NASA ka prodhuar mjaftueshëm oksigjen në Mars për të mbajtur një astronaut për disa orë në një eksperiment të parë në botë.

Roveri Perseverance, i cili u ul në planetin e kuq në shkurt 2021, është djegur periodikisht përmes dioksidit të karbonit të atmosferës për të gjeneruar sasi të vogla oksigjeni për më shumë se dy vjet.

Duke përdorur një pajisje jo më të madhe se një mikrovalë, ata ishin në gjendje të nxirrnin 122 g oksigjen në total, i cili mund të mbajë një astronaut për rreth tre orë.

Rreth 5 g është e mjaftueshme për një astronaut për 10 minuta, duke dhënë shpresë se prodhimi në një shkallë më të madhe mund të mbajë në jetë njeriun.

Pajisja, e quajtur MOXIE, prodhoi oksigjen në 16 raste të veçanta që nga përpjekja e parë në prill 2021, dhe rezultati i ka tejkaluar shumë qëllimet fillestare NASA-s, sipas Zëvendës Administratorit Pam Melroy.

“Performanca mbresëlënëse e MOXIE tregon se është e mundur të nxirret oksigjen nga atmosfera e Marsit, oksigjen që mund të ndihmojë në furnizimin me ajër të frymëmarrjes ose shtytës raketash për astronautët e ardhshëm,” tha ajo.

Në kulmin e tij, MOXIE krijoi 12 g oksigjen në një orë, që ishte qëllimi i dyfishtë i NASA-s.

Në funksionin e tij përfundimtar muajin e kaluar, instrumenti prodhoi 9.8 g oksigjen.

Objektivi kryesor i Roverit Perseverance është të kërkojë për shenja të jetës së lashtë mikrobike, por MOXIE u fokusua në hetimin e kushteve për eksplorimin e ardhshëm njerëzor.

Misioni indian, ‘Chandrayaan-3’, po zbulon të dhëna të reja rreth anës enigmatike të Hënës. Misionet e ardhshme në këtë zonë janë planifikuar edhe nga SHBA-ja, Kina dhe Rusia. Por çfarë e bën këtë pjesë enigmatike të njohur si Poli Jugor i Hënës, kaq magjepsëse?

Bëhet fjalë për një pjesë të Hënës ku asnjë objekt i krijuar nga njeriu nuk është përplasur më parë. Megjithatë, javën e kaluar, një anije kozmike indiane filloi të eksploronte rajonin rreth Polit Jugor të Hënës. Anija pa ekuipazh është e para që bëri një ulje në këtë peizazh polar hënor.

Misionet ‘Apollo’ të viteve 1960 dhe ’70 fillimisht u ulën pranë ekuatorit të Hënës, ndryshe nga misioni i Indisë ‘Chandrayaan-3’ që arriti me sukses rreth 600 km nga Poli Jugor hënor. Para misionit indian, pati një përpjekjeje të dështuar ruse nga anija kozmike ‘Luna-25’, e cila doli jashtë kontrollit dhe u rrëzua.

‘Chandrayaan-3’ po dërgon disa informacione interesante lidhur me mjedisin në të cilin gjendet. Duke udhëtuar me rreth 1 cm çdo sekondë nëpër sipërfaqen e pluhurosur, anija ka zbuluar një rënie drastike të temperaturës nën sipërfaqe. Në sipërfaqe mati një temperaturë prej rreth 50 C, por vetëm 80 mm nën të, ajo ra në -10C, një ndryshim ky që ka befasuar shkencëtarët.

Pajisjet e analizave kimike në bord kanë treguar praninë e squfurit, aluminit, kalciumit, hekurit, titanit, manganit, kromit dhe oksigjenit në tokën hënore. Të dyja këto gjetje lënë të kuptohet pse shkencëtarët janë të etur për të eksploruar rajonin polar jugor të Hënës.

Disa kratere në polet e saj nuk e shohin kurrë dritën e diellit. Së bashku me temperaturat e ulëta në këto vende, shkencëtarët besojnë se kjo ka shkaktuar formimin e një sasie të madhe akulli. Ka shpresa se akulli mund të përdoret si një burim studimesh për astronautët dhe si një trampolinë për zbulimet e ardhshme shkencore.

Në të ashtuquajtura ‘krateret e errësirës së përjetshme’, që janë rajonet me hije të përhershme, rrezet e Diellit nuk arrijnë kurrë, pra kjo do të thotë se ata kanë ruajtur akull për miliarda vjet.

Poli i Jugut ka më shumë kratere se Poli i Veriut, që me gjasë janë një rezultat i meteoritëve që kanë goditur sipërfaqen, duke e bërë atë një objektiv më tërheqës për shkencëtarët. Një anije e NASA-s ka vendosur të shkojë në Polin Jugor të Hënës në fund të vitit 2024, për të hyrë në disa prej këtyre kratereve e për të zbuluar më shumë sekrete.

