teme të këtillë ose forma e këtillë i përgjigjej tematikës?

CAMAJ: Dranja ka dalë, si vepër, mjaft e diskutueshme sidomos për formë e gjuhë. Arsyeja pse u quejt kompozitë madrigalesh së pari më erdhi nga kuptimi që ku ky emërtim në muzikën klasike (krh. Monteverdi etj.). E kam vu në dukje në kopertinën e këtij libri se nuk do marrë si gjini në kuptimin klasik dmth: madrigal “gjini letrare në vargje me përmbajtje idilike” etj. Më duket se Dranjes i përshtatet ky emërtim edhe në pikëpamje të etimologjisë së fjalës: cantus matricalis — kangë në gjuhët amtare apo popullore. Po për mundësinë interpretative pëlqehen këto madrigale edhe nga të huejtë që lexojnë shqipen dhe njerëz të shtitruem në letërsi të vështirë. Në Dranjën fort e vështirë ashtë gjuha, andaj edhe e pa përkthyeshme, thonë disa.

FJALA : Çdo vepër e krijuesit letrar, e jo vetëm e atij letrar, është qenësisht pjesë e një vepre të madhe, që autori e krijon gjatë gjithë jetës së tij. Megjithatë, janë disa periudha kur autor ridëshmohet me lloje e forma të ndryshme të krijimtarisë letrare. Me një fjalë dëshmon vijimësinë dhe pasurimin e punës së vet krijuese. Edhe te Ju hetohen këto faza.

CAMAJ : Si e kuptoj unë, kjo pyetje prek diçka fort me randësi: ashtë fjala për kunorzimin e një procesi krijues në përfundimin e veprës. Nëse kjo përjetohet thellësisht, autori pjekunohet bashkë me veprën e pa u kujtue kapërcen një fazë jete. Një autor i pa faza krijuese o ashtë i ri apo nëse i vjetër në këtë zeje sendet që shkruhen nuk janë të përjetueme prej tij.

FJALA: Në fushën e poezisë që keni botuar deri më tash, NJERIU MË VETE E ME TJERË (München 1978) është dëshmi e një niveli të lartë artistik, një thellësi e kohezion kuptimor me shumë tipare origjinaliteti, sidomos në punë të gjuhës poetike dhe të sintaksës gjuhësore të veçantë.

CAMAJ: Tue kundrue në retroperspektivë kjo fazë për mue ka qenë vendimtare, fillimi i një refleksioni të paprovuem ma parë. Kësaj metode apo përmbajtje i shtohet një qëndrim i ri ndaj gjuhës. Gjithmonë kam gjetë përkënaqje në përpunimin e gjuhës, as me qenë kjo një gur i fortë që në skalitje e sipër merr trajta impresionuese; nga njëherë kam kalue edhe në formalizëm të tepruem që në themel do vlerësue si e metë. Këtë përmbledhje poezish e mbaj dhe sot e kësaj dite si të përsosun, andaj e kam lanë të lirë të përkthehet nga Francesco Solano (Dushko Vetmo), shkrimtari arbëresh fort i rrahun në shijimin e letërsisë dhe në gjykimet mbi të.

Vepra duhet të afirmohet në gjuhën origjinale

FJALA : Krijimtaria Juaj letrare është përkthyer në disa gjuhë botërore. Si është pritur ajo nga lexuesit dhe nga kritika ? Po vëllimi me poezi i botuar në italisht (me tekstin shqip përbri) si u prit në truallin e lirikës së madhe, në Itali?

CAMAJ: Në përkthim deri tash janë botue vetëm lirika, në vjetet ’60 së pari italisht (Fiera Letteraria, antologji etj.). Përkthyes prof. Ernest Koliqi, prof. Zef Schiro jun. etj. ma vonë edhe anglisht (krh. London Magazin, International Poétry Review). Më lejoni të shpreh disa pikëpamje rreth përkthimit letrar në përgjithësi. Së pari, një vepër letrare duhet të afirmohet në gjuhën origjinale, në shqipen, për shembull: përkthimi do mbajtë në parim një- një reproduksion „i papërkryem“ e një kuadri në voj. Unë për vete i kam qëndrue besnik këtij parimi, andaj kam pengue mjaft përkthime të veprave të mia që ato të botohen: me këtë jam i bindun se e kam mbrojtë veprën time! Për çdo siguri, kam lypë gjithmonë që përballë tekstit të përkthyem të botohet edhe origjinali, në mënyrë që nëse lirika në vete ashtë e bukur, të afirmohet bashkë me të edhe gjuha jonë e mrekullueshme! Tash tek pyetja juej : si priten në Itali këto sende të mia të botueme italisht. Çdo nacion, por sidomos italianët, deri tash vonë janë të paraprogramuem për sa i përket shijes letrare, dmth edhe kur lexojnë lirika të përkthyeme kërkojnë analogji rrymash e autorësh në letërsinë e tyne me të vërtetë të mrekullueshme. Bie fjala, lirika ime përnjësohet me hermetizmin italian meqenëse dihet se kam ndëgjue nja dy vjet në universitetin e Romës leksionet e Ungarettit që ishte profesor në këtë universitet. Në të vërtetë, na disa lirikë shqiptarë modernë nuk kemi të bajmë me hermetizëm, po shtijmë në punë simbolikën tradicionale tonë që gjindet dhe në poezinë popullore shqiptare. Sa për informim: në New York ka dalë në këto dit një përmbledhje poezish të mia (Selected Poetry), në dy gjuhë në përkthim të Leonard Fox, ndreqë e miratue nga Eric P. Hamp dhe shikue edhe nga prof. Arshi Pipa. Përgatitja e këtij vëllimi 220 faqesh me hymje e Notes si dhe shtypi ka zgjat 6 vjet.

Delli i letërsisë kosovare rrah me ritmin e kohës, me shqetësimet

FJALA: Edhe pse larg atmosferës krijuese kosovare, keni pasur mundësi të përcillni letërsinë që zhvillohet këtu. Cilët janë autorët që i keni lexuar dhe i çmoni? Për çfarë arsye i çmoni?

CAMAJ: Qysh në zanafillën e saj e ndjek zhvillimin e letërsisë kosovare, në kohët e fundit mjerisht vetëm në vija të përgjithshme: ju thashë se jeni ba shumë! Nuk guxoj me kalue në imtësi e të jap gjykime të preme, s’po jap as emna, por kaq mund të thom me bindje të plotë: letërsia kosovare në një kohë fort të shkurtë dha e po jep talenta fort të fuqishëm, ma të fuqishëm e të sinqertë se në çdo trevë ku lavrohen letrat shqiptare. Delli i kësaj letërsie rrah me ritmin e kohës me shqetësimet dhe kujdeset që kjo kohë po bie me vete. Dhe ashtë mirë kështu! Dihet, shpesh mungon qetësia për refleksion. Gjithnjë, simbas mendimit tim, poezia qëndron në krye të këtij vrapimi. Problemi im në ballafaqim me këtë letërsi përqendrohet tek format. Mbi këtë temë mund do të kuvendonim deri nesër, po ia gjejmë shtegun të ndalemi edhe mbi këtë pikë.

FJALA: Po letërsinë që zhvillohet në Shqipëri e keni përcjellë dhe a e përcillni?

CAMAJ: Jo sa letërsinë tonë në Kosovë, por po! Ndonëse ajo zhvillohet në kushte specifike që donë mbajtë gjithnjë parasysh, krijimi letrar në Shqipní ashtë ma lehtë të ndiqet. Në vjetet ‘60 kur isha kryeredaktor i revistës «SHEJZAT» në Romë u mora intensivisht me të. Në vjetët ‘60 shënojnë një kthesë sidomos në prozën e letrarëve të Tiranës. Qe edhe për mue më randësi, si autor shqiptar, ky ballafaqim apo lexim sistematik i Nëntorit dhe Dritës si dhe prodhimit tjetër, nga u binda se letërsia shqiptare ishte nisë shtigjesh që nuk ishin ato të zhvillimit të natyrshëm të letërsisë tradicionale. Kjo letërsi sot gjindet në një krizë, gjë që e vë në dukje dhe shtypi i Tiranës. Për ne larg nga atmosfera e kushtet në të cilat zhvillohet kjo letërsi, ashtë e vështirë të biem një gjykim pak fjalësh mbi të. E pakuptueshme ashtë për mue, fjala vjen, se në Shqipní kur diskutohet për shkaqet e krizës (ndër sa tjera nga rrjedh stereotipizmi) kërkohen ato në kategori «jashtaletrare» që nuk kanë të bajnë me normat e ligjet qenësore të letërsisë e të artit. Pos ndoj letrari të shquem, kritika s’i zë në gojë, për shebmull, përmbajtjet letrare dhe harmonizimin e tyne me format (këtu tue përfshi dhe gjuhën). Gjithnjë qet krye në këto diskutime një lloj «Berührungsangst» (si me ia thanë shqip?) me rrymat letrare të kohës. Kjo situatë në letërsinë kosovare ashtë kapërcye me kohë.

FJALA : Në letrën, që ma shkruat më 14 prill të këtij viti, më bëni me dije për veprat Tuaja të reja letrare NEMA dhe BUELLI (ky i fundit poemth 23 copësh, kushtuar neve në Kosovë). A na thoni diçka më përafërt për këto vepra?

CAMAJ: Nema (Nemesis) dhe Buelli (The Buffalo) botohen për të parën herë me përkthimin anglisht përballë, si u tha, në New York University Press, New York, N.Y. 10003, Washington Square Center). Patjetër këto dy cikle paraqesin një fazë të re që nis mbas 1980. Buelli lidhet me mitin e lashtë të këtij frymori në vise te Mesdheut si zot i fushave, por edhe me procesin e çfarosjes së tij gjatë brigjeve të Lugut të Drinit e ma larg. Shpresoj se lexuesit vetë të zbulojnë domethanien e këtij cikli poezish që simbas përkthyesve e gjykuesve na qenka mjaft i vështirë.

FJALA : Në të njëjtën letër më keni shkruar edhe këtë: «Qëndrimi im kundrejt jush: kam ba çka munda, kusurin ma falni! Do të kisha mbetë atje, sikur të më kishin lanë në punën time dijekëqijtë. Rrëfej se në kohët e fundit jam tepër i përkujdesuem për ju (në Kosovë – v. A.N. B.). Një këshillë: kërkoni të drejtat tueja me mjete paqësore deri në pikën e fundit. Komunikim me fuqitë paqedashëse kudo të jenë ato…» Çka t’i shtoj kësaj? Ne kemi një mijë arsye t’ju falim kusurin Tuaj ndaj nesh. Po vështirë është që Ju do të mund të na falni për parakusurin dhe për kusurin tonë ndaj jush; të shtrënguar nga politika bolshevike, që i bëri varrin (sa mundi) edhe letërsisë sonë, u sollëm ndaj jush si me një të «huaj», po kështu vepruam edhe me veprën Tuaj. Edhe me disa letrarë të tjerë! Duke mos ju përfillë juve, duke ju mohuar, në esencë ne mohuam veten, kulturën, letërsinë tonë! Apo jo?

