(FTILLËZIMET GRISHËSE TË LIBRIT TIM TË FLORIMONTIT)
Në dyzetditën e pasvdekjes së nënës time të ndjerë, në kodrën nekropolitike të Durrësit, së bashku me njerëzit e mi të familjes, shkova sipas ritualit mijëravjeçar. Në varrin e dyfishtë, të babait, ku futa edhe salmën e nënës (sipas amanetit të saj) ndodhi diçka e çuditshme. Halla ime e madhe, 80 vjeçe, shkuli ngadalë, me gjeste të shtangura, flokët e thinjur dhe thuri në çast një ksoll, me vargje, sipas një melodie antike, me përdëllim të hatashëm, duke kapërcyer kufijtë e frikshëm dhe ekleziastikë të kohërave, ndjesive, pendesave, përkushtimeve dhe dhimbjes pa cak, plot vetmi universale. Improvizimi i saj, plot metaforikë intime, parashkrimor, (refuzonte çdo lloj regjistrimi!), kërcënonte dhe sfidonte tërë dijen time të sforcuar dhe knvencionale letrare.
Tërë librat e mi të shumtë dhe të kotë, stili im, plot vese stilistikore dhe metonimike, doktrinat e vrazhda dhe dinake të interpretimeve alternative, në këtë lak kohor të patjetërsueshëm dhe mahnitës, shpërbëheshin të tejpashme dhe absolutisht të parëndësishme, të paemërtueshme dot.
Kisha kërkuar ankthshëm sekrete të mëdha të krijimit, të ftillëzimeve marramendëse, apologji të rrejshme të kozmogonive mikrokozmike të shpirtit dhe të vërtetës së jetës dhe të vdekjes, duke u sfilitur nga moskuptimet dhe paradokset. Kisha hulumtuar rrëmujshëm, por edhe me delikatesë dritësuese shumë enigma. Kisha bërë kërkime të imta, ekzistenciale, pa menduar se do të gjeja gjithçka, sidomos të vërtetën absolute. Problematika është dialektikë, dëlirësim, kuptimshmëri, jetësim i ideve, përplasje, madje dhe paradoks, entropi.
Ksolli poetik i hallës time qe diçka tjetër, nga ajo që unë pretendoja (ç’paturpësi!) për vetë gjenezën dhe fenomenologjinë e të shkruarit. Kështu, për herë të parë në jetën time kuptova diçka më të thellë, më origjinale nga ironia e mitit të talentit dhe i gjoja elitave gjakblu. Piktorët e mëdhenj të afreskeve shkëmbore të paleolitit nuk kishin pse të kishin zili Picaso-n, përkundrazi Pixasso qe i pafuqishëm përpara tyre. Shkronja në fillim qe piktografi, pastaj zë, po kush mund të mohojë se zëri i artikuluar, përtej padukshmërisë së tij pakapshme fiksohej me ngjyra të çuditshme remboiane? Fjalët e para onomatopeike qenë imitim i zhurmave të natyrës, pra kopje piktorike të natyrës, pastaj u kalua në fjalët dhe gjuhët konceptuale. Kaq e parëndësishme dhe absurde është kjo gjë?