Akulli është veçanërisht faktori që po nxit këtë interes të jashtëzakonshëm. Nëse ekziston në sasi të mëdha dhe është i arritshëm, mund të jetë një burim i vlefshëm si për vendbanimet njerëzore në Hënë, ashtu edhe për eksplorimin më larg në sistemin diellor.

Nëse akulli mund të hiqet nga toka hënore, ai mund të ndahet në hidrogjen dhe oksigjen, një komponent kyç i karburantit të raketës ose një burim i mundshëm i ujit të pijshëm dhe oksigjenit për vendbanimet njerëzore.

Këto ëndrra për udhëtime në hapësirë ​​dhe të jetuarit në Hënë janë më afër se sa mund të mendohet. Në vitin 2025, NASA planifikon të zbarkojë njerëzit në sipërfaqen e Hënës për herë të parë në gjysmëshekulli, si pjesë e misionit të saj Artemis III.

Misioni i suksesshëm indian, ‘Chandrayaan-3’, mund të jetë vetëm fillimi për t’iu përgjigjur shumë pyetjeve, por edhe për të mësuar më shumë për historinë e sistemit diellor. Nga shkencëtarët, arritja indiane po konsiderohet momentalisht një hap i madh për njerëzimin.

Albert Einstein, një nga shkencëtarët më të mëdhenj dhe më me ndikim të të gjitha kohërave kishte teoritë e tij jo vetëm për fizikën, por edhe për jetën, fenë, arsimin, njerëzimin etj.

Këto janë disa nga thëniet e tij më të njohura.

Për shkencën
“Imagjinata është më e rëndësishme sesa dija.”

“Nëse e ne do e dinim se çfarë po bënim, nuk do të quhej kërkim, apo jo?”

“E vetmja arsye për ekzistencën e kohës, është që çdo gjë të mos ndodhë menjëherë.”

“Çdo gjë duhet të jetë aq e thjeshtë sa të jetë e mundur, por jo më e thjeshtë se aq”.

“Shkenca është një gjë e mrekullueshme nëse nuk të duhet të nxjerrësh jetesën me të.”

“Çdo budalla inteligjent mund t’i bëjë gjërat më të mëdha dhe më komplekse … Duhet një prekje gjenialiteti dhe shumë guxim për të lëvizur në drejtimin e kundërt”.

“Për çdo miliard grimca të antimateries, ka pasur një miliard e një grimcë materie. Dhe kur përfundoi asgjësimi i ndërsjellë, mbeti një e një miliardta – dhe ky është universi ynë”.

“Sa kohë që ligjet e matematikës i referohen realitetit, ato nuk janë të sigurta dhe, për kohë sa janë të sigurta, nuk i referohen realitetit”.

“Gjëja më e pakuptueshme për botën është se ajo është e kuptueshme”.

“Unë pohoj se ndjenja fetare kozmike është motivi më i fortë dhe më fisnik për kërkimin shkencor”.

Për fenë
“Perëndia nuk luan bixhoz me universin”.
“Shkenca pa fe është e çalë, feja pa shkencë është e verbër”.

“Qeniet njerëzore, perimet, ose pluhuri kozmik, ne të gjithë kërcejmë sipas një ritmi misterioz, i vendosur në distancë nga një lojtar i padukshëm”.

“Unë dua të di mendimet e Perëndisë … pjesa tjetër janë detaje”.

“Është e çuditshme situata jonë këtu në këtë tokë. Secili prej nesh vjen për një vizitë të shkurtër, duke mos ditur përsenë, e prapëseprapë, ndonjëherë duket sikur ka një qëllim hyjnor”.

“A besoj në pavdekshmërinë? Jo, dhe një jetë është e mjaftueshme për mua”.

“Shkencëtarët u quajtën heretikë të mëdhenj nga kisha, por ata ishin në të vërtetë njerëz më se fetarë, për shkak të besimit të tyre në rendin e universit”.

“Kur zgjidhja është e thjeshtë, Perëndia është duke u përgjigjur”.

Për luftën dhe paqen
“Nuk e di se me çfarë armësh do të luftohet Lufta e Tretë Botërore, por Lufta e Katërt Botërore do të luftohet me shkopinj dhe gurë”.

“Bota është një vend i rrezikshëm, jo për shkak të atyre që bëjnë keq, por për shkak të atyre që rrijnë e shohin pa bërë asgjë”.

“Paqja nuk mund të arrihet përmes dhunës, por mund të arrihet vetëm nëpërmjet mirëkuptimit”.

Për njerëzimin
“Vetëm dy gjëra janë të pafundme, gjithësia dhe marrëzia njerëzore, dhe unë nuk jam i sigurt për të parën.”