CAMAJ: Ndonëse «e bamja nuk bahet e pabame», me urti e vullnet të mira ndreqen shumë sende. Le t’i lëshojmë një sy ripërtrimjes në zhvillim e sipër gjithkund në popujt e Evropës Lindore që po bie me vete edhe mënyra të reja të menduemit. Shpresoj se edhe shqiptarët do të përfshihen në këtë proces, gjë që ashtë në interes të gjithëve, tonin e të fqinjëve. Tek unë kjo nuk ashtë frazë, por kështu e kam ndie gjithmonë. Këtë deshta me thanë në letrën time që po e citoni: kjo do mbajtë si e vetmja rrugë e drejtë. Për t’u orientue drejt kësaj rruge busullën në dorë duhet ta mbajë inteligencia jonë. Tue ardhë tek letërsia: individualiteti ynë shprehet në letërsinë e artin tonë, marrë në tanësi, pa diskriminim! Andaj mue më ashtë duke gjithnjë absurditeti ndalim i autorëve. Ajo që ma lodh menden tashti ashtë rikuperimi i autorëve të ndaluem (fjalën «rehabilitim» në vend të «rikuperim» e mbai jo të përshtatshme!) Shpesh e pyes veten nëse kuptohet nga të gjithë se shkrimtarët e ndaluem kanë lanë një vend të zbrazët mbrenda letërsisë e se rikthimi i veprës së secilit në tanësí në vendin e lanun zbrazët ashtë gjaja ma e natyrshme e botës.

Ndërlidhjet mes nesh dhe kulturës perëndimore

FJALA: A e keni lodhur mendjen se ku e ka vendin vepra juaj mbrenda letërsisë sonë? Ju jeni sigurisht vetëdijes se opusi juaj letrar është mjaft kompleks e se pjesa kryesore u krijua jashtë gjirit të popullit tuaj. Ju folët dhe për ndikimet dhe përshtypjen që ju la kultura perëndimore.

CAMAJ: Edhe pse pjesa kryesore e kësaj vepre u krijue në Perëndim nuk duhet të mbahet e huaj për masën e popullit këtu në vend e troje të veta. Na jemi një popull evropian. E vërteta, ka pasë periudha ndamje nga Evropa ashtu si qe dhe fati i shumë popujve të Ballkanit, por ndërlidhjet nuk janë këputë kurrë mes nesh dhe kulturës perëndimore, as në këto dyzet vjetët e fundit. U tha se fazën fillestare e kemi kalue bashkë: pyetni mikun tonë. Esad Mekulin, dekanin e letrave tona në Kosovë. S’do harrue se vepra ime ashtë e njoftun jo vetëm në diasporën shqiptare, por edhe në rrethe kosovare. Mos të harrohet se një pjesë e letërsisë sonë u shkrue dhe u botue jashta vendit, por tematika del gjithnjë e lidhun ngusht me popullin të cilit këta poetë i përkasin. Format, rrymat e reja, shijet nganjëherë paraqesin një simbiozë mes pajës shpirtnore autoktone me ato universale. Unë i gëzohem kontaktit me masën e lexuesve dhe lexuesit e kanë fjalën e fundit se ku ashtë vendi im në këtë letërsi. Nga shkrimet tueja këtu në vend mbrohet me kambëngulje teza se thellësia apo «shumëkuptimi» i tekstit si dhe simbolet me ndryshmënitë formale e pasunojnë dhe letërsinë tonë.

FJALA: Zoti Profesor, do të bënim një mëkat të pafalshëm që në këtë bisedë të parë për lexuesit e «Fjalës» të mos i theksojmë edhe disa çështje të gjuhësisë, të punës suaj në këtë fushë studimi, që po ashtu është me rëndësi të posaçme. E filluat këtë punë me studimin për «Mesharin» e Buzukut (teza e doktoranturës e mbrojtur në Romë), vazhduat me «Çetën e profetëre» të Bogdanit, me «Fjalëformimin në gjuhën shqipe» (tema e habilitacionit në Munih), me gjuhën e arbëreshve të Italisë, me «Albanian Grammar» dhe me një varg punimesh të veçanta. Është një fjalë e urtë frënge: Kaun duhet kapur për brirë! Ju u morët pikërisht me problemet më të ndërliqshme të gjuhësisë shqiptare, me problemet më qenësore.

CAMAJ: Në kushte normale do të isha marrë tanë jetën me letërsi, por edhe nga shkaku sesi i mërguem më duhej një profesion, zgjodha gjuhësinë shqiptare që mos të ndahesha nga poezia. Pra, lidhja e studimit të gjuhës me letërsinë krijuese ka qenë shpëtimi im edhe si vetje. Tue pasë këtë si objektivë, vërtet, jam marrë me mbarë pjesët e gramatikës shqipe sepse tue mendue edhe në mënyrë strukturale të gjitha këto pjesë trajtojnë tanësinë e gjuhës sonë. Si sintezë do mbajtë Albanian Grammar. Në vjetet e fundit po merrem intensivisht me dialektet arbëreshe. Në shtyp gjindet një gramatikë e një dialekti arbërsh (La parlata arbëreshe di San Costantino Albanese, faqe 250), Studimet gjuhësore, letrare e folklorike i kam të gjitha në gjuhë të hueja, gjermanisht, italisht e tash së fundi anglisht, në gjuhën ma të përdorun në botë edhe në studime shkencore.

FJALA: Koncepti dhe qëndrimi juaj për gjuhën del, edhe nga veprat letrare, edhe nga studimet dhe punimet diskursive kushtuar gjuhësisë sonë dhe problemeve të saj. Veçmas këtë e keni përligjur thellësisht në veprën «Albanian Grammar» (1984). Cila është rëndësia e kësaj vepre?

CAMAJ: Qenësore në Albanian Gramar ashtë metoda që u ndoq në përpilimin e saj që synon të vehen në relacion të tri variantet tradjicionale të gjuhës së shkrueme: gegnisht, tosknisht dhe arbërisht. Tue u nisë nga fazat bazore të gjuhës mbërrihet në format e gjuhës së sotme, pra në mënyrë deduktive e cila si metodë i kundërvehet asaj të gramatikave të reja në Tiranë dmth tue u nisë nga një variante veçuese, nga forcimi i tosknishtes rindërtohet një sistem gramatikor që nuk bazohet në tanësinë e gjuhës dhe në historinë e saj. Megjithatë në Albanian Grammar paraqiten edhe principet e reformës gjuhësore të Tiranës (që rrallë kush po i ndjek!) d.m.th. «gjuha e njësuar». Kjo gramatikë ime u përgatit për t’u hy në punë studentëve të albanistikës ndër universitete dhe linguistëve që donë të mbështeten në variantet e ndryshme të shqipes të cilat gjithmbarë paraqesin tipologjinë saktë të shqipes së përgjithshme. Albanian Grammar u përkthye edhe italisht dhe hyn shpejt në shtyp. Kjo gramatikë u pajis dhe me tekste të çdo variante, si aplikim i rregullave gramatikore.

Albanistikës po i hapen perspektiva të reja

FJALA: Një meritë e madhe Juaja lidhet edhe me punën arsimore pedagogjike në Universitetin e Munihit, si profesor dhe si përgjegjës i Katedrës së gjuhës dhe letërsisë shqiptare. Te Ju e me ndihmën Tuaj, mbaruan studimet shumë studentë, magjistrantë e doktorantë, disa edhe habilituan në albanologji. Atë që kishin bërë e bëjnë në Itali prof. Valentini, Koliqi, N. Ressuli dhe prof. Merlekaj e bërët dhe po e bëni Ju në Gjermani, ku albanologjia u bë lëndë (Fach) universitare. Me këtë hap i shtohen mundësitë albanistikës më shumë se asnjëherë më parë të të vazhdojë e ta pasurojë traditën e filluar nga Thunmann, Hahn, Pedersen, Meyer, Jokl, Lambertz etj. për studimin e kulturës shqiptare.

CAMAJ: Krijimi i albanologjisë (gjuhë letërsi) si landë universitare në një universitet si i Mynikut nuk ka qenë punë e lehtë. Vetë kualifikimi i titullarit përkatës përcillet me procedura të gjata përgatitje shkencore sidomos ashtë fjala për ndoj landë të re si kjo e albanologjisë me përmbyllje magjistrature dhe doktorati (Dr. phil.). Sikur po e veni në dukje dhe ju albanologjia, sidomos në Evropën Qendrore, mbahej pjesë e indoeuropeistikës me emna të mëdhaj. Në këtë traditë mbështet edhe profesura në fjalë. Kësaj lande po i hapen perspektiva të reja në dheun gjerman, sidomos mbas hapjes së kufijve mes dy shteteve. E ndihmuem veten të forcuem sidomos me bashkim forcave apo të specialistëve nga Lindja, si është një prof. Fiedler, por edhe ma andej, kontaktet me specialistët nga Shtetet e Bashkueme (me në krye prof. Eric P. Hamp), atyne në Bashkimin Sovjetik (Prof. A. Desnickaj a) etj. Me albanologët e Italisë me programe humanistike plotësohen të gjitha kushtet t’i vehen kësaj lande baza serioze në gjurmim si mësim universitar. Këtij kontakti sidomos mes shkencëtarëve të albanistikës universiteti i Kosovës dhe Instituti Albanologjik i Prishtinës i kanë dhanë pulse të forta, posaçe përmes Seminarit ndërkombëtare që organizoni çdo vjet në gusht. Konferencat mbajtë në këto Seminare (edhe i keni botue rregullisht) dëshmojnë për trajtimin e temave të reja në këtë disiplinë. Ju uroj përzemërsisht për këtë sukses! Due të theksoj se qendrat albanologjike në këto universitete kryejnë edhe një funksion informimi në planin marrëveshës e mirëkuptimi mes popujve.

FJALA : Çdo krijues dhe vetje ka botën e vet të fshehtë, ndjesitë e veta; ka diçka që njeriu dëshiron ta thotë e tjetri këtë nuk mund ta dijë, din ta cysë. Dëshironi të thoni diçka të veçantë për lexuesit e «Fjalës» jashta pyetjeve që ju bëra?

CAMAJ: Falënderoj Fletoren «FJALA», e ju Dr. Berisha, për këtë intervistë. Ky për mue ashtë kontakti i pari i këtij lloji me lexuesit e «Fjalës» andaj më mbeten plot sende pa thanë. Kryekreje përshëndes të gjithë lexuesit posaçe gjeneratat e reja në Kosovë, Maqedoni e në Malin e Zi. Qysh prej vjetit 1950 jam në kontakt të pandërpremë me rininë universitare, se pari si student e mandej si docent: njësohem me rininë në përgjithësi e posaçe me ju në kujdeset e problemet tueja gjithfarësh.