Dyshimtar dhe i padenjë, absolutisht i paditur dhe kurajoz në këtë hulli, tani mendoj (besoj) se të shkruarit e librave nuk është një epifenomen transdecental, apo një mburravecëri sipërane në krahasim me fuqinë jetike të një fare, që mbin e bëhet pemë vigane, apo të ngjizjes së një fetusi të një luani, kali apo vetë njeriut. Mitizimi i rolit të shkrimtarit në hierarkinë e engjëjve (qenie eterike pa seks dhe pa jashtëqitje të neveritshme) më lodh, më sfilit dhe më krijon alergji të shpirtit. Nuk më tërheq ideja e gjenive të jashtëzakonshëm, e kryekalorësve fantazmagorikë të letrave. Misteri më i madh nuk është të shkruarit sesa të lexuarit. Vërejtja ironike dhe e hollë e eruditit të trishtë dekartian, Faik Konicës se “edhe eremiti, që, në vetminë e Tebaidës, i shkruan afishet e veta mistike mbi blloqe stralli, ose mbi rërë, që era ka për ta marrë pas pak, ka parasysh një dorë lexuesish. Zotin, engjëjt, shenjtorët, djajtë. Prania e gjallë e kësaj kategorie mbinatyrore lexuesish të padukshëm i jep stilit të vetmitarëve një ngjyrë dhe një shije kaq të çuditshme” tingëllon me një thjeshtësi mahnitëse dhe aktualitet ulëritës, të veçantë. më e vërtetë dhe më e pëlleshme, me ardhmëri të sigurt është kultura jo thjesht e shkrimtarëve të mëdhenj, sesa e lexuesve të mëdhenj. Këtë gjë e kish kuptuar si pakkush Borges-i, shumë më qartë dhe me modesti të pashembullt sesa Rimbaud-ja dhe Joyce-i. Dallimi midis shkrimtarit dhe lexuesit është, se shkrimtari është, para së gjithash, një lexues më i vërtetë, më i veçuar dhe më ambicioz. Ky është një thelb ende i parrokur si duhet. Këtu është vdekja dhe mbijetesa e intelektit njerëzor.
* * *
Ksolli i meteortë (i shuar në një kohë të shkurtër) mbi varrin e përbashkët të prindërve të mi, më kthjelloi gjithçka, duke më zhveshur nga iluzionet e kota. Kisha botuar libra, midis tyre Grishjen e Florimontit. Për këtë të fundit ishin shkruar disa shkrime, gati entuziaste dhe më kishin dërguar shumë letra. Në të vërtetë, edhe për mua Grishja e Florimontit është një substancë e fiksuar në lëkurën time dhe jo mbi letër. Kjo është një mënyrë të shprehuri, por jo shpjegim mbushamendës, as arsyetim shterues, as motiv referimi. Grishja e Florimontit nuk është i shkruar nga unë, por thjesht, nga faqja e parë deri tek e fundit, unë e kam cituar dhe sekretarja ime e ka kompjuterizuar, në Muzeun Historik Kombëtar. Kështu zhduket kuptimi i lashtë dhe i pashpërbëshëm dot i dorëshkrimit, i kaligrafive të shekujve, pergamenave mahnitëse, qe një tradhti e pabesë dhe e kobshme nga ana ime e mrekullisë së dorës së shkrimtarit, që shkruan, që lëvizjet grafike të shkronjave fiksojnë intimitetin, emocionet, madje dhe natyrën e karakterit të tij psikik. Ky kalim (kapërcim, ose tjetërsim) nga shkrimi i dorës te shkrimi dixhital nuk është thjesht një hollësi, ose thjesht një humbje mijëravjeçarësh e pariparueshme më. Kështu, librat fonikë (oralë) janë e njëjta gjë si ksolli, mbijetesa e një race krijimi, gjithsesi i njëjti sekret i padukshëm, madje i paparacaktuar. Roli teologjik i shkrimtarit nuk më pëlqen. Sokrati, Pitagora, princi Buddha dhe Krishti e shmangën të shkruarin, vetëm folën, nuk qenë literaturisht gjuhësorë, por ligjërues të gjuhës së gjallë, të folur. Për Dostojevskin ky qe trill i pamundësive të kohës së lirë fizike, për Borges-in trilli i verbimit ogurmadh dhe simbolik, rikthim homerik i trishtë dhe kundërthënës. Këtu ka një mençuri të harruar, por një përvojë gjithashtu të rrezikshme dhe marramendëse.