“Dallimi midis marrëzisë dhe gjenialitetit është se gjenialiteti ka kufijtë e vet.”

“Është bërë frikshëm e qartë, se teknologjia jonë ka tejkaluar humanizmin tonë”.

“Vetëm një jetë e jetuar për të tjerët është jetë e vlefshme”.

Për arsimin
“Arsimi është ajo që mbetet pasi ke harruar gjithçka që ke mësuar në shkollë”.

“Mësimdhënia duhet të jetë e tillë që, ajo që ofrohet të perceptohet si një dhuratë e çmuar dhe jo si një detyrë e vështirë”.

“Shembulli nuk është thjesht një tjetër mënyrë për të mësuar, është mënyra e vetme për të mësuar”.

“Mençuria nuk është produkt i shkollimit, por i përpjekjes gjithëpërfshirëse për ta fituar atë”.

“Leximi, pas një moshe të caktuar, largon mendjen nga shumë qëllime të veta krijuese. Çdo njeri që lexon shumë dhe përdor shumë pak trurin, bie në zakone të këqia të të menduarit”. /Bota.al/

E shohim dhjetëra herë në ditë këtë fjalë, të shkruar a të shqiptuar me g ose me xh.Trajta me xh ka marrë aq të përhapur, saqë e japin si normative edhe korrektorët e tekstit të celularëve e të tabletëve. Këto trajta të gabuara të kësaj fjale hasen jo vetëm te folësit e thjeshtë, po edhe në shtypin e shkruar e të folur, veçanërisht në ligjërimin e gazetarëve televizivë e radiofonikë, të cilët pritet të jenë model i shqiptimit letrar. Këta jo vetëm e shqiptojnë këtë fjalë me xh, po edhe me theks në rrokjen e parë, në vend që ta shqiptojnë me gj e me theks në rrokjen e fundit, siç e do shqipja; për më tepër, e shqiptojnë dhe e shkruajnë edhe pa mbaresa rasore.

Dikush mund të thotë: “Punë e madhe! Ç’të keqe ka këtu? Secili le t’i shkruajë e t’i shqiptojë fjalët si të dëshirojë!” Po gjuha përdoret për të komunikuar me të tjerët dhe, për t’u marrë vesh, fjalët dhe trajtat e tyre duhet të kenë gjithmonë formë të njëjtë në të folur e në të shkruar. Kjo është arsyeja pse gjuhët zyrtare e letrare kanë rregulla drejtshqiptimi, drejtshkrimi, morfologjike e sintaksore, të përmbledhura në kode, rregulla të cilat janë të detyrueshme për t’u zbatuar nga ata që përfshihen në ligjërimin publik: gazetarë, mësues, nëpunës, shtetarë etj.

Në këtë shkrim po merremi vetëm me përdorimet e gabuara të fjalës digjitalb, pasi nga analiza e tyre mund të kuptohen plagët që po i shkaktojmë gjuhës sonë në të gjitha rrafshet e saj.

Nga pikëpamja ortografike, shkrimi i kësaj fjale i nënshtrohet një rregulle sipas së cilës “fjalët që burojnë nga greqishtja, latinishtja e nga gjuhët romane”, të cilat kanë një g të ndjekur nga zanoret e ose i, në shqipe “shkruhen me gj e jo me g”: agjenci, digjital, Egjipt, gjen, gjenetikë, gjips, gjibon, gjirafë etj. Pra, shkrimi i këtyre fjalëve me g ose me xh përbën një shkelje të kësaj rregulle të drejtshkrimit të shqipes.

Shkrimi me gabime është dëshmi e formimit të mangët gjuhësor, që i ka rrënjët në punën e dobët të shkollës me gjuhën shqipe, por edhe e kulturës së mangët gjuhësore të atyre që përfshihen në ligjërimin publik, të cilët nuk e ndiejnë si detyrim përdorimin korrekt të gjuhës. Sepse sot janë të shumta mundësitë për të gjetur si duhet shkruar një fjalë. Edhe nëse doracakun “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” nuk e kemi në letër, mund ta gjejmë në internet; si duhet shkruar një fjalë a një formë e saj, mund ta gjejmë në fjalorët shpjegues ose drejtshkrimorë, të cilët kushdo që shkruan duhet t’i ketë mbi tryezën e punës; janë edhe fjalorët elektronikë të shqipes, që mund t’i shkarkojmë në kompjuter a në celular, po dhe korrektorët elektronikë të programeve të përpunimit të tekstit. Pra, mundësitë për të shkruar pa gabime janë, duhet vetëm që kushdo që i drejtohet një publiku të gjerë, ta ndiejë përgjegjësinë që ka për të përdorur një gjuhë korrekte.