Marrë nga ExLibris

Që në vitin l982 në Maqedoni kishte nisur të përhapej një ide e çuditshme, sipas së cilës, shqiptarët duhej t’i përdornin toponimet maqedonisht. Domethënë, tash e mbrapa emri Shkup-i do të quhej Skopje, Dibra – Debar, Tetova – Tetovo, Kërçova – Kiçevo e kështu me radhë. Kalonin vite që gazetat, radioja e televizioni i Shkupit  s’pushonin së shkruari e së foluri për këtë temë që, se vinte, bëhej më e nxehtë. Nuk duhej shumë kohë që kundërshtimi i shqiptarëve të quhej nacionalizëm.

(Kjo valë sulmi kundër shqiptarëve nuk ishte e rastit. Ajo vinte menjëherë pas demonstratave të Prishtinës në vitin l981. Dhe, si të ishte e thënë, kurdo që Serbia hapte ndonjë plagë në Kosovë, kurdo që ajo i trazonte marrëdhëniet aty, ky acarim do të fillonte edhe në Maqedoni me të qena e të paqena. As kësaj radhe nuk bëri përjashtim.) Idenë e marrë për ndryshimin e toponimeve shqipe e hodhi një njeri, të cilit nuk mund t’i thoshe budalla, por që e kishte një damar marrëzie – e kishte. Këtë s’e luante topi. T’i thoshe i paditur një njeriu me shkollë, për më tepër atij që pret të bëhet doktor shkencash, këtë s’e thoshe dot. Pastaj, ky njeri me dell marrëzie ishte njëfarë politikani në Maqedoni – ja deputet, ja zëvendësministër. Në këtë hierarki ndoshta kishte arritur duke u mbajtur një herë shqiptar, pastaj turk dhe më në fund maqedonas! Sidoqoftë, ky mistrec-skilipec, me shtatin në shtat (nuk po ia përmendim emrin jo vetëm sepse tanimë ai e ka mbështetur brinjën, por që të mos ua quajmë faj marrëzinë e tij fëmijëve), e pra ky mistrec-skilipec pothuaj s’kishte ditë që nuk futej në ndonjë mbledhje të organizatave politike e arsimore dhe, vend e pa vend, fliste kundër atyre që e kundërshtonin idenë e tij (ne nuk mund ta dimë nëse këtë ide ia kishte pjellë mendja, apo atë ia kishte futur aty politika). Në mos në mbledhje, ai do të fliste në konferenca shtypi.

Ideja nisi të realizohej dita-ditës. Në të vërtetë ajo s’kishte si të realizohej, sepse nuk kishte asnjë mundësi të sendërtohej, por filloi të pranohej, të çante përpara si urdhër. Të parët që e përqafuan ishin emisionet shqipe të RTM–së (të radios e të televizionit të Maqedonisë), ndonëse në kundërshtim me mendimin e gazetarëve të këtyre dy redaksive. Në televizion toponimet u ndryshuan pas ndërrimit të redaktorit përgjegjës të këtij emisioni, Menduh Ajdinit, që ishte një gazetar me përvojë të madhe dhe me dinjitet. Aty shumë i interesuar për ndërrimin e toponimeve ishte drejtori i përgjithshëm i RTM-së. Menjëherë pas largimit të Menduh Ajdinit, sakaq filluan të përdoreshin topomimet e mistrecit. Pastaj filluan në administratën republikane, aty ku ajo përkthente shqip tekste të ndryshme. Një nga një pasuan vendimet e këshillave komunale të Tetovës, Gostivarit, Dibrës, Strugës, Kërçovës etj., që të gjitha në kundërshtim të madh me mendimin e qytetarëve. Në asnjë letër zyrtare toponimet nuk shkruheshin më në trajtën shqipe. Sesi kishin arritur t’i ndërronin toponimet, këtë e dinin vetëm ata që i kishin ndryshuar, megjithëse edhe ata s’dinin gjë prej gjëje. Zbatimi i këtij urdhri u ndoq me masa përjashtimi nga puna të disa arsimtarëve.

Siç mund të merret me mend, urdhri për ndryshimin e toponimeve, po na sillej rrotull edhe neve në Redaksinë “Flaka e vëllazërimit”. Në shumë mjete të informimit – në radio, në televizion, madje edhe në dy gazetat e përditshme maqedonase të Shtëpisë së madhe gazetare-botuese “Nova Makedonija”, ku bënim pjesë edhe ne, na sulmonin që nuk i ndërronim toponimet. Në Redaksinë “Flaka e vëllazërimit” asokohe botohej gazeta me këtë emër, që dilte tri herë në javë (në pritje të bëhej e përditshme), pastaj revista për shkencë e kulturë “Jehona”, dy revista për nxënësit e tetëvjeçares – “Fatosi” dhe “Gëzimi” (me një tirazh dhjetëra mijë kopjesh) dhe  zhvillohej një veprimtari botuese me rreth 15 libra në vit.

Drejtori, që qëndronte në krye të të gjitha botimeve të kësaj shtëpie, pra edhe në krye të redaksisë sonë, nuk na e kishte përmendur këtë punë. As ne nuk ia kishim zënë në gojë. Një ditë vendosa ta bisedoja me të çshtjen (atëherë isha në postin e kryeredaktorit). Lamë një takim, pasi ai u pajtua se biseda do të zgjaste disa orë. Një ditë u poqëm.

Drejtori porositi dy kafe dhe m’u drejtua

– Hë de, më trego.

E njoftova shkurtimisht.

– Le të themi disa çështje parimore para se ta zbërthejmë problemin. Së pari dua të të them se kjo nismë është shumë e dëmshme për marrëdhëniet ndërnacionale, por, për fat, është e pazbatueshme. Unë mendoj se s’ka njeri që di të thotë se si duhet të ndërrohen toponimet. Së dyti, këtë s’e lejon gjuha shqipe. Së treti, atë s’duan ta zbatojnë shqiptarët. Unë nuk kam dëgjuar që diku në botë është zbatuar një gjë e tillë. Këtë nuk e kanë bërë as regjimet totalitare. Sa e di, nuk e ka bërë as Shqipëria e Enver Hoxhës me maqedonasit e atjeshëm, pa marrë parasysh numrin e tyre të vogël. Pastaj, duhet të jetë e qartë se Maqedonia nuk mund të vendosë gjë për gjuhën shqipe. Në kompetencë të saj janë përmasat e përdorimit të shqipes në administratë, në shkolla, institucione etj. Por, në gjuhën shqipe ajo s’mund të vërë asnjë presje. Për gjuhën shqipe mund të vendosë vetëm shteti shqiptar. Këtë të drejtë, për më tepër, nuk e kemi as ne pjesëtarët e minoritetit shqiptar në Maqedoni. Ne mund të japim kontribute, propozime, por nuk mund të vendosim.

(Duke qenë se kjo e keqe një ditë do të trokiste në portën e redaksisë sonë, unë, që në fillim, iu vura leximit të literaturës përkatëse. Së pari lexova Gramatikën e Bllazhe Koneskit, babait të gjuhës letrare maqedonase, redaktorit të Fjalorit të parë të maqedonishtes. Lexova botime të ndryshme që kishin të bënin  me këtë temë. Bisedova me shumë gjuhëtarë. Më në fund, m’u mbush mendja t’i drejtohesha vetë shqipes! Mbase ajo do të vetëmbrohej, mbase do të na mbronte edhe ne. Atëherë i shkova pas gurrës, natyrës së saj. Por, njëkohësisht, shkrova në kokë disa fjalë me të cilat do ta njoftoja drejtorin kur të vinte çasti i duhur: “Jam i detyruar të heq dorë mga posti i kryeredaktorit pas urdhrit për ndërrimin e toponimeve. Së pari – unë nuk mund ta bëj këtë gjë, së dyti – nuk di ta bëj dhe, së treti – nuk dua ta bëj. Ju falem nderit për bashkëpunimin dhe qëndrimin tuaj korrekt të derisotëm. Ngaherë do t’ju kujtoj si mjeshtër të vërtetë të profesionit tonë dhe si njerëz me dinjitet”).

-Nuk e di. vazhdova t’i flitja drejtorit, pse nuk bëjmë krahasime me maqedonishten. Ju vetë e quani Beogradin Bellgrad, Romën Rim, Selanikun (Thessaloniki) Solun… Përse nuk pi ujë ky krahasim. Mbase që të shkojë inati në vend, që toponimet shqipe të ndërrohen patjetër. E di se kush i prin kësaj prapësie? – i thashë duke ia përmendur emrin e intrigantit.

-Lëre atë, ai është budalla!- tha drejtori.

Fillova të qeshja.

-Ti tani, tani që ka ardhur në Shkup, e ke parë se është i cokatur. Unë kam pasur rastin ta njoh qëmoti.

E di që nuk është tamam. Ai është nga fshatrat e Dibrës dhe një kohë punonte aty.

Tërë qyteti e dinte se ishte pak i krisur. Këtë e dinin deri edhe fëmijët. Ndaj, kur dilte në rrugën kryesore të qytetit, ata e ngarronin, i bërtisnin dhe e sillnin vërdallë tutje-tëhu duke i fishkëllyer, ndërsa ai bërtiste si i çartur. Me gjasë, tani do ta shpalosë e ta nxjerrë mllefin e dikurshëm.

Ti thua është budalla. Unë pajtohem me ty, porse realiteti është ndryshe. Ai budalla ka qenë në disa funksione shoqërore, ka qenë deputet i Kuvendit të Maqedonisë, sot është zëvendësministër i arsimit. Ai po plas nga inati që nuk është në gjendje që edhe neve, ashtu si ua ka bërë shkollave shqipe, të na dërgojë një letër e të na urdhërojë t’i ndërrojmë toponimet. Letrën ne do t’ia hidhnim, sepse nuk ka të drejtë t’i drejtohet e ta urdhërojë një redaksi.

Drejtori herë-herë po qeshte.

-Tani, – vazhdova unë, le ta marrim punën nga ana praktike për të parë që kjo gjë s’mund të bëhet kurrsesi, përveçse në mendjen e atyre që e dëshirojnë. Le të marrim si shembuj emrat e disa qyteteve të Maqedonisë: Shkup, Tetovë, Dibër… Gjëja e parë në të cilën do të pengohen e do të thyejnë qafën këta sharlatanë është shquarja e emrave të përveçëm.

Drejtori hapi sytë. –Si? Si shquheshkan emrat e përveçëm?