Dhe megjithatë, megjithatë, megjithatë, (ç’trinitet tautologjik!), fakti, që e kam diktuar Grishjen e Florimontit nuk shpjegon, ose argumenton asgjë, as për mua, as për të tjerët. Humnera e moskuptimit shtrihet përpara këmbëve të mia. E pakapërcyeshme, edhe nëse klonohesha me krahë. Ky libër ishte outsider, i paparamenduar asnjëherë në projektet e mia të krijimit, më doli nga qenia si një teshtimë e beftë. E njihja që më parë romanin poetik në pergamenat e shekullit XII të poetit të harruar qyshkur Aimon de Veranennes-it për Florimontin e Durrësit, shënimet filologjike retrospektive dhe krahasimtare të Alfons Hilkas dhe Alfred Rizopit, por tundimi nuk më shqetësonte aspak. Disa artikuj që kisha botuar për eposin e Florimontit që në vitet ’80 të shekullit të kaluar, i quaja një cikël të mbyllur, gati një kaleidoskop të harruar të lodrave të fëmijërisë. Pikërisht jashtësia e këtij motivi si e mijëra asteroideve në univers, për të cilët nuk çan kokën askush, befas më identifikoi brendësinë e paradokseve të mia, në të vërtetë kështu u zanafillua një heraldikë paradoksale në të gjitha kuptimet. Paradoksi është dialektika, sinteza e të pangjashmeve, ose simetria e tërë asimetrive, as plotësisht lëndë, por as plotësisht shpirt, as plotësisht libër, por fatalisht as diçka jashtë (përjashtimisht) letërsisë. I rikthehem emrit të Pitagorës, që nuk donte të shkruante, sepse nuk donte të lidhej mbas fjalës së shkruar, ndjeu atë që e ngushëllonte mjerueshëm por plot besim se “fjala vret, shpirti jep jetë”. Dhe në të vërtetë ç’është libri? Pergamenë? Letër e tipografuar? Grifon, apo monstër shkrimore, krejt neutrale, lehtësisht e djegshme, pa asnjë protestë, instinkte të ikjes për të shpëtuar, për t’u fshehur ankthshëm dh me shpresë? Pikërisht, procesi i leximit është libri i vërtetë, jo dukshmëria e tij, por e kundërta, padukshmëria e tij. Leximi është madhështia gati e pashpjegueshme e esencës së çdo libri, gracka e tmerrshme dhe dëlirësuese.
Jemi pre, të pafuqishëm për t’u çliruar nga kjo padukshmëri e ndërsjellë e ideve të trurit të shkrimtarit dhe e atij të lexuesit. Nuk është lexuesi që e zgjedh librin, është libri që e zgjedh lexuesin. Këtu buron dhe shpërthen një plotfuqishmëri e hatashme, shpesh katastrofat mendore janë forma më e papërsëritshme e arkitekturave që ngrihen pa pushim të ideve dhe të ndjesive. Kështu ringrihet pa pushim Kulla e Babilonisë. Zoti si Demiurg nuk mund t’i anulojë projektet hyjnore ose profane.
Proverbi “të vdekurit kapin të gjallët” është tërësisht i vërtetë për shkrimtarët dhe lexuesit, që janë vetja tjetër e tyre, në kohëra dhe hapësira të tjera, të ndryshme. Në rastin e Florimontit e ndjeva se kaosi nuk ekziston, nuk përçudnohet as infiniti si mistikë eskatologjike, kuptova se në shekullin XII mund të kisha qenë një ikonograf lirik i parabolave të skizmave të hebraizmit, të infektuar nga eksodi babilonas apo egjiptian, në shekullin XVI vetja ime qe ndoshta një heretik i skizmës së kristianizmit, i dogmave të mëdha protestante të antikitetit homerik dhe në shekullin XXI një gnostik, kinse shkrimtar, apo arkeolog, shëmbëlltyrë ciklike e shëmbëlltyrave më të hershme dhe se librat e mi janë (qenë) sinkretizma, pa kufij rutinorë, guaska të mbyllura. Është kjo një lloj metempsikoze, që mahniste Buddha-n dhe Platonin, por edhe Naimin tonë.
* * *
Florimonti më ndihmon të kuptoj se shkenca, gojëdhëna, imagjinata përputhen. Ç’ndryshim ka në mes të të kujtuarit të ëndrrave dhe të të kujtuarit të së shkuarës? A është irrealja reale? Po libri lëndor a është ëndërr, madje e ripërsëritshme në amshim? Përtej formës optike ç’është libri, po shpirti që e përjashton optikën?
Poeti francez Francis Ponch tërë jetën u sfilit të kuptonte lidhjen e fjalës dhe sendit. Thoreau-ja nuk ngurron kur shkruan se “rrënjët e fjalëve janë sendet”. Fjala e shkruar është send, por fjala e menduar nuk është send. Të krishterët e hershëm bënin tatuazhe me thëniet ungjillore në trup, në Apokalips flitet për librin hyjnor, që gëlltitet, për rimishërimin, ja sekreti i eukaristisë naïve. Kërkohet me ngulm sinteza e dyfishtë, tretëse.