Sa i përket ortoepisë, theksimi i digjitalb në rrokjen e parë thyen dy rregulla të fonetikës së shqipes, sipas të cilave: (1) theksi i fjalës bie mbi zanoren e fundit të temës (të trajtës së fjalës që jepet si zë fjalori), por në rrokjen e parafundit kur zanorja e rrokjes së fundit është e paqëndrueshme (si tek émër – émri, lúle – lúlja etj. ose te fjalët me -ës, -ëz, -ël, -ëll, -ëm, -ër, -ërr, ull, -ur a te fjalët që mbarojnë e dy zanore: krýe, grúa, blúaj, bíe etj.); (2) në fjalët e përbëra theksi bie mbi temën e dytë. Pra, duhet digjitálb dhe jo dígjitalb. Këto rregulla nuk mësohen aq në shkollë (madje, në tekstet shkollore thuhet gabim se në gjuhën shqipe theksi i fjalës bie mbi rrokjen e parafundit të saj), sesa janë pjesë e njohjes intuitive të gjuhës nga folësi amtar.

Theksimet e gabuara të fjalëve i shohim si pasojë e tronditjes së ndjenjës gjuhësore te brezi i ri. Për shembull, nëse ju quajnë Mikél, në bankë apo në një zyrë ka shumë gjasa t’ju thërrasin Míkel, Avníut t’i thërrasin Ávni, Thodhoríut – Thodhóri, Tekíut – Téki etj. Në emisionet e lajmeve do të dëgjoni Zëmblak e jo Zëmblák, Kárakas ose Karákas dhe jo Karakás, Láos dhe jo Laós, Bórusia dhe jo Borúsia, Pútin e jo Putín, Súnak e jo Sunák, Vúçiç e jo Vuçíç etj. Ky shqiptim i fjalëve me theks në rrokjen e parë, si në anglishte, është bërë i modës në televizione dhe, nën ndikimin e tyre, kjo “modë” ka prekur edhe folësit e thjeshtë. Kështu, një nënë e re i thërret djalit të saj Gláuk dhe jo Glaúk, me theksin tek u-ja, siç e shqiptojnë shqiptarët me pak shkollë, por që ia ruajnë me besnikëri tiparet origjinale shqipes.

Duke i shqiptuar fjalët në këtë mënyrë, folësit televizivë, por edhe të tjerë që përfshihen në ligjërimin publik, japin një shembull të shëmtuar të përdorimit të gjuhës standarde. Nuk është fjala thjesht për anën estetike të ligjërimit. Ky shëmtim ka pasoja largvajtëse për vetë natyrën dhe origjinalitetin e gjuhës sonë. Sepse çdo gjuhë ka rregullat e veta fonetike e gramatikore, të cilat e bëjnë të veçantë e të dalluar nga gjuhët e tjera. Këto rregulla, që mund t’i quajmë parametra, trashëgohen brez pas brezi nga prindërit te fëmijët. Nëse këta parametra ndryshohen, për shembull, nëse prindërit do t’i shqiptojnë emrat me theks në rrokjen e parë të fjalës, si në anglishte, dhe jo në rrokjen e fundit, atëherë fëmija, që e fikson parametrin e theksit duke dëgjuar ligjërimin e të rriturve, do të ngulitë në trurin e vet një parametër theksor si të anglishtes dhe, për pasojë, do të vijë duke humbur një tipar bazë i fonetikës së shqipes.

Mirëpo, meqë gjuha është sistem, ndryshimi i një elementi të sistemit shoqërohet me ndryshime të elementeve të tjera të tij, si në një reaksion zinxhir. Kështu që ndërrimi i parametrit të theksit sjell me vete ndryshimin e parametrave të tjerë fonetikë. Kur flasim, rrokja e theksuar e një fjale shqiptohet me forcë, rrokjet e tjera me forcë më të dobët ose pa forcë. Ky alternim i forcës së zërit krijon ritmin e frazës (që mund ta përfytyrojmë si kreshta me lartësi të ndryshme dhe qafa të një vargmali), i cili e bën rrjedhën e tingujve të pranueshme dhe të pëlqyeshme për veshin. Po duke i shqiptuar fjalët me theksin në rrokjen e parë dhe jo aty ku duhet, shtohet numri i rrokjeve të patheksuara midis rrokjeve të theksuara dhe prishet ritmi i frazës, pasi do të kemi theksa ritmikë që nuk janë në natyrën e shqipes. P.sh., shqiptimi i frazave “Dígitalb / është pranë teje”, “Díxhitalb / ofrón pakètën e ré” ose “gjatë múajit korrík / në Díxhitalb” me fjalën “digjitalb” të theksuar në rrokjen e parë është i papëlqyeshëm për veshin e shqiptarit. Ndërsa shqiptimi i këtyre frazave me këtë fjalë me theks mbi a-në është i pëlqyeshëm: “Digjitálbi / është pranë téje”, “Digjitálbi / ofrón pakètën e ré”, “gjatë múajit korrík / në Digjitálb”. Arsyeja e pëlqimit të këtyre shqiptimeve është se veshi e do që pjesët e secilës frazë t’i kenë theksat mbi rrokjen e fundit të secilit grup. Një shqiptim i tillë jep një skemë ritmike të natyrshme për shqipen. Kurse shqiptimi që i zhvendos theksat në rrokjen nistore të fjalëve, sikundër po ndodh me folësit televizivë e radiofonikë dhe përgjithësisht me brezin e ri të shkolluar, e zhvendos edhe theksin logjik të frazës (se edhe ky i mbishtresohet theksit të fjalës së fundit të frazës), prish ritmin dhe melodinë e saj, duke prodhuar një të folur artificial që të vret veshin dhe që s’është as shqip e as anglisht.

