Unë, Enver Kushi, rob i bindur i librave dhe i të shkruarit, këtë ditar për Moikom Zeqon, fort të ndritshëm shkrimtar erudit dhe jo vetëm, nisa ta hedh në ca letra të vogla, pasditen e vonë të 20 prillit të vitit të tërmeteve shkatërrimtare 2019 dhe e mbarova pak para mesnatës të datës 23 shtator 2019 ose dy ditë pas tërmetit të fuqishëm të të shtunës së 21 shtatorit…
Gjithashtu dëshmoj se shënimet e mësipërme, i kam hedhur në letrat e vogla, menjëherë sapo kthehesha në shtëpi, pas takimeve me mikun tim Moikom Zeqo, i cili ka qenë i shtruar në dhomën 10, të katit të tretë të Pavijonit të Hematologjisë… Në atë dhomë, që ndodhet në krahun e majtë në fund të korridorit të gjatë, sa herë kam shkuar për ta parë gjatë ditëve të nxehta të verës dhe shtatorit të vitit 2019, kam përjetuar nga afër me shqetësim dhe ankth, gjendjen e rëndë shëndetësore të mikut tim të vyer… Prandaj në shënimet e hedhura në copa të vogla letrash, sapo kthehesha në shtëpi, janë dëshmi për përballjen dhe sfidën ndoshta më të madhe të jetës së tij dhe “dyluftimin” e heshtur me sëmundjen e rëndë të Chronic Lymhocylic Leukemia, me të cilën konkluduan mjekët e një spitali të njohur të Londrës, pas diagnostikimit të datës 8 tetor 2015. Mbaj mend, që pas shkrimit të gazetarit të njohur Xhevdet Shehu “A ka një shtrat për Moikomin?”, botuar në faqen e parë të gazetës “Dita” më 10 nëntor 2015, Moikomi, të nesërmen, në një letër drejtuar kryeredaktorit Thano, mes të tjerash shkruan se është një sëmundje e pashërueshme, kronike, por e kurueshme dhe mund të mbahet nën kontroll, duke ndjekur tërë ciklin e kimioterapisë dhe të shërbimeve të tjera mjekësore. Dhe në prononcimin tim të shkurtër “Apeli drithërues për Moikom Zeqon”, publikuar në gazetën “Ballkan më 12 nëntor 2015, shkruaja: “Ai që i ka dhënë aq shumë letërsisë, historisë dhe kulturës shqiptare, meriton ndihmën e menjëhershme të qeverisë shqiptare për t’u kuruar në një nga klinikat më të specializuara të botës… I bashkohem apelit drithërues të Xhevdet Shehut dhe qindra intelektualëve shqiptarë. Duke njohur mirë karakterin dhe optimizmin e Moikomit, jam i bindur që ai do ta mposhtë sëmundjen e papritur…”.
Dhe këtë besim apo optimizëm të tij, dëshmoj se e kam shkruar edhe në këtë ditar.
DËSHMIA E DYTË
Shënimet e hedhura në ca letra të vogla, i lashë në një vend të dukshëm të bibliotekës time… Dhe pasi kaloi nëntori, me tërmetin shkatërrues të datës 26.11.2019, erdhën javët jo shumë të ftohta të dhjetorit dhe pas ndërrimviteve, ca ditë me diell të bollshëm. Dhe pastaj ditë të tjera me shira e dëborë në Veri… Dhe pastaj ditët gri të marsit. Edhe e shtuna e datës 7 mars me shumë shi. Dhe në këtë ditë me shi për festën e mësuesit, me Moikomin hëngrëm një drekë me peshk dhe pimë verë shumë të mirë, në një lokal te bodrumet e pallateve të Shallvareve. Ndihej të dielën e 8 marsit, natën e të njëjtës ditë dhe paraditen e të nesërmes, fantazma me kurorë e COVID 19… Dhe më në fund ajo erdhi në kryeqytetin e zhurmshëm dhe kaotik të Shqipërisë, duke shtuar ankthet, frikën nga kjo e padukshme, që kishte gjunjëzuar dhe do të gjunjëzonte shtete të fuqishme si Italia, Spanja, Anglia, Franca… Amerika…
Dhe kur u mbyllëm brenda nëpër “shpellat tona”, dëshmoj se pasi mora shënimet e shkruara në ca letra të vogla, që i kisha lënë në një vend të dukshëm të bibliotekës time, u ula në tavolinën e punës dhe nisa t’i zbardh ato, duke i shkruar në letra A-4. Ishte e hëna e parë e javës së dytë të karantinës e vitit të COVID 19 (16 mars 2020)… Dhe këtë ditar, e përfundova së shkruari, pra të hedhuri në letër A-4, të hënën e katërt të karantinës (30 mars 2020).
DËSHMI TË TJERA
Nga dritarja e kuzhinës dhe ballkoni kam parë sytheçeljen dhe gjetheçeljen e drurëve të rrapeve… Pikërisht në kohën e sytheçeljes dhe gjetheçeljes, deri sa ato, pra gjethet e rrapeve u bënë si pëllëmbë duarsh fëmije, nisi dhe përfundoi së shkruari ky ditar.
Ditën e pestë të shkruarit të këtij ditari, me datën 21 mars 2020, të shtunën, gjithë vendi, nga ora 1300 e kësaj dite, deri në orën 500 të mëngjesit të së hënës, u fut në karantinë të plotë.
Po këtë ditë dëgjova në TV kryetarin e komunës së Bergamos, i cili foli për lot edhe të statujave në qytet dhe këmbanat e kishave, që binin papushim, në nderim të qindra të vdekurve nga COVID 19…
Në vend pati lëkundje të lehta tërmeti.
Thanas Dino, shkrimtar dhe kronikan i njohur i JugShqipërisë, më mori në telefon e më tha se në Gjirokastër ishin rikthyer një çift lejlekësh, larguar para disa vitesh…
Në Divjakë u çiftëzuan 33 lejlekë, ngjarje që ndodh larg vështrimeve të syve të grabitqarëve njerëz…
Dhe po këto ditë të shkrimditarit, arinjtë polarë u zgjuan një muaj më herët se zakonisht, nga gjumi i tyre letargjik. Flitej se shumë prej tyre për shkak të ngrohjes globale, nuk kishin rënë asnjë ditë në gjumin e tyre të gjatë dimëror në skajet më veriore të Europës…
Në TV shoh pamje tronditëse nga Bergamo: dhjetëra makina ushtarake, ngarkuar me arkivolë, që nuk dihet se ku shkojnë, sepse në varrezat e qytetit nuk ka vende për t’i varrosur.
Një mjek dhe disa infermiere, që derdhin lot, teksa dëgjojnë fjalët e fundit të pacientëve të moshuar, që flasin në telefona celularë me të afërmit e tyre.
E diela e fundit e marsit. Ndërrohet ora. Bie shi i paqtë.
Papa flet në Vatikan. Edhe atje bie shi. Një shi i trishtë… Duket sikur qiejt e Romës lotojnë… Dhe Papa thotë: “Është e diela e vajtimit”. Fjalë biblike… Sikur u drejtohen qiejve gri të botës që lëngon.
Flas disa herë në ditë me Moikomin. Thotë se e ndjen veten shumë mirë dhe shkruan e lexon papushim. Ai fle vonë dhe zgjohet herët në mëngjes.
Tri ditë, para se të përfundoja së shkruari këtë ditar, befas i shkëputa lidhjet me Moikomin. Telefoni i tij ishte i mbyllur. Është e premte pasdite. Në Tiranë nis karantinimi, që do të vazhdojë edhe të shtunën, edhe të dielën… Shqetësohem… Është e pamundur të dal nga shtëpia, për të shkuar në shtëpinë e tij… Rrugët e Tiranës xhan-xhin… Vetëm makina policie dhe urgjenca. Telefoni i Moikomit vazhdon i mbyllur.
Ditë e hënë… Duke u gdhirë. Gjumi më ka zënë vonë. Zilja e telefonit më vjen si nga një botë ëndrrash. Ngrihem i përgjumur dhe marr telefonin. Tovi jam, thotë ai.
Duke folur me Moikomin, dal në korridor, kuzhinë e më pas në ballkon… Po zbardh. Një erë e lehtë tund gjethet e njoma, si pëllëmbë duarsh fëmije, të rrapeve. Qindra e qindra duargjethe, duket se përshëndesin ditën e re… Zëri i Moikomit më vjen herë i largët, herë-herë i thellë, si nga thellësia e ndonjë shpelle… Dukej si zë murgu…
Nga ato që më tha, kuptova zhdukjen e beftë dhe moskomunikimin që prej tri ditësh me të. Dhe i kujtova, një nga poezitë e tij, të titulluar “MURGËRIMI I POETËVE”, ku ai shkruan për poetët e tokës, poetët e ajrit, poetët e zjarrit, poetët e ujit dhe poetët e mendjes… Ah. Po po, tha me të njëjtin zë si të murgjërve. Dhe unë i recitoj vargjete fundit të kësaj poezie:
Poetët e Mendjes
Qëndrojnë në shtëpi,
Shtëpia është bosh.
S’ka mure
Poezia shihet nga çdo anë,
Nga çdo kohë.
Në të njëjtin
Çast.
Ai heshti gjatë. Shumë gjatë. Aq gjatë, saqë gjethet e vogla, si pëllëmbë duarsh fëmijësh, nuk po tundeshin më. Dhe dëgjova prap zërin si prej murgu të tij. “Dëgjoj sesi ulërijnë kujtesat e plagosura… Kujtesat e plagosura ulërijnë… Kam ditë që dëgjoj…” … Ishte e hëna e javës së katërt të karantinës dhe viti i dytë i Covid 19, kur unë Enver Kushi, rob i bindur i letrave dhe i të shkruarit, mbarova këtë ditar për ditët, javët dhe muajt, kur Moikom Z, fort i ndritshëm shkrimtar erudit dhe jo vetëm, i shtruar në Pavijonin e Hematologjisë, të Spitalit 1, të Qendrës Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, përjetoi dhe përballoi një nga momentet më të vështira të sëmundjes së tij pesë vjeçare.
Shënime të hedhura në ditët e fundit të shtatorit
… Dita është gri dhe e freskët. Dajti i mbuluar me re. Moikomi më thotë se është shumë mirë e se i kanë shkuar për ta parë Arta Dade dhe Namik Dokle. Edhe ministrja e Shëndetësisë është interesuar posaçërisht për mua. Më ka gëzuar ardhja e Ndoc Paplekës në spital… E ke lexuar prozën e Roland Gjozës? Po. Kam lexuar shumë tregime të tij… Po romanet? Shkruan shumë bukur. Shumë bukur. Rolandi ishte dje tek unë… Erdhi prap Bedri Islami… Edhe Naun Kule.
… Nxitoj të nisem sa më shpejt, sepse e di që në orën shtatëmbëdhjetë, trafiku është makth më vete… Nuk harroj porosinë që më ka dhënë Moikomi për t’i çuar librin e Irenë Melikof. Marr edhe një CD, ku aktori Bujar Asqeriu, reciton “Qerbelanë” e Naim Frashërit… E megjithatë plot një orë për të shkuar në spital… Fasada e spitalit që rrihet nga rrezet e fundit të diellit. Para kirurgjisë shumë njerëz… Një mesoburrë që shet bidona të vegjël me ujë… Duket i trishtuar, sepse tani nuk është më vapa e verës dhe uji nuk i shitet. Si nuk e kam vënë re drurin e madh të hides? U bënë kaq javë që vi në spital, por vetëm sot e ve re trungun e hides, nga i cili dalin shtatë drurë të tjerë… Një dru hide i paparë… Në dhomën e Moikomit është Faslli Haliti, mik i kahershëm i tij dhe një nga poetët më të mirë shqiptarë… Moikomi më thotë se mund të dalë nga spitali, për t’u rikthyer pas një jave dhe se me Vendim të Qeverisë, do të miratohet një fond i veçantë, për blerjen e një ilaçi shumë të mirë…
Sot më lajmëruan se ka vdekur një nga hallat e mia, Bukurija. Ishte 85 vjeç dhe e mbajtur… Ajo kishte aftësi të çuditshme për të thurur vargje… Kur vdiq mamaja, mbaj mend që halla, vuri duart te varri dhe qau e qau me vargje, që i improvizonte. Është e çuditshme sesi dinte përmendësh “Qerbelanë”. Gjyshi im nga Libohova ka qenë në Stamboll. Ai lexonte edhe Kuranin, edhe Ungjillin. Gjyshi ishte edhe berber, pra bënte synet djemtë e vegjël. Edhe orëndreqës dhe mjek popullor… Aneja mbante në sepet një shami me gjakun e Avni Rustemit… Telefonon Ksenofon Kristafi. Më pas edhe Pëllumb Xhufi dhe Fatos Tarifa.
Kthimi për në shtëpi. Nuk ka trafik… Jam në autobusin urban, kur më telefonon Moikomi. Arrite? Jo. Jo. Ti e ke bërë hasuden që më solle? Të pëlqeu? Ishte shumë. Shumë e mirë. Hasude magjike… Po. Po. Unë e kam bërë. E kam mësuar nga nëna ime. Çamët e quajnë “Sapunhallva”. E gatova me vaj ulliri. Do t’i lë edhe Lidës, edhe Panit… Veri. Në vitin 1973 në Shqipëri erdhi piktori Ibrahim Kodra… Isha në gazetën “Drita” atëherë dhe bëra një intervistë me piktorin e madh, që ishte larguar nga Shqipëria shumë i ri… Mbaj mend se mes të tjerash kishte vizituar vendlindjen e tij, Ishmin. Kudo, në çdo hap që hidhte, rikthehej në fëmininë e tij. Në një moment, kërkoi një lloj ëmbëlsire, që ja bënte gjyshja… Dua të ma bëni këtë ëmbëlsirë, tha. E zonja e shtëpisë kërkoi sesi quhej kjo ëmbëlsirë… Piktorit nuk po i kujtohej. Fliste e fliste për gjyshen dhe nënën dhe shijen e veçantë të kësaj ëmbëlsie… Nuk po i kujtohej, ndonëse gratë e shtëpisë përmendnin emra të ndryshëm… Më në fund, një grua e moshuar tha me zë të lartë: “Hasude. Hasude…”. Dhe kur Ibrahim Kodra hëngri hasuden, qau… Siç duket ajo ëmbëlsirë i riktheu fëmininë piktorit të madh.
…Tirana ka jetën e vet të natës. Ora ka kaluar nëntëmbëdhjetë. Zbres te stacioni i urbaneve pas 15 katëshit. Mbrëmja është e butë. Sheshi “Skënderbej” është mbushur plot me njerëz, që shëtisin të qetë, duke shijuar mbrëmjen e bukur të fundvjeshtës së parë… Edhe në shkallët para Teatrit të Operas dhe Baletit dhe të Muzeut Historik Kombëtar, sheh të ulur dhjetëra të rinj, por edhe të moshave të tjera… Duket si i harruar tërmeti i 21 shtatorit, ndonëse e tundi frikshëm Shqipërinë, veçanërisht Durrësin, Tiranën, Lezhën… Këtë përshtypje kam, teksa shoh qindra banorë të Tiranës, që shëtisin në Sheshin “Skënderbej”, apo edhe gjatë Rrugës së Kavajës…
Është vonë, kur e marr Moikomin në telefon. Po lexoj, thotë ai. Edhe po shkruaj… Po përgatis një temë për Antifashizmin Shqiptar, që do ta mbaj në Konferencën Shkencore… Po ti Veri? Kam dalë në ballkon. Është një natë vjeshte shumë e bukur. Erdha në këmbë nga qendra… Sa mirë bëre… Nesër do jem në shtëpi, Veri. Më duket sikur kam vite, që jam mbyllur në këtë dhomë. Është një nga betejat e mëdha, që e fitova, them… U jam mirënjohës të gjithëve. Të gjithëve, që më qëndruat pranë… Kam mbajtur shënime, në formë ditari, për çdo takim tonin në spital apo bisedat që kemi bërë bashkë… Mendoj që një ditë do t’i botoj… Vërtetë? Po. Po. Janë dhjetëra letra, ku kam shkruar çdo gjë. Sapo vija në shtëpi, gjëja e parë që bëja, ulesha dhe hidhja në letër çdo gjë… Ndoshta sonte është mbrëmja e fundit që do të hedh shënimet nga takimi me ty… Faleminderit Veri. Të jam mirënjohës. Para se t’i themi natën e mirë njëri-tjetrit, të lutem dëgjo këto vargje:
Naim,
Naim
një murg lebroz lëngon
në spitalin e përdëllimit tim,
e metaforat murgesha i shërbejnë gjer në fund
Edhe këto të fundit:
Dhoma ime i shfleton
hijet që hyjnë e dalin
si Librin e Ëndrrës…
………………………………..
“Syri i tretë”!“Syri i tretë”, dëgjoj zërin e gëzuar të Moikomit. Po, them. I lexova nga libri yt “Syri i tretë”. Dhe mbyll telefonin. Është shënimi i fundit që hedh në letër, duke i bashkuar pastaj me të tjerat… Është një behar i tërë dhe vjeshta e parë e hedhur në ato letra të shkruara herë me shkrim të qartë dhe herë-herë rrëmujshëm e me nxitim, se ndoshta më vonë mund të harroja ndonjë gjë nga bisedat që bëja me Moikomin, atje në fund të katit të tretë, ku në të majtë ishte dhoma dhjetë… Për gati dy muaj, ai lëngoi dhe me kurajo përballoi një nga goditjet ndoshta më të mëdha, që sëmundja e rëndë i dha gjatë këtyre katër viteve…
Ora po i afrohet mesnatës. Dal në ballkon. Në të gjitha stinët, para se të fle, e kam bërë gati si rit, daljen në ballkon. Qëndroj atje gjatë, duke vështruar drurët e rrapeve, këta miq të heshtur dhe të urtë… U them në heshtje “natën e mirë”.