-Po, në gjuhën shqipe shquhen të gjithë emrat, të përveçëm e të përgjithshëm. Tani dalim në pengesën e parë, që s’di njeri si t’ia bëjë. Maqedonishtja, sikurse serbishtja, nuk e njeh shquarjen e emrave të përveçëm. Në gjuhën shqipe, emri Shkup, si emër i përveçëm, është në trajtën e pashquar, ndërsa në të shquarën del Shkupi. Emrat e përveçëm në gjuhën shqipe përdoren më shumë në trajtën e shquar. Kjo është, si të themi maqedonisht, Skopja (!), sikurse emri i përgjithshëm gur (kamen) që në trajtën e shquar del guri (kamenot). Tani a mund të më thuash ti se si do të dalë emri Skopje në trajtën e shquar? Këtë nuk mund ta bësh ti, nuk mund ta bëj unë, nuk mund ta bëjë njeri. Do të detyroheshim të thoshim Skopja (trajtë qesharake jo vetëm për ne, por edhe për ju)!

Le ta marrim emrin Tetovo maqedonisht. Nëse ky emër duhet të mbetet  në këtë trajtë, atëherë ai, në të shquarën, do të dalë Tetovoja.

Drejtori më ndiqte fare i heshtur dhe i habitur.

– Shpjegimi yt është shumë i qartë. – tha ai. Deshi të thoshte edhe diçka, por unë i ndërhyra:

– Kjo është pengesa e parë, por s’është as e vetmja, as më e madhja. Edhe përtej kësaj maqedonishtja ndryshon shumë nga shqipja, sepse ju e lakoni emrin me anë të parafjalëve, ndërsa në shqip emri lakohet me mbaresa rasore. Le të kalojmë tani te lakimi i emrit. Tetovo. Ai do të na dilte: Tetovo, i Tetovosë, Tetovosë, Tetovonë…

Ai i hapi sytë. Thua do ta zinte kokën me dorë.

-Tani, cila është më e afërt për ju maqedonasit – Tetovë, Tetova, i Tetovës, Tetovës, Tetovën, apo – Tetovo, Tetovo, i Tetovosë, Tetovosë, Tetovonë…

Më dukej se drejtori kishte nisur të thyhej moralisht.

– Nga ana tjetër, shumë fjalë kanë çerdhen e tyre. P.sh. nga emri Dibër (Debar), na del mbiemri dibran (debarçanec), na del edhe ndajfolja dibrançe (debarçanski, na debarski naçin, kako debarçanite). A mund të më tregoni si të themi dibrançe nga emri Debar?

-Si i thonë këta të radios, të televizionit?- m’u drejtua ai.

– Atë trajtë nuk e përdorin, sepse s’dinë si ta përdorin. Dibrançe nuk mund të thonë, e vetmja mënyrë është ta përshkruajnë – si në Debar, në mënyrën e debarçanëve, por kjo jo vetëm që nuk është aq e thukët, as aq e fuqishme, por është një gjë e çoroditur!

Drejtori dukej i lodhur. Me gjasë koka i ishte bërë finjë.

-Të lutem ki edhe fare pak durim, – e luta. – Nëse themi se shqiptarët në Maqedoni duhet t’i përdorin toponimet në gjuhën maqedonase, atëherë kjo do të thotë se të gjitha minoritetet, kudo që janë, duhet të veprojnë në të njëjtën mënyrë. Unë nuk di ndonjë shembull të tillë. Po, pastaj, a nuk do të thotë kjo se edhe maqedonasit në Shqipëri duhet t’i përdorin toponimet në gjuhën shqipe?

-Po, unë ashtu e kuptoj, – m’u përgjigj prerazi drejtori.

-Por, kjo është e pamundur! Edhe të duan – nuk do të mundin! Toponimia varet edhe nga gjuha në të cilën përdoret. Si do të mund ta shkruanin e ta thoshin emrin e Shkodrës kur maqedonishtja nuk e njeh shkronjën “ë”? Si do të thoshin Durrës, kur nuk e kanë as ë-në, as rr-në? Si do t’u thoshin emrave me shkronjat “dh” dhe “y”? Si do të thoshin Qafa e Thanës, kur as i shkruajnë e as i shqiptojnë dot shkronjat “th, ë”? Qafën e Thanës ju e quani Qafasan, por ai është emër i burimit shqip (ia përktheva si do të dukej maqedonisht). Ju ka thënë kush pse e quani ashtu, përse e keni ndërruar emrin shqip?A nuk do të thotë kjo se toponimet varen shumë nga gjuha, nga të folurit e saj, nga shkrimi i saj?

Tanimë drejtori dukej fare i lodhur, madje, ca edhe i përhumbur.

-M’u bë mendja çorbë, – tha. – Me sa kuptova kjo punë na qenka shumë e ndërlikuar.

– Ke të drejtë. Vetëm sharlatani, që s’di gjë, mendon ndryshe…

-Them të ndalemi me kaq. Unë pajtohem me ato që the, nuk mund t’i kundërshtoj. Por, të të them se nuk do t’i ndërrojmë toponimet s’të them dot. Mund të mos më pyesin fare mua dhe çështjen ta zgjidhin në një mënyrë tjetër… Një herë për një herë ju vazhdoni si mendoni vetë.

Këtu u ndamë. Fjalët e tij sikur ma lehtësuan pak barrën. As ai, as dy drejtorët që do të vinin, nuk do të na imponoheshin me këtë marrëzi. Vërtet, ata ishin drejtorë, njerëz të parë të të gjithë shtëpisë, por ne dikur i kishim pasur kolegë me të cilët ndonjëherë shkonim nëpër Maqedoni duke ndjekur si gazetarë ndodhi të ndryshme. Asnjëri prej tyre nuk i kishte harruar raportet e viteve të shkuara.

Ne vazhdonim me toponimet shqipe. Sulmet s’kishin të pushuar. Nga mbledhja në mbledhje na kritikonin që nuk e kemi bërë ndryshimin. Ndër këto zëra dëgjohej aty-këtu edhe ndonjë funksionar. U ngritën të flasin edhe drejtuesit e emisioneve shqipe në radio e televizion. Në një mbledhje të gazetarëve të Maqedonisë, që u mbajt në Ohër, një redaktor ishte ngritur e na kishte sharë. Për fat, aty kishte qenë i pranishëm edhe drejtori ynë, me të cilin kisha biseduar disa ditë më parë. Ky e kishte marrë fjalën dhe e kishte bërë qepaze redaktorin e emisioneve shqipe të televizionit. Më në fund i kishte thënë: “Ti rri aty e mos u ngatërro në punët e “Flakës”. Ajo di ç’bën. “Flaka” e ka kryeredaktorin e vet”. Këtë rast ma treguan disa kolegë që kishin qenë të pranishëm. Por, drejtori nuk ma zuri në gojë kurrë që na kishte dalë në mbrojtje vendosmërisht.

Ata të parët që duhej të ngrinin zërin për këtë çështje – Instituti i gjuhës maqedonase, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Maqedonisë, shoqata e shkrimtarëve, gjuhëtarë e intelektualë të njohur nuk e hapën gojën (për çudi nuk e bënë edhe të kundërtën, që ta përkrahin këtë ide të marrë). Të gjitha ia kishin lënë mistrecit. Ky sikur nuk kishte punë tjetër në ministri veçse t’i sulmonte, t’i shante e t’i ndiqte shkollat shqipe, arsimtarët shqiptarë  dhe nxënësit e këtyre shkollave.Vite me radhë për çështjen nuk kishte thënë asnjë fjalë, as të mirë e as të keqe, ndonjë funksionar shqiptar. Ata i qëndronin larg çështjes. Po bëheshin disa vjet që asnjëri prej tyre, ndryshe nga më parë, nuk e kishte shkelur pragun redaksisë sonë. Ç’është e vërteta, edhe ata, pas demonstratave të Prishtinës, ishin në pozitë shumë të vështirë, sepse ua kishin qepur arnën e u nxirrnin kleçka. Një funksionar shqiptar fliste nëpër mbledhje të ndryshme për nevojën e ndërrimit të toponimeve. Herë-herë ai shkruante ndonjë artikull dhe ndonjëherë botonte ndonjë libër te ne. Një ditë erdhi në redaksi. Unë e ftova për një kafe.

– Pa më thuaj ç’mendon ti për çështjen e toponimeve? – e pyeta.

Ai filloi të shtypej, sikur i vinte zor.

Unë i ndërhyva:

– Më fal, që nuk ta thashë një herë mendimin tim. Unë them se kjo punë është e mbrapshtë është një punë që s’bëhet dhe s’duhet të bëhet!

– Edhe unë mendoj kështu, – më tha. M’u duk se i erdhi zemra në vend.

– Po, veçse ti flet andej e këtej se toponimet duhet të ndërrohen. Në vend që t’i mbrosh, ti flet për ndryshimin e tyre…

Më erdhi keq sepse ra ngushtë.

Pas shumë kohësh që merreshim me toponimet më tha mendja se do të bëja mirë të shkoja edhe te kryetari i Republikës (i Kryesisë së Republikës). Kryetarin e njihja nga qarqet e gazetarisë, sepse dikur ishte marrë me të. Më pranoi. Ia tregova hallin për të cilin kisha ardhur të qahesha. Kërkova të na ndihmonte, sepse punët nuk kishin marrë të mbarën. Kjo që po bëhet këtu nuk është parë dhe nuk është dëgjuar të bëhet ndokund. Më në fund i thashë se unë ende kam shpresë se Maqedonia nuk do të shkelë në dërrasë të kalbur. Përderisa këtë gabim nuk e ka bërë redaksia jonë, them se nuk e ka bërë Maqedonia. Nuk është vonë të korrigjohet gabimi, sepse dëmi do të jetë akoma më i madh. Më në fund i shpreha bindjen time që ma thoshte intuita: Maqedonia nuk do ta bëjë këtë gabim…

Kryetari më dëgjoi me vëmendje, por vetë nuk më dha ndonjë mendim a vlerësim për çështjen. Më bindi se atë do ta shtronte në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Maqedonisë.

Në këtë kohë, sektori ynë i librave duhej të botonte një vepër për Kryengritjen e Dervish Carës. Unë nuk e kisha lexuar dorëshkrimin, por më kujtohet që Lutfi Rusi, përkthyesi, kur na e dorëzoi tekstin e përkthyer, më tha: Ki parasysh se kjo vepër do të zgjojë reagimin e maqedonasve, sidomos të maqedonasve tetovarë. Këto fjalë ai m’i tha duke u nisur nga brendia e veprës, por edhe nga situata shumë e nderë politike. Kur erdhi koha e botimit, unë dyzova. E thërrita autorin, z. Aleksandar Matkovski. Ai erdhi dhe më pa buzëqeshur. Duke qenë njeri që dinte t’i vlerësonte rrethanat në të cilat rronim, ai e mori fjalën e tha: – Hë, si do t’ia bëni me Historinë e Dervish Carës?

-Vepra është e rëndësishme, me sa dimë për Kryengritjen e tij nuk është shkruar gjë as në Shqipëri. Pra, që do ta botojmë është e sigurt, por mbase do të jetë mirë ta shtymë nja dy vjet…

U çudita shumë që ai tha:

– Pajtohem plotësisht me mendimin tuaj. Madje, unë vetë desha të vija e t’jua propozoja këtë gjë. Jam i vetëdijshëm se kjo kohë nuk është e përshtatshme as për shqiptarët, as për vllehtë…

Më habiti që tok me shqiparët i zuri në gojë dhe vllehtë.