Meqë jemi te fonetika, nuk mund të lëmë pa përmendur edhe një parametër tjetër: tempin e të folurit. Gjuha shqipe dallohet për një temp shqiptimi përgjithësisht të baraspeshuar, as të shpejtë, as të ngadalshëm dhe kjo e bën të folurit të këndshëm për t’u dëgjuar. Por në televizione po bëhet modë shqiptimi i shpejtë. Në emisione e në biseda televizive dëgjon folëse që flasin si mitraloz, pa pauza për të marrë frymë e që të marrin frymën kur i dëgjon, ose reklama barnash ku tempi është aq i shpejtë, sa detyrohesh të ndërrosh kanalin e televizorit. Shqiptimi i shpejtë i fjalëve, që i ngjan vërshimit të një përroi malor, jo vetëm që të vret veshin, po edhe errëson përmbajtjen e mesazhit, duke e bërë të paqartë për dëgjuesin. Kjo mani për të folur shpejt qoftë për të thënë sa më shumë gjëra në sa më pak kohë, qoftë për të treguar erudicionin, bën që të preket një tjetër veçori fonetike e shqipes që e dallon nga gjuhët e tjera.

Në analizë të fundit, ndryshimi i këtyre parametrave fonetikë prek atë që quhet «baza nyjëtimore e shqipes», e cila duhet kuptuar si një tërësi parametrash të përpunuar gjatë një mijëvjeçari e gjysmë të jetës së gjuhës sonë e të trashëguar brez pas brezi. Janë pikërisht këta parametra fonetikë që e bëjnë shqipen të veçantë nga pikëpamja e intonacionit.

Theksimi i emrave në rrokjen e parë nuk është pa pasoja edhe për gramatikën e shqipes, pasi prek parametra morfologjikë e sintaksorë të saj. Kur fjalët theksohen në rrokjen e parë, si p.sh. fjalët Súnak, Shtóltenberg në frazat “Ráma takón Súnak”, “Rama takón Shtóltenberg”,jo vetëmprishetritmi i frazës, po preket edhe morfologjia e emrave të fundit, që duhen përdorur me mbaresë: Súnakun, Shtóltenbergun. Nuk është se folës të tillë duan të mos i shqiptojnë mbaresat. Puna është se shqiptimi i dy rrokjeve të patheksuara pas rrokjes së theksuar është i vështirë, dhe për këtë arsye shqipja zakonisht e pret fjalën duke filluar nga rrokja e fundit e patheksuar dhe në raste të tilla e pësojnë mbaresat, që nuk shqiptohen. Zakonisht, kjo ndodh me emrat e përveçëm të huaj, po ky shqiptim pa mbaresa po vjen duke u shtrirë edhe në emrat e përgjithshëm të huazuar, madje dhe në fjalë të shqipes, p.sh.: “Radio e njohur u krijua 75 vjet më parë” (duhet radioja) etj.

Shqiptimi i fjalëve të huaja pa mbaresa nuk është pa pasoja edhe për sintaksën. Mungesa e mbaresave e vështirëson përkapjen e funksionit të fjalës në fjali dhe në raste të tilla kur nuk të ndihmon morfologjia, futet në punë përbërësi logjik i gramatikës, pra shtohet ngarkesa e trurit dhe harxhohet më shumë kohë për zbërthimin e përmbajtjes së mesazhit. Duke humbur lakimin, shqipja do të bëhet si gjuhët pa rasa, si p.sh. anglishtja, ku është e vështirë të rroket funksioni sintaksor i fjalës pa e dëgjuar tërë fjalinë. Humbja e lakimit do të thotë humbje e një parametri tjetër themelor të shqipes, i cili e ka ruajtur gjuhën tonë nga trysnia asimiluese e gjuhëve të pushtuesve.

