“Varri i vajzës së liqenit”… Kështu e kishin quajtur banorët e atij fshati peshkatarësh atë gur të madh e të zi që herë-herë, në perëndim, vezullonte grimca të shkëlqyeshme sikur të ishte në shtresime kromi. Në fakt nuk ishte një varr zakonshëm. Ishte një gur i madh përballë ishullit të Maligradit i cili dëshmonte për një histori të largët, të dhimbshme, një histori dashurie të nëmur. Sa herë që ndonjë i huaj zbriste nga qyteti në fshat dhe rasti binte të flisnin për atë gur që vezullonte nën dritën e hënës, peshkatarët flisnin për një histori që secili e tregonte në mënyrën e vet, aq sa nganjëherë ngjarja në fjalë ishte deformuar aq shumë saqë nga e gjithë historia mbetej e vërtetë veç ajo se vajza ishte vrarë për një dashuri me një të huaj. Pra, historia ishte kthyer në një lloj legjende dhe në mjegullën e kohës askush nuk e dinte realisht të vërtetën e asaj ngjarje të ndodhur gjatë Luftës së Parë Botërore, kur ato brigje ishin pushtuar nga ushtria shumëkombëshe austro-hungareze, gjermane, bullgare, etj., që luftonin kundër francezëve të “Ushtrisë së Orientit” Madje në një gazette të vjetër, dikush që përshkruante historinë e atij fshati të vogël me nja njëzet shtëpi, shtonte se ajo vajzë kishte dhënë frymën e fundit ditën e mbarimit të luftës, kur i dashuri i saj ishte gjetur i vrarë buzë liqenit.
Zakonisht, njerëzit që donin të vizitonin ishullin e merrnin varkën pikërisht tek “Guri i zi”, i cili ishte pika më e afërt me Maligradin nga ku dukej ajo pjesë shkëmbore gjigande që ngrihej dhjetra metra lart. Sipër saj shquhej një gjelbërim i bukur livadhesh, ku zakonisht një tufë delesh ishin lënë të lira në natyrë. Çuditërisht, edhe pse kishin kaluar mbi shtatëdhjetë vjet, askush nuk kishte dashur ta hiqte atë gur ku kalonte monopati buzë liqenit, duke menduar se kushedi, Zoti mund ti dënonte dhe njerëzit i ruheshin një mëkati të tillë.
Një nga ato ditë, Sotir Lena, një i apasionuar pas arkeologjisë dhe histories, ishte nisur drejt ishullit i cili përmendej gjithnjë sa herë flitej për kishën e Maligradit, ajo kishëz e futur në shkëmb, ku kishte ende afreske të mrekullueshme të kohës mesjetare dhe që ishte mbyllur që nga viti 1968, kohë kur feja doli jashtë ligjit. Thuhej se afresket ishin të mjeshtrit të madh David Selenicasi. Varka ishte nisur duke nxjerrë një tym të zi që u shpërnda mbi sipërfaqen e shndritshme të liqenit që deri atë çast prehej paqësisht. Tashmë ai sapo kishte mbaruar ekspeditën kërkimore në fshatin e Linit, buzë liqenit, dhe menjëherë i ishte lutur një mikut të tij, Thanasit, mësues në Pustec, që të shkonin të shihnin shpellat e eremitëve në faqen tjetër të liqenit. Ato gjendeshin përballë bregut të fshatit, jo më shumë se një kilometër larg. Ishte Thanasi, që i kishte folur për shpellat dhe varrin e një ushtari të huaj të vrarë gjatë luftës, për të cilën shrkruante dhe një gazetë e Korçës fill pas “Luftës së Madhe” por askush nuk e dinte se ku gjendej ai vend. Disa thonin se ishte një austriak, të tjerë gjerman, bullgar, hungarez, çek. Një Zot e dinte. Kështu, kjo histori kishte humbur dhe ishte tretur në brymërat e kohës. Kjo histori e kishte ngacmuar që vite më parë, por atëherë nuk mund të shkonin se ishulli ishte shpallur zonë ushtarake dhe askush s’kishte të drejtë të shkelte atje, madje dhe vetë peshkatarët. Sa për delet, ishin ushtarët e kufirit që kishin lëshuar disa dele dhe sa herë rritej një e therrnin dhe bënin festë majë pllajës së gjelbërt të ishullit që ngjante me një vend parajse. Të shkoje atje, atëherë konsiderohej si tentativë arratisje, pasi sipas regjimit, në anën tjetër ishin gjithnjë armiqtë, grekët dhe sllavët. Por lumturisht, pas rënies së Murit të Berlinit dhe vendosja e demokracisë, të kaloje kufirin tashmë nuk ishte më mëkat por rinia shqiptare pëlqente më mirë detin, duke emigruar me ç’të mundej drejt Italisë.