Kur erdhi koha dhe vepra e Matkoskit doli në dritë, ai ia behu në redaksi dhe na tregoi se ato ditë në Stamboll ishte mbajtur ndonjë takim i historianëve. Kishte qenë edhe ai. Me këtë rast, kish takuar edhe disa historianë të Shqipërisë dhe ua kishte dhënë librin “Kryengritja e Dervish Carës”. Na tha se ata e kishin përshëndetur me entuziazëm këtë studim.

Në këtë kohë ne do ta botonim edhe Historinë e popullit maqedonas, vepër e Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Maqedonisë, redaktor i së cilës ishte kryetar i kësaj akademie, Mihaillo Apostollski. Historia ishte në shtypshkronjë dhe mendonim se duhej ta njoftonim z. Mihaillo se toponimi do të ishte “Shkup”. Kryetari na pranoi një mbrëmje në shtëpinë e tij në lagjen Vodno. Bashkë me mua ishte edhe redaktori teknik. Kur i treguam pse kishim ardhur, ai ia priti: Skopje. I kërkova të falur dhe i thashë se ne i shkruajmë në gjuhën shqipe toponimet. Skopje është Skopje – tha ai. Historia, – i thashë unë – do  të lexohet në Maqedoni, por do të lexohet edhe në Shqipëri, edhe në Kosovë, në botën e jashtme ku rrojnë shqiptarë. Ata as që e njohin emrin Skopje, ata e dinë Shkupin! Atëherë ai tha – le të jetë në të dyja gjuhët: Skopje (Shkup). Ky propozim është më i mirë, i thashë, por më duket se pak më mirë do të ishte Shkup (Skopje). Mirë, tha ai, pa e zgjatur (për çudi vepra është botuar me rendin Skopje (Shkup). Se kush e bëri këtë ndryshim në shtypshkronjë nuk e morëm vesh).

Redaksia jonë vazhdonte vite me radhë, si gjithmonë, me toponimet në gjuhën shqipe. Po një ditë na u duk se do të bënim mirë të lëshonim pak pe; fare pak. Menduam se s’do të prishnim punë po të futnim në përdorim të kufizuar emrin e Manastirit (maqedonisht Bitolla, ndryshe nga serbishtja Bitolj). Morëm vendim dhe filluam ta praktikojmë: në tërë artikullin do të shkruhej Manastir (në mbititull, në titull, në nëntitull, në mestitujt e artikullit dhe në tërë tekstin), Por, vetëm një herë, në rastin e parë (në tekst) kur përmendet emri Manastir të shkruhet në kllapa (Bitolla) dhe asgjë më. Ky qe i vetmi ndryshim që bëmë. Të nesërmen e këtij ndryshimi, redaktori i revistës “Fatosi”, poeti Mehmedali Hoxha, më takoi në korridorin e redaksisë, m’u afrua dhe më pëshpëriti në vesh: Dje e dëgjova Radio Tiranën të thoshte manastiri i Bitolit. Qesha dhe iu falënderova. Unë kam në shtëpi një atlas gjeografik të Shqipërisë, të botuar në Tiranë në vitin l970, që e ka këtë toponim: Bitoli (Manastiri), – i  thashë.

Tani, disa vjet që toponimet kishin nisur të ndryshonin dhe mbetën vetëmbotimet e “Flakës” pa e bërë këtë,  ashiqare ideja e batakçiut, e mistrecit-skilipec (që tanimë ishte bërë doktor shkencash) nuk mund të zbatohej ndryshe përveçse me nxjerrjen e një ligji të posaçëm për këtë gjë. Sakaq, nisma u mor. Si e do radha, puna duhej të fillonte në komisionet e Kuvendit Republikan, konkretisht në Komisionin për marrëdhënie ndërnacionale. U caktua mbledhja dhe u ftuam edhe ne. Tri-katër ditë para mbledhjes unë e shkrova diskutimin dhe vajta t’ia jepja drejtorit se mos vallë kishte ndonjë vërejtje. Ia thashë këtë dhe e luta që të vinte edhe ai në mbledhje.

Ai nuk donte ta merrte diskutimin tim. Për më tepër, më tha:

– Unë nuk do të vij në mbledhje, por as ti s’do të shkosh.

– Unë do të shkoj patjetër, jo se dua, por ngaqë e kam për detyrë, – i thashë. – Për kë bëhet fjalë këtu? Përse do të nxirret ligji? Për ne të “Flakës”. Por, unë të lus që të vish edhe ti. Si më thua të mos shkoj? Si t’u tregoj përse ne nuk i ndërrojmë toponimet dhe përse ato nuk duhet të preken?

Nuk iu hidhërova që më tha të mos shkoja. E dija se të vetmin qëllim e kishte që të mos luaja me zjarrin. Pas pak, seç iu kujtua dhe m’u drejtua:

– Unë kam një shok të klasës, që sot është gjuhëtar i njohur. Nuk di nëse e kanë ftuar. Prit ta marr në telefon.

– Për kë e ke fjalën?

– Për Trajko Stamatoskin.

Vërtet, ai ishte një gjuhëtar i njohur, shumë vjet drejtor i Institutit të gjuhës maqedonase, një nga tre autorët e fjalorit të parë të maqedonishtes. Drejtori e mori në telefon dhe Trajkoja i tha se nuk e kishin ftuar. “Po të të ftonin, do të shkoje?” e pyeti. “E pse jo”, iu përgjigj ai ”unë jam autor i disa studimeve nga toponomastika”. “Mirë, i tha drejtori, do të marrësh ftesë”. Sakaq, drejtori e mori në telefon kryetarin e Kuvendit. “Edhe këtë e kam shok klase”, më tha. Bisedoi me kryetarin dhe puna mbaroi.

Ditën që mbahej mbledhja në Kuvend, me të hyrë në një sallë të vogël, më ra në sy z. Stamatovski i ulur. E përshëndeta buzagaz. Mbledhjen e hapi kryetari, edhe ky “pishtar e prijatar” i flaktë i ndërrimit të toponimeve në gjuhën shqipe. Ndër të tjera ai i quajti nacionaliste temdencat e mospranimit të ndryshimit dhe nacionalizëm përdorimin e toponimeve në gjuhën shqipe. Erdhi radha e diskutimit. Në fillim njëri i binte gozhdës, tjetri potkoit. Unë sqarova disa çështje dhe, ndër të tjera thashë se nacionalizmi s’ka të bëjë me toponimet, sepse nacionalizmi  si dukuri shfaqet vonë, në epokën e borgjezisë, ndërsa toponimet, pikërisht në këto trajta që kanë sot, përdoren prej shumë e shumë kohësh. Ndër të tjerë, në diskutim mori pjesë prof. dr. Remzi Nesimi, prof. dr. Xhevat Gega, profesorë të katedrës së gjuhës shqipe të Fakultetit filologjik, të cilët mbrojtën toponimet shqipe. Dikur e mori fjalën z. Stamatoski. Ai që në fillim theksoi se nuk shikon ndonjë problem që toponimet e Maqedonisë përdoren edhe në gjuhën shqipe, që qyteti Kiçevo quhet Kërçovë, që Tetovo quhet Tetovë, që Debar quhet Dibër, që Kumanovo quhet Kumanovë. Në vazhdim ai foli për mikrotoponiminë. Ishte e qartë se fjala e tij i kishte dhënë fund tërë kësaj marrëzie. Fytyra e kryetarit të Komisionit dukej një çehre e prishur. Ai e dinte se pëpjekjet e tij të derisotme kishin marrë fund. “Ah, thashë me vete, të kisha mundësi t’i shikoja edhe një herë fëmijët e Dibrës duke e sjellë vërdallë mistrecin”.

Duke dalë nga mbledhja, iu afrova gjuhëtarit Stamatoski. Ai m’u drejtua:  -Unë ju mbrojta më shumë ju shqiptarët, – tha ai.

– Ju falemi nderit, profesor. Sot shkenca e bëri të vetën: i vuri jastëk fjalës.

Pavarësisht se ky ishte mendim vetëm i një maqedonasi, i një pensionisti, ai ishte mendimi i njeriut më kompetent në Maqedoni, që i vuri pikë çështjes.

Çështja e toponimeve u mbyll një ditë dhe nuk u dëgjua më. Ky ishte, ashiqare, rezultat i qëndresës që i bëri me shumë durim, maturi dhe urtësi kolektivi i Redaksisë “Flaka e vëllazërimit” (me rreth pesëdhjetë e ca të punësuar). Së dyti, rezultat i qëndrimit profesional, korrekt dhe njerëzor i të tre drejtorëve të Shtëpisë gazetare-butuese “Nova Makedonija” : Pançe Mihajlov, Radosllav Ognjanovski dhe Pande Kolemishevski (në periudhën 1982-1991), që nuk dhanë një urdhër të gabuar, të dëmshëm e fyes. Por, grushtin e vërtetë kësaj së keqeje ia dha vetëmbrojtja e gjuhës shqipe.

*

Ditëve që po mbyllej çështja e toponimeve, Forumi “25 Maji” (i të rinjve) organizoi në Shkup një takim që iu kushtua marrëdhënieve ndërnacionale. Ishin të ftuar disa intelektualë dhe politikanë nga Maqedonia dhe nga Kosova. E mbaj mend që ishte i pranishëm edhe filozofi kosovar Shkëlzen Maliqi. Për çudi, në bisedë e sipër u cek edhe emri “shiptar”, me të cilin serbët dhe maqedonasit i quanin me nënçmim shqiptarët. Më vinte çudi se po kalonin rreth 15 vjet që ky emër fyes ishte lënë në harresë (me vendimet e komiteteve qendrore të partisë (në Maqedoni në mledhjen e KQ të LKM-së, me fjalën e kryetarit të tij Kërste Cërvenkovski – pa asnjë diskutim) dhe, me të drejtë, në vend të tij përdorej emri “albanac (serbisht), albanec (maqedonisht)”. Çuditërisht, këtë çështje e shtroi Vllado Popovski, profesor i Fakultetit Juridik në Shkup. Madje ai e ngriti çështjen e këtij emri me nostalgji. Ja, tha ai, nuk e di pse e lamë dhe e harruam emrin e bukur e melodik “shiptar”. Për më tepër shqiptarët maqedonasit i kanë thirrur gjithnjë me këtë emër.

Unë e kisha fare pranë. Ia qepa sytë i çuditur fare që këtë çështje e parashtronte në mënyrë të mbrapshtë pas kaq vjetësh një profesor universitar, po edhe një njeri që merrej

herë pas here me çështje konkrete teorike politike. Ja, mendova, na dolën toponime të reja! Me të mbaruar ai, unë e kërkova fjalën.