Tashmë është pranuar edhe shtetërisht se gjuha shqipe është e kërcënuar. Shtetet shqiptare e kanë detyrë kushtetuese mbrojtjen e gjuhës standarde, që është gjuha e tyre zyrtare. Po këtë detyrë shteti e kryen, së pari, me ndihmën e institucioneve të veta shkencore, akademisë, instituteve të gjuhësisë, departamenteve të gjuhës shqipe, të cilat janë përgjegjëse të drejtpërdrejta për mbrojtjen e gjuhës. Mirëpo është për të ardhur keq që këto institucione kanë tridhjetë vjet që po bëjnë gjumin e madh, në vend që të tërheqin vëmendjen e shoqërisë dhe të shtetit për të vënë në veprim mekanizma për mbrojtjen e gjuhës dhe të ofrojnë këshillim gjuhësor për përdoruesit e mëdhenj të gjuhës etj. Në gjumë është edhe AMA, e cila ka detyrimin ligjor të kërkojë nga operatorët e shërbimit audioviziv “respektimin e standardit letrar të gjuhës shqipe” (Neni 4, 2g). Nuk janë pa përgjegjësi as pronarët dhe drejtuesit e medieve të shkruara e radiotelevizive, të cilët zotërimin e gjuhës shqipe nuk e kanë ndër kriteret e punësimit dhe as e ndiejnë nevojën e kualifikimit gjuhësor të punonjësve të tyre.

Në të katër anët diskutohet se cila është gjuha me origjinën më të hershme
Nga Lusi Tu më 24, gusht 2023 (Scientific American)

Në botë gëlojnë me mijëra gjuhë. Por kur kanë filluar njerëzit të ndërtojnë një sistem të rregulluar komunikimi, të tillë që të jetë i dallueshëm për një epokë të caktuar?

Shkencëtarët e dinë që sot ka mbi 7100 gjuhë, thuajse 40% e të cilave mendohet se janë në rrezik për t’u zhdukur, që do të thotë se numri i përdoruesve të tyre është në rënie. Ka gjuhë që fliten nga më pak se 100 vetë, ndërkohë që mbi gjysma e popullsisë së botës përdor vetëm 23 gjuhë.

Këto gjuhë, bashkë me ato që kanë vdekur dhe nuk fliten më, endin së bashku mijëra vjet marrëdhëniesh njerëzore. Kjo do të thotë që detyra për të përcaktuar gjuhën më të vjetër të botës shkon përtej kureshtjes gjuhësore. Për shembull, për të deshifruar shkrimet në pllakat e argjilit ose për të gjurmuar zhvillimin e gjuhëve të gjalla, gjuhëtarët duhet t’iu japin përgjigje edhe pyetjeve që shkojnë përtej gjuhësisë. Në këtë rrugë, puna e tyre kërkimore nxjerr në pah sekrete të qytetërimeve të lashtë dhe ngjall debate që përziejnë shkencën me kulturën.

“Ashtu si edhe gjuhët bashkëkohore, edhe ato të lashtat janë të domosdoshme për të kuptuar të shkuarën. Përmes tyre mund të gjurmojmë historinë e lëvizjeve të popullsisë. Në disa raste, të dhënat që marrim nga gjuha janë të vetmet të dhëna të besueshme për të shkuarën,” shkruan Klerë Bouen, Profesoreshë e Gjuhësisë në Universitetin e Jeilit. “Fjalët që mund t’i gjurmojmë deri në thellësi të të shkuarës na japin një pamje të shoqërive të shkuara.”

Ndjekja e gjuhës më të vjetër është “detyrë shumë e ndërlikuar,” thotë Dani Hiber, gjuhëtar që studion gjuhët e rrezikuara. Një nga mënyrat për përcaktimin e prejardhjes së një gjuhe është gjetja e një pike kohore në të kaluarën kur dialektet e ndryshme të një gjuhe kthehen në dy gjuhë aq të ndryshme, sa që njerëzit që i flasin këto dialekte nuk janë më në gjendje ta kuptojnë njëri-tjetrin. “Për shembull, sa hapa mbrapa në histori duhet të bësh që të gjesh kohën kur përdoruesit e anglishtes ishin në gjendje të kuptoheshin me përdoruesit e gjermanishtes?” thotë ai. Kjo pikë në të kaluarën do të shënonte prejardhjen e dy gjuhëve të dallueshme, anglishtes dhe gjermanishtes, si dy degëzime që dalin nga gjuha proto-gjermanike.

Nga ana tjetër, po ta marrim si të mirëqenë që të gjitha gjuhët mund të ndiqen në kohë prapa deri në një gjuhë e përbashkët njerëzore, atëherë del që të gjitha gjuhët janë njëlloj të vjetra. “Ti e di që prindërit e tu kanë folur një gjuhë, siç kanë folur edhe prindërit e tyre, e kështu me radhë. Pra, kushdo mund ta përfytyrojë se sit ë gjitha gjuhët kanë rrjedhur nga një gjuhë e vetme,” thotë Hiber.