Këtë bëra edhe këtë natë, pasi hodha në letër shënimin e fundit për Moikomin ose ditarin që kam mbajtur gjatë gati tetë javëve… Qielli i Tiranës, si gjithmonë është pa yje. Qetësi. Duket sikur miqtë e mi, drurët e rrapeve, po dremisin.
Bëhen 60 vjet nga vdekja e mistershme e shkrimtarit tonë klasik, Etëhem Haxhiademi, që krijoi letërsi moderne në vitiet ‘30 të shekullit XX, solli poezi dhe tragjedinë e epërme në letrat shqipe në nivel evropian, vonë, por ashtu ishte fati, historia, vonë ïshte e gjithë Shqipëria jonë. Shkroi 7 tragjedi të shkëlqyera, e teta është e pashkruar, është ajo që ndodhi me atë, me jetën dhe veprën e tij, ia ndaloi diktatura e pas Luftës II Botërore, që i futi letrat shqipe në morsin e torturës së Realizmit Socialist, dhe ashtu siç vrau e burgosi shumë shkrimtarë e artist:e, Etëhem Haxhiademin e vdes në burg.. Bashkë me atë vdiqën dhe ato që do të mund të shkruheshinn prej dorës së tij të mermermert:e, hyjnore. Ehe kjo është tjetër tragjedi. Kaluan 60 vjet, kur ajo portë burgu nuk u hap dot dhe ai nuk doli prej andej as i vdekur…. Tashmë perandoria komuniste ka rënë. Shqipëria dhe letrat e saj iu hapën, bashkuan botës euroatlantike dhe kulturës Perëndimore. Emri Etëhem Haxhiademi e shkundi pluhurin mortor të harresës. Për tragjeditë e tij, vlerën e tyre të patjetërsueshme na lajmëruan studiues të shquar të epokës së lirisë së fjalës si Aurel Plasari, vepra u ringjall, erdhi sërish e plotë dhe bukur nga Enti Botues “Poeteka” dhe po shkruanim në nderim të korifeut klasik shpesh dhe me adhurim. Po ku është varri i tragjedianit Etëhem Haxhiademi, statujat, rrugët me emrin e tij, bibliotekat, teatrot? Skenat me heronjtë e tij, katedrat, tekstet akademike dhe universitare me studimet e veprës së tij madhore? Apo kanë mbetur të zëna siç i la Realizmi Socialaist dhe muzeumet do të jenë veç deshmi e diktaturës si BunkArt 1 e 2 apo Shtëpi me Gjethe të Sigurimit të shtetit dhe të përzgjedhurish? Por është dhe institucioni kombëtar i kujtesës tjetër, makineritë e së cilës punojnë të sigurta dhe me madhështi të pazhurmët. Sot dua të nderojmë shkrimtarin Etëhem Haxhiademi, poet klasik dhe tragjediani i vetëm i epërm i letrave shqipe. Në librin studimor “Kartela të Realizmit të Dënuar” për letërsin;e shqipe që erdhi nga burgjet dhe internimet apo arratia nëpër botë, është dhe kartela e dhimbshme me emrin Et:ehem haxhiademi, ndërsa në “Antologjinë e të vrarëve” me titull “Lajmëtarët e Europës”, ku kam përmbledhur poetë dhe shkrimtarë të pushkatuar nga regjimi i ashpër diktatorial ose që vdiqën burgjeve, pushkatim i ngadaltë ishte dhe ky, – dhe nuk besoj se ka një popull tjetër një antologji të tillë gjaku, – ku janë dhe fletët drithëruese për martirin Etëhem Haxhiademi. Po i risjell. Fëshfërijnë apo psherëtijnë? .
KARTELA TRAGJIKE Et’hem Haxhiademi
Dënohet me vdekje, pastaj ia kthejnë me burg… Pak ditë para lirimit, atak në zemër, kështu thanë, vdiq. Por do të ketë qënë sulm në zemër, vrasje… Ishte viti 1965. Shqipëria ishte ndarë tashmë nga Bashkimi Sovjetik, kjo ishte drama e madhe, çarja botërore, – këtë duhej të pasqyronte letërsia! – porosiste Partia dhe kishte filluar miqësinë me Kinën e madhe, – ja temat e Realizmit Socialist, happy end-i i saj rozë.
Ç’qe shkruar më parë s’vlente më, sidomos ato para çlirimit, u dukeshin myk… Pa le tragjeditë e harruara të Et’hem Haxhiademit, të largëta dhe të huaja, madje të dëmshme…
E Et’hem Haxhiademi? Në burg… nuk duhej të dilte prej andej, madje ai s’duhej të ishte fare, të ndjehet i pa qenë… Ai dhe shokët e tij… Kot e falën, kur e dënuan me vdekje… Po vdekje është dhe burgu. Po ja që i erdhi dita e lirimit, kaluan 18 vjet…
Po s’ka për të dalë, jo. Në një nga tragjeditë e tij ai e kishte profetizuar rrënimin…
* * *
“Kam le n’Elbasan më 8 mars 1902, – tregon për vete ai – Im at Emin Haxhiademi, aktiviteti patriotik i të cilit fillon qysh mbë 1877, domethënë përpara Kongresit të Prizrenit, njihet si bashkpuntor i ngushtë i Kristoforidhit dhe i dyti patriot mbas atij në vjetërsi në këtë qytet”.
Babai i mësoi shqipen e i jepte libra shqip, të ndaluara, mezi gjendeshin, se vëndi ishte ende në perandorinë Osmane. Kishin një odë plot me libra. Të varfër ishin librat shqip, por mua më pasuruan, vazhdon tregimin ai.
E magjepsi drama “Besa” e Sami Frashërit. Ndërkaq babai e kishte futur të mbaronte Normalen e Elbasanit, themelues i së cilës kishte qënë dhe vetë. 14 vjeç vendos të shkruajë dhe ai një dramë ashtu. Mbyllet në shtëpi, nuk shkon as në shkollë. Eh, digje, i thotë i ati buzagaz, por jo dëshirën për të shkruar.
E çojnë në Leçe në Itali, por provimet u bënë shumë të vështira për shqiptarët atje, se kishte ndodhur Lufta e Vlorës e 1920-ës, italianët ishin mundur, ishin hedhur në det, thoshte populli… Et’hem Haxhiademi ishte i vetmi sfidues. Madje iu fut përkthimit të “Bukolikeve” të Virgjilit, mësoi latinishten dhe e dha në hekzametër në shqip, siç nuk e kishin bërë as shkrimtarë të njohur, madje asgjë nuk kishin sjellë më parë nga veprat latinisht. Dhe iku në Austri për t’u diplomuar atje. Nisi të lexojë tragjedianët grekë në latinisht dhe gjermanisht.
Në Berlin më 1924. Prindërit, kundër dëshirës së tij, duan që të diplomohet në Juridik. Nuk u ndahet leximeve, e thërriste antikiteti, bashkëpunonte me revista në Elbasan dhe Berlin.
Ndjehej i dashuruar, të gjitha gratë e bukura, mitike, dilnin nga kryeveprat botërore dhe bashkoheshin tek njëra, shkëlqenin. Takimet me të, shëtitjet, bisedat, të qeshurat, puthjet e mbushnin me jetë dhe kohë të pa jetuara, nga ato që kishin ikur dhe nga ato që do të vinin. Kjo ishte e tashmja e tij.
Po e Shqipërisë? Pse është kaq vonë vendi im? Dhe rijeton të kaluarën e vet, kur me të kaluarën e tij ishte në kohë dhe e ardhmja dukej se do të ishte normale, si e gjithë Europës. Dashuria është e pakohë dhe e gjithkohshme
Paprimtas i vdes ajo që dashuronte, dhe ai shkruan për të elegjinë “Galatës”.
Tragjedia i bëhet pjesë e jetës, “fryma ime e të jetuarit”, do t’i shkruante Lasgush Poradecit më vonë.
Pasi përfundon tragjedinë “Ulisi” nën shëmbëlltyrën e Eskilit, dy vjet më vonë, më 1926 shkruan tragjedinë “Akili” në Vjenë. Kolos është dhe Shekspiri, thoshte, dhe punonte mbi skrivani që ta universalizonte gjithnjë e më shumë dhe veprën e vet.
Endej nëpër Vjenë. I ri, i fuqishëm. I duhet shkuar tragjedisë brenda, që të kuptohet… atdheu, vetja…
Vjen në Shqipëri në vitin 1927, emërohet nënprefekt në Lushnjë. Shikonte shtëpinë ku u mbajt kongresi shpëtimtar, mbushej me himnin e tij së brendshmi dhe pas një viti shkruan tragjedinë “Aleksandri”.
Iu bënë tre tragjeditë, i boton në Tiranë më 1931. Dhe pastaj kalon me punë në Berat, akt tjetër tragjedie. Shkruante… Në Gjirokastër, akt tjetër, kryesekretar i prefekturës, viti 1933. Edhe Mbreti kishte simpati për Et’hemin, thoshin, për kulturën e tij.
Mbreti? Nga doli, pas perdes së teatrit? Dhe përfundon tragjedinë “Pirua” (1934). Pas një viti tjetër tragjedi “Skënderbeu” (1935).
Duhen thirrur heronjtë, prijësit, ata që bënë histori, që bënë kombin. Tragjeditë jané tempujt e tyre…
Tjetër tragjedi vitin tjetër “Diomedi” (1936), kur përzihen mitologjia greke e ilire. Ndjente thika në shpirt, po e çanin dhe shkruan “Abeli” në prag të pushtimit (1938). Duhet ribërë Shqipëria e lashtë dhe ajo mesjetare, aristokracia e saj, kalorësia, kryekalorësat. I duhej mitologjia biblike, antikiteti, heronjtë, edhe tanët, pasionet e përjetëshme, intrigat, përplasjet ideologjike, me to mund të ribësh botën, të edukosh, familja… fillesa… e bukura e estetikës klasiçiste…. Të pasurohet letërsia shqipe, se pasurojmë shpirtin, duke themeluar tragjedinë, do ta pakësojmë në jetë.
Të mësojmë nga mynxyra për të nxjerrë dritë!
Gjatë pushtimit fashist italian, teksa nuk i pranonte kompromiset me pushtuesin, por as luftën vëllavrasëse, patriot dhe europian në vetvete, nga që kultura nuk është pushtim, por çlirim, me simpati për ballin Kombëtar, botoi librin me poezi “Lyra”. Aty janë poemat “Nimfat e Shkumbinit”, ku gjahtarët vrasin këngën e tyre, janë elegjitë e dashurisë, “Galatea” edhe ajo për Nënën “Nata e zezë”, që i kishte dashur aq shumë, më shumë se të gjithçka në botë, të gjalla dhe të vdekura, për Naim Frashërin, këngëtarin hyjnor, etj.
Lira e Et’hem Haxhiademit e mbushi mjedisin me tinguj të argjëndë.
Pasi mbaroi Lufta e Dytë Botërore, i përvishet punëve, ato që lidheshin me kulturën, është themelues në Lidhjen e shkrimtarëve shqiptarë dhe kryetar për degën e Elbasanit, por regjimin e ri nuk e miratonte… dhe e arrestojnë. Viti 1946. Tani po vinin në skenën reale të jetës një tjetër tragjedi, me kryepersonazh autorin, Et’hem Haxhiademi. Shkaqe politike, e kaluara e tragjedive po përsëritej. I konfiskojnë librat e bibliotekës së tij dhe gjithë dorëshkrimet.
Fitimtarët e mbyllin Et’hem Haxhiademin në burgun e Burrelit. Si skenë epilogu. Mesjetë. Roje, tortura, dyer. Dhe atje përkthente. Sigurisht që botoheshin me emra të tjerë. Ose kanë humbur më vonë.
I heshtur mes atyre mureve, dinjitoz dhe i zymtë. I trembëshin kulturës së tij të gjërë. Shkruan në burg romanin “Jeta e njeriut” dhe dramën “Koha e premtueme”, që kishte shumë dëshirë ta luante me të burgosurit, se teatri është jetë dhe jeta teatër.
Ku janë ato tani, ku? Tragjeditë edhe harrohen, edhe vdesin, por edhe vidhen… 1965. Mbas 18 vjetësh burg, po i vinte dita e lirimit dhe ai ishte ende në gjëndje, i fortë intelektualisht, në kulmin e përvojës, 63 vjeçar, dinte gjithçka nga terri i ferrit. Jo, ai nuk duhej të dilte. Dhe ashtu u bë, por ka mbetur enigmë se si u krye vraja.
Ndërkaq e kishin marrë mallkimin e pafalshëm të Haxhiademit, vazhdimisht i tanishëm:
Qofsh i mallkue, i poshtun, ti për jetë,
Prej nesh edhe prej zotit të vërtetë.
Zemra e jote kurr mos paft gëzime,
N’mjerimin tand ne gjetshim ngushullime.
Ti qi na dhe për pleqëni kët tmerr,
Të bift n’vend t’grunit n’arën tande ferr.
Jo vetëm ti por dhe fëmijët tuëj
Mënin e madhe paçin të gjithkuëj
Paçin bashk’me urrejtjen e njerzís,
Mallkimet e Krijuësit të Gjithsís.
Ashtu si prej Eskilit dhe Sofokliut kujtesa botërore dhe fati ruajti nga shtatë tregjedi prej secilit, edhe shqiptarët kanë 7 tragjedi nga tragjiku i tyre i vetëm, Et’hem Haxhiademi.
Aleluja!
* * *
Vepra tragjike e tij tashmë i tejkaloi tragjeditë e realiteteve të mëpasme, edhe të harresën mortore si të tillë, tashmë ajo është jo vetëm letërsi e gjallë, por dhe kompleks monumental i Kujtesës Kombëtare, dëshmi e historisë dhe kulturës së një populli.
Ta dish mike sylarme
Pranverës nuk mbahem fare
A më sheh si jam “ujdisur”
Veç për ty syri i ormisur.
Veç për ty,syri i ormisur,
Mendja ime merr të “krisur”
Ti me çap e unë me vrap
Në pranverë bëhem “çunak”
Ja,shikomë! S’ta mbush më synë?
Hodha tutje pleqërinë
Edhe më nuk jam “thinjoshi”
Se është kthyer tek unë,”djaloshi”
Sapo mbusha tetëdhjetë e dy
A nuk jam si grurëhalëzi?
Shih e shkruaj,syri i ormisur,
Mos më lër me mendjekrisur!
2.Letër për një mike
“Daullet bien për ata që kanë veshë”
Populli
Koha për ty ka qendruar tek mosha e dytë
Sado që ti,tani,je në moshë të tretë.
Në moshë të tretë,por je si shpirt
Dhe ç’shkruaj për ty,është krejt e vërtetë.
Ke qenë e bukur si një lule e freskët
Dhe kushdo që të shihte e humbte pusullën
Tek po shkruaj për ty,jam krejt i kthiellët
SE për bukurinë tënde,kam kafshuar gjuhën.
Sado në moshë të tretë,ti e ruan freskinë
SE koha për ty ka qëndruar tek mosha e dytë
Ende ata që të shohin ta kanë zilinë
Dhe mua,moshatarit,m’u mbytën gjemitë.
Kur shkruaj për ty,moj mike e paemër
Aq dua që qoftë dhe njëherë të të kem përballë
Se aq,aq ju kam për zemër
Sa,nga dashuria për ty,jam gati të bëhem “kanibal”!!!
Të kthehem si “xhelat” apo si “kanibal”
Dhe që “të ngopem” me ty
Dua të të”ha” pak nga pak
Të gjallë!!!…
3. Një mendim i turbull
Një mendim i turbull
Më pushton të tërë
Nga ti e bukur
E bërë me hatër.
Dua që të kthiellem
S’më lë syri yt
Aq pas teje “dehem”
Më lojtën burgjitë.
Si i vënë mbi prush
Prushi po më djeg
Syri yt larush
Më keq po më”pjek”
I djegur, i pjekur
Tek qindi dhe mija,
Rënkoj si i mekur,
Më mek bukuria..
“Pata rasë me shprehë mendimin tem mbë nji mënyrë të shkurtë e të përmbledhun mbi këtë shkrimtar (Ndre Mjeda – A.P.), që më duket ma i madhi poet klasik i derisotshëm i kombit shqiptar…”.