Sepse çdo lexim është proces eukaristik, ritrupëzues, pra shumëfishim, protoplazëm, ku çdo krijim është përherë rikrijim.
Roland Barthes-i ka shënuar me një triumf të zymtë se “çdo individ është një i burgosur i gjuhës së tij”. Shkrimtari është edhe i burgosur edhe gardian, pa dallim ndarës përjashtues nga lexuesi. Libri i Florimontit e synon këtë dytësi, ku autori është bashkëlexuesi dhe lexuesi është bashkautori – “ut desint vires, tamen est landanda voluntas” (“edhe pse mungojnë forcat, dëshira meriton të lavdërohet”).
Nëse shkrimtari nuk takohet, përplaset me kundërshti inkandeshente me lexuesin. Atëherë, bindemi se “ignorantia non est argumentum” (“injoranca nuk është argument”). Eposi i Trojës dihej nga të gjithë që në shekullin XIII para Krishtit, por në shekullin VIII para Krishtit ditësit e 5 shekujve (do t’i quaja konvencionalisht “lexuesit”) bënë Homerin, shkrimtarin, që të artikulonte mrekullitë. Përralla e kalorësisë qe kudo, e dinin të tërë analfabetët, por mëtonjësit e subjektit publik, sipas një rastësie fatlume, por jo mistike zgjodhën Cervantes-in. Një vështrim i tillë i kryeveprave letrare, inversus, na kthjelltëson dhe na pastron shpirtërisht nga kalorësit kokëshkretë të shkrimtarokrocisë së kotë, nga deliri acidik i lavdisë së rreme.
* * *
Subjekti (më saktë subjektet) e Florimontit, saktësisht nuk më përkasin mua. Referencat e pafundme, kultura e citimit, analizat, dialogët e të vdekurve me të vdekurit, e të vdekurve me të gjallët dhe e të gjallëve me të gjallët në librin e Florimontit, trillimi onirikocentrik, prishja e kufijve të gjinive, zhanreve letrare të tekstit, pa asnjë alibi të krenarisë, vetironia e pamëshirshme, shpaguese, vërtitja e ideve, që hanë kanibalisht njëra-tjetrën, (edhe kanabalizmi është eukaristi), por edhe që pjellin njëra-tjetrën, të gjitha këto nuk janë (nuk mund të jenë) shpikja ime laboratorike, e programuar, e koduar. Thelbi i çdo vepre letre të re është një ftillëzim, që pritësi i mesazhit “e vërtetoi me anë të vegimeve” Apokalipsi (1,2).
Shkrimtari më i çuditshëm që më ka torturuar është Pjetër Bogdani, i vetmi në tërë letrat shqipe, krejt i veçantë dhe i rrallë, edhe në letrat europiane. Erudit i paarritshëm, i krishterë plot substancë kulturologjike pagane, sinkretizues i Aristotelit me Jeronimin e Augustinin, i Senekës dhe Krishtit, i mjeshtërve të Kabalas, i Homerit dhe Virgjilit, Dantes, Juvenalit, i ciklit fantazmagorik të Sibilave (çudi poetike) dhe i letërkëmbimit apokrif të Krishtit me mbretin Abagar (të skualifikuar egërsisht nga kisha). Bogdani i pavdirë, krijues kryelartë, i pazakontë i barokut europian katër shekuj më parë na përgatiti ne si lexues të epokave moderne dhe pasmoderne. Libri i Bogdanit, plot grafika profetizuese, me antologji poetësh të huaj, bashkëkohës, për të, me shkrimet në greqishten e vjetër, latinisht, hebraisht, arabisht, italisht, sllavisht, pra me një poliglosi të ndërthurur me shqipen krijoi “kryezhanrin e përzier” të letërsisë shqipe si askush. Ai bëri dy kryengritje të mëdha, mësimdhënëse. E para, i dha letërsisë shqipe statusin universal, larg provincializmit dhe nacionalizmit arkaik, që gjallojnë dendurisht dhe pakuptimshmërisht edhe në letrat shqipe ende sot, domethënë çdo letërsi kombëtare detyrimisht lind si letërsi botërore, pavarësisht të ndryshimshmërisë së gjuhëve etnike (sa pak është kuptuar kjo gjë) dhe, e dyta, me sinkronizimin e formave dhe të zhanreve i paraprin ndërlikueshmërisë së tekstit modern dhe postmodern.