– Është për tu habitur rihapja e këtij problemi të harruar, – thashë. – Është fare e qartë se ky emër s’ka pasur qëllim tjetër veçse t’i nënçmojë shqiparët. Së dyti, edhe atëherë ai përdorej në kundërshtim me tekstin dhe frymën e Kushtetutës së Jugosllavisë dhe të Maqedonisë (Popovski m’i kishte ngulur sytë dhe, seç më dukej , priste të thosha ndonjë marrëzi. Por, shumë shpejt, fët, ai ndërroi çehren). Siç dihet – vazhdova fjalën – me të dyja kushtetuat e lartpërmendura shqiptarët në Jugosllavi kanë pozitën e minoritetit, paçka se e gëzojnë emrin “kombësi”. E tani le ta shtrojmë pyetjen: kush është pjesëtar i një minoriteti? Pjesëtar i një minoriteti në Jugosllavi është njeriu që i përket një populli i cili e ka formuar shtetin e vet kombëtar jashtë kufijve të Jugosllavisë (sakaq i hodha një vështrim Popovskit; dukej se ishte ngushtë). Prandaj, ashtu si quhet populli përkatës, ashtu do të quhet edhe minoriteti i atij populli, çdo pjesëtar i tij. Pra, albanac (albanec).

E dyta, nuk është e vërtetë se maqedonasit e kanë traditë të na quajnë shiptari (z. Popovski sërish zhgapërreu sytë). Ky emër ka nisur të përdoret rreth viteve ’60, nën ndikimin e Serbisë. Unë e kam marrë letërnjoftimin e parë në vitin 1957 në Shkup. E dini ç’më shkruante në të: albanec! Emri shiptar në Maqedoni, nën ndikimin që përmenda, është përdorur nja dhjetë, e shumta pesëmbëdhjetë vjet. Maqedonasit na kanë quajtur gjithmonë albanci. Po, në të kaluarën na kanë quajtur me emër tjetër: arnauti (huazuar nga turqishtja).

Sapo mbarova unë këtë ndërhyrje të shkurtër, fjalën e mori menjëherë Shkëlzen Maliqi. Ai e përkrahu qëndrimin tim dhe e zgjeroi duke folur gjerë e gjatë. Askush nuk tha gjë për këto që kishim përmendur. As vetë z. Popovski.

Marrë nga ExLibris

“Vdekja nuk është asgjë. Thjesht sa kam kaluar në anën tjetër: zëre se jam fshehur në dhomën ngjitur. Unë jam i njëjti, gjithmonë, e ti je përherë ti. Ajo çka ishim për njëri tjetrin më parë, jemi akoma.” – Kjo frazë mbi domethënien e vdekjes, i është atribuuar gabimisht Shën Agostinit, por në realitet është një përshpirtje që teologu anglez Henri Skot Holand mbajti në katedralen e Shën Palit në Londër, pas vdekjes së mbretit Eduardi VII.

Të krijohet ideja e ekzistencës me dy dhoma të ndara nga një mur i hollë, ku mund të ndjehet çdo fjalë pëshpërimë, të dëgjohen ofshamat, të kuptohet kërcitja e hapave të zbathur mbi dysheme. Sikur asgjë nuk ka marrë fund, e trishtimi nuk duhet të jetë dramë, për sa kohë në anën tjetër, në dhomën ngjitur, gjendet dikush që ende komunikon, që ende ndjen, që ende flet me ne.

Por për çerek shekulli, dhoma e të gjallëve, që duhej të komunikonte me poetin Genc Leka ishte e zbrazët. E sa përfytyrim i kobshëm duhet të jetë pritja e përjetësisë, i ftohti i përtej botës, atje ku duhej të ndjehej (të paktën pas vdekjes) një lloj lehtësimi, çlirimi, rilidhjeje me botën dhe njerëzit. E në vend të gjithë kësaj, baltë mbi baltë, errësirë mbi errësirë, shurdhim mbi shurdhim, shpërfillje mbi shpërfillje, fillikat e përjetësisht brenda një dhome ku duhej të depërtonte zhurma e të gjallëve në dhomën ngjitur.

Gjithçka e lënë pas fundit të jetës, është fillimi i letërsisë: shënime, vargje, poezi me dhe pa  titull, fragmente përkthimi, fragmente që donin ta lidhnin një jetë të gjymtuar, nën diktaturën e kobshme që kishte shënjuar si armik fatin e poetit Genc Leka. Trajtimi që i është bërë figurës së këtij poeti, jeta e të cilit u kryqëzua tragjikisht në diktaturë, vijon të synojë nxjerrjen në pah të shëmtisë së shoqërisë sonë. Më kot i atribuohet sistemit totalitar mëkati i madh, gjëma fatale. Ata njerëz që zgjoheshin në të njëjtën kohë, në të njëjtin vend me poetin, e dinin mirë që mund të përfitonin po të thoshin diçka kundër tij, po të kapnin qoftë edhe diçka e vogël që mund të servirej kundër djaloshit të mbetur pa baba. Në provinca, është mjaft e thjeshtë të bëhesh masë, e t’i kundërvihesh të dobtit, të shkelësh atë që është ndryshe, të shëmtosh jetën e dikujt që akoma s’e ka nisur një të tillë.

Në atë që është tabloja e jetës dikur, fare mirë mund të përfytyrojmë lëvizjet e vogla, të ngadalta, të këtij të riu që përpiqej të mos binte në sy, të merrte frymë sic donin të tjerët të merrte, të qeshte kur donin ata, të mallëngjehej, të trishtohej e të kridhte vështtrimin e humbur diku, sipas busullës së turmës. Sepse e tillë ishte koha dhe nevoja për ekzistencë. E megjithatë, përpara se akrepat e orës të ngrinin lëvizjen për jetën e Genc Lekës, ky i fundit e kishte pasur një jetë që i shëmbëllente iluzionit, e ndonjëherë mund ta bënte edhe të ndjehej ngrohtë dhe i dashur. Këtu, nuk mund të mos përmendet nevoja për të krijuar një diell të vogël, artificial, me dritën e zbehtë, të ftohtë, që mundohej të krijonte përshtypjen e një të riu të nënshtruar ndaj klimës së kohës dhe frymës zyrtare të regjimit. Gjithçka, një fasadë e pafuqishme, për t’u mimetizuar, për t’i shpëtuar përndjekjes, për t’u bërë heshtje në një vend ku gjykoheshe edhe kur flisje nën zë, me vete. Të tilla janë krijimet në “Zërin e rinisë” ato pak vjersha të botuara të cilat kontrollohen, vlerësohen si të padëmshme, gjykohen si të shëndetshme për sistemin, e dalin të shtypura në gazetë:

LUMES

1

Ja, këtu përpara shkollës sonë

Ne e ngritëm lart një lapidar,

Që të përkujtojmë gjithmonë,

Shokët, ty… dhe vrullin çlirimtar…

E vetmja gjë që ka rëndësi në këtë vjersshë, është emri i Gencit poshtë saj. E përfytyroni përballjen e Davidit me Golian, të njeriut me regjimin, e në rastin e Gencit njeriu ishte fillikat, pa Zotin në anën e tij, e regjimi ishte humnerë, hon i zi që përthithte brenda çdo sinjal drite e mirësie. Në këto poezi ku Genci u rrek më kot të krijonte një realitet fiktiv, lexuesi duhet të përfytyrojë dhimbjen e rrallë: të shkruash për diçka që nuk e ndjen se duhet shkruar, të jetosh sipas ideve që nuk e ndjen se duhet jetuar; të qeshësh, të luash, të punosh, të pranosh, me vetëdijen se vetëm ashtu, një midis të tjerëve, mund t’i shpëtosh e të bëhesh hije e pakapshme për makinerinë e regjimit.

Titulli i kësaj poezie për mua sot duhet të tingëllojë: Unë jam askushi!

Një hiç, askush, ishin të gjithë njerëzit e zakonshëm që mbusheshin me frymë nën regjimin komunist, por që mund të zgjoheshin një ditë të zgjedhur nga fati e keq. E pastaj vinte fundi.

Megjithatë, këtë përpjekje, për t’i dhënë një dukje normale jetës, poeti Sadik Bejko e përshkruan kështu: “Me kalimin e viteve Genci mori hijen e njeriut që di të heqë dorë, që di ta pranojë domosdoshmërinë. Të jetë me një sy të hapur përbrenda vetes dhe me një sy të mbështetur fort te bota jashtë tij. {…} Nga ana tjetër, shkallë-shkallë ai u mësua të gjejë gëzime dhe kënaqësi të vogla dhe në punët e vështira që bënte.”

A mësohet vallë njeriu me flatrat e prera të ëndrrave të tij? A hoqi dorë Ikariusi nga ëndrra e fluturimit, me gjithë pamundësinë për të lindur banor i qiejve që në fillim të ekzistencës? Dyshoj që Genci mund të kishte qoftë edhe një moment paqejeje, harresë e ngazëllimi në atë izolim. E vetmja që mund të shembëllente si shpresë, ishte harresa. Të harroje veten, njerëzit rreth teje, rrahjet e zemrës dhe trokitjen e kujtimeve. Pastaj të vishje maskën e të qeshurit, të përkushtuarit, të të mirit që mendon për të mirën e të tjerëve.

Ka një dramë të madhe në krijimtarinë e Genc Lekës, ku rreket të ngjajë normal. Buzët e tua duan të thuash jo, e t’i rrekesh të bësh të kundërtën. Sepse e di që në atë jetë, edhe vetes duhej t’i flisje me frikë, e të ruaje shpinën edhe pasi mbylleshe me çelës brenda dhomës tënde.

Pikërisht këtu, brenda dhomës që Genci ende nuk e dinte në i takonte jetës së të gjallëve, apo botës së të vdekurve, ngjizen ëndrrat e tij, si flokë të lëshuar Gorgone, ku spikat së largu pikëllimi:

O hënë, pse dole, moj, aq e trishtuar,

Mos vallë për mua po mban zi?

…………

Ç’më fsheh ashtu me sy të lotuar,

Mos m’u sos jeta dhe unë nuk e di?

Po dhe në vdeksha, jeta s’ka mbaruar,

Dhe pse po shkruaj të fundmen poezi.

Këto nuk janë thjesht fjalë, por zgjatime të shpirtit që të lidhin e të mbajnë fort pas poezisë. Janë një grusht që të godet fort në bark e të heq frymën, të bën të shtrëngosh sytë, e të mos nxjerrësh dot lot. Ç’gjë e mrekullueshme jeta e njeriut: arrin të ndjejë atë që është e paimagjinueshme, e të lërë trashëgim diçka që kthehet në eter, por është  përjetësi: një imazh, një vegim që e shënjon jetën e kujtdo që ka mundësi të lexojë dhe të depërtojë brenda këtyre vargjeve.

Kjo është rruga më e mirë për të komunikuar me poetin Genc Leka. Të nisesh nga këto vargje, e ta kuptosh që përfytyrimi i të riut që mendon vdekjen, nuk është i veshur me terrin e errët të pashpresës.