Në një recension për përmbledhjen poetike Juvenilja të Ndre Mjedës, shkruar nga Gjergj Fishta dhe botuar në gazetën “Posta e Shqypnisë”, më 1917, gjendet edhe ky vlerësim: “… e fillim e mbarim në kët vepër zotnon nji melankoni e kandshme, e cilla edhe sendeve ma t’vogla u ep nji interes e nji randsi të veçantë, sado qi kishe me thane se kjo melankoni nuk rrjedh gjithmonë prej zemret aq sa prej mendjet t’auktorit”.[2] Sipas autorit të këtij recensioni, dobësia e mësipërme e krijimtarisë poetike të Ndre Mjedës manifestohet edhe në marrëdhëniet e saj me lexuesit realë apo të mundshëm, tek të cilët nuk mund të ketë ndikim të madh: “Njimend, duket se kjo melankoni nis nji here prej mendjet t’auktorit, përshkohet nëpër rreze të filozofis e të poezis klasike, e mandej depërton nëpër fashoje të gjuhës shqype, por jo aq e përmallshme, sa me t’u molisë zemra për shka autori kndon mbi lyre të vet të tingllueshme…”. (nënvizimi im – A. P.)[3]. Ky vlerësim, i bërë nga njëri prej personaliteteve më me autoritetet në fushën e letërsisë dhe të kulturës shqiptare të asaj periudhe, dashur padashur ka ndikuar për të krijuar një opinion të pasaktë për poezinë e Mjedës. Një opinion i tillë, me sa duket, është kthyer në njëfarë klisheje që ka lënë gjurmë jo vetëm te publiku i gjerë, por edhe në qarqet letrare e te studiuesit. Në studimin e tij të rëndësishëm “Dy shkollat letrare shkodrane”, analisti mendjemprehtë i traditës letrare të Shkodrës, madje edhe dashamirës i veprës së autorit të “Juvenilias”, Ernest Koliqi ka shkruar: “Xanoni, Mjeda, Thaçi shkruen e vjerrshuen me ton e stil të naltë… Frymëzimi i tyne buron ma fort nga librat, jo aq nga jeta”.[4]
Meqenëse “Juvenilja” dhe botimet e mëvonshme të Mjedës bëjnë pjesë në traditën e gjallë, e cila është shumë më jetëgjatë se mjaft libra që dalin nga shtypi në ditët tona, mendova se nuk do të ishte pa interes të sillja ndonjë argument të ri për t’iu kundërvënë opinionit të pasaktë lidhur me frymën libreske apo me karakterin cerebral të poezisë së Mjedës. Duke mos dashur të hedh mbi vete merita të paqena, do të saktësoj se kundërvënia, përpjekja për të vënë në vend të vërtetën zë fill të paktën qysh në vitet tridhjetë. Veç simpatisë dhe admirimit që kishin nxënësit apo pasuesit për mësuesin dhe poetin, këtë gjë e shpreh edhe qëndrimi i ndonjë kritiku, siç është rasti i Filip Fishtës: “Ai që ka zemër e ndin poezin e Miedës”.[5] Përmendja e zemrës të kujton dikotominë mendje/zemër dhe i jep përfundimit të mësipërm karakter polemist. Parashtrimi i bërë në recensionin e vitit 1917 paraqitet në një dritë tjetër: ndjeshmëria, emocionaliteti i poezisë mjediane nuk lidhet me thelbin e saj, por me shkallën e ndjeshmërisë, me aftësinë pranuese (receptuese) të lexuesit të saj…
Kushdo që është përqendruar te krijimtaria e Ndre Mjedës, ka vënë re se në të ka një informacion të pasur e të shumanshëm nga historia, nga mitologjia, nga etnologjia, nga gjeografia dhe nga jeta e përditshme e shqiptarëve. Duke pasur parasysh erudicionin e tij të gjerë, pa mëdyshje autori i mësipërm mund të quhet poet erudit. Po a është i dëmshëm erudicioni që brendatrupëzohet në poezi, që ngjizet në indet e saj?! Në një jetëshkrim të tij, Jorge Luis Borges-i ka thënë: “Nëse do të më pyesnin se çfarë ka çuar peshë më shumë në jetën time, do të përgjigjesha: biblioteka e tim eti. Më ndodh të mendoj se në të vërtetë kurrë nuk kam dalë nga kjo bibliotekë”.[6]
Të jetuarit midis librave, të ushqyerit prej librave, prej kulturave të Perëndimit e të Lindjes, nuk e ka penguar argjentinasin e madh të qëndrojë përkrah shkrimtarëve më të mëdhenj të shekullit XX, Proust-it, Joyce-it e Kafka-s, siç shkruan H. Bianciotti në esenë e tij “Bibliotekari i Babelit”.[7]
Poezia erudite apo intelektualiste, siç e quan ai vetë në një parathënie të shkruar më 1981, është një ndër kërkimet më të frytshme dhe një ndër prurjet që kanë pasuruar më shumë poezinë bashkëkohëse. Veç Borges-it, eruditë të mëdhenj kanë qenë disa poetë që kanë lënë gjurmë të thella në poezinë botërore si K. Kavafis, T.S. Eliot, E. Pound, S.-J. Perse e të tjerë.
Në rrafshin kombëtar Mjeda ka afri me shkrimtarin erudit Pjetër Bogdani, me autorin e “Sibilave”, të cilat janë jo vetëm një nga majat e poezisë shqiptare të të gjitha kohërave, por mund t’i kenë të rralla shoqet në poezinë europiane dhe atë botërore të shekullit XVII. Në një shkrim të botuar me rastin e njëvjetorit të vdekjes së Mjedës, nxënësi i tij N. Doçi e përkujton kështu mësuesin erudit e libërdashës: “Kurr s’kam me të pa ma tui këthye o tui ardhë në shkollë, nëpër rrugina të Seminarit, me Bogdan a Bud nën sjetull?”.[8] Mendoj se nuk mund të ketë shembëlltyrë më domethënëse, paraqitje ikonografike më prekëse sesa kjo për dijetarin, poetin, përkthyesin e mësimdhënësin N. Mjeda…
Nuk mund të mohohet se për nga erudicioni i gjerë, disa krijime të Mjedës mund të përqasen me aso veprash që janë cilësuar “krijime kabineti”. Siç është thënë edhe në të shkuarën, kjo gjë nuk i ka penguar as krijimet me lëndë mitologjike dhe historike që në to të ndihet rrahja e zemrës së poetit, hovi i tij shpirtëror. Pasi pohon se te Juvenilja: “S’mungon sigurisht as arti, as “ndjesija” (nënvizimi im – A. P. ),F. Cordignano ngulmon më tej: “Me gjithë këtë prep po e thom, rrjedhin prej njëj gurre së fresktë e së gjallë poezije së vërtetë e së ndieme…”[9] (nënvizimi im – A. P.).
Ndonëse krijimtaria poetike e Mjedës nuk është e vëllimshme, asaj nuk i mungon larmia tematike. Krahas cikleve me sonete si Scodra, Lissus, në këtë krijimtari përfshihen edhe poema të ngjizura me lëndë të marrë nga bashkëkohësia, krijime që kanë zanafillën te faktet jetësore. Një tekst i mbushur me përjetime të thella, të shkaktuara nga situata të tendosura intime dhe/apo shoqërore, është konsideruar Vaji i bylbylit: “Në Vajin e bylbylit dridhet nji mall i mprehtë që lëshon dritë të çudiçme mbi rinin e mërgueme në vende të hueja dhe mbi luftën që në shpirtin e tij vërté shqyptar padurues zgiedhash të çdo lloji, zhgrehej kundra dishiplinës e rregullave të forta pranue vetvetiu”.[10]
Tek Andrra e jetës, për të cilën Koliqi ka shkruar se është “poemth i kulluet, ma i bukri qi lulzoi në kopshtijet e letërsisë sonë”,[11] janë të pranishme vëzhgime të shumta nga realiteti i Shqipërisë së asaj kohe, zhbirime të thella në botën e brendshme të personazheve. Nuk ka dyshim se në poemën e gjatë “I tretuni”[12] kanë zënë vend mendime e ndjesi të poetit që rravgoi në dhera të huaja, veçanërisht ato përjetime që lidhen me arrestimin dhe me nisjen e tij për në internim, më 1902, me pranga në duar.[13]
Të frymëzuara nga jeta janë edhe lirika të tilla emocionuese si “Malli për atdhe”,[14] “Prandvera”,[15] “Vera”,[16] “Dimni”[17] apo “Për një shkollë shqype mbyllun prej qeveris otomane (Korçë 1902)”.[18] Vetë titulli i poezisë së fundit dëshmon se zanafilla e saj ka qenë një ngjarje konkrete, e përcaktuar në hapësirë dhe kohë: Korça, viti 1902.
Meqenëse nuk kam qëllim të bëj katalogun e krijimeve që Mjeda mund t’i ketë shkruar, i nxitur nga ndonjë fakt apo ngjarje jetësore, në studimin tim do të ndalem vetëm te lirika me titull “Në dekë të shoqit tim”. Me sa di unë, për herë të parë ajo është botuar në revistën “LEKA”, Shkodër, fruer 1936.[19] Më vonë është përfshirë në përmbledhjen “Juvenilja dhe poezi të tjera”, përgatitur nga M. Gurakuqi.[20]
Këtë tekst e zgjodha si një shembull tipik të asaj poezie që studiuesit europianë e kanë cilësuar si “poezi rrethane”. Sipas librit “Biseda me Eckermann-in”, del se konceptin e lartpërmendur e ka përdorur poeti gjerman Volfgang Goethe, më 18 shtator 1823.[21] Në qoftë se formulimi i përket datës së mësipërme, poezi rrethane ka në krijimtarinë e disa poetëve të Lashtësisë si Horaci, Katuli, Ovidi.[22] Në mesjetë, përmendet “Antologjia” greke, e cila përmban rreth pesë mijë krijime të autorëve grekë.[23] Në suazat e letërsisë franceze, poezi rrethane kanë shkruar Du Bellay, Baudelaire, Mallarmé, Eluard, Aragon, Francis Ponge etj.[24] Në letërsinë shqipe, poezi të kësaj natyre mund të quhen: “Seferi humajun” e H.Z.Kamberit, fragmente të poemës “Këngët e Milosaos” J.De Radës, “Për lirinë e Venetisë” e Z.Serembes, “O moj Shypni” e P. Vasës, “Një lule e fishkur apo një vajzë e vdekur” e N.Frashërit, “Një lule vjeshtet” e Gj. Fishtës, “Vaje” e A. Z. Çajupit, “Papa Kriston e vranë” e L. Logorit etj.
Studiuesit kanë sqaruar se termi “poezi rrethane” ka dy kuptime të ndryshme, diametralisht të kundërta:
I. Sipas kuptimit të rëndomtë, me poezi rrethane kuptohet një poezi e bërë me porosi, e paguar nga porositësi, siç ka ndodhur me poetët kurtizanë, të cilët rronin në oborret mbretërore.[25] Pasi tregon se sulltan Mahmud Gaznevidi nuk i dha asnjë ndihmë Firdusiut, autorit të “Shahnamesë”, Henri Massé shkruan: “Biografi Aruz thotë se si shpërblim për një katërvargësh të thjeshtë, sulltani kishte dhënë urdhër ta mbushnin me gurë të çmuar tri herë radhazi gojën e poetit Onsori…”.[26]
II. Në gjuhën e kritikës letrare, me “poezi rrethane” kuptohet një poezi e lindur nga një rrethanë e jetës së poetit. Pikërisht në këtë kuptim e kam përdorur edhe unë këtë term në studimin për lirikën “Në dekë të shoqit tim”. Duket sheshit se kjo poezi e ka fillesën te një ngjarje reale, konkretisht te agonia dhe vdekja e një njeriu të njëmendtë, shoq i Ndre Mjedës, i cili ka dhënë shpirt në prani të këtij të fundit. Që ky shoq ka qenë një individ historik, këtë gjë e përforcojnë edhe nistoret Gj. S., prapa të cilave fshihet emri i përveçëm i protagonistit të lirikës. Megjithëse gjetja e këtij emri të përveçëm nuk ka të bëjë fare me vlerat e tekstit që po shqyrtohet, oj se kjo gjë dbeso të ngjallë interes për ekzegjetët e veprës mjediane.
Të botuarit e lirikës “Në dekë të shoqit tim” më 1936 nuk don të thotë se kjo poemë është shkruar rreth kësaj kohe. Brendia e saj të shtyn të mendosh të kundërtën: se ajo duhet të jetë shkruar shumë vite më parë, kur poeti rronte e studionte në dhé të huaj. Megjithatë, nuk mund të përjashtohet edhe një alternativë tjetër: siç ndodh jo rrallë, motivi i kësaj poeme do ta ketë ndjekur pas Mjedën për një kohë të gjatë, derisa ka ardhur çasti fatlum kur janë sinkronizuar shtysa e jashtme dhe shtysa e brendshme. Me fjalë të tjera, skica embrionale ka marrë trajtën përfundimtare, pasi është përpunuar gjatë në kokë apo në letër. Në dobi të alternativës së dytë, mund të përmendet fakti se ky tekst mungon te “Juvenilja” e botuar më 1917. Që nuk është krijim i rinisë së hershme, kjo gjë vërtetohet edhe nga mungesa e turqizmave, ndaj të cilave Mjeda ka qenë dorëlirë në poezitë e periudhës së parë. Idenë se përjetimin e ngjarjes dhe hedhjen e vargjeve në letër i ndan njëfarë largësie kohore, ta sugjeron edhe përdorimi i kohës së shkuar: “Ishte tu errun nata / E përmbi krye ngurue/ i rrishe kur lingata / Shkrinte njatë jetë të dishrue;/ e thoshe: pra, s’do të desin / Nji që sa shokë mbë të shpresin…”.[27] Në dobi të alternativës se fill pas ngjarjes poeti do të ketë bërë njëfarë skice apo keqeshkronje, flet një argument i pakundërshtueshëm siç është prania në tekst e një mori hollësirash nga më të imtat, të cilat vështirë se do të ishin mbajtur mend dhe do t’i kishin shpëtuar harresës për vite të tëra.
Pavarësisht se cili nga parashtrimet e mësipërme mund të jetë më afër së vërtetës, një gjë është e qartë si drita e diellit: autori i lirikës “Në dekë të shoqit tim” është nxitur nga një ndodhi konkrete, të cilën e ka përjetuar thellë, sepse njeriun që ka hequr shpirt para syve të tij e ka pasur bashkëvendës dhe bashkëmendimtar: “E më thotë”: o vlla, nji teje / Këto zemra për gjithherë,/Të forcueme prej nji feje,/ Rrahne në kët jetë të mjerë;/ Nji caku kje, nji shkëndija / E zemrës: Shqiptarija”.[28] Më tutje: “Pa të gëzue përsëri moj Shkodër,/ Qi më bane djalë të Shqipnis…”.[29]
Në qoftë se poezia e rrethanave, e praktikuar nga poetët e oborrit, karakterizohej nga mungesa e sinqeritetit të poetit, nga mediokriteti dhe precioziteti, përkundrazi, poezia e rrethanës, ashtu siç e konceptonte Goethe-ja, ishte “poezia më e sinqertë, më e thellë dhe më humane”.[30]
1. Sinqeriteti. Poezia e rrethanës është më e sinqertë, sepse poeti nuk rend pas temave të mëdha, të bujshme. Ai shfrytëzon ato tema që i jep jeta e përditshme dhe synon t’u qëndrojë sa më besnik fakteve jetësore.[31]Besnikëria ndaj jetës është e pandashme nga besnikëria ndaj vetvetes. Në raste të tilla, vetëkuptohet se vargjet burojnë nga zemra, janë spontane. Tekstet e poezisë së rrethanës janë të shkurtra dhe koncize. Ato nuk mund të pajtohen me zvargien dhe me proliksitetin, çka të sjell ndër mend thënien proverbiale të Lafontenit: “Gjërat e gjata më kallin frikë”.[32]Nuk ka dyshim se një nga atributet kryesore të lirikës Në dekë të shoqit tim është sinqeriteti poetik, i cili mishërohet jo vetëm në brendinë, por edhe në formën e saj. Në këtë tekst tepër konciz, të përbërë nga trembëdhjetë strofa, shpaloset një jetë njeriu, madjé aty zënë vend meditime për vdekjen dhe pasvdekjen e tij.
2. Thellësia. Meqenëse poezia e rrethanës ndjek hap pas hapi përditësinë, mund të krijohet përshtypja se ajo është e sipërfaqshme. Studiuesit janë të mendimit se nuk ndodh aspak kështu. Ngjarja e përditshme i ngjan një shkrepëtime, e cila i jep mundësi vështrimit të poetit të depërtojë shumë thellë brenda vetes dhe te gjërat. Shkreptimën zbulimtare, takimet me përditësinë, të cilat janë si një derë e hapur kah e panjohura, i kanë shfrytëzuar disa poetë të mëdhenj si Baudelaire-i dhe syrealistët (A. Breton: Naxha, Enët komunikuese etj.).[33]
Edhe autori i lirikës Në dekë të shoqit tim rreket të zbulojë thelbin e dukurive, i jep përparësi depërtimit vertikal në tri drejtime të ndryshme, të bashkëlidhura dhe përplotësuese: depërtimit në jetën e protagonistit, depërtimit në botën e brendshme të subjektit lirik dhe depërtimit në historinë tragjike të popullit shqiptar qysh nga periudha e luftërave iliro-romake deri në kohën moderne: O prill i ri ku Iliri / Zotnoi nji ditë ma së parit / E kombi i huej s’e shtiri/ Detin për tokë të shqiptarit;/ Por lir e fuqiplote / Shqipja dykrenshe urdhnote…[34]
3. Humaniteti. Sipas studiuesve, “rrethana” hedh një dritë të veçantë mbi poetin dhe mbi njerëzit e tjerë. Në poezinë “Plakat e vocrra” dhe “Vejushat”, del në pah keqardhja e Baudelaire-it për protagonistet e krijimeve të tij, ndërsa në poezinë “Me çadrën tënde”, Francis Jammes shpreh dhembshurinë e tij për bariun plak.[35]
Duke shkoqitur veçoritë dhe vlerat e poezisë së Mjedës, F. Cordignano saktëson: “Dy tema qi pat për zemër ndër vargje të veta janë ato që i përkasin familjes e atdheut; pa lanë pas dore ndiesin e miqsis”.[36] Këto tema përbëjnë strumbullarin e lirikës “Në dekë të shoqit tim”, ku mbizotëron një atmosferë e theksuar humaniste, e cila shprehet si përmes dashurisë së Gj. S.-së për vendlindjen, për viset shqiptare, për kombin e tij fatkeq, ashtu edhe përmes përgjërimit të subjektit lirik për shokun e sfilitur nga lëngata dhe të kërcënuar nga vdekja, për bashkëkombasin dhe për bashkëmendimtarin që jep shpirt me fjalën “Shqipni” në gojë: Ngrimun si i gur mbi krye/ Kqyrshe at vol trishtimi;/ Kur ai, si t’ish tui kthye / Shpirti prej ndoj udhtimi,/ Tui çilun sytë përsëri,/ Tha të mbramen fjalë: “Shqypni![37]
Prirje të poezisë së rrethanës
Poezia e rrethanës ka prirje për të veçuar nga realiteti i përditshëm situata, sende dhe personazhe që marrin karakter simbolik. Me këtë rast, ia vlen të përmendim fjalët e një kritiku që për këtë çështje ka thënë: “Në thelb, për një symbolist ashtu si dhe për një poet të rrethanës nuk ka simbole të vogla, ekziston vetëm interesi që ne tregojmë për to”.[38]
Protagonisti i lirikës së Mjedës shndërrohet në një figure simbolike, sepse vdekja e tij nuk është thjesht një shuarje biologjike. Dihet se kur mbyll sytë një njeri që ka punuar një jetë të tërë për popullin e vet, për të zgjuar vetëdijën e tij kombëtare, për ta çliruar nga robëria e huaj dhe për ta vënë në udhën e përparimit, vdekja nuk mund të jetë absolute. Në situata të tilla, asgjësimit fizik i kundërvihet pavdekësia morale, mbijetesa e veprës apo e mesazhit të rëndësishëm që ka lënë i vdekuri: “E thoshe: pra s’do të desin/ Nji qi sa shokë mbë të shpresin/ Shpreson nji atdhe për dije/ E harte që në të shndrisin;/ Për atë dashtni e shije / Që zemrën ia stolisin;/ E, veton rrebtë nji mende / Ndër shkrime e ndër kuvende”.[39]
Pas pohimeve të mësipërme, dua të shtoj se trajtimi i temës së vdekjes e të pavdekësisë vetëm në rrafshin patriotik, do ta ngushtonte shumë vizionin filozofik të Mjedës, do ta cungonte mesazhin universal të poezisë së tij. Qysh në lashtësi, filozofët që janë marrë me problemin e vdekjes, kanë vënë në dukje se ajo ka karakter tragjik vetëm në rrafshin individual, sepse shënon fundin e një individi, kurse në kuptimin filozofik, ai që vdes, nuk zhduket as nuk asgjësohet, mbetet pjesë e materies universale.