Në kohën e makthshme, kur krijoja (e kam të vështirë të them “e shkruaja”, sepse e vërteta është ndryshe) Florimontin, rilexoja Bogdanin me syrin e Barthes-it, Foucault-së, Lacan-it, Derrida-së, Genet-së etj., duke ndjerë të vërtetat e harruara, duke u dhënë jetë relikteve e fosileve gati prehistorike të shpirtit.
Në skanerin e trurit tim, teksti i Bogdanit dhe i Florimontit (jo i imi!) kishin një përafërsi pllenuese, kozmogonike dhe kundërshti të vetëkuptueshme, një bashkësi sistemore plot gulçe të brendshme, fjalëpërfjalshmëria tronditëse, vërtetonte një matricë antropologjike e fonologjike, por në këtë rast duke e çmitizuar kultin e barokut në epokën hollivudiane, të imazhit plot figura të pushtetshme akustike. Duke u zhveshur nga tërë iluzionet, sepse përballë figurës vigane të Bogdanit unë jam krejt i papërfillshëm dhe madje i rastësishëm, e kuptova, se isha bërë më në fund lexues, racë tashmë, që po shpopullohet e po humbet dhe se tërë librat, që kisha botuar kinse me emrin tim ishin siguria e plotë e të qenit lexues, kurse titulli alibik i shkrimtarit nuk kishte pothuaj asnjë rëndësi. Ky dilërësim i vështirë ishte epifania ime e padenjë, por edhe e pashmangshme.
* * *
E megjithatë, megjithatë, megjithatë (nuk e teproj) libri i Florimontit është plot substancë shqiptare, me Durrësin florimontian si metropol i mistershëm dhe konkret. Durrësin e kam lartësuar (sepse e meriton) si një Jerusalem të Dytë.
Shqiptarët kanë një mesjetë madhështore dhe emblematike. Studimet e Le Goff-it për mesjetën janë univers ndriçues edhe për Shqipërinë. Mesjetës duhet t’i hulumtosh “ndjeshmërinë, këtë fuqi bazë të trupit, që e ruan dhe e mban atë në këmbë”, siç shprehet Marin Barleti.
Durrësi ka në shekullin XII një roman poetik kalorsiak me emrin e Florimontit, në shkëmbinjtë e Gjirit të Gramatës, kalorësit e Maltës, tempullarët skalisin figurën e shën Gralit, kryqëtarët alambikojnë legjendën gnostike, se Juda ka lindur në Butrint, se Luciferi, ose Djalli është rrëzuar në Devoll (formë e emrit Diabolis).
Florimonti është heroi, arketip i vonë i Madrigatit, Gjon Pagëzorit, profetit Isaia, Zhan D’Arkës, Batos ilir, gjyshi i Aleksandrit të Madh, idoli i shfytyruar i Don Kishotit dhe Kristoforit me kokë qeni i David Selenicës nga Vlora, hyu i universit Aparkeas – Abrakas i mozaikut të bazilikës së Mesaplikut, Martin Iden i shndërruar në Leopold Bloom, Prometeu i bërë Neo i filmit Matriks.
Florimonti nuk është ikonologjia e heroit, por ikonoklastia e tij, mëkatare, arsyetuese, drejt hartave të reja, të panjohura të intelektit. Tërë koncentrimi i librit të Florimontit mendoj (shpresoj) është te kjo frazë e pafajshme: “Florimont. Florimont, vjen Fausti i Gëtes si këshilltar i fshehtë i Gjergj Kastriot Skënderbeut”. Një miku im, shkrimtar me tituj stolisës suksesivë, e kish nënvizuar dhe me nervozizëm të sigurt, më tha se kjo është “një marrëzi e tmerrshme”. Nuk mundja tjetër veçse të heshtja. T’i thosha se Fausti është Odiseu i konvertuar me emër tjetër, t’i shpjegoja se Florimonti qe kalorës, arketip i Skënderbeut, se që të tre: Florimonti, Fausti dhe Skënderbeu qenë tre vetë në një, se emrat qenë të ndryshëm, por përmbajtja e njëjtë?
