Karantina ishte një kohë, pa kohë, që askush nuk e deshi as në përfytyrimet e veta më të shfrenuara. Ishte si një linçim i jetës së secilit prej nesh; i të drejtave tona, për të gëzuar stinën, kur natyra dhe njeriu presin të rilindin. Por, as hakun nuk duhet t’ia hamë atij burgu të pangjashëm me asnjë tjetër, sepse u gjendëm befas të lidhur me vargonjtë e kulturës, mes librave, që zumë t’ua shkundim pluhurin ditë pas dite. Dhe duket si absurde ta thuash, por karantina na kujtoi se ishte edhe një botë tjetër, përtej asaj poterexhies shurdhuese. Ishte ajo magjia e librave, mes të cilëve kishim kaluar një pjesë të madhe të jetës, dhe të cilët, jo se i kishim harruar. Një dashuri me librat nuk të lëshon dhe nuk e lëshon kurrë, kur e ke provuar. Ne kuptuam se kohën e kishim pasur me kët. Ndaj dilnim rrallë në takime me librin. Ndoshta edhe për një motiv tjetër. Të vyer sa më s’ka. Siç është platforma e FB, që na dha mundësinë, brenda robërisë sonë fizike, të mos e ndjejmë larg njeri-tjetrin. Në atë robëri të paqtë, si në një shtjelle absurdi, shpirti fluturoi në liri të plotë, në botën e letrave. E kapa çastin dhe i dhashë vetes mundësinë të rizbulonte kënaqësinë e leximit. Si një beduin i mbetur në mes së shkretëtirës karantiniane, lexova, pa fund. Sidomos poezi. Në këto pak muaj kam lexuar aq shumë vargje, sa s’kisha lexuar kurrë në jetën time. Përtej poezive të dashurisë, që janë prioritet i trillit njerëzor, rikujtova se sa mjeshtërisht një varg mund të të sundojë në ndërgjegje. Një varg është në gjendje të derdhë brenda shpirtit të njeriut, edhe një oqean me dhimbje. Siç ka mjeshtërinë të të bëjë të shohësh anën tjetër të medaljes… Dhe ndodhin pastaj ato rastësitë e papritura, që të ngjizin dëshirën për t’u shprehur. Janë ato ngasjet e forta, që ulin në gjunjë edhe frikën, që të pushton kur merr penën dhe ul kokën mbi letrën e bardhë. Kjo dilemë buisi brenda meje, edhe një mengjes korriku, kur poetja Natasha Lako, që Robert Elsie, e thërret pa ngurim « grande dame » të vargjeve, na zgjoi, si të kishte qëmtuar një natë më parë në shpirtrat tanë, të trazuar, me një përgjigje te mrekullueshme :
Përgjigje për sot
U mërzita së qeni e mërzitur,
Rashë në fotografi.
Të qeshurat e mija janë të bindura,
Të urdhëruara prej reve.
Dhe papritur, më shume se 100 shpirtra të tjerë njerëzorë, brenda pak minutave, ranë mbi fotografi, u qeshi shpirti i urdhëruar prej reve dhe e flakën tej mërzinë. Ishte një zgjim i jashtëzakonshëm mëngjesi i 22 korrikut ; na i bëri të bukur ditën. Eh, kur i shkroi vargjet, mbase Natasha Lako, nuk e dinte se ç’ndjesi do na ngjallte. Mirëpo ja, në pak radhë, të hedhura pak pas mesnate, na kujtoi se jeta është një visar, që duhet jetuar edhe kur të duket e brengosur. Mjaftojnë për këtë ca kujtime të fiksuara në kohë, dhe ujëvarat e ngazëllimit që buron nga qielli. Duket sureale, por sidomos në këtë kohë pandemie, tingëllon aq e vërtetë. Nuk është vendi këtu dhe as e kam ndërmend të bëj krahasime, por ka një qasje mahnitëse midis pjatave te Allendes dhe fotografive te Lakos. Keto ditë, duke i hedhur një vështrim botës, shkrimtrja e madhe kiliane, gjen kotësinë e asaj që na rrethon. Dhe pyet: « Përse kaq shumë ? Më mjaftojnë dy pjata.”