Kështu më ngjan, që toka e PASHPRESËS  nuk është trualli ku shkel Genc Leka i gjallë. Sa i afërt është ky njeri, me një tjetër krijues, të botës së lirë perëndimore, me shkrimtarin Ian Mek Evan, i cili në vitin 1994 do të shkruante romanin “Shpikësi i ëndrrave” e në një nga kapitujt do të përshkruante kështu:

Nëse jeta ishte një ëndërr, atëherë vdekja duhej të ishte momenti kur njeriu zgjohet. Është aq e thjeshtë, sa kështu duhej të jetë medoemos. Njeriu vdes, ëndrra merr fund dhe vjen koha të zgjohet”.

A s’është ky përfytyrim një simetri e çuditshme me vargjet : “Po dhe në vdeksha, jeta s’ka mbaruar ?” Një lloj drithërime që kërkon të mbajë në jetë atë që është esenca e ëndrrës, përjetësia? Një pritje e gjatë, në dhomën ngjitur i veçuar nga bota e nga njerëzit, i ndarë nga jeta e nga të gjallët, në pritje, për të dëgjuar të feksi kjo dritëz e shpirtit të tij tridhjetë vjet më vonë. E këtu më vijnë ndër mend vargjet e poetit Sergej Esenin:

Butësisht i vrarë nga kujtime fëmijërie/

Ëndërroj mjegullën, në një natë prilli!

Sepse Esenini është stepa e lirisë së Gencit, toka ku ai rend, ngrihet në ajër e bëhet qiell, dëshirë, liri. Poshtë, e ç’i duhet të shohë poshtë, atje ku gjithçka është e qetë dhe e zhytur në në një kohë të palëvizshme, ku jeta dhe vdekja ngjajnë të jenë e njëjta gjë?

Me këtë frymë, Genci shkruan:

Horizont i largët, zogj në shtegëtim,

Erë, pika shiu, fletë pa mbarim…

Por a nuk është e mbledhur në këto vargje edhe fryma e Eseninit, rebelimi i poetit rus, që digjej së brendshmi me një dritë të çuditshme, që ishte vetë përjetësia, kur shkruante:

Shkretëtirë bore, era farfurin

Bora anembanë mbytur nën qefin

Dhe mëshkenat qajnë pyjeve pa jetë

Kush keshtu ka vdekur, mos vallë unë vete?

Ka gjasë që Genci ta ketë lexuar këtë poezi, e të ketë gjetur në vargjet e saj kthinën ku mund të hiqte prej vetes pelerinën e shpirtit, ta varte diku, ku mund ta shihte veç shpirti i tij. Sepse përtej, në botën jashtë, ishim ne, njerëzit e thjeshtë e të përkushtuar, që donim të rrafshonim gjithçka, për hir të dëlirit të kohës, që ishte ideologji. Kështu, hap e mbyll sytë u rrafshua në themele shtëpia e fëmijërisë së poetit. A ka më keq se mos kesh një vend ku t’i fshehësh kujtimet e fëmijërisë? Atje ku kanë jetuar armiqtë, të arratisurit, kundërshtarët e regjimit, edhe gurët janë armiq, edhe balta është rrezik, edhe tjegullat janë kërcënim.

Dhe poeti shkruan, pa e ditur që poezia e tij do të lexohet nga nëpunësit e regjimit, fatlum që ata s’e kuptojnë dot deri në fund, fatkeq që prapëseprapë e pushkatojnë në fund:

Kur në dritare rri me mall

Me lulet e saksisë,

Më shfaqen si vegim, përballë,

Gërmadhat e shtëpisë.

Pastaj më ngjan sikur bën zë

E ndrojtur fëminia,

Që fle mes gurësh përgjithnjë,

Mes ëndrrave të mia.

Lexojini këto vargje, dhe mbushuni me frymë. Mendoni për gjërat dhe njerëzit që keni humbur, për kohën që nuk vjen më, për jetën, që është çast, e pastaj përjetësi. Ndjesia e harresës, e kohës që bëhet muzg, e vdekjes që merr gjithçka. Ç’aureolë poezi i vsh poezia këtij përfytyrimi.

E humbëm Genc Lekën të dashur miq. Një poet kaq i freskët, kaq i vërtetë. Dhe në ç’mënyrë tragjike e humbëm. U largua i vrarë. E rrëzuan nga jeta, e u përmbys pa asnjë klithmë mërie, pa asnjë shenjë revolte.

E megjithatë, e kemi sërish Genc Lekën, të dashur miq. Një poet kaq i freskët, kaq i vërtetë. I ringritur nga vdekja. Na fton për lexim!

Marrë nga ExLibris

Tërë moderniteti ynë funksinon sipas një skeme që shpesh herë na kujton mitet, prandaj një përgjigje e pyetje se prej nga vjen letërsia, mund të jetë miti. Miti është një rrëfim simbolik në formë poetike, në të cilin përdoret parabola, alegoria dhe metafora dhe gjithçka tjetër që i përket fushës së imagjinatës. Të tillë janë ndër të tjera miti grek i Anteut, i Prometeut, apo ai i Sizifit. Subjekti i mitit bëhet shprehje e një ideje, paraqitje e një doktrine ose e një teorie me përmasat e një rrëfimi poetik dhe alegorik siç janë, bie fjala, teoria e shpellës te Platoni, apo teoria e absurdit që tejkalon vetveten te Albert Camus. Miti ndonjëherë i bën një paraqitje të idealizuar jetës njerëzore në një të kaluar të sajuar kur flet për moshën e artë apo për parajsën e humbur. Ka edhe imazhe iluzore ose të vërteta që ndërtojnë njerëzit e sotëm rreth një individi ose fakti që luan rol përcaktues në jetën e tyre. Kësodore janë krijuar dhe krijohen mite të reja. Mite krijohen edhe për fenomene shoqërore siç është miti i progresit.

Fjala mit vjen nga greqishtja muthos, që ishte një rrëfim me fantazi përrallore, me skena që simbolizonin pamje të natyrës dhe dukuri të sjelljes njerëzore. Kështu fillimisht kemi mitet diellore e hënore. Të dije të krijoje imazhe që flasin, ishte diçka hyjnore te njerëzit e lashtë. Prandaj miti ishte shumë i lidhur me të shenjtën. Në një farë mënyre miti është besimi në shumë perëndi, i cili krijon një realitet tjetër në krahasim me atë që jetohet. Heronjtë mitikë përfaqësojnë ndonjëherë atë që pret njeriu për të ardhmen. Sot një atmosferë e ngjashme miti krijohet kur personazhe realë shformohen dhe zbukurohen nga një imagjinatë kolektive. Në këtë mënyrë është krijuar miti i Faustit, i Don Zhuanit, i Atlantidës… Në skenarin mitik që vjen nga lashtësia, bota jonë e ndien se zgjon diçka. Asaj i pëlqen të paraqitet në shumë pikëpamje, të ngrejë krye, të arrijë të përsosurën, të fitojë një liri absolute. Ajo i bën individit një lloj projeksioni.

Edhe në krijimin e ideve filozofike e letrare të fuqishme si : « koha lumë » e Heraklitit, « kthimi i përjetshëm » i Nietszche-s, « evolucioni krijues » i Bergson-it, « kujtesa e së kaluarës » e Proust-it, « universi i ri Tlön » i Borges-it etj., ndihet veprimi i mitit të kohës. Madje duke filluar nga epopeja e Gilgameshit, aventura e udhëtimit të tij për të fituar pavdekësinë, është edhe shprehje e revoltës për ikjen e kohës. Miguel de Unamuno, filozof, poet dhe dramaturg spanjoll thoshte se koha dhe hapësira ishin për të tiranët më të mëdhenj mizorë. Koha thoshte ai, është shprehje e pafuqisë sime, ndërsa hapësira është shprehje e fuqisë. Edhe shën Agustini shprehej se e kishte vështirë ta përcaktonte kohën. Kur nuk më pyesin e di kuptimin, por sapo më pyesin nuk e di, pohonte ai.

Ne megjithatë jemi të burgosurit e hapësirës e të kohës. Hapësira është e kthyeshme, por koha është e pakthyeshme dhe si e tillë ajo mbetet një mister ekzistencial, një ankth që nuk na shqitet kurrë. Tërë historia e njerëzimit është revolucion i kohës. Popujt e antikitetit e kuptuan pakthyeshmërinë e kohës, prandaj e futën atë nëpër mite. Në Mesopotami perëndesha Ishtar zbret në ferr të bashkojë vdekjen me jetën. Po ashtu në Egjipt perëndesha Isis gjen pjesët e shpërndara të trupit të Ozirisit të vrarë pabesisht, e ngjall, bën dashuri me të dhe prej këtij bashkimi lind Horusi, që është simbol i diellit, i përjetësisë.

Në kohët e para miti ishte një rrëfim i thjeshtë me figura kafshësh dhe bimësh, sepse edhe perënditë kishin trajta kafshësh të egra dhe trajta bimore. Në një fazë më të zhvilluar perënditë fituan trajta njerëzore. Në këtë kalim të ngadalshëm kemi dëshirën e njeriut për t’u përsosur ; perënditë janë të pagabueshme për ta. Pas fantazisë mitike njerëzit e lashtë fshihnin një realitet jetësor ose natyror që nuk e shpjegonin dot ose e shpjegonin ashtu si dëshironin të ishte. Bie fjala stuhia i vishej Poseidonit, perëndisë së deteve; rrufeja i lihej kryeperëndisë, Zeusit, që drejtonte që nga Olimpi; dashuria vinte nga Erosi që godiste dhe plagoste zemrat me shigjetat e tij… Pra, erdhi një kohë kur perënditë u bënë si njerëz me pasione, me vese e virtyte, të cilët përdornin dhunën, hakmarrjen, dashurinë. Për shembull Zeusi jep urdhër ta mbërthejnë në pranga Prometeun, sepse u ka rrëmbyer zjarrin perëndive për t’ua dhënë njerëzve ; Sizifin, sepse i bëri pritë vdekjes që e kishte dërguar të shuante racën njerëzore ; vetë Zeusi bën  dashuri me Danaen duke hyrë nga dritarja ku e kanë mbyllur në formën e  një shiu të artë. Për të realizuar domethënien miti përdor simbolin. Simboli në vetvete ka shumë funksione. Ai konkretizon një realitet abstrakt. Emërton atë që nuk shihet me sy.