* * *
Dikur kisha lexuar romanin Melusina të Franz Hellens, botuar në frëngjisht në 1921 me një logjikë onirike, për Fata-n Melusina, lindur nga një mbret i Albanisë (Shqipërisë), miti i së cilës konkurroi në mesjetën europiane mitin skizmatik të Maria Madalenës. Por akoma më herët, Horace Walpole kishte botuar kryeveprën e frikshme Tre princat e Serendipit. Këta princa vuanin (ç’atribut!) nga dukuria e njëkohshmërisë së gjithçkaje, këtë të zgjedhur fatalistë, nëse e mendonin një gjë, menjëherë u shfaqej para syve, kështu u krijua dhe termi i pakuptueshëm e klasifikues “serendipizëm” i njëkohshmërisë absolute. Po kush është i garantuar nga infektimet mendore? Unë nuk isha veç një viktimë dhe një i pafuqishëm në këtë rastësi që lidhet me Florimontin.
* * *
Dy vite mbas botimit të librit të Florimontit, ende nuk e kisha të qartë sekretin e vërtetë okult të krijimit. Thashë “okult” thjesht për instinktin e metaforizmit, sepse mistika për mua është thjesht një instrument letrar, jo doktrinë, as besim. Befas më ra në dorë një libër në anglisht mbi Niko Engonopuli-n (1910-1985) arvanitas, nga ishulli i Hidrës. Ai kishte qenë poet surrealist, mik i Bretonit, i Odisea Elitis-it e Ezra Pound-it. Njëkohësisht edhe piktor surrealist. Gjeta (zbulova kaq vonë) se kish pikturuar një portret surrealist për Gjergj Kastriot Skënderbeun si Akili i Ri (i vetmi i tillë në ikonografinë skënderbejane), kompozimin Tezeu vret Minotaurin, ku Tezeun e kishte veshur me fustanellën e madhe e groteske shqiptare si dhe tablonë Takimi sekret i poetëve Raymond Roussel dhe Georg Trakl në gërmadhat e Efesit. Poeti francez Roussel (1877-1933) nuk e kishte njohur në të gjallë poetin austriak Trakl (1884-1914). Pse vallë, për ç’arsye, për ç’përkim të skajëzimeve të pabesueshme truri i arvanitasit Niko Engonopuli krijoi mundësinë e një takimi, që s’ka ndodhur kurrë. dhe ku? Në gërmadhat e Efesit, ku kulti temptullor i Artemisit u shndërrua në atë të Shën Mërisë. Kur lexon poezitë e të dy poetëve të gjuhëve dhe të kulturave të ndryshme, e kupton se kanë një frymë bashkëpërfshirëse dhe rebelizëm metaforik të një zanafille mendimi, guximi dhe katastrofe. Kisha shkruar edhe unë dikur një tregim Gjumashët e Efesit,për disa djem të krishterë, të përndjekur nga perandori pagan romak Deci, që duke qenë brenda në një shpellë, i zuri gjumi dhe u zgjuan mbas 309 vjetësh, pa u mplakur fizikisht. Të gjitha këto motive tërheqin njëri-tjetrin nga një forcë magnetike. Me to është dhe emri i Florimontit, aliazh i realitetit dhe ëndrrës, plotfuqishmëri e kujtesave ciklike, i të metave të mia, i mungesave të vetëshprehura dhe të kritikueshme të një vdekarati të rëndomtë. Merita e të guxuarit është naivitet, kurse ideja e kinse e një libri për Florimontin është papërsosmëri, por vetëm një prirje për të kuptuar.
* * *
Fjala. Koncepti logos, nuk përputhet me atë të Fjalës. Më paradoksalisht dhe në mënyrë të infinitshme është shprehur Gottfried Benn-i “fjala është Fallosi i Mendjes”. Pra ngjizja nuk ka asnjëherë fund.
Komentet