… Mesazh i thjeshtë, por i madhërishëm për të vërtetën që mbart: jetën nuk e bën të bukur kamja; grykësia nuk përkthehet ne lumturi. Jam e bindur se secili prej nesh, mund të dëshmojë për këtë. Sepse secili prej nesh e ka provuar në çaste të ndryshme të jetës. Por kur ta dëshmon një poete e përmasave të Natasha Lakos, çdo përjetim njerëzor merr ngjyrime të tjera. Sepse poetja Natasha Lako ka aftësinë si askush tjetër, që vështrimin ta kthejë në inversin e vet. Të paktën, deri më sot, vetëm ajo e ka dëshmuar këtë. Sepse ajo, është në gjendje të kundërpërfytyrojë. Shëmbëllen me pamundësinë ky perceptim, por ja që është. Jo thjesht si titull vëllimi poetik. Është shumë e më shumë. Është një gjendje poetike, që s’e shpjegon dot me fjalë, edhe sikur të qëmtosh në tërë dijet e botës. Ndaj dhe kur s’ia del dot me titullin, e le veten të të rrëmbejë përmbajtja e librit, faqe pas faqeje. E ndjen se vargjet të grishin, të provokojnë dhe të bëjnë të besosh se, nuk është aq e vështirë, të kridhesh në kundërpërfytyrim, duke besuar se dashuria, mund të shfaqet edhe si vargosje nëpër pemë e rrëshirës së pyllit.
Është thënë për shkrimtarët e mëdhenj, se mbajnë brenda vetes një shpirt fëmije. Dhe kjo vlen mbi të gjithë, për poetët e mëdhenj. Se ndryshe nuk do të arrinin të donin, të njohurën dhe te panjohurën; nuk do të arrinin të ndjenin, siç ata dinë të ndjejnë dhe nuk do të arrinin të shprehnin, ashtu siç vetëm ata dinë. Nuk po them siç ata mendojnë. Se poezia, ka tjetër strehë në trupin e poetit. Ndryshe nuk do të ishte poezi. Mendimi, sigurisht është i ngjizur në varg, por në një mënyrë të magjishme, që godet, në fillim irisin e syrit, pastaj shpirtin. Aty të drithëron. Në fund, ndjesia gjen strehë në mendjen e lexuesit. Por duhet pak kohë për këtë. Pas këtij çasti, gati mistik, lexuesi ndihet si dikush që ka pirë një gotë vere të ardhur nga kohë të largëta, kur poetët u shëmbëllenin Perëndive të Olimpit. Dhe meqë nuk të vjen gjithmonë rasti i artë, të kuvendosh me perënditë, lexuesi e gjerb me ngadalë frymëzimin e poetes, sepse nuk do të humbasë asnjë grimë nga thelbi i poezisë së Natasha Lakos. Të paktën kjo ndodhi me mua kur lexova “Kundërpërfytyrimin.” Gëlojnë 188 poezi brenda këtij vëllimi. Por që përkthehen në mijëra shpërthime ndjenjash poetike të një shpirti, që ka vuajtur, por dhe është gëzuar në shtjellat e furishme të vargjeve, që kanë buruar prej penës së saj.
“Kur avitet bota”, është poezia që hap vëllimin. Pa e lexuar as nuk të shkon mendja te dashuria. Mirëpo poetja të fton ta shohësh “mëkatin e mollës së ndaluar”, tjetërsoj. Dhe pasi vështrimi ka kapur vargun e fundit, tundimi për t’iu rikthyer është aq i natyrshëm sa ajri që thith. Dhe e kupton pse-në. Ndryshe ç’kuptim do të kishte kundërpërfytyrimi?
Kur avitet bota, trupi hap gjinjtë,
Kërmilli më përshëndet me samar lulëkuqesh,
Me germat më të vjetra e më të pakuptueshme,
Shkruajnë thneglat, një letër që më do.
Mua më zë malli për lloj lloj perëndish,
Si për drerin që vrapon në zemër.
Si t’ia bëjmë me dashurinë e tepërt,
ndërron rrugë e së vërtetës, nga jargavan në jasemin,
në përzgjatimin e luleve.