Një prirje e rëndësishme e poezisë së rrethanës është fryma e saj intime, ngrohtësia e saj dhe përqëndrimi i saj te sfera e jetës intime.[40] Lirika “Në dekë të shoqit tim” mund të konsiderohet si një ndër shembujt më të gjallë të frymës intime, për të cilën u fol më lart. Pasqyra magjike e poezisë na jep mundësi të shohim çfarë ndodh edhe në skutat më të thella të shpirtit të protagonistit apo të subjektit lirik. Me plasticitet të rrallë janë paraqitur përjetimet e tyre: “E u pak: me dorë ia shkova / Djersën e ftohtë e më zbritshin / Lott kur, mahnit vrova”.[41]
Rreziqet e poezisë së rrethanës
Për t’iu shmangur çdo lloj mbivlerësimi të poezisë së rrethanës, studiuesit kanë tërhequr vëmendjen edhe për rreziqet që i kanosen këtij zhanri:
1. Bukuria e stisur: Një rrezik i këtillë ekziston në ato raste kur ngjarja vlerësohet më shumë nga ç’duhet, kur protagonistit të poezisë i atribuohen cilësi që nuk i ka, kur stili mbingarkohet me figura stilistike të papërshtatshme dhe të panatyrshme.[42] Kam bindjen se në lirikën “Në dekë të shoqit tim” është ruajtur sensi i masës, janë shmangur retorika dhe çdo shfaqje tjetër panatyrshmërie. Përjetimet e atdhetarit të devotshëm janë dhënë në mënyrë të besueshme, pa teprime, pa stil të përfryrë e të rënduar: “Pa të gëzue përsëri, moj Shkodrë,/ Qi më bane djalë të Shqipnis,/ E në hije të njasai kodrë / Urojmës s’Iliris / Eshtnat me i lanë, e urime / Me pritë prej kuj në giuhë time”.[43]
2.Prozaizmi. Këtë dobësi, kritikët e quajnë një “rrezik të dukshëm, në qoftë se poeti bie në tundimin përshkrimor, në qoftë se e shpjegon gjerë e gjatë rrethanën”.[44] Duke lexuar lirikën “Në dekë të shoqit tim”, të bie në sy menjëherë se Mjeda nuk përshkruan, e shmang elementin narrativ, tregohet shumë i kursyer në informacionin që i jep lexuesit. Madje do të shtoja se në këtë tekst ai përdor atë procedim letrar që P. Cittati e quan “teknika e omisionit” (heqjes), kurse Mario Vargas Llosa e ka emërtuar “element i fshehur”.[45] Për të shpëtuar nga prozaizmi, nga narrativiteti, poetin e kanë ndihmuar struktura që ka zgjedhur dhe monologu lirik. Si kohë fizike, nga tërë jeta e Gj. S.-së janë paraqitur vetëm çastet e agonisë. Duke u nisur nga këto çaste, si nga një pikë ideale (bie fjala, alefi i Borges-it) lexuesi rrok me sy tërë jetën e protagonistit si dhe çastet kulmore të historisë së popullit shqiptar.
Në radhë të parë, mjeshtërore është tabloja që ravijëzon kohën e agonisë. Hollësirat që përfshihen në të, kanë vërtetësi psikologjike, tension dramatik. Kjo gjë bën të mundur që këto hollësira të shndërrohen në shenja ligjërimi me ngarkesë të lartë kuptimore dhe emocionale, siç ndodh në strofën e mëposhtme: “Por ai mbi nkrejca pshetun / Rryeshëm e ngrehi shtatin / E syt përpara mbetun,/ I njalli prep e shtratin / E trandi nji fuqi / Ardhun n’atë ças për së ri”.[46]
Përveç intensitetit kuptimor e emocional, prozaizmit i bëhet sfrat edhe forma poetike, në të cilën mishërohet brendia e tekstit. Ritmi i vargjeve të kujton regëtimat e një zemre që ndodhet në përpëlitjet e fundit, frymëmarrjen gulçuese të atij që heq shpirt. Këtë fakt e përforcon përdorimi i shpeshtë i tejbartjes, i thyerjes së vargjeve: “Ku Topja i madh flamorin / Tand kundra të huejit qiti / Shqipe, e kah ti krahnorin / Të mësuemit nën zgjedhë valviti…”.[47]
Kundërshtar i një stili të thatë e narrativ, Mjeda i zgjedh me dorë të sigurt dhe i vë në vendin e duhur figurat stilistike. Me anë të paralelizmit figurativ, ai përqas ditën me jetën, natën me vdekjen: “Për mue kjo jetë po soset,/ O vlla, pa u sosun nata…”.[48] Ky paralelizëm na shtyn të mendojmë se jeta e Gj. S. – së ka qenë ditë, dritë për bashkëkombasit e tij. Metafora është figura që i jep gjallëri të madhe këtij teksti, ia rrit shumë ngarkesën kuptimore. Si rilindës i vërtetë, Mjeda shpreh bindjen e tij se drita e qytetërimit, përparimi i një populli janë të lidhur ngushtë me rolin emancipues të dijes e të arteve: “Shpreson nji atdhe për dije / E harte që në të të shndrisin…”.[49] Në portretin moral të protagonistit, Mjeda veçon pasurinë shpirtërore, ndjenjat e thella, zemërbardhësinë: “Për atë dashtni e shije / Qi zemrën ja stolisin…”.[50] Mendimet e intelektualit të vetëdijshëm për detyrimet që ka ndaj vendit dhe popullit të vet u ngjajnë vetëtimave që ndizen flakë në një qiell me re të zeza: “E i veton nji mende / Ndër shkrime e ndër kuvende”.[51] Patriotizmi i kulluar është një zjarr i shenjtë, i cili e ngroh dhe e nxit njeriun për të ndërmarrë punë të mëdha e për të kryer vepra me rëndësi kombëtare: “Nji caku kje, nji shkëndija / E zemrës: Shqiptarija”.[52] Në pajtueshmëri me formimin e tij si klerik, Mjeda e përfytyron vdekjen e njeriut si një shteg që lidh botën tokësore me botën e përtejme: “Lëshohei ku i dekës ish shtegu…”.[53] Metafora më e bukur e më origjinale e kësaj lirike haset në ato vargje ku ditët e jetës njerëzore përqasen me penjtë që përdor pëlhurendësja: “Ky tymen do të paloset / Pa u endun mirë e ngrata…”[54] Një pasazh i tillë hedh dritë mbi prejardhjen e Mjedës nga gjiri i vegjëlisë, pranë së cilës kishte shërbyer me vite të tëra si meshtar i thjeshtë. Vetëm një poet që e njihte mirë jetën e fshatarësisë, mund të dinte çfarë ishte indi dhe tymni. Nuk më duket e pavend të shtoj se metafora e mësipërme ka edhe konotacione mitologjike, sepse ajo na kujton Orët (Fatitë), Vejtoren (Çabej), të cilat tirrnin e prisnin fillin e jetës njerëzore. Për autorin tonë, të ushqyer me kulturën klasike greke dhe romake, nuk kanë qenë të panjohura miti i pëlhurës së Penelopës, miti për dyluftimin midis Arahnes e Palladës (Minervës) i cili është përjetësuar në “Metamorfozat” e Ovidit.[55]
I mbështetur në botëkuptimin mitologjik është edhe personifikimi i atdheut si një qenie njerëzore: “Shpreson nji atdhe për dije…”.[56] Dihet se shumë studiues e kanë konsideruar epitetin si një dhjamë të tepërt që e rëndon dhe e ngathtëson frazën apo vargun. Vëmë re se në këtë tekst, epitetet janë fare të pakta: “Pa puthë njato shkambije / Të lameme gjak të shqiptarit…”.[57] Te ndonjë epitet është e pranishme edhe nënshtresa mitologjike: “Ngrimun si i gur mbë krye / Kqyrshe ata vol trishtimi…”.[58] Me të lexuar këto vargje të vijnë në mendje Zanat e malit që gurëzojnë krushqit dhe nusen e Mujit, gurëzimi i Rozafës së muruar në themelet e kështjellës, gurëzimi i Niobes apo gurëzimi i Atlasit dhe i bashkëluftëtarëve të Pineusit, kur Perseu u tregon kokën e Meduzës… Veç krahasimit të thjeshtë, Mjeda përdor me mjeshtri edhe similitudën virgjiliane, e cila i zgjeron hapësirat e tekstit, duke e pasuruar me informacion historik e gjeografik: “Lëshohei ku i dekës ish shtegu / Mbi çeta t’Anadollit/ i rrmyeshëm Skanderbegu/ Si shkulmat e Devollit,/ Si valet e ‘j prrojt qi maja / Lëshon, e npër fushë bie rrkaja”.[59]
I bindur se emfaza, retorika e dëmtojnë poezinë, autori i lirikës “Në dekë të shoqit tim” e shtie në punë eksklamacionin vetëm në ato raste kur përmes tij shprehet një voltazh i lartë emocional: “E më thotë: o vlla, nji teje / Këto zemra për gjithë here / Të forcueme prej nji feje,/ Rrahne në kët jetë të mjerë…”.[60] I vetëdijshëm për vdekjen që i kanoset, protagonisti ndien një dashuri të madhe për jetën, nji dhimbje të thellë për këputjen e saj në mes nga kosa mizore e vdekjes: “Për mue kjo jetë po soset / O vlla, pa u sosun nata…”. Ndjenja e atdhedashurisë është e pashkëputur nga nderimi për historinë e kombit tonë, nga dëshira për të shijuar bukurinë e viseve shqiptare: “O prill i ri, ku Iliri / Zotnoi nji ditë ma së parit,/ E kombi i huej s’e shtiri / Detin për në tokë të Shqiptarit…”.[61] Para se të jetë një testament politik, testamenti i një atdhetari të njëmendtë është një testament dashurie, të cilën nuk mund ta cenojë as vdekja: “Tui çilun syt për së ri,/ Tha të mbramen fjalë: Shqipni!”[62] Me anë të së vetmes pyetje retorike që përmban ky tekst, zbulohet fati tragjik i mërgimtarit, i cili është i dënuar të mbetet larg atdheut të tij për së gjalli dhe për së vdekuri, i rrethuar nga ftohtësia, mospërfillja, heshtja dhe harrimi. Në këtë mënyrë, mërgimtari pëson një vdekje të dyfishtë: fizike dhe shpirtërore: “Vetëm ndër dhena t’hueja / Me dekun, o Shqypni?!”[63]
Simbolet e aktivizuara në lirikën “Në dekë të shoqit tim” i përkasin arsenalit të poezisë së Rilindjes sonë Kombëtare. Një ndër më tipiket është shqipja dykrenare, e cila simbolizon Shqipërinë, lirinë, forcën jetike të popullit tonë, lashtësinë dhe identitetin e tij: “Por lir e fuqiplote / Shqipja dykrenshe urdhnote”.[64] Simbolet “eshtnat” dhe “gjak” shenjojnë luftërat e shumta që kanë bërë iliro-shqiptarët kundër pushtuesve të ndryshëm. Me gjithë humbjet që kanë pësuar, bijtë e shqipes ia kanë dalë mbanë të ruajnë qenien, trojet dhe kulturën e tyre: “Pa puthë njato shkambije / Të lame me gjak të shqiptarit / Pa u hjekë mbi giuj në vallnije/ Qi eshtnat vorruen të barbarit…”.[65]
Kundërvënia midis të kaluarës heroike e të lavdishme nga njëra anë, dhe një të sotmeje fatkeqe e poshtëruese nga ana tjetër, është një ndër lajtmotivet e poezisë së Rilindjes sonë Kombëtare: “Ti ke pasë qenë nji zojë e randë,/ burrat e dheut të thirrshin nanë./ Ke pasë shumë t’mira e begati,/ Me varza të bukura e djem të ri…/…/ Po sot, Shqypni, po më thuej si je?/ Po sikur lisi i rrëxuem përdhe…”.[66] Kjo kundërvënie që është e pranishme edhe në krijimtarinë e Mjedës, në këtë teskt shpërfaqet me antiteza të gjetura: “Kur Topja i madh flamorin / Tand kundra t’hujit qiti / Të mësuemit nën zgjedhë valviti / E ndrroi në liri robnimin…”.[67]
Në studimin e tij për Mjedën, F. Cordignano bën edhe këtë vërejtje prej vëzhguesi të mprehtë: “Pse duhet verue se Mjeda nuk e temelon poezin e vet në popull, si P. Fishta, por veç herë herë ndien prej si do jehona të largta e të bukra për mrekull”.[68] Ka të ngjarë që njëra nga këto jehona të largëta mund të jetë edhe personifikimi i yjeve në vargjet e mëposhtme: “Hyjzit qi nelt shëtitshin,/ Nëpër dritsore e vruene / Me sy të përlotët, e shkuene”.[69] Duke u përqendruar paksa mbi këto vargje, cilitdo që e njeh poezinë tonë gojore do t’i vijnë ndërmend këto vargje të rapsodisë “Ajkuna kjan Omerin”: “Qyqe vetëm rrugën ma paska marrë,/ Kanë xanë vend hyjt vajin për me e ndie”.[70] Edhe në qoftë se Mjeda nuk e ka njohur fare rapsodinë e mësipërme, së paku personifikimi i yjeve në lirikën “Në dekë të shoqit tim” mbështetet te besimet popullore. Dihet se filozofi i lashtë Anaksagora qe i pari që i quajti yjtë masa inkandeshente, natyra e të cilave ishte identike me atë të trupave tokësorë: “Deri në atë kohë, imagjinata popullore shihte në ta perëndi”.[71]
Bukuria klasike e poezisë mjediane lidhet ngushtë me përsosurinë e saj formale, çka del në pah në fushën e stilistikës dhe në atë të metrikës. Për këtë mjeshtër të rrallë të poezisë shqipe të shkruar me varg të matur, Cordignano-ja shprehet kështu: “Mjeda asht poeti qi ka shti me përfundime krejt të lumnueshme atë rrymbë të pastrë klasiqizmi nd’art që asht shprehja e amshueme e gjenit estetik të njeriut në mjeshtri të fjalës e të vargut”.[72] Model i mjeshtrisë poetike të Mjedës mund të konsiderohet edhe lirika “Në dekë të shoqit tim”, e ndërtuar me strofa gjashtëvargëshe, me skemën ABABCC. Rimat janë: e alternuar: “Shpreson nji atdhe për dije / E harte qi në të shndrisin;/ Për atë dashtni e shije / Ai zemrën ja stolisin…”[73]; e puthur: “E i veton rrebtë nji mende / Nder shkrime e nder kuvende”.[74] Në pikëpamje statistikore, del se mbizotëron rima femërore, e cila haset 35 herë, ndërsa rima mashkullore vetëm 4 herë.
Në tekstin e kësaj lirike nuk gjendet ndonjë barbarizëm, çka, siç e kam thënë më parë, dëshmon se ajo është shkruar ose është ripunuar në fazën e pjekurisë poetike të autorit të saj. Sintaksa poetike ka ndikime të dukshme nga poezia klasike italiane apo nga ndonjë poezi tjetër europiane. Kjo sintaksë qëndron larg ligjërimit popullor apo modelit folklorik. Duke folur për shkollën letrare të jezuitëve, E. Koliqi thotë: “Këta andrrojshin nji prozë të pasun me gjuhë të pastër, pa fjalë të hueja; nji poezi fluturuese në trajtë madhështore simbas atyne shembujsh të huej qi kishin parasysh e shijojshin pajada. Shka bane? Hynë e studiuen shqipen; fjalët e shqipes, jo frazeologjinë, e cila i gitte tepër e përvujtë e popullore; kërkuen fjalë të rralla në popull; ndër libra të vjetër, ndër fjalorë që filluen të botohen”.[75]
Në fund të këtij shqyrtimi, besoj se mund të them me plot gojën se lirika “Në dekë të shoqit tim” është një poezi rrethane. Kjo lirikë dhe tërë vepra mjediane hedhin poshtë si të pathemeltë opinionin e atyre që kanë dashur t’i ngjitnin Ndre Mjedës etiketën e poetit libresk, cerebral. Pas një pohimi të tillë, e quaj të nevojshme të shtoj se për kritikën bashkëkohore është e papranueshme dikotomia kokë/zemër apo mendim/ndjenjë. Poeti dhe eseisti francez Michel Deguy shprehet kështu për marrëdhëniet midis poezisë dhe mendimit: “Pa mendim, nuk ka poemë; nuk ka kurrfarë vajtje diku, kurrfarë përçueshmërie, asnjë domethënie, asnjë alegori, asnjë “krijim të vazhduar”, asnjë tejbartje, madje asnjë ndërtim sintaksor, asnjë figurë, asnjë fjali. Siguria se Homeri është i verbër, fliste për artin grek: ai përparon përmes mendimit”.[76]
Përsëri na del në shteg i pashmangshmi Goethe me termin e tij “Gedankenlyrik” = lirikë mendimi ose lirikë meditative. Pavarësisht nga kjo gjë, çdo njohës serioz i veprës së Ndre Mjedës është i bindur se në të nuk mbizotëron “Gedankenlyrik”. Për të karakterizuar këtë poezi, së cilës koha nuk ia ka venitur as veskun, as vlerat, do të citoj fjalët që ka shkruar N. Doçi, më 1937: “Ti diqe Dom Ndre në sa ne ishim larg Teje, por ani s’ka gja, djelmnija e Shkodrës jetike të ka shoqnue, të ka nderue, e njasaj Shkodre, ti i fale çka ma të bukur, të kandshëm e t’amblë ka kanga lirike Shqyptare”.[77]
Titulli i këtij tregmi është pak sinjifikativ,si një meaforë pak e hiperbolizuar dhe,megjithatë,ia vlen që të lexohet,se,në vetvete, përcjell një mesazh të madh e me vlerë.