Por është e pamundur të provosh se kush ka qenë gjuha proto-njerëzore – një paraardhëse e drejtpërdrejtë imagjinare e të gjitha gjuhëve të botës. Për këtë arsye, disa gjuhëtarë mendojnë se përcaktori “gjuha më e vjetër e botës” duhet t’i jepet një gjuhe për të cilën ka dëshmi bindëse të formës së shkruar.

Shumë nga shembujt e shkrimeve të hershme vijnë nga gjuhë që kanë përdorur alfabete gjemborë, domethënë germa me forma shigjetare të gërvishtura në pllaka argjili. Ndër këto gjuhë, sumeriania dhe akadiania datojnë të paktën 4600 vjet më pare. Arkeologët kanë gjetur edhe hieroglifë egjiptiane të gdhendura në varrin e Faraonit Seth Peribsen që datojnë rreth të njëjtës periudhë historike. Shkrimi përkthehet: “Ai ka bashkuar Dy Vende për djalin e tij, Mbretin e Dyfishtë Perbsen,” dhe mbahet si fjalia e plotë më e hershme që njihet deri më sot.

Përgjithësisht historianët janë të të njëjtit mendim se gjuhët sumeriane, akadiane dhe egjiptiane janë gjuhët më të vjetra me dëshmi të qarta të shkrimit të tyre. Të treja janë gjuhë të vdekura, që nuk përdoren më apo që nuk kanë pasardhës që jetojnë dhe vazhdojnë t’ua përcjellin gjuhët brezave në vazhdim.

Sa për gjuhët e vjetra që vazhdojnë të fliten, këtu ka disa pretendentë. Hebraishtja dhe Arabishtja dallohen si gjuhë që kanë vazhdimësi kohore të cilat mund të ndiqen në mënyrë të logjikshme nga gjuhëtarët, sipas Hiberit. Megjithëse dëshmitë më të hershme të shkruara të këtyre gjuhëve datojnë deri 3000 vjet më pare, thotë Hiber, të dyja i përkasin familjes së gjuhëve Afroaziatike, rrënjët e të cilave shkojnë nga 18000 deri në 8000 vjet p.e.s., ose 20000 deri në 10000 vjet më parë. Edhe brenda kësaj kornize kohore kaq të gjerë, gjuhëtarët e pranojnë Afroaziatiken si familjen më të vjetër të familjeve të gjuhëve. Megjithatë, koha e saktë se kur janë ndarë Hebraishtja nga Arabishtja është ende e diskutueshme.

Bouen shton edhe Kinezçen në listën e kandidatëve. Kjo gjuhë ka shumë të ngjarë të ketë dale nga gjuha proto-sino-tibetiane, që është njëkohësisht paraardhëse e gjuhëve burmeze dhe tibetiane, të paktën 4500 vjet më parë, megjithëse koha e saktë vazhdon të diskutohet. Dëshmitë më të hershme të dokumentuara të sistemit të shkrimit kinez vijnë nga mbishkrime në guaca breshkash dhe kocka kafshësh që datojnë 3300 vjet të shkuara. Megjithatë, karakteret e shkrimit modern kinez janë përdorur disa shekuj më vonë.

Po ta kthesh orën edhe nja dy mijëvjeçarë më shumë, të dhënat gjuhësore bëhen edhe më të turbullta. Deven Patel, profesor i studimeve për Azinë Jugore në Universitetin e Pensilvanisë thotë se dëshmitë më të hershme të gjuhës sanskrite janë disa tekste të vjetra Hindu të krijuara diku midis viteve 1500 dhe 1200 p.e.s., pjesë e Vedave, një përmbledhje shkrimesh fetare të Indisë së lashtë. “Unë mendoj se sanskritishtja është tradita më e vjetër gjuhësore në vazhdim, që do të thotë që ajo vazhdon të përdorë letërsi dhe që njerëzit e flasin, megjithëse nuk është gjuhë e nënës në kohët moderne,” thotë Patel.

Megjithatë, disa gjuhëtarë thonë se daljes së sanskritishtes i ka paraprirë gjuha Tamil, një gjuhë Dravidiane që ende përdoret nga 85 milionë folës në Indinë jugore dhe në Sri Lanka. Shkencëtarët e dokumentojnë Tamil të paktën 2000 vjet më pare. Ndërkohë, studiuesit nuk pajtohen për moshën e vërtetë të veprës më të vjetër të letërsisë Tamil që njihet me titullin Tolkappiyam. Disa e vlerësojnë si 7000 vjet, të tjerë si 2800 vjet të vjetër. “Studiuesit nuk pajtohen për datën e teksteve të lashtë që mendohen se i përkasin gjuhës Tamil, por edhe nëse gjuha që kanë këto tekste është aq e ngjashme me tamilen moderne sa për t’i përcaktuar si e njëjta gjuhë,” thotë Patel. “Përdoruesit e gjuhës Tamil janë shumë të zellshëm në përpjekjet për ta veçuar gjuhën e tyre si shumë të lashtë.”