Një fjalë më tepër, pas përzgjatimit të luleve, nga ana e kujtdo, do të ishte një thjeshtim në prozë, i mrekullisë që më zgjon oferta e botës së Natasha Lakos. Dhe befas e kupton, shpirtit të poetes nuk i avitesh dot. Mund ta shijosh, mund të rikthehesh në magjinë e vargut, por ka një prag, ku duhet të ngulësh këmbët. Sepse, edhe po të mos duash, duhet ta pranosh, zëri i saj vjen nga një dimension tjetër, mbase ende të pazbuluar deri me sot. Por nuk besoj se dhe lexuesi mëton ta prishë magjinë. Ndaj dhe pranon ftesën e poetes, që i bën pak vend në mendimet e saj, që nuk janë gjë tjetër vetëm se përsiatje të shpirtit, që mrekullisht kërkon të zbulojë se përse:
“në këngë nuk kane hyrë ende dritaret,
Që zënë myshk duke të pritur ty….
………….
Dhe që na rrokullis në shtigjet e e fantazinë, duke i vënë pikën me vargjet:
Si mund të arrij deri te goja jote e hapur, që mbledh të gjithë shirat,
Vetëm me lekurën, pa kërkuar gjithë shkretëtiren.
Epo duhet ta pranojmë. Kështu ndodh me dashurinë në kraterin e vullkanit poetik. Se vetëm këtu mund të ndodhë që, myshku i ngjizur nga lagështira, dhe një hapësirë e pa matë shkretëtire, të rrinë aq pranë. Ehde më shumë se aq. Në poezinë e Lakos, ushqejnë njëra – tjetrën. E bëjnë poezinë aq sensuale, aq drithëruese…ndërkohë që lexuesi ndjen ta përpijë një habi e natyrshme. Ndodh vërtet, kjo? Sigurisht. Në një kundërpërfytyrim si ai i Natasha Lakos gjithçka është e mundur. Dhe njësoj si në Botën e të Pamundurës, që befas jetësohet, në hapësirën e vëllimit poetik të Natasha Lakos, ke gjithë lirinë ta shijosh si të duash jetën. Eshtë në një farë mënyre si të të thonë, të mbyllësh sytë në Ekuator dhe t’i hapësh në Polin e Veriut. Dhe atje, për qejfin tënd pastaj mund të përfytyrosh një gjirafë elegante, që i sevdalliset qyrkut të bardhë të një arushe hijerëndë. Ngjan si me një përmbysje e asaj që ke parë e njohur deri më sot. Po ç’rëndësi ka? Nuk e shpjegon dot? Po ku ka shpjegim bukuria? Vetëm fajet e kësaj bote kërkojnë të shpjegohen. Që të mund të shfajësohen. Por jo poezia. Sidomos misteri i vargut të Natasha Lakos. Është i natyrshëm, i pangjashëm. Ndaj s’të mbetet gjë tjetër, vetëm ta pranosh. Si diçka reale. Që thjesht ndodh. Mjaft të dish ta shijosh. Dhe është e kotë të kërkosh një qasje tjetër të poetes edhe kur kërkon të na rrëfejë për dhimbjen. Ajo nuk rreket ta bëjë as më pak të dhimbshme dhe as më pak të ndijshme. Nuk ka ofshama. Nuk ka zë. Është një ëndërr që ka mbetur nën qerpikë.
Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr,
Që qan dhe qan dhe nuk pushon.
I gjithë trupi është mbushur me stërkala të reja, të kripura,
Në merimangën e qiellit shtrihet puthja ime,
Si ëndërrimi, që nuk do të vdesë.
Mbi të pëgërat e qenëve, heshtjes prej ujku,
Dallëndysheve ngjyrë plumbi, çikrikut të një pusi të mbyllur,
I dashuri im kalon përmes.