AFËRDITA BEGA,në vajzëri XHOKAXHIU, mësuese shumë e mirë biologjie,ka gati 30-vjet në pension. Nëse e sjell si një model që zor t’ia gjeshë të gjashmin, kjo ndodhi fare rastësisht. Unë e kam patur kolege,mesviteve ’70-të të shekullit të kaluar dhe,prej kohësh,ia njihja aftësitë porfesionale. Ka patur dhe një përkim pak të veçantë të sajën me mua:AFËRDITA XHOKAXHIU është vajza e PROFESORIT tim të gjeografisë në vitin 1954.Profesori i mirë,fisniku PETRAQ XHOKAXHIU tek shpjegonte mësimin të linte gojëhapur. Dhe i thosha AFËRDITËS:-Mësuese e zonja je,por jo si babai yt! Qe prudente dhe nuk zemërohej kurrë. Tri vjet punuam në një shkollë dhe AFËRDITA u martua në TIRANË,ku ka 40-vjet që jeton,
*
U takuam me AFËRDITËN ditën e 7-marsit në një klub,tek Rruga e Kavajës,pranë kishës katolike dhe,ndërsa uronim njëri-tjetrin,nga brenda shihnim nxënës me cigare në gojë(pa dallim,vajza dhe djem që shkonin në shkollë).
-Bobo,- bëra unë! Dhe ç’pret nga këta lloj nxënësish? Pastaj,-thonë,- e ka fajin shkolla!!! Më duket ka ardhur ajo koha e atyre vargjeve të FAN NOLIT;”Ti Halim që s’di këndim,je ministër për arsim!”. Dhe AFRUA (kështu i them në intimitet) ma priti:-Mjerë famijljet dhe mjerë ky brez… Është për të ardhur keq…
Dhe pas kësaj “batute”,filloi “ora letrare” me kolegen time. Para se të përjetoni nga kjo”orë letrare”,nuk kam se si mos i referohem asaj thënies popullore:-Njeriu plaket duke nxënë. Thashë q kam punuar me të për trivjet dhe njihja si një mësuese të mirë biologjie, Por AFËRDITA BEGA që sot është 82-vjeç,recitonte përmendësh poezi të tëra (gege e toske) që,siç më tha:”40-vjersha duhet t’i dije përmendësh,ndryshe nuk futeshe në provim.
Dhe ia filloi:
“Nëpër terr që lshonte nata
Ngarkue teshat kaliboç
Për një pyll ku s’ra kurrë spata
Ndiqte rrugën një djalosh…
Unë,për mos ta ngrënë thatë,recitova finalen:
” Çfarë t’i thom unë nanës ngratë,
Në më pyet për ty
ndonji send?
Thuej se mori një rrugë të gjatë
Bashku në qiell jemi tuj zan vend!
Bëhet fjalë për poezinë”Vllavrasësi” të MJEDËS. Po nga Mjeda:
“Lamtumirë, o mori Shkodër!
Lamtumirë, o ti Cukal
Zhduket Buna pas një kodër,
Zhduket Drini pas një mal.
La MJEDËN dhe filloi me MIGJENIN:
“Oh,që skam nji grusht të fuqishëm
T’i bie mu në ball malit që heshtë
Ta shoh si dridhet nga grushti i paligjshëm
Dhe unë të kënaqem ,të kënaqem tuj qesh!
Pas Veriut,foli me JUGUN:
Naimin me “Bakti e Bujqësi” dhe vjershën për KORÇËN:”Lumja ti,moj KORÇA lule/që le pas shoqet e tua… dhe,tek e ndërpreu,më tha:- Të shkosh sot që është 7-mars dhe t’u kërkosh këtyre shkollarëve të sotëm të thonë përmendësh qoftë dhe këtë vjershë të NAIMIT,me siguri që pjesa dërmuese nuk e di. Tani më tha:-Nesër është 8- mars,Dita Ndërkombëtare e GRAVe dhe ia vlen të recitoj”Vaje” të ÇAJUÇIT
“Që ditën që vdiqe,që kur s’të kam parë
S’të vjen keq për mua,nuk ke mall për djalë…
Çajupi,- më tha,- u ka qarë hallin grave dhe filloi
“Burrat në hije/lozin kuvendojnë
Pika që s’u bie,se nga gratë rrojnë.
*
E ndërpreu dhe më tha:- Poezia është e ëmbël,por unë di përmendësh edhe prozë. Kur më pa që po e shihja me dyshim,filloi:” U Gjon Buzuku, biri i Bdek Buzukut, tuj kujtu se gluhajonë nuk ka gja të shkrueme,en së dashtun gjuhës sanë…
Dale,më tha,s’e harrova.Po nga Letërsia Arbreshe:
Nga “MIlosaao”:
“Bil,e ku je, o moj vashë
Në katundin tënë
Vashat nuk i gjeje kaq të hijshme
-Jam e bije Kalogresë
Uli ballët e zbardhuar.
Nga GAVRIL DARA i RI
“As nga pendët e zhgabonjës
As nga kumbur e argjend
Por nga vetullat e trasha
Dhe nga sytë e zgurdulluar
PAL GOLEMin unë e njoha.
Mandej filloi nga PUSHKINi
“Po marrë guximin që t’ju shkruaj
Ç’do donit më veç shpirtit tim
E shoh që është e drejta juaj ,
Që t’më dënonit me përçmim.
Nga ESENINI “Letër Nënës”
Gjallë je ti,moj nënokja ime?
Gjallë jam dhe unë…
Nga Logefello
Një mesnate të trazuar
Tek po rrija i menduar
Befas vjen një e trokitur…
Ng Lermontov
“U vra poeti
Njeri i ndershëm
E mposhtën shpifjet
Dhe thash e themet…”
AFËRDITA cicëroi e cicëroi dhe unë,tek e sjell pak si në”ligjëratë të drejtë” zë meditoj për shkollën dje,në diktaturë,dhe sot në demokraci. Ngaqë kam punuar për 41 – vjet mësues në 8-vjeçare e të mesme dhe kam qenë deri inspektor në Dejtorinë Arsimore të FIERIT,sado me keqardhje,por shkolla cilësisht ka rënë,në vend,të bëj përpara. Unë ju prura një mësuese biologjie dhe them pa frikë:bagazhi letrar i kësaj mësueseje dëshmon se sa kërkuese qe shkolla dhe ku ka katandisur shkolla. Celularët me vete dhe kompjuterat në shtëpi kanë vrarë të mësuarit përmendësh si një kërkesë e domosdoshme apo si një gjimnastikë e trurit. Po të bëj një analogji pak vulgare,do të thosha:truri i nxënësve të sotëm është më pak aktiv se sa ata të kohës sonë. Ose është si”ujë i ndënjur”. Tek pellgu me”ujë të ndënjur” askush nuk pi ujë.
Mikes dhe koleges sime,AFËRDITA BEGA (XHOKAXHIU) i uroj jetë të gjatë,se në 25 prill mbush plot 82-vjeç.
Kur e si cila forcë ç`farë dije
ideoi Enigmën e Përsosjes së Mendjes
rastësia apo vargu i kurorës së rastësive
gjithçka të rrëmujshme të shtrira kryq e tërthore
u mbështoll materia gjinitë u fërkuan e u gatua diçka
u sublimua mendja por kush lëvroi e sublimoi mendje
me ç`farëz mbolli e u mrekullua
pikëpyetjet fluturojnë dhe sillen rrotull Enigmës
grimcat e panumërueshme të materies
se si u radhitën në përsosmëri
një shtytje bymyese vijon t`i ri-rreshtojë
të paafrueshmet u rralluan vijojnë të fluturojnë
dhe i lanë hapësirë të pamasë shtrirjes së gjithësisë
pashmangshëm hapësira do të zgjerojë
pa asnjë gjasë prekje kufijsh
nuk dihet ku do të na çojë
*
Gjithë-shtrirja e molekulave kapet nëpër valle
rrotullueshëm iu bashkohen grimcat
të mos ngrihej nga akullsitë galaktika
udhëve të ngjeshjeve dhe tej përmasave kaba
përplasjet shpërthyen zjarre të epsheve
flaka dritë u bë
copa e dromca të shpërndara gjithandej pafundësisë
sekush mbarti zjarr e kush ngeli akullnajorë
larg epshit të ngrohtë ujor
atë mes-kohë ngjizet skeleti ashtëror
as e zjarrtë as e akullt prush fshehur Errë-kaltra jonë
herë e rreshkur herë e mllefosur vjell llavë
shtratit të saj të rrotullueshëm
ia dëfton gjymtyrët Yll-zjarrtit të madhërishëm
*
Mbase asaj ndërmjet kohe
Enigma e Përsosjes i vijëzoi hullitë trurit
lëvroi e farë hodhi dhe përftoi por ku e mori
kush ia zgjodhi nëse lakmitarja alkimi
niste ngjalljen e një modeli shndërrimi
çdo gjë kishte prejardhje kimie
deri atëherë pikëpyetjeve
nuk u hapej asnjë gojë e Enigmës
në të menduar e në të shkruar
kimisë po i shtresohej njëra ndjesi
po hynte frika në shpirt
si vetëdije e gjallërisë
*
Qarkut të Enigmës së Përsosjes
ku duhej trokitur pa zile të kurdisur
ende cakut pa ia qëlluar
të frenojnë si kalin pikëçuditje
të fërkojnë si hithra të pa kultivuar
grunoreve të shkrimit plekset egjra
dhe ujthi në të menduar
*
Enigma që Mendjen Përsosë
prapësoi pyetjet dhe pikëçuditjet
mandej ngeli prore Enigmë e EnigmësThones, FRANCË, kallnor 2025
MAJA PIRAMIDASH
-Zo ku i ka kullat ai Sylejman Aga,
-N`ato bjeshkë te retë e bardha
maja kontraste të forta luginat të mos ngrenë krye
thellësisht përulëse se s`kë ku i çon pos ngjitjeve t`i shpie
por ashtu si gufuan
përmasat tuaja lartësuar mbi hiperbola
majë mprehtat të ftohtat piramida
lartësia juaj përzgjedh ajrin
reshjeve mbi ju dhe shirave ua ndërroni ngjyrat
përse mos të jenë të bardhë shirat
kureshtjet shkojnë në bujtina prej shtëllungash
të hapura për rrëshqitjet e pamatura
doemos duroni mbi vete jorganë të trashë
shkundet shpina juaj e pjerrtë
e ngopur e reshjet vjellin ortekë
*
nëpër stinë vizatoni plisat
të plotë e të grisur
sikurse në beteja porse një krenari e paepur
le të jetë shpifur
si butësi pas mjegullash të vardisura
krenaria e majave është gjakim për diç major
kur rrëshqet vetëdija rrëpirave të stihisë
kushedi ku mund të çahet çasti kënaqësia përgjakur
mençuria e zotërimit është t`i biesh rrotull
majave të parat dhe të fundit përballje
thyejnë shtrëngatat acareve dhe gurëzohen
mbi maja thikash festohet ngadhënjimi
që shikohen si mistere të dukshme
i krijoi qulli i vlimit e i ngriti aq lart mësymja
konikë për hapje hullish të kronikës
të gjitha moteve ua përjetësojnë ftohjen në matjet për ngjitje
*
nga llava e moçme shpërthyese
shqiponja e frymës si domosdo e zgjodhi krenarinë
çerdhen e lidhjes e ngrehu në kreshta
ajo e sheh tjerrjen avullore e pëlhurës
cakun e gjahut dhe pikturat naive luginës
ngre vërshëllimën zvarrë sikur një shall të zgjatur
malit të madh
dy më të vegjlit tej bashkës mjegullore
egoja gjallërimit i hedh mëshirën si glasën në hon
zogjtë hanë njëri-tjetrin
derisa t`i çahet zhgualli i hedhur i breshkës
njëri mbeti t`ia shijojë jetës të ëmblin fron
*
majë piramidash
ua vështrojmë madhështinë bukurinë e egër
ndoshta do të hasnim dhe në çdofarë egërshanësh të frikës
nëse s`do t`i lëshonim udhë pështymës së erës
gjakimin e prekjes suaj akëcili e shkëmbeu me gjak
dhe po të arrinte në atë majë Zoti e e madhërishmja nuk prekën
shih nuk arritën shtat ngjitjesh lisat e selvitë
porse nuk paska krenari të pathyeshme po nuk shkërmoq predhat
*
të thepisurat maja
korrikut e gushtit doemos do t`i bindeni
do t`ua djeg plisat
dhe Yll-zjarrti vetëm regjimin tuaj rrëzon
ai Zot i përflakur që tokën e merr si gruan
në vatrën e vet të mos ngrijë
nën këmbë t`i rrjedhin rrëke gurrë-bardhash
përrenjtë e malit si damarët e gjakut
t`i mbushin arteriet e lumenjve
pjellorinë e faqeve të tokës
ëndje t`u falin faqeve kozmetikën e ajrit.THONES, 1 prill 2024
SI MUND TË VIZATOHET NJË PORTRET
Një portret mund ta vizatosh
fare lehtë:
sytë
brenda tyre detet dhe dallgë
peshq pararendës jete ujore
anije që epohen mjellma bardhoshe
relieve malesh plisa bore
njerëz mësymjesh të egër plojash
dhe urtësi në cepa honesh
lukuni dykëmbëshe sorrash të zeza
vasha hijesh pa diell futash kobzeza
duna rëre ara gruri lëndina lumenj dhe ura
qytete ku të zihet fryma
lypsarë migjenianë me libra por pa duar të shtrira
dhe pikëpyetje mbi shtatore të glasura
në bronz figurat shpresë mbjellëse përgjigje të shtangura
nuk duken si dhe kur ringjallen shpresat e bronz ngërthesave
Atyre ua lënë paksa lavdinë dhe kokrrat dikur çelnin fryt plota
bardhësia lëbyrëse e fate të shkrumbuara në susta të kurdisura
rrojtje të qepura mu në zemra me gjilpëra e tela
mandej shterpa
me harrna makthesh atomike
rrotullohet e qepet bota
athua sikurse Ylli i Kuq në të tijat cikle
vringëllima parandjenjash zjarresh apokaliptike
e gjithë kjo botë e kapluar në sy
vjen në nënkresë dhe mbyllet nën dy kapakë lëkure
të portretit në dy të ujshmet pika
shtrinë gjymtyrët galaktika
Nuk më vjen mirë, assesi jo
Që kujtoj moshën qysh në mëngjes,
Po s’kam ç’të bëj, se domosdo
Po nis udhën si plak në proces…
Kam udhëtuar mirë, si idealist,
Idealist i heroikës tragjike,
Me detin e Fatos Arapin në shpirt
Askurrë sulmues për një karrige.
Mirë kam udhëtuar. Dhe mund të kem shkarë
Veç, pa qëllim, pa të keq e prapë jam ngritur,
Nuk kam qenë, se s’mund të jem kurrë ushtar
Symbyllur i rreshtit të kuq apo blu gatitur.
Erdhi ora e troket dita e pensionimit
Më dhembin zhgënjimet, pak hare që pata shuhet,
Dhe prapë do të jem në furtunë të udhëtimit
Më vjen keq se liria tek ne shumë druhet.
Idealist më gjeti pleqëra në proces
Zhgënjimet e shpresës dhe besimit rrodhën,
Visarin e ndershmërisë as në ëndrra s’e shes
Pa të tjerat, eee, le t’i mbledhë ulluku i kohës…
Kanë rrjedhur shumë ujëra në qyteton tonë turistik. Dhe unë e kam ndërruar shumë herë kostumin e policit nën çatinë e bashkisë sonë bregdetare. Herë me titullarë që betoheshin për Berishën epik, herë me ata që betoheshin për Nanon e shkurtër e, deri te ky i fundit që betohet për fortlartësinë e tij, Ramën.
Ka goxha vite kur qyteti bregdetar u mbush me demokraci, lëvizje të lirë të njerëzve sipas filozofisë së Shvejkut : “ç’më duhet mua se çfar bëj unë!”.
Por të vret i madhi Zot po të mohosh shumë gjëra si zhvillim në këtë qytet-kala që është ndërtuar përplot me pallate nën fronin dhe mendjen e hollë të disa titullarëve bashkiakë. Larg qoftë të mohohet zhvillimi!!
E dini se cfarë i bashkon ish kryetarët e bashkive këtu tek ne, me gjithë lavditë e tyre, deliret e dobësitë? Ua them une: Lopët, vëlla! I bashkojnë Lopët turistike të qyteti tonë që shpesh i shihnin tek kullosnin në barin anës trotuareve, në ndonjë lulishte mbetur si relike nga regjimi hoxhist. Lopët pushtuan edhe në faqet e revistave dhe gazetave të botës!… Pikërisht këto lopë i bashkokeshin, si një konsensus magjik, përmbi palët të majta apo të djathta.