Mosmarrëveshjet në përcaktimin e moshës së gjuhëve sanskrite dhe tamil janë shembull i problemeve më të gjera në përcaktimin e gjuhës më të vjetër në botë. “Për t’iu përgjigjur kësaj pyetje, njerëzit kanë filluar të krijojnë histori të reja që po aq sa shkencore, janë edhe politike,” thotë Patel. “Të gjithë duan të mburren me gjuhën më të vjetër që është ende në përdorim.”

Reuters

Anija kozmike e Agjencisë Hapësinore të Indisë, Chandrayaan-3, ka zbarkuar më 23 gusht në polin jugor të Hënës, për ta nisur një mision që do t’i avancojë ambiciet hapësinore të këtij shteti.

Përmes tij pritet të rritet edhe njohuria për ujin e akullt, i cili, potencialisht, mund të jetë një prej burimeve më të vlefshme të Hënës.

Në këtë material mund të kuptoni më shumë për prezencën e ujit të akullt në Hënë, dhe pse agjencitë hapësinore e kompanitë private janë në kërkim të tij?

Si e kanë gjetur shkencëtarët ujin në Hënë?

Deri në vitet 1960, para lëshimit të anijes së parë kozmike Apollo, shkencëtarët vetëm kanë spekuluar që uji mund të ekzistojë në Hënë.

Mostrat që i kanë marrë ekipet e Apollos për analiza, në vitet ’60 dhe ’70, kanë qenë të thata.

Më 2008, hulumtuesit e Universitetit Brown i kanë analizuar sërish mostrat me teknologji të re, dhe kanë gjetur hidrogjen brenda rruazave të vogla të qelqit vullkanik.

Më 2009, një instrument i Agjencisë amerikane për Hapësirë (NASA) e ka identifikuar ujin në sipërfaqe të Hënës, në kuadër të misionit indian Chandrayaan-1.

Vitin e njëjtë, një hulumtim tjetër i NASA-s, ka gjetur ujë të akullt në sipërfaqen e poshtme të Hënës.

Një mision paraprak i NASA-s, i vitit 1998, pati gjetur dëshmi për koncentrim të lartë të ujit të akullt në krateret e polit jugor të Hënës.

Pse është i rëndësishëm uji në Hënë?

Shkencëtarët janë të interesuar në kratere me ujë të akullt sepse ato mund të ofrojnë të dhëna për vullkanet në Hënë, material që kometat dhe asteroidet e kanë sjellë në Tokë.

Përmes ujit të akullt mund të mësohet më shumë edhe për origjinën e oqeaneve.

Nëse ekzistojnë sasi të konsiderueshme të ujit të akullt, atëherë ky ujë mund të kthehet në burim për ujë të pijshëm gjatë eksplorimit të Hënës dhe mund të ndihmojë në ftohje të pajisjeve.

Ai do të mund të përdoret edhe për prodhim të hidrogjenit si lëndë djegëse dhe për oksigjen për frymëmarrje, duke e rritur kohën e qëndrimit të ekipeve në Hënë.

Traktati i Kombeve të Bashkuara për Hapësirë, i vitit 1967, ia ndalon secilit komb që të pretendojë se ka pronësi në Hënë.

Megjithatë, në dokument nuk përmendet se mund të ndalohen operacionet komerciale.

Kjo përpjekje e SHBA-së – e njohur si Marrëveshja Artemis – për t’i krijuar disa rregulla për eksplorim të Hënë, dhe përdorim të burimeve të saj, është nënshkruar nga 27 vende.

Kina dhe Rusia nuk e kanë nënshkruar marrëveshjen.

Çfarë e bën kaq të mistershëm polin jugor?

Ka pasur tentime të vazhdueshme për ulje në Hënë, por të gjitha kanë dështuar.

Zbarkimi i anijes kozmike të Rusisë, Luna-25 ishte planifikuar të lëshohej në polin jugor, mirëpo ka dalë jashtë kontrollit dhe është rrëzuar më 20 gusht të këtij viti.

Poli jugor – shumë larg prej zonës të cilën e kanë pasur shënjestër misionet në të kaluarën, përfshirë misionet Apollo – është plot me kratere dhe llogore të thella.

Si Shtetet e Bashkuara, ashtu edhe Kina, kanë planifikuar misione në këtë pjesë të Hënës, në të ardhmen.

Përgatiti: Krenare Cubolli