Kujt i shkonte ndërmend se një ëndërr mund të qante? Po që kripa e lotëve stërpik kurmin e poetes? Po që qielli ia ka marrë puthjen peng? Po që ajo prapë ngulmon të ëndërroje, që të mos e lerë të vdesë dashurinë? Ne një çast te vetem, lexuesi e mbledh veten. Ishte vetëm një ëndërr dhe poetja do të zgjohet. Por sidoqoftë; në gjumë, apo në prag zgjimi, ajo ka aq forcë sa të mos e lerë dashurinë të vdesë. Është pikërisht kjo, që vlen. Edhe si kundërpërfytyrim. Dhe meqë vetë autorja na ka ftuar të hymë në labirintet e trillit të saj poetik, që nuk ka të dytë, për nga shfaqja dhe bukuria, lexuesi mund të ndihet i lire t’iu rikthehet sa herë e ndien të nevojshme. Dikur, dikur, nga labirinti i duhet të dalë, por për t’u rikthyer sa herë që zemra ia kërkon. Ndërkohë që syri ka qëmtuar fjalët, metaforat, këndelljen në befasinë e asaj që përgjon pas portës së faqes, që vjen më pas, ndal frymën te “Pema e seksit”. Një ndjesi e fortë hutimi, të shtyn të trokasësh në shpirtin e poetes. Duke lexuar këtë poezi, ndodhesh pa e menduar, mes një katakombi rrugësh evropiane, ku mendja të shkon te vajzat që dalin në treg, njësoj si lëngjet e frutave, që shkojnë për eksport. Poetja hiqet mënjanë nga kumti i fjalëve dhe gjykimi. Flet vetëm për dhimbjen që e ka kapluar:
……..
….Në ëndërr zgjohesh këmbëlidhur, duarprerë,
Foletë e gojëve të mbetura bosh,
Kanë udhë, jo zogj.
Poetja vuan, pa fund. Ndihet e pafuqishme për ta ndryshuar këtë realitet të zymtë. Dhe gjen të vetmen strehë të besueshme për të. Poezinë. Që ka vlerën e një revolte të tërë. Të heshtur. Por që nxit reflektimin. Sigurisht për një shoqëri që do të lexojë dhe kuptojë. Se poetja, sado lart të ngjisë shpirtin e saj, prapë këmbët i ka mbi tokë. Dhe ashtu si Anteu i lashtësisë, që prej tokës merrte forcën, Natasha Lako, merr frymëzimin. Por mos prisni të gjeni vargun e thjeshtë, ku litari është litar dhe varet diku në një gozhdë hauri; jo. Jo në kundërpërfytyrimin e Natasha Lakos, “litarët e vjetër, varin njerëzit brenda shiut”. Ashtu siç heshtjes së poetes, i përgjigjet një pemë, që i përket baladave të vjetra. Rënia e gjetheve për poeten, është pjesë e baladave të ikura. Befas, ajo nuk ka dert. E gjen të shtrirë në gjirin e natyrës sepse ajo na rrëfen:
Këtë botë e mban gjallë një bar njëmijë vjeçar,
Dhe uria e çdo fytyre,
As vjen as ikën kjo pemë në prag,
Vetëm gjethet e syve.
Pastaj e lë veten të lirë në tundimin që ta vizatojë natyrën ashtu siç e sheh vetëm ajo. Një rrebesh, ka lënë pellgjet e ndritshëm, që poetes i shëmbëllejnë me zemra të bëra copë, copë. Kanë mbetur llambat e yjeve dhe trumcakët që çukasin shkëlqimin e pakapshëm. Pasi të lejon t’i ikësh rrebeshit, që pellgjet i bën zemra, ke ndjesinë që të pret balta. Është titulli i poezisë “Balta”, që të shtyn në këtë ngasje. Nuk janë shumë, vetëm 8 vargje, që baltën ta sjellin jo si një produkt natyror, jo si puthje e dheut me ujin. Balta te Natasha Lako, është një ngjizje e ligësisë dhe e epshit për të përgojuar. Prandaj “Balta” për poeten është:
Biblike, simfonike, akademike, butaforike,
skelektike, satirike, ironike, ciklike, historike, histerike
dhe si e tillë, poetja nuk ka asnjë dyshim se:
Balta kërkon gjurme, jo të gishtërinjve
të të gjithë trupit.
Jo rastësisht, baltës poetja i ka kushtuar aq pak kohë. Sepse nuk ia vlen. Në rrugëtimin drejt vlerave dhe antivlerave të njeriut dhe botës, ajo ka projekte të tjera. E fillon me qiellin e Tiranës, që është një skaj i çatisë së gjithësisë. Poetja përpiqet, por e ka të pamundur t’i afrohet qiellit. Pozicionohet në lartësi të ndryshme por ajo hapësirë herë e kaltër e herë e zjarrtë, është e pakapshme. Disa çaste më vonë, poetja pranon se është “e pamundur t’i afrohesh zjarrit të qiellit në Tiranë”, ndërsa në fund nuk nguron të na lajmërojë me një filozofi poetike se:
Bien vetëm vjershat, qeveritë,
qiellin që e kanë të gjithë,
e pamundur ta rrezojë, që ta arrije, një njeri.