Por ama , secili nga apostujt që kanë drejtuar bashikinë tonë të dashur, ka patur ne sirtar edhe nga një strategji në dosje ‘top sekret” për largimin e lopëve nga qyteti turistik. Strategjia për lopët, gjithmonë ka qenë në të njejtin sirtar të kryetarëve ku gëlonte edhe dosja e strategjisë për turizmin elitar.
Nuk kishin faj fakir qytetarët e rinj. Një pjesë e atyre që mbërritën nga vise të tjera në qytet, në nxitim e sipër, morën me vete edhe…. lopët…. (Se mos patën deve apo gamilje në shtëpitë e origjinës , edhe nuk i sollën edhe ato në Amerikën e ëndërruar.)
Në fakt kur flisnin për “stratëgjitë e turizmit elitar” kryetarët e bashkisë sonë, seç merrnin një pamje prej orakulli duke parë me sytë e mendjes, nga sipër, nga lart, vartësit e administratës dhe në dëgjesa publike me miletin e qytetit.
Dhe sapo dikush nga banorët i përmendëte në takimet publike imazhin e lopëve në qytetin me turizmin elitar; kryetar-apostulli i bashkisë luante nga vendi si ta kish pickuar diçka në ulësen ku qëndronte.
Pastaj përbetohej se kishin për të parë cdo të ngjiste me lopët që pushtuan qytetin. Më pas i kthehej avazit të njohur të paraardhësve të tjerë se ka banorë dhe subjekte të errëta edhe nga opozita pse jo, që duan ta nxijnë punën e bashkisë dhe se realiteti i ri i qeverisjes lokale, u shpon sytë dhe nuk e shikojnë mirë këtë realitet. I verbojnë sukseset tona!
Kur përbetoheshin kryetarët tanë, mua më kujtohej një shkrim që pata lexuar dikur me firmë të mikut tim Hyskë Borobojka: “Kryetari, vret viçin me kobure…!” për një kryetar kooperative që vrau një viç se kishte hyrë në arën me misër të kooperativës.
***
Kryetari ngjiti një ditë shkallët e institucionit dhe te sheshqëndrimi i parë i tyre, i bie zilja e celularit. U ndal i revoltuar. Një nga mëkëmbësit e tij , po i tregonte se ne mediat e huaja po shkruhej për lopët e qytetit tonë.
Të thuash u bë tym, ishte pak. Aty për aty urdhëroi mëkëmbësin e tij për një mbledhje urgjente me trupën e policisë sonë.
Fermani ti tij ishte vërtet i prerë. Iu drejtua shefit tonë të policisë bashkiake:
“ Degjoni ketu ti, Rezmi Lëpushka! Degjoni këtu ju të policisë! Nesër, dua që asnjë këmbë lope të mos figuroje më në këtë qytet! Jemi qytet turistik dhe pikë! As fshat, as kooperativë bujqësore! More vesh? Mora! Asnjë diskutim ! M’i zhdukni nga faqja e qytetit! Çojini ku te doni. Në qoftë se urdhëri nuk zbatohet deri pasnesër në drekë, gjeni vend ku të futeni ju të parët që nga ti, zoti shef i punëve të kota-e ngriti zërin kryetari duke goditur tavolinën disa herë me ceularin e tij.
Situatë tensioni. Thua ishim para nje sulmi terrorist!… Disa shkruanin. Disa të tjerë vendosën mbi tavolinën e madhe ca nxorën harta ushtarakë të kohës së ish Bashkimit Sovjetik …Të gjithe shikonin nga ora ne mur! Se ora ecte pa ndalim dhe policia bashkiake duhet të zgjidhte misionin urgjent…
Më në fund, u vendos të realizohej aksioni I koduar “Stadiumi”. U shkëmbye parrulla, kundërrparrulla dhe ec para, bab! Lopët e kapura nëpër rrugë e trotuare u grumbulluan një nga një, i futëm natën në stadiumin e futbollit.Top secret.
– Kjo ishte faza e pare….”Kaq!”-na u dha urdhëri.
Në etapën e dytë të operacionit “Stadiumi”, ishin të mëdhenjtë që do të caktonin hapat e mëtejshme. Sezoni turistik veror sa kishte nisur.
E gjithe struktura u gëzua. Në fakt shumicës së policave u erdhi keq se u kujtoheshin lopët në fshatrat e origjinës. Ishte verë dhe lopët e burgosura në stadium pasi endeshin nëpër fushën e futbollit brenda dhe jashtë kuadrateve të vijëzuara me të bardhën e pluhuri të gëlqeres, për të ‘kruajtur ‘ ndonjë fije bari, u ngelën dhëmbët jashtë , kërkonin ujë, zahire dhe ”mmmu-uuu –mmuu-uuu!!!” Gjithë kohës. Gojë të gjalla.
Por kjo situatë nuk zgjati shumë. Nisën ankesat:
-“Na kanë marrë lopët!…”Duam lopët tona!” Duam lopët tona!… Na i morën çifligarët e bashkisë!
Te shefi ynë i policisë, Rezmi Lëpushka vërshuan lutjet sentimentale edhe nga kolegët tanë me origjinë nga fshati:
– Zoti shef, është gjynah, lopët në stadium kanë nisur të pëllasin..u thanë për një pikë ujë….ç’të bëjmë? T’i nxjerrim nga stadium?
Shef Lëpushka përsëriti fjalët e kryetarit:
– Po të është mërzitur buka e kalamajve , ik e nxirri!.. Jepua lirinë. Po ta mban!
Një grup me të zotët e lopëve gra edhe burra qe e kishin nuhatur aksionin e koduar “Stadiumi” po thërriste pasdite para bashkisë.
-“Duam lopët”
-”Po shkelni të drejtat e njeriut!…”
-Do t’i shkruajmë OSBE-së dhe Ambasadës Amerikane në Tiranë.-kërcënonin.
Dhe kështu, operacioni “Stadiumi” dështoi me sukses të plotë.
Ish kryetari ynë i nderuar, nuk e zuri më në gojë historinë e lopëve. Por historia e turizmit elitar ama, vazhdonte.
Kryetari radhës Eduard Gjoksi kishte grumbulluar informacion të madh për lopët dhe të zotët e tyre, si te “Pallati i ëndrrave” i Kadaresë.
I nxehur për imazhin e qytetit turistik me lopë, ai kishte ardhur nga një dreke pune me raki Përmeti dhe iu sul shefit tonë i cili besoj sa s’i i lagu pantallonat e uniformës kur Gjoksi e goditi me bidonin plastik të uji që mbante ne tavolinë.
Pas konferencës kombëtare për turizmin e integruar në rajonin e qytetit tonë nisën shkresat për pronarët e lopëve.
Republika e Shqipërisë Bashkia e Mamalloit Nr…501 Urdhër: 1. Lopët e grumbulluara në stadiumin e futbollit, të lëshohen dhe t’u dorëzohen pronarëve duke paguar secili gjobën. Lista e pronareve të lopëve të paraqitet për mbledhejn e radhës të këshillit bashkiak. 2. Asnje pronar nuk do ta marrë lopën pa paguar gjobën. Gjoba për pronarin e lopës që kapet në mjediset publike dyfishohet në rastin e dytë dhe, katërfishohet në rastin e tretë. Kryetari i bashkisë:Eduard Gjoksi (d.v)
Të uruarat lopë që i bashkuan të gjithë kryetarët e bashkisë në një emërues për nga shqetësimi dhe strategjia e eliminimit nga qyteti turistik.
Por derisa një ditë u larguan nga qyteti ato e kishin fituar tashmë statusin “Lopë turistike!”. ///
—o0o—
.
Ju që thoni
a mendoni
se lumturia
është e gjitha diell…?!
…pa provuar
dancin në shi
2. Fjala e mirë
Kur të mungon një kafe,
dobësi, brenga, pikëllim
e mërzi të shprazen
e si kokrrizë breshëri kërcasin
kudo mbi ty pa mëshirë…
një ekspres i shpejtë
të sjell energji,
e hurp e të çelë sytë
si një sheqer diabeti
mbaje pranë vehtes gjithmone, hidhe në atë kafe
fjalën e mirë.
3. Buzëqeshja…
Njerëzit e duan shiun,
bën çadrat…
Njerëzit e duan diellin,
zgjedhin hijen..
Njerëzit e duan erën,
mbyllin dritaret…
Kur të dua
më thonë njerëzit,
Unë buzëqesh thoshte Lorcia
Rrufetë askush nuk i do,
buzëqeshja,
rrufepritëse e mirë…
…Edhe pse poetin e madh
nuk e mbrojti nga urrejtja e ndyrë.
4. FOLSH ME GISHTA
Edhe sa herë
do ta shoh nanën,
numëroj me gishta….
Edhe sa herë
do ta shoh babën,
numëroj me gishta…
Vëllezërit, motrat, shokët, miqtë
me gishta,
me gishta…
Nuk na paskan nëmë
pahiri nanat ne kurbetqarëve,
Folshi me gishta….
5. DJERGA E FUNDIT
Rreth sofrës
disa në shkëmba ulë,
të tjerë në gjunjë,
ngjyejnë në koritën e drunjtë
ditët e bjeshkës,
darkë e djergës,
një darkë lamtumire,
si pas një varrimi,
n’heshtje
pa zhurmë.
përtej derës së stanit
qeni larosh
me shpinë të rogume
ndukë,
e terë lugin e fundit t’djergëve pa e ditë
se ai lugë
kurr ma nuk ka me u qull.
torishtës tanë natën
i dhimbti shtati,
deshtë, rrunzat e kingjat
ma gardhin me shpindë
nuk ja krujnë.
e gurra
nuk e ndal ma vajin,
aty nuk do vijnë ma sytë e çikave t’zanune
me e puthë,
e n’brushtull t’sapunit mbi rrasë,
as gishtat e butë…
6. SHTEGTIM
N’vjeshtën e mrrolune
një nga një e në tufë,
harabela t’hutuem,
u nisën
nëpër botë kryq e t’thurë,
të gjejnë atdheun e ri…
Atdheun e pa nënkresave,
pa sofër shtruar,
pa shkame
e t’netëve pa netë,
e rrugëve plot dritë t’pa dritë
e zhurmë.
strukë endacak nën urë,
me lumë dallgësh plotpërplotë andrra,
që mëngjesin kurr nuk e prunë.
ato lulet e borës,
te bukura e me sy blu,
ndër lara borë,
e nën trungje lisash,
që pranverë nuk pritën kurr.
7. LUTJE ATDHEUT
A më fal dy metra dhe ….?
dy metra, dy metra,
pak ma pak a
pak ma shumë,
sa një kuti,
t’i marr me vehte,
ti mbaj në kurriz,
ngado që të hidhem…
vetëm dy metra
e me to në shpindë
të mburrem,
të fryhem si patriot,
e atdhetar i fismë….
Ani pse nuk bëra asgjë për ty,
asnjë urë nuk ngrita,
asnjë gurrë a krue,
a asnjë pemë atje,
nuk mbolla për ty…
Unë lypsari i atdheut,
edhe larg teje,
dua të mjel për lavdi…
ani,
pse nuk bëra asgjë për ty….
Atdheu im i mirë
më përgjigjet me Jo,
me një Jo të madhe,
pa mëshirë…
Nuk mund të ngelem
Atdhe vdekatarësh,
me gropa vorresh të hapura,
mbushë me ujë të zi…
Për pëndim
që ke ikë,
të jap vetëm një grusht dhe,
edhe atë e ke borxh gjithë jetën,
është borxh i përhershëm,
e ke borxh edhe për nipër e fëmijë…
E mos harro,
pa e njohur ketë borxh,
askund në ketë tokë,
nuk do të ketë dy metra dhe,
për të rehatuar eshtrat e tu
në atë,
të fundit ditë.
8. Në Majen e Hekurave
ku nisi gjuha e Zotit.
Retë e bardha,
shkumë të lodhura nga përplasja e deteve pa anë me brigjet,
mbështeten kryet këtu në jastekun e dallgëve,
lidhen anijet me bistekin e zanave që e ruajtën ndryshkin e hekurt të kohëve dhe emrin e pandryshkur të legjendës prehistorike.
Nisën në ato shpate të thepisura,
rreknimin e gurëgacëve, kcimin hucla,
gjuhën e trupit të banorëve kapuçbardhë të Alpeve, fëmijë të parë të zotit e të dritës.
Në vallen e dasmës me qiellin,
zanat pushtuan horizontet e reja,
me pelhurat e grisura të velave të thyera qepën
xhubletën pellazge,
fustanin e Dardanise epike.
Me shkumën e shpellave hala pa gojë,
mbushen dyshekët e tyre fluturues te nusërisë,
ku shqipet i rrahin me krahë, jehonat e piskamat e majave kurr nuk pushojnë prej tyre.
Cicërimat e para
me A, B e C,
fjalë të diellit,
ja kthyen tokës gjuhën dhe frymën,
detit ja lanë gjëmen e vetminë,
shpateve e luginave bukurinë e magjishme,
njerëzve të këtyre anëve kryelartësinë dhe sytë e kaltër të dashurisë,
zemrës së tyre oqean besën dhe mikpritjen.
9. E PARA….?!
Ah, e para puthje,…
a ishte vërtetë e para …?!
Ah, e para dashuri,…
a ishte vërtetë e para…?!
E kush e mban mend
borën e parë në jetë…
a lulën e parë që ke këputur…?!
E kush e mban mend
qarjen e parë në jetë…
a buzëqeshjen e parë te lumtur…?!
Po zogun gushkuq duke ndjekë,
në bjeshkë,
a kur në grusht
ke kapur për herë të parë,
një flutur…?!
E megjithatë,
e para mbetet gjithmonë
e bukur.
10. MËSUESIT
Në stacionet e mia
e gjeta udhës,
në rrugëtimin pa rrugëgjurmë, midisgrykave e shpateve të thepisura
më tregoj rrugën.
diku më zgjati dorën,
diku më rrahi shpatullat,
diku më fali busullën.
nga torba e tij,
e nxori mollën e fundit,
gjysmën e madhe të saj
ma dha me maje briski,
e pa frikë bashkë me atë,
mikun më besnik
si alpinist
deri në maje,
po e bëj udhën…
Edhe në Olimp duhet të ketë patur një ditë, ku në vend të perëndive të ishin hyjneshat këmbë mbi këmbë duke pirë nektarë. 8 Marsi mund të jetë dhe një ditë katarsis për burrat, sikurse dita ku shfaqen poetët lirikë. Një prej të cilëve është dhe Vehbi Skënderi. Në shkurtin e të dashuruarëve, vajza e poetit, Elida Buçpapaj publikon një poezi kushtuar nënës së saj. Vetvetiu m`u krijua një lidhje e rastit dhe s’kish pse ta shkoja dëm: babai i dedikon një poezi gruas, sikurse vajza nënës. Pra, e njëjta heroinë frymëzon babë e bijë. Dëshirën për të shkruar ma nxiti më tej dhe recitimi i Justina Aliaj. Do ndalem pak tek aktorja-këngëtare, e cila njihet me të shoqin tek flimi “Çifti i lumtur”, por tersllëku do i vijë kur të luajë një personazh pozitiv në një tjetër xhirim. Për shkak të biografisë i duhej të luante rol negativ. (Ja shembulli se si bëheshe armik me zor.) “Lumturinë e çiftit” Justina do e arrijë në kohën e Covidit, në një situatë surealiste, në kushtet e intubimit. “Isha në koma. Unë e besoj verbërisht që ka një jetë të përtejme. Po kjo ishte sprovë. Shikoja një dritë tuneli, shikoja vetëm ujë, ujë, ujë, lule ngjyra-ngjyra. Uji ishte i kaltër, si jeshil siç nuk e kam parë kurrë më parë. Isha krejt vetëm, isha shumë e lumtur derisa shkoja te dera, aty më mbyllej dhe nuk shkova më tej.” Kam përshtypjen se poezinë e poetit që ndodhej përtej asaj porte, që, falë zotit ajo s`e kapërceu, poezinë të recituar aq bukur, ka të ngjarë ta ketë marr për vete.
Por cila është grua e poezisë? Vajza më e bukur e Pogradecit nga familja e Gushajve, një kurbetli ky i Amerikës, i cili qe kthyer në vendlindje si tregtar i suksesshëm, mirëpo ziliqarët s`mund të duronin një burrë allafrenga, e fusin në kurth dhe e vrasin në mes të bulevardit të Pogradecit. Vajza e shqiptaro-amerikanit, Lili, bëhet gruaja e partizanit Vehbi Skënderi. Sigurisht që jeta e tij do të kishte qenë ndryshe, nëse s`do ishte poet dhe më e keqja i sukseshëm. “Lilin e çuan punëtore në lavanterinë e komunales në Kombinat. Nuk e kishte problem. Ose ashtu na shtirej. Për të mbijetuar, mami shiste çfarë të ishte e mundur, rrobat e këpucët e saja, mbulesa e komplete të pajës së saj destinuar për mua kur të vinte dita e të bëhesha nuse. Do t’i blej mami edhe më të bukura, më thosh, mos ki merak, duke i mallkuar me rrënjë e farë Manush Myftiun me kompani”, i cili kishte firmosur dëbimin e poetit nga kryeqyteti për në fshat. (Me ç`kam lexuar: për të birin e byroistit flitet mirë, sikurse dhe për të shoqen e tij. Nuk po e them kot këtë fakt.) “Duke mos gjetur dot asnjë zgjidhje, babi kthehet në shtëpi e sapo xhaxhi i hap derën sulet drejt ballkonit, t’i japë fund jetës, por xhaxhi, që atë mëngjes tek ne e kishte sjellë Zoti, e shpëtoi.” Një jetë e shpëtuar për të qenë dëshmimtar i rrënimeve të tjera. Në 1976 kur “i mbyturi” shkon në mortin e nënës “do mbysë” dhe të vëllanë. Kolegët ushtarakë të pranishëm në cermoninë e varrimit do ia zbojnë vëllanë nga ushtria dhe partia. Të dëbuar e të zbuar. I vëllai nis të merrej me mbledhjen e bimëve mjekësore, por, tashmë për poet s`kish ilaç që ta shëronte. Ndonëse nën efektin e qetësuesve, para se t`i linte lamtumirën kësaj bote, gjen forca të përmendet dhe do shqiptojë: “Lili”. (Në listën prej 146 intelektualëve të dënuar nga regjimi komunist, emrin e Vehbi Skënderit, s`ma zuri syri.)