*

Mite kanë krijuar të gjithë popujt e botës që në Asiri, në Egjipt, në Indi, në fiset kelte e gjermanike e të tjerë, por për Europën u bënë shumë të njohura mitet greke e më vonë ato romake. Mitologjia greke është e lidhur me një shkallë zhvillimi të bashkësisë njerëzore dhe rendeve shoqërore si një proces historik i të menduarit. Ajo shoqërohet edhe me elemente shpjegues që e shohim veçanërisht te miti i Ifigjenisë, apo te miti i Krijimit të pellazgëve, të cilët lindën nga dhëmbët e dragoit. Miti bëhet kështu një krijim madhështor gojor, në trajtën e mesazhit për njeriun. Nëpër mite shohim sesi shprehet ëndrra e njerëzimit për progres : Prometeu u sjell njerëzve zjarrin, domethënë dijen ; Hefesti farkëton trekëmbësha me rrotëza ari, thotë Homeri te Iliada, e me këtë ne parashohim me sytë e tij robotët e sotëm. Ka shumë mite që i thurin lavde mençurisë njerëzore. Shembull tipik është triumfi i Odiseut nëpër aventurat e mëdha që e përball jeta pas Luftës së Trojës kur kthehet në Itakë, apo miti që rrëfen forcën e madhe të Anteut kur është i lidhur me tokën mëmë.

Rrëfimi mitologjik përdor fakte të shumta deri te ato politiket. Prandaj organizimi i jetës në Olimp i ngjan shumë jetës në qytetet-shtete të Greqisë. Nietsche edhe drejtimin politik e quan një mit krijues.

Miti është filozofia e parë e botës. Sipas miteve greke u zhvillua edhe mitologjia paralele latine. Në shumë raste kemi thjesht një latinizim të emrave. Po të shohim, bie fjala emrat e perëndive si : Zeus-Jupiter ; Apollon-Febus ; Ares-Mars ; Eros-Kupidon ; Demetre-Ceres ; Atena-Minerva ; Hestia-Vesta…, bindemi për këtë gjë. Përdorimi i mitit gjendet në simbolika të shumta. Për shembull : e enjte, ditë jave por edhe Jupiter : e diel, ditë jave, por dita e Zeusit, senjorit ( dies dominicus, dita kur sipas besimtarëve zoti u shplodh nga vepra e tij e madhe e krijimit). Apo Përmbytja e madhe që tregon historinë e një krijimi pas shkatërrimit të një bote me vlera të zvetënuara

Figura mitologjike gjejmë edhe në rrëfimet tona të lashta. Kultet dhe ritet pagane janë plot fantazi. Paraardhësit tanë ilirët kanë pasur një mendësi të mbushur me legjenda, qenie fantastike dhe hyjni mitike si Medauri, i cili herë shfaqet si perëndia e luftës e herë si mbrojtës i shëndetit ; Redoni, mbrojtës i ujërave ; Partini, hynia më e lartë e panteonit ilir, i ngjashëm me Jupiterin romak apo me Zeusin grek ; Tadeni, që ngjan me Apollonin ; Iria që është si Afërdita apo Venera etj.

Mitet filozofike mbahen si më të bukurit e fantazisë së lashtë njerëzore. Të tillë kemi mitin e kozmogonisë apo të krijimit të rruzullimit i lindur nga kaosi që ndau me radhë Gjean (dheun, tokën), Uranin (qiellin), Erosin (dashurinë) dhe na nxisin që të mendojmë konceptet materialiste për hapësirën dhe kohën. Kur lexojmë mite të tilla e harrojmë botën fantastike dhe na duket sikur jetojmë një realitet të ri. Atëherë kur gjuhësia dhe arkeologjia apo elemente të tjera shkencore zhyten në mjegullnajën e moskuptimit, në ndihmë vjen mitologjia që bën një farë kronologjie të jetës njerëzore.

Në shekullin XVIII mitet u konsideruan si iluzione, sepse ishte koha e lulëzimit të materializmit me filozofinë e Diderot, -it, Rousseau-oit, Voltaire-it, të cilët u ndikuan nga Demokriti, Epikuri e Lukreci. Në librin e tij De rerum natura (Për natyrën e gjërave) të njohur me një titull të përgjithshëm Për natyrën, jo vetëm këtu, por në shumicën e vendeve që e kanë përkthyer, Lukreci thotë se fatkeqësia më e madhe vjen nga padija dhe paragjykimet dhe besimi i kotë. Gjithçka që ekziston, shton ai, është e shpjegueshme. Sigurisht ta pohoje këtë në vitet 40 para erës sonë ishte një guxim i madh filozofik. Në sajë të tij u njoh një nga shkollat filozofike më të rëndësishme të Antikitetit, epikurizmi; poema e tij e përshkruan botën sipas parimeve të Epikurit, mësuesit të tij, edhe pse temperamenti i tij është krejt i kundërt në krahasim me të, për arsye të luftërave civile, masakrave,  murtajës që ra ato kohë në Athinë.

Në shekullin XX marksizmi dhe strukturalizmi treguan në mënyrë të argumentuar se te popujt primitivë ka pasur një logjikë. Nuk duhet ngatërruar miti me besimet. Te miti ka një strukturë që nuk ekziston te feja. Sepse feja i çmistifikon ngjarjet. Ajo vë rregull midis Krijuesit dhe krijesave. Për fenë zoti është një dhe i pagabueshëm. Kurse te mitet kemi një botë shumëperëndish ku përzihen në luftë për humbje a fitore zota njerëz, kafshë dhe bimë.

*

Por ç’është mitologjia ? Mitologjia është shkenca që studion tërësinë e rrëfimeve dhe legjendave që i përkasin një populli, një qytetërimi apo një besimi. Ajo shpjegon origjinën, zhvillimin dhe kuptimësinë e tyre. Mitologjia greke dhe romake janë mjaft të studiuara në botën e sotme kulturore. Historia me data, thonë mitologët, nuk është mitike. Miti është pa data, ai nuk shpjegon, por rrëfen duke shenjuar një kohësi pra kohës reale. Ai mbështetet në disa rite për të formuar një uniet rrëfimtarie. Sapo një rrëfim shërben me fjalë si pushtet dhe lojë e shenjtë, ai shfaq dukjen që është kohë zanafillore në gjuhën simbolike. Sigurisht, këto rrëfime karakterizohen jo rrallë prej një imagjinate të shfrenuar, të egër, primitive që nuk zmbrapset para asnjë lloj shpjegimi. Miti thotë të pabesueshmen e asaj që mund të ketë ndodhur. Nga fakti i pabesueshëm, kuptohet, lind një rrëfim i pabesueshëm.

Të besosh dhe të kuptosh te miti janë e njëjta gjë. Prandaj ngjarja mitike hyn në rrethin e letërsisë a të ligjërimit dhe merr forcë tjetër. Për shembull miti i Edipit, miti i fatalitetit të marrëdhënieve baba-fëmijë ushqeu tragjeditë  letrare të Sofokliut. Ky mit niset nga një rrëfim gojor dhe u shfrytëzua si model që duhet të shërojë njeriun nga pasionet. Ka mite, të cilave ua zbërthejmë kuptimësinë. Ka edhe mite të mbushura me aventura përrallore që u largohen kuptimit. Ata janë shkruar në një kohë të largët, in illo tempore.

Mitologjitë e mëdha sot kanë pushuar së ekzistuari, si mitologjia asiro-babilonase, egjiptiane, greke. Ato jetojnë në vetëdijen tonë si njohje e dijes që vjen nga e kaluara. Por megjithë vdekjen e tyre institucionale, këto mite dhe mitologji, qoftë në formula gjuhësore, në besëtytni, në tregime për fëmijë, në formë ëndrre a të nënvetëdijes, vazhdojnë të frymëzojnë e të ngjyrosin qytetërimet e Perëndimit. Një mitologji e madhe është ende gjallë, mitologjia hinduse. Arsyeja kryesore e kësaj mbijetese lidhet me natyrën dhe mentalitetin indian që mbështetet në simbole.

Në forma të mëdha arti, miti është shfaqur që në Antikitet dhe vazhdon të ushqejë letërsinë edhe në ditët tona. Atë e kanë përdorur me sukses Homeri dhe Sofokliu. Më i qartë është Hesiodi me librin «Teogonia » (Lindja e Zotave) që e shdërron këtë histori në mitike; pastaj Ovidi shkroi një libër të tërë kushtuar miteve dhe e titulloi « Metamorfozat »; Apule shkroi për mitin e Psikesë e të Kupidonit apo Albert Camus në kohët moderne shkroi librin « Miti i Sizifit »; Dürrenmatt shkroi romanin « Minotauri » e shumë e shumë të tjerë.

Miti në Antikitet pati njê sukses të madh. Tifoni është aq i madh në këto rrëfime sa ai prek yjtë, është supergjigant. Madje paraqitja e trupit të bukur në skulpturat e mahnitshme greke e në skulpturat e Mikelanxhelos gjatë Rilindjes, frymëzohen nga figurat me bukuri dhe forcë të jashtëzakonshme që popullojnë mitet.

Ishte një kohë kur mitikja ishte krejt fjala dhe praktika e njeriut. Si i tillë miti ishte pa autor. Në mënyrë të shkallëzuar pastaj është arritur të krijohen fusha të pavarura si : filozofia si përsiatje kritike mbi realitetin tonë absolut ; shkenca si njohje e botës me anë të dijes së argumentuar ; besimi si raport midis njeriut dhe tjetrit, Zotit ; arti si shprehje në mënyrë fiksionale e një qëllimi.

Në rrëfimet simbolike që përbëjnë mitologjinë e një populli, të një qytetërimi që jetoi para mitologjisë kristiane, çifute a myslimane e që gjallojnë nê letërsi, simboli është një fjalë që përshkruan diçka tjetër nga ajo që njohim në jetën e përditshme, një fjalë me dy kuptime. Ai konkretizon një realitet abstrakt. Nëse fjala zemër ka kuptimin e organit qendror të qarkullimit të gjakut, në një kuptim të figurshëm zemër do të thotë një situatë tepër e rëndësishme. Fjala ka edhe vlera akustike. Në disa gjuhë neolatine Roma  e kthyer mbrapsht si fjalë do të thotë Amor, dashuri. Ose Adam, njeri që u bë prej balte por me frymë dhe gjak a dam. Miti i Adamit është i lidhur me origjinën. Ai do të thotë gjithashtu që njeriu lind nga toka dhe duhet ta dojë atë. Këtë mit e përdor Platoni te Republika për të theksuar dashurinë për vendin tënd.

Fjala në vetvete është e ngarkuar me  shumë simbolikë. Le të marrim dy prej tyre : zjarr dhe ujë. Të dyja kanë edhe kuptim pozitiv edhe kuptim negativ. Zjarri ngroh, por edhe djeg ; uji ripërtërin, por edhe përmbyt. Këtë dykuptimësi e shfrytëzuan mitet greke, të cilat që nga Rilindja me rizbulimin e kulturës greke e latine zëvendësuan në Europë mitet kelte, të cilat u hodhën në harresë. Tema mitike është e pranishme në tekste të shkruara, në vepra arti, në fragmente arkaike, në qeramika, në basoreliefe, në gurë të gdhendur e në piktura murale si një vazhdimësi për letërsinë dhe artin krahas origjinave të tjera të mundshme, për t’iu përgjigjur njëkohësisht edhe pyetjes moderne: Prej nga vjen letërsia?

Marrë nga ExLibris