Por gjithsesi në kundërpërfytyrimin e saj, poetja ka një përfytyrim të plotë dhe të saktë për atë që po ndodh. Ndaj dhe shkruan se “Kërkohet urgjentisht një univers tjetër”, pasi ka kohë qe imazhet për Natasha Lakon, vijnë si “Peisazh me dyer të mbyllura.” Dhe pasi humbet në një “Qiell Europe”, autorja na shpie para “Tempullit të Dodonës”, që siç thotë ajo vetë “i ngjante një tigani ku përvëlohet kujtesa.” Më tej, me një stil të përkorë, ajo e le lexuesin të bjerë në mendime për të kuptuar se përse “bosh ishte shpjegimi”, për një tempull, të cilit madhështinë fizike ia ka fashitur koha, por jo më pak, indiferenca e njeriut. Pastaj në një kokëshkrepje të ëmbël, Natasha Lako, e le tempullin e Dodonës dhe zbret në perandorinë që kërkonte Konstandinën. Gjithë sa gjen aty, i përket një kohe të shkuar, që as si kundërpërfytyrim s’e mbajmë dot ndër sy. Por autorja ia del me se miri ta përshkruajë, me nota humori dhe ironi elegante. Por nuk na thotë shumë gjëra. Na le të dëfrejmë në paditurinë tonë dhe në gëzimin që autorja vendos t’i thotë lamtumirë dhe të kthehet përsëri mes nesh. Dhe, pas kësaj, lexuesi ndjen nevojë t’i thotë poetes Natasha Lako, që të mos reshtë së hedhuri copëza të shpirtit të saj në letër. Se ndryshe nuk do ta mësonim kurrë se hëna ovale mund të qëndrojë në syrin e njeriut, as që kodra mund të bëhen sytë, as që në këtë botë ekziston një qytet i gjithi femëror, as që pafundësinë e këngëve e përmban vetëm era, as që njeriu mund të jetojë në katër lumturi. Dhe lexuesi, priret t’i kërkojë poetes qe t’i japë fjalën. Është një dialog i pashkruar gjëkundi, por ndihet si dergjet pezull midis tyre. Lexuesi rri dhe shpreson, ndërsa sheh poeten “Duke pritur paqen” në përfytyrimin e tri mjellmave. Pastaj, në të drejtën e tij hyjnore, lexuesi, i kërkon poetes që duhet të mjaftohet vetëm me lamtumirën për ca fije letre, por kurrë nuk duhet të braktisë poezinë e saj te mrekullueshme, që e bën të tillë, shfaqja e saj plot mister. Vargjet e saj të sjellin në mendje ato gjallesa të detit, që rrijnë fshehur në ujëra deri sa dora e njeriut, nuk i zotëron. Pastaj mjaft të hapësh guackën. Perla është aty. Dhe perlat kane mijëra vjet që e mahnisin njerëzimin. Ndaj më duket mrekullisht përcaktuese ajo fjalë, që dikush e kish zgjedhur për një postim, duke iu referuar Natasha Lakos:
Mendje bukur!
Por s’mund ta le penën, pa sjellë këtu dhe një shënim që ndodhet në kopertinën e pasme të vëllimit “Kundërpërfytyrimi.” E ka shkruar Arian Leka.
“Natasha Lako është dalja nga rreshti. Nuk mendon të jetë e para apo e rëndësishmja e poezisë. Çdo lavd mbi poezinë e saj do të tingëllonte si të gjitha gjërat e ëmbla, që nuk na bëjnë aq mirë.”
Unë shpresoj t’i kem qëndruar kësaj këshille, edhe pse nuk ishte qëllimi im, kur u nxita të shkruaj për Natasha Lakon. Por një gjë duhet ta pranojmë apriori. Nuk është e lehtë të zhbirilosh shpirtin e poetes. Jo se ajo s’të lejon, por për shkak të dimensionit poetik që ajo përfaqëson. Dhe për këtë nuk është faji i saj. Unë vetëm shpresoj që duke qëmtuar në disa prej vargjeve, t’ia kem arritur t’ju shpalos një grimë nga arti i saj i magjishëm.
Raimonda Belli Gjençaj
Komentet