Poeti mban ndër duar një zemër gruaje dhe friket mos po i gërvishet, mos atij po i shket këmba në akull dhe ajo vritet. “Druaj mos vrenjtet qielli e trishtohet,/Mos zemërohet deti e pikëllohet,/Mos bjerë kund tërmeti dhe lëndohet!” Qielli gjëmonte, deti shkumëzonte dhe termetet pasonin njëri-tjetrin?! “Friket se mos ia gjuajnë me gur, mos ia ngrin acari, mos ia fshik bari, mos ia vrasin me fjalën-plumb.” Pse e ka gjithë këtë frikë? Se në përballje me të keqen kish dalë i humbur. Kur lexon vargjet e mëposhtme të duket, sikur dëgjon një monolog të Noes në barkën e shpëtimit:
“Mbaj ndër duar një zemër gruaje.
Mbaj gjithë bisqet e shelgjeve dhe vreshtave (të posaçelur)
Gjithë sythat e lëngët të nyjeve,
Gjithë çerdhet e shkrepave dhe pyjeve
Më bëjnë kaq të ndjeshëm e kaq të pasur!
Kaq të prapë, kaq të metë… e kaq të dashur!
Mbaj një zemër gruaje ndër duar.
Kurrë s’kam mbartur
Thesar më të çmuar.
Sikur mbaj gjithë kristalet dhe brilantet e Orientit!”
Dhe në fund shfaqet silueta e një gruaje, e cila duhet t`i ketë bërë shoqëri deri sa ai të ketë kapërcyer atë portë, që mbyllet pas tej dhe s`hapet kurrë:
“Flokët varur mbi sup, fustanin ngjyrë vishnje,
Ti shkelnje nëpër pluhur a nëpër re barisnje,
Si vetëtimë e bardhë hapësirat përshkëndisnje…
Të pruri udha kot a dole të më prisnje?”
Pikërisht ky imazh i gruas që, babai poet, nuk ia përmend emrin në poezi, e plotëson e bija në vargje ku drama familjare mbyllet me lamtumirën e heroinës së përbashkët:
“ti ishe e bukur si një skulpturë e bardhë
që askush nuk mund të besonte se ishe e sëmurë
me faqet ngjyrë rozë
që unë t’i puthja pa fund
po flije Mam
po flije aq qetë
aq rrejshëm qetësisht
sa unë besova se do të zgjoheshe
të më thoshe atë që nuk ma the dot kurrë
çfarë deshe të mos thoshe Mam.”
Bie sipari, ku ende ka pyetje, që presin përgjigje. Por ato nuk i drejtohen më botës së amshuar, por asaj të mallkuar, pse jo “atentatorëve” të bulevardit, mbase vrasësve serialë, të cilët, të gjitha inatet i kanë me të bukurën dhe me të suksesshmit.
Mbi “PANJËN” e bukur,gjelbëroshe,
Befas u lëshua një acar
Një kohë e keqe,kodoshe,
PANJËN vendosi për ta vrarë.
E shkulën nga vendi ku mbiu
Dhe tutje,e flakën në harrim !
Por “PANJA”,për çudi,prapë mbiu
Dhe vendin e mbushi me blerim.
Acari atëherë turfulloi
Mbi gjebëroshen e bukur,u lëshua
Trungun zu keqas t’ia kafshojë
Por PANJA hiç s’u ligështua.
Trungu iu mbush me plagë
Mbi plagët buisi gjelbërimi
Kjo PANJË e forti si një “rrap”
Për nxënësit u bë fyrmëzimi.
Trungun vërtet e ka me blana
Por zemrën mbushur gjelbërm
PROFESORJA,zemëroqeanaja,
E urta,fisnikja, pa harrim.
* Nderi i FIERIT ( motra e MUSTAFA GREBLLESHIT)
2.MËSUESËVE TË MI TË FILLORES
In memoriam.DHOKSI dhe SOTIR MEÇOS
Ju kam dashur dhe ju kujtoj me mall dhe tani
Ty,MËSUES SOTIRI dhe ty,MËSUESE DHOKSI!
Unë kurrë nuk ju harroj,se sikur më morët në krahë
Se isha nënmoshë:vetëm pesë vjeç e ca!
Sado që jam i moshuar (disa herë jam gjysh)
JU kujtoj me mall,pa si dhe qysh?
Nëse sot jam thinjur dhe jam bërë njeri
Meritë kini dhe ju.o MËSUESËT e mi.
3. PROFESORË !
IN memoriam,PROFESORËVE të mi në NORMALEN e ELBASANIT
Nuk di kë të përmend nga Ju më parë
Se ishit,që të gjithë,të mrekullueshëm
Nuk e mohoj:të gjithë ju kujtoj me mall
Dhe bëhem krejt i parezistueshëm.
Dua të vij dhe t’ju puth ato duarë të rreshkura
SE ishit si SHENJTORË që rrezatonit urtësi
Për mua,ato duar,dhe sot janë të shtrenjta
Dhe zë i puth të tëra;nji për nji !
Por ç’them kështu? Mjerisht, ju kini “ikur”
Pa dyshim mbani “leksione” në PARAJSË!
Tek shkruaj për ju, në zemër ndjej të krisur
Dhe e lë lotin e mallit që të rrëshqasë.
Për 8 Marsin
1.GRUAJA
Çdo grua në vizionin tim është si një lule
Dhe,me të gjitha “lulet”,ngrihet një lulishte
Të lutem,lexues,këtë mendim në shpirt ngule
Se pa gratë as jetë nuk do kishte.
Çdo grua,për mua, është si një bletë
E bukur çdo grua siç është bukuria!
Pa gruan as do kishte fare jetë
Pa gruan,shkretëtirë do ishte GJITHËSIA.
Çdo grua është e bukur siç është PAQA
Veç gratë luftëra nuk duan kurrë
Jeta pa gratë e shkretë si SAHARAJA
Gratë për familjen janë gati të digjen në furrë.
Sikur gratë të drejtonin botën
Bota,pa dyshim, do të ishte më e bukur
Veç burrat bëjnë luftra(ku njerëzit thyejnë kokën)
Ndaj dhe bota vazhdon të jetë e turbull,
2.Kur them ,NËNË!
Kur them,NËNË,
Sikur i kam thënë të gjitha
SE aty është dhe malli
Dhe,veç mallit,dhe dhimbja.
Kur them,NËNË!
Vjen dita
Pas nate të gjatë
Plot ëndra të liga.
Kur them,NËNË!
Nga shpirti më ikën hidhërimi
Dhe vjen buzëqeshja
Siç vjen pranvera,pas një dimri.
3.”Çfarë t’i thomë,Nënos plaskë?” *
In memoriam,MUSINE KOKOLARIT
Çfarë t’i thomë,NËNOS plak,
MUSINE, o moj zambak?!
Diktatori,ky dështak
Ta nxiu jetën me farmak.
Me farmak e me pelin
Herë me burg e herë internim
Por ti kurrë kokën s’e ule
Të kujtojmë me mall,o lule!
LULE që nuk vyshkesh kurrë
Më e dashur se sa kurrë
Brez pas brezi gjallë do mbetesh
Si kometë(ndoshta kthehesh…)
Xhevdet Bajraj (Panorc, 6 mars 1960 – Mexico City, 22 qershor 2022) ka qenë skenarist, poet dhe përkthyes kosovar.
Biografia
U lind në Panorc të Malishevës, shkollimin fillor dhe atë të mesëm e ndoqi dhe e kreu në Rahovec. Ai shkoi për të jetuar në Meksikë si refugjatë, falë parlamentit ndërkombëtar të shkrimtarëve, të cilët i ofruan njq alternativë ose të shkojë në Francë, ose Itali ose të shkojë në Meksikë. Ai iku nga lufta e Kosovës që të jetoj në paqe ku ai tani jeton së bashku me gruan e tij dhe me dy fëmijë.
Thoshte se me varg mbrohej nga jeta. E gjatë gjithë jetës së tij vargjet e shoqëruan gjithandej, në vendlindje, si refugjat e deri në ditët e fundit të jetës në Meksikë. Vargjet e tij vazhdimisht janë lidhur me vendlindjen, Rahovecin. Pikërisht në këtë qytet të enjten edhe i është dhënë lamtumira Xhevdet Bajrajt. Pas varrimit të hirit të tij, Bajraj është kujtuar në një prej kafeneve të qytetit. Miqtë e tij kanë lexuar poezitë e kanë pirë nga një teke raki siç bënin edhe me Bajrajn kur gjatë verës kalonte pushimet në Kosovë
Në Rahovec, kur ke për të biseduar ndonjë gjë me rëndësi me ndonjë mik apo thjesht të thërret dikush për ta vrarë kohën për pikë të qejfit, kafenetë janë të shenjta për këtë punë. Pak a shumë, kështu thoshte poeti Xhevdet Bajraj në poezinë e tij në kopertinën e librit “Burri që lozte me engjëj”. Pikërisht në vendin e tij të shenjtë, në një prej kafeneve të Rahovecit poeti që vdiq larg vendlindjes u kujtua me poezi, muzikë verë e raki.
Qirinj me ngjyrë të kuqe, rrethuar me një gjethe rrushi u ndezën në çdo tavolinë të kafenesë në kujtim të poetit Xhevdet Bajraj që vdiq më 22 qershor në moshën 62-vjeçare pas një sëmundjeje të rëndë. Hiri i tij pas kremimit në Meksikë u varros të enjten pasdite në qytetin e të lindjes në Rahovec. Më shumë se nëpërmjet fjalëve, Bajraj gjatë gjithë ditës u kujtua nëpërmjet poezive. Ashtu u kujtua në mbledhjen komemorative që u mbajt në shtëpinë e kulturës në Rahovec. Me poezi u fol edhe në kafenenë “Hardhia” në këtë qytet. Vargjet e tij erdhën të interpretuara nga të pranishmit, me emocionet e kujtimit për poetin. Kishin qenë pikërisht njerëzit e vendit të tij, Rahovecit personazhe kryesore të poezisë.
Poeti që ruajti lidhjen me vendlindjen
Vuajtjet e njerëzve të tij u manifestuan në poezitë që në pak varg mbërthenin shumë histori njerëzish. Poezia e tij u bë imazh i plotë i vendlindjes. Aty shkruante për vreshtat e hardhitë e Rahovecit. Nga kryetari i Rahovecit, Smjal Latifaj, Bajraj u kujtua si përfaqësues i denjë i kombit që mori me vete ngado dashurinë për tokën dhe njerëzit e tij. Sipas tij, vargu poetik do ta bënte të përhershme lidhjen me poetin.
“Mbi kurriz barti mallin për njerëzit dhe atdheun, duke u bërë një lloj ambasadori për vendin e tij. Rahoveci zë një vend me peshë në jetën dhe krijimtarinë e tij, prandaj qytetarët e këtij vendi e kanë për detyrë t’ia bëjnë të gjitha nderet që i takojnë. Ai e dëshmoi dashurinë e madhe ndaj nesh, duke e bërë të njohur botërisht këtë vend të vogël, por me shpirt të madh”, ka thënë Latifi. Sipas tij, poezia e Bajrajt ka qartësinë e komunikimit me publikun, çiltërsinë dhe thjeshtësinë.
“Ndër parimet e tij humane e fisnike ishte se duhen mbrojtur njerëzit që i duam, prandaj ai e barti mbi supe e në shpirt Rahovecin dhe njerëzit që i donte. Dhe kjo nuk është gjë e vogël për një njeri të këtyre përmasave intelektuale e krijuese”, ka thënë tutje ai.
Krijuesi refugjat
Bajraj u lind më 1960. Familja e tij nga fshati Panorc i Malishevës u zhvendos në Rahovec. Në vitin 1999 ai sikurse afro një milion shqiptarë të Kosovës do të detyrohej të merrte statusin e refugjatit shkaku i luftës. Nëpërmjet Parlamentit Ndërkombëtar të Shkrimtarëve dhe programit të tyre për shkrimtarët e përndjekur, atij iu dha azil dhe një bursë në Shtëpinë e Shkrimtareve Refugjatë në Mexico City. Në vitet e mëvonshme, ai është bërë profesor i rregullt i shkrimit kreativ në Universitetin Autonom të qytetit të Meksikos. Sipas biografisë së tij të publikuar nga shtëpia botuese amerikane “Laertes Press”, “në një univers artistik paralel, ai u shfaq si një yll në filmin ‘Aro Tolbukhin – Në mendjen e një vrasësi’”, film i vlerësuar me çmimin “Ariel” dhe kandidat i Meksikës për “Oscar” më 2003. Veprat e tij poetike, mbi 25, janë përkthyer në anglisht, gjermanisht, spanjisht, danisht, serbisht, sllovenisht, hungarisht, turqisht e polonisht. Është laureat i shumë çmimeve letrare, midis tyre edhe i atij ndërkombëtar “Goliardos”. Botimet KOHA prej veprave të tij ka botuar: “Copa ime e qiellit” dhe “Lëngu i trëndafilit”. Në mesin e veprave të tij janë edhe “Kafe me nënën”, “Ca kokrra rrushi Rahoveci”, “Kur qajnë hardhitë”, “Me zemër në qese najloni”.
Ai është vlerësuar si një kërkues kokëfortë i parajsës së humbur për të dhe një poet që prapa ka lënë goxha trashëgimi për gjeneratat e reja.
“Profesioni i cili e zbuloi formulën e pavdekësisë është arti, ndërrimi jetë në këtë profesion nënkupton ringjallje të kamotshme. Sot, këtë hipotezë po e vërtetojmë edhe një herë. Xhevdeti na bekoi me poezinë dhe artin tij, ne dhe shumë studentë, sot ne nderojmë vetëm duke i përmendur veprat e tij pasi që ai është i nderuar”, ka thënë zëvendësministri në MKRS, Sejnur Veshall.
Për ditët në Rahovec shkruante me mallin e një mërgimtari që gjithmonë para syve e kishte vendlindjen.
“Xhevdeti thoshte se ‘Rahoveci është pjesë vitale e organizmit tim, e cila fatkeqësisht më dhemb gjithmonë. Zemra ime rrah bashkë me të rrahurat e zemrës së Rahovecit’”, ka thënë bashkëshortja e tij, Vjollca Bajraj në ceremoninë e organizuar nga Komuna e Rahovecit.
Kujtimi nëpërmjet vargjeve
Në përshkrimin e jetës së tij në një prej librave të Bajrajt biografia e tij është shkurtër. Ajo përkufizon më së miri lidhjen e vargut të tij poetik me vendlindjen. “Për shtetin, kombin dhe vendlindjen e vet shkruan dhe flet kudo, më së shpeshti dhe më së shumti në Meksiko Siti dhe në Kosovë. Kaq”, shkruhet në librin “Burri që lozte me engjëj”. Me nderime e lot u përcoll edhe në varrezat e qytetit të Rahovecit. Kryeministri Albin Kurti e ka vlerësuar si poet e njeri të papërsëritshëm që nëpërmjet vargut e ngjallte te secili dashurinë për natyrën.
“Ai e ka dashur shumë tokën, natyrën, qiellin, zogjtë e lirinë, të gjitha ato që i duam dhe të gjithë ne, por dashuria për të gjitha këto dhe shumë të tjera e Xhevdet Bjarajt na ka bërë që edhe ne t’i duam të gjitha këto edhe më shumë”, ka thënë kryeministri Albin Kurti.
Bajraj viteve të fundit shkruante me një intensitet më të madh, duke lënë prapa një trashëgimi të pasur poetike. Modest, i veçantë dhe i afërt vlerësohej nga të gjithë miqtë e bashkëpunëtorët. Poetja Naime Beqiraj e ka vlerësuar si poet që ka filluar dhe është zhvilluar bindshëm. Për më tepër, ajo ka thënë se Bajraj qysh në botimet e para ka sjellë befasi për publikun por zhvendosja në Meksikë e ka bërë që të zhvillohet edhe më shumë në letërsi, por gjithë pjekurinë e tij poetike ta zhvendosë në shërbim të vargut për atdheun.
vazhdimisht është ndërtuar dhe është bërë i mirë dhe më i mirë. Ka startuar bindshëm dhe është zhvilluar bindshëm. Ajo që e ka shquar atë është se ka mbetur thellësisht shqiptar, thellësisht i Kosovës. Unë shpesh i kam thënë që ku e merr gjithë këtë energji që edhe ëndrrat t’i shohësh shqip dhe me qenë çdo çast i lidhur me këtë vend”, ka thënë poetja Beqiraj.
Poeti që shkruante për vreshtat dhe rakinë, u kujtua edhe në një prej bareve ku kalonte kohë në Rahovec. Nga një qiri rrethuar me gjethet e rrushit u ndez në tavolinat e familjarëve, miqve e bashkëpunëtorëve në kafenenë “Hardhia”. Vargjet e Bajrajt u interpretuan deri në mbrëmje në vendin e tij të lindjes, aty ku poeti gjente prehjen shpirtërore.KOHA
Ngritja e Shtëpisë Muze të Shkrimtarëve të Dënuar, vdekur në burgje nga torturat, ekzekutuar dhe përndjekur nga regjimi komunist, është një domosdoshmëri për të reflektuar mbi të kaluarën dhe për të mos lejuar që figura të shquara të trashëgimisë tonë letrare të harrohen. Ky projekt synon të jetë një monument i kujtesës kolektive, një dëshmi e rezistencës intelektuale ndaj totalitarizmit dhe një qendër edukimi për brezat e ardhshëm.
Ne besojmë se mbështetja institucionale dhe shoqërore për këtë iniciativë do të ndihmojë në realizimin e një projekti me vlera të mëdha historike, kulturore dhe kombëtare.
Duke pasur parasysh procesin e integrimit të Shqipërisë në BE, një iniciativë e tillë do të tregonte përkushtimin e vendit ndaj vlerave demokratike, lirisë së fjalës dhe të drejtave të njeriut.
Kjo do të përmirësonte imazhin e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare si një vend që përballet me të kaluarën dhe e vlerëson pluralizmin kulturor dhe politik. Do të ishte edhe një kontribut në debatin global mbi lirinë e fjalës dhe të drejtat themelore të njeriut.
Hyrje
Instituti i Studimeve Albanologjike “Nacional” dhe Gazeta letrare dhe kulturore “Nacional”, Tiranë propozojnë ngritjen e një Shtëpie Muze në nder të 146 shkrimtarëve, artistëve dhe përkthyesve që u dënuan, u burgosën, vdiqën në burgje nga torturat, u ekzekutuan apo u persekutuan nga regjimi komunist gjatë periudhës 1944-1990.
Kjo nismë ka për qëllim të ruajë kujtesën historike dhe të evidentojë kontributin dhe sakrificat e këtyre intelektualëve për letërsinë, artin dhe kulturën shqiptare.
Historia dhe Konteksti
Në Shqipëri, gjatë regjimit komunist (1944-1990), 146 shkrimtarë, poetë, artistë dhe përkthyes u persekutuan për bindjet e tyre, për veprat e tyre ose për refuzimin për t’iu nënshtruar propagandës zyrtare dhe rregullave strikte te realizmit socialist, stalinist. Disa u burgosën, disa u internuan, të tjerë u ekzekutuan ose vdiqën në burgjet famëkeqe si ai i Burrelit.
Metoda e realizmit socialist u vendos si parimi themelor i letërsisë dhe arteve në Shqipëri gjatë periudhës 1944-1990, kur vendi ishte nën regjimin komunist. Kjo metodë letrare dhe artistike u imponua nga Partia e Punës së Shqipërisë (PPSH), si metodë e vetme letrare dhe artistike dhe kishte për qëllim që letërsia dhe arti të shërbenin si mjete propagandistike për ndërtimin e shoqërisë socialiste.
Si u vendos realizmi socialist në letërsi dhe arte?
1. Vendimet politike dhe kontrolli ideologjik
o Pas çlirimit të Shqipërisë në vitin 1944, regjimi komunist e orientoi kulturën dhe artin sipas parimeve të realizmit socialist, duke u bazuar në modelin sovjetik të Bashkimit Sovjetik, stalinist.
o Në vitet 1950, Kongreset e Partisë dhe organizatat e shkrimtarëve dhe artistëve vendosën norma strikte mbi përmbajtjen e veprave artistike.
2. Krijimi i institucioneve për kontrollin e artit dhe letërsisë
o Më 1945 u themelua Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë (LSHA) që mbikëqyrte krijimtarinë letrare dhe artistike.
o U kontrolluan shtëpitë botuese, teatrat, kinemaja dhe çdo institucion kulturor.
3. Censura dhe ndalimi i veprave të papërshtatshme
o Çdo vepër duhej të përputhej me idealet e partisë dhe të përshkruante jetën e klasës punëtore, fshatarësisë dhe heronjve të luftës.
o Shkrimtarët dhe artistët që nuk përmbushnin këto kritere ndëshkoheshin, veprat e tyre ndaloheshin dhe disa prej këtyre autorëve u persekutuan ose u burgosën.
4. Temat dhe karakteristikat e realizmit socialist
• Heroizmi dhe fryma revolucionare – Vepra që tregonin heroizmin e klasës punëtore, luftës nacionalçlirimtare dhe ndërtimit socialist.
• Figurat idealizuara – Personazhet kryesorë shpesh ishin punëtorë, kooperativistë ose partizanë të përkushtuar ndaj partisë.
• Gjuha dhe struktura e thjeshtë – Letërsia duhej të ishte e kuptueshme për masat dhe e qartë në mesazhin ideologjik.
Pasojat e realizmit socialist
• Varfërimi i lirisë artistike – Shkrimtarët dhe artistët humbën lirinë krijuese dhe u detyruan të krijonin sipas udhëzimeve të partisë.
• Izolimi nga rrymat moderne – Shqipëria u shkëput nga zhvillimet moderne në letërsi dhe arte që ndodhnin në Perëndim.
• Persekutimi i artistëve dhe shkrimtarëve të pavarur – Figura të rëndësishme si Musine Kokalari, Kasëm Trebeshina dhe të tjerë u burgosën ose u persekutuan për shkak të qëndrimeve të tyre kundër realizmit socialist.
• Shumë shkrimtarë të shquar, sidomos ata katolikë të veriut, u përballën me spastrimet e regjimit. Dramaturgu Ndre Zadeja, poetët Lazër Shantoja dhe Bernardin Palaj, romancierët Anton Harapi dhe Gjon Shllaku u ekzekutuan, ndërsa të tjerë vdiqën në burg pas torturash etj.
Vendndodhja e muzeut
Propozojmë që Shtëpia Muze të ngrihet në ndërtesën e ish-Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, e cila gjatë regjimit komunist ishte një qendër e rëndësishme e veprimtarisë letrare dhe artistike. Kjo zgjedhje ka një vlerë simbolike të veçantë, pasi është pikërisht kjo hapësirë që dikur funksiononte si një vend i censurës dhe kontrollit ideologjik mbi krijimtarinë letrare dhe artistike.
Struktura dhe përmbajtja e muzeut
Muzeu do të ndahet në disa pavijone kryesore:
1. Pavijoni i dëshmive historike
– Do të përmbajë dokumente arkivore, vendime gjyqësore, letra, raporte dhe artikuj që dëshmojnë përndjekjen e shkrimtarëve dhe artistëve.
2. Pavijoni i veprave të ndaluara
– Një hapësirë kushtuar librave dhe veprave të cilat janë ndaluar ose censuruar nga regjimi komunist.
3. Pavijoni i jetës së shkrimtarëve të dënuar
– Fotografitë, sendet personale dhe dëshmitë e të afërmve të shkrimtarëve dhe artistëve të persekutuar.
4. Arkivi digjital dhe qendra studimore
– Një seksion ku studiuesit dhe publiku do të kenë qasje në materiale arkivore, intervista dhe analizë akademike mbi letërsinë dhe artin gjatë komunizmit.
5. Hapësira për aktivitete kulturore dhe konferenca
– Salla për diskutime, promovime librash dhe evente kushtuar kujtimit dhe studimit të kësaj periudhe historike.
Lista e të dënuarve
Për të reflektuar mbi përmasat e persekutimit, muzeu do të përfshijë një pavijon të veçantë me emrat e plotë të të dënuarve, të burgosurve dhe të ekzekutuarve.
Përfundim
Ngritja e Shtëpisë Muze të Shkrimtarëve të Dënuar nga regjimi komunist, është një domosdoshmëri për të reflektuar mbi të kaluarën dhe për të mos lejuar që figura të shquara të harrohen. Ky projekt synon të jetë një monument i kujtesës kolektive, një dëshmi e rezistencës intelektuale ndaj totalitarizmit dhe një qendër edukimi për brezat e ardhshëm. Ne besojmë se mbështetja institucionale dhe shoqërore për këtë iniciativë do të ndihmojë në realizimin e një projekti me vlera të mëdha historike, kulturore dhe kombëtare.
METODOLOGJIA PËR NDËRTIMIN E SHTËPISË-MUZE PËR SHKRIMTARËT, ARTISTËT DHE PËRKTHYESIT E DËNUAR NGA DIKTATURA KOMUNISTE
1. Hyrje dhe Objektivat
Ky projekt synon krijimin e një shtëpie-muze që do të shërbejë si një qendër përkujtimore dhe studimore për 146 shkrimtarët, artistët dhe përkthyesit që u burgosën, u ekzekutuan, vdiqën në burg nga turturat, ose u persekutuan nga diktatura komuniste, staliniste në Shqipëri (1944-1990).
Objektivat kryesore përfshijnë:
• Dokumentimin historik të fateve të këtyre personaliteteve.
• Ruajtjen dhe ekspozimin e veprave të tyre të ndaluara apo të censuruara.
• Edukimin e brezave të rinj mbi periudhën e diktaturës dhe pasojat e saj mbi lirinë e shprehjes.
• Nxitjen e studimeve mbi letërsinë dhe kulturën e asaj periudhe.
2. Kërkimi dhe Dokumentimi
Për të siguruar saktësinë dhe plotësinë e informacionit, kërkimi do të fokusohet në:
• Arkivat shtetërore dhe dokumentet e Sigurimit të Shtetit.
• Librat, dorëshkrimet dhe materialet origjinale të shkrimtarëve.
• Dëshmitë e familjarëve, bashkëkohësve dhe studiuesve.
• Bashkëpunimi me institucionet akademike dhe albanologjike.
3. Konceptimi dhe Struktura e Muzeut
Shtëpia-muze do të organizohet në disa seksione:
• Pjesa historike: Dokumente arkivore, dëshmi dhe analiza të periudhës.
• Galeria e kujtesës: Fotografi, artefakte personale dhe citime të shkrimtarëve.
• Dhoma e heshtjes: Një hapësirë reflektimi për vizitorët.
• Zona interaktive: Teknologji digjitale për të eksploruar historinë individuale të çdo të persekutuari.
• Biblioteka e ndaluar: Një koleksion i veprave të ndaluara dhe të censuruara.
• Salla e aktiviteteve: Hapësirë për leksione, konferenca dhe projeksione filmash dokumentarë.
4. Pjesëmarrja dhe Bashkëpunimi
Për realizimin e projektit do të kërkohet bashkëpunim me:
• Institutin e Studimeve Albanologjike Nacional.
• Akademinë e Shkencave dhe universitetet.
• Shoqatat e ish-të përndjekurve politikë.
• Familjarët dhe pasardhësit e shkrimtarëve dhe artistëve të dënuar.
• Organizatave ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.
5. Financimi dhe Mbështetja
Burimet e financimit mund të sigurohen nga:
• Fondet shtetërore për trashëgiminë kulturore.
• Donacionet nga individë dhe organizata.
• Partneritetet me ambasada dhe institucione ndërkombëtare.
• Grantet për studime dhe kujtesën historike.
6. Përfundimi dhe Hapja Zyrtare
Pas përfundimit të punimeve, shtëpia-muze do të hapet me një ceremoni zyrtare, me pjesëmarrjen e studiuesve, përfaqësuesve shtetërorë dhe publikut të gjerë. Hapja do të shoqërohet me aktivitete kulturore dhe akademike për të nderuar kujtimin e shkrimtarëve dhe artistëve të persekutuar.
7. Vlerësimi dhe Përmirësimi i Mëtejshëm
Pas hapjes, do të krijohet një komitet shkencor për të monitoruar ndikimin e muzeut dhe për të organizuar aktivitete të vazhdueshme edukative dhe kërkimore.
PRITSHMËRITË
Ngritja e një shtëpie-muze për shkrimtarët dhe artistët e dënuar dhe të pushkatuar nga regjimi komunist në Tiranë do të kishte një ndikim të madh në disa aspekte:
1. Ruajtja e Kujtesës Historike
Një muze i tillë do të ndihmonte në dokumentimin dhe ruajtjen e historisë së persekutimit të intelektualëve gjatë diktaturës komuniste. Do të shërbente si një arkiv për jetët dhe veprat e shkrimtarëve dhe artistëve që u ndëshkuan për bindjet e tyre, duke mos lejuar që këto histori të harrohen.
2. Ndikimi Edukativ dhe Ndërgjegjësimi i Brezave të Rinj
Vizitorët, veçanërisht të rinjtë, do të mësonin mbi pasojat e censurës, represionit dhe mungesës së lirisë së shprehjes. Kjo do të ndihmonte në forcimin e demokracisë dhe në promovimin e lirisë së mendimit dhe krijimtarisë.
3. Rivlerësimi dhe Nderimi i Figurave të Persekutuara
Shumë shkrimtarë dhe artistë të ndëshkuar gjatë regjimit ende nuk kanë marrë vlerësimin e duhur. Një muze do të ishte një hap i rëndësishëm për t’i rikthyer ata në ndërgjegjen kolektive dhe për të bërë drejtësi morale ndaj tyre.
4. Përforcimi i Identitetit Kombëtar dhe Kulturor
Shkrimtarët dhe artistët janë pjesë e trashëgimisë kulturore të një kombi. Një muze i tillë do të nxirrte në pah rëndësinë e letërsisë dhe artit të vërtetë, të krijuar jashtë diktateve të propagandës.
5. Turizmi Kulturor dhe Akademik
Kjo shtëpi-muze mund të bëhej një qendër e rëndësishme për turistët e interesuar për historinë e Shqipërisë, si dhe për studiues të huaj që kërkojnë të kuptojnë më mirë periudhën e komunizmit dhe ndikimin e tij në kulturë.
6. Zhvillimi i Debatit Publik mbi Trashëgiminë e Komunizmit
Një hapësirë e tillë do të inkurajonte diskutime mbi të kaluarën, për të reflektuar mbi gabimet e së shkuarës dhe për të shmangur përsëritjen e tyre.
Një muze i tillë do të ishte një akt i vonuar, por i domosdoshëm për të ruajtur të vërtetën historike dhe për të nderuar ata që u sakrifikuan për lirinë e mendimit dhe shprehjes.
Ndikimi në Kontekstin Rajonal dhe Global
Ngritja e një Shtëpie-Muze kushtuar 146 shkrimtarëve të dënuar nga regjimi komunist në ndërtesën e ish-Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë do të kishte një rëndësi të madhe ndërkombëtare në disa aspekte kryesore:
1. Ruajtja e Kujtesës Historike dhe Kulturore
Një muze i tillë do të ndihmonte në dokumentimin e një periudhe të errët të historisë shqiptare, duke ndriçuar historitë e shkrimtarëve të censuruar, të burgosur apo të ekzekutuar nga diktatura komuniste. Kjo do të ishte një formë dëshmie historike për brezat e ardhshëm dhe një kontribut i rëndësishëm në kujtesën kolektive.
2. Ndikimi në Kontekstin Rajonal dhe Global
Shqipëria nuk ishte e vetmja që përjetoi censurë dhe persekutim ndaj shkrimtarëve, artistëve dhe intelektualëve gjatë regjimeve totalitare, komuniste, sido që vendi përjetoi numrin më të lartë të shkrimtarëve dhe artistëve të denuar, të vdekur në burgje nga torturat dhe ekzekutuar në raport me numrin popullisë në Europë. Një shtëpi-muze e tillë do të shërbente si një model ndërkombëtar për vende të tjera që kanë kaluar periudha të ngjashme represioni, si vendet e Europës Lindore, Rusia, apo Kina. Do të ishte një kontribut në debatin global mbi lirinë e fjalës dhe të drejtat e njeriut.
3. Promovimi i Lirisë së Shprehjes dhe Demokracisë
Në një kohë kur liria e medias dhe shprehjes vazhdon të sfidohet në shumë vende të botës, ky muze do të kishte një mesazh të fuqishëm universal: të rikujtojë se censura dhe shtypja e mendimit të lirë mund të jenë katastrofike për zhvillimin e një shoqërie. Ai do të shërbente si një qendër reflektimi dhe studimi për intelektualët, studiuesit dhe aktivistët e të drejtave të njeriut.
4. Aspiratat Evropiane të Shqipërisë
Duke pasur parasysh procesin e integrimit të Shqipërisë në BE, një iniciativë e tillë do të tregonte përkushtimin e vendit ndaj vlerave demokratike, lirisë së fjalës dhe të drejtave të njeriut. Kjo do të përmirësonte imazhin e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare si një vend që përballet me të kaluarën dhe e vlerëson pluralizmin kulturor dhe politik.
5. Turizmi Kulturor dhe Akademik
Një muze i tillë do të tërhiqte vizitorë nga mbarë bota – studiues, gazetarë, shkrimtarë dhe turistë kulturorë – të interesuar për të mësuar më shumë mbi historinë e diktaturës në Shqipëri dhe ndikimin e saj në letërsinë e ndaluar. Do të ishte një destinacion i rëndësishëm për ata që studiojnë letërsinë e censuruar, rezistencën intelektuale dhe ndikimin e regjimeve totalitare në kulturë.
6. Përmirësimi i Dialogut Ndërkombëtar mbi Krimet e Komunizmit
Shumë vende ish-komuniste, si Gjermania me Muzeun Stasi, Polonia me Qendrën për Kujtesën Kombëtare, apo Çekia me Muzeun e Komunizmit, kanë ngritur institucione të ngjashme për të dokumentuar dhe dëshmuar krimet e së kaluarës. Një Shtëpi-Muze për shkrimtarët e persekutuar në Shqipëri do të ndihmonte në forcimin e dialogut ndërkombëtar mbi pasojat e regjimeve totalitare dhe nevojën për drejtësi dhe pajtim.
Përfundim
Kjo iniciativë nuk do të ishte thjesht një muze historik, por një qendër edukative, një platformë për debatin mbi lirinë e mendimit dhe një simbol i rezistencës kulturore ndaj shtypjes. Një projekt i tillë do të kishte jehonë ndërkombëtare, duke vendosur Shqipërinë në hartën e vendeve që e vlerësojnë dhe e mbrojnë lirinë e shprehjes dhe të drejtën e kujtesës historike.
* Autori i këtij projekti, dr. Mujë Buçpapaj, është studiues i letërsisë shqiptare të shekullit XX, poet me njohje nderkombëtare, drejtor i Institutit të Studimeve Nacionale dhe prej rreth 16 vitesh botues i javores letrare dhe kulturore “Nacional”. Ai ka përfunduar studimet e doktoraturës në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë pranë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, me një temë rreth censurës komuniste në letërsinë shqipe, të fokusuar tek brezi i poetëve të viteve 1970, i goditur egërsisht nga regjimi totalitar.
Komentet