Varka shkiste mbi ujin e liqenit duke iu afruar faqes tjetër të bregut, ku thepisjet e mëdha që binin mbi liqen shfaqnin pamje të mrekullueshme dhe nëpër to, dukeshin vrimat natyrore apo shpellat e vogla ku thonin se atje dikur rrinin eremitët. Kishte diçka mistike në ato pamje. Aty kishin jetuar dikur eremitët, këta besimtarë të handakosur, të përzënë nga Kisha dhe të përbuzur nga të tjerët. E megjithatë ata besonin në mënyrën e tyre, midis jetës pagane dhe qiellit përballë me të cilin flisnin në vetminë e tyre. Nga njëra prej shpellave zbrisnin ca shkallë litari lëshuar që lart, që dikush i kishte vendosur aty shumë vite më parë. Varkari që i njihte mirë ato anë u tha se para pesë vjetësh, një ushtar i pikës kufitare kishte guxuar të ngjitej atje lart por menjëherë kishte zbritur i tmerruar nga frika se diçka mund ti ndodhte. Disa qirinj të ndezur, një ikonë dhe një robë e lyer me gjak e kishin trazuar aq shumë sa forcat i ishin prerë dhe desh ishte mbytur në ujë… Një muaj më pas, trupi i eremiti ishte parë të shtyhej nga ujët duke e zhdukur tej drejt një bryme të dëndur që kishte rënë mbi liqen.
Kur mbërritën poshtë thepisjes shkëmbore ata ngritën sytë lart dhe Thanasi i bëri shenjë:
– Ngjitu ti më mirë!
Sotiri kapi litarët dhe ashtu duke u lëkundur sa andej-këndej, nisi të ngjitej. Një tufë pulëbardhash kaloi aty pranë duke klithur, si duket të pakënaqur nga prania e njerëzve.
Më së fundi ai mbërriti dhe me vështirësi u fut brenda nga ku papritmas një tufë zogjsh doli gjithë britma duke marrë qiellin. Në fakt ishte një guvë që futej thellë shkëmbit, ku dikush kishte venë një tufë degësh të thata dhe gjethesh, mesa dukej për të fjetur. Sipër, në një vend të hapur, ishte një ikonë dhe anash saj ca qirinj të fikur s’dihej kur. Tutje një thikë, ca rroba të lënë në cep dhe një rrjetë e vjetër si duket për të kapur peshq por që zogjtë e shkëmbenjve kishin bërë foletë e tyre. Kishte shpresë se mos kishte ndonjë afresk në shkëmb apo relike të vjetër mesjetare por ajo guvë ishte tepër e thjeshtë dhe pa ndonjë vlerë historike. Thjesht një shpellë eremiti, i cili siç dukej, për vite me rradhë kishte jetuar aty në kushtet më ekstreme që mund të jetojë një njeri: ujë nga liqeni dhe peshk për të shuar urinë… Ai vështroi nga të katër anët dhe ja ku gjeti diku një kryq të vjetër dhe pranë tij një libërth të vjetër psalmesh, bërë pis nga pluhurat. Pastaj kureshtar, duke shtrirë dorën në një gropë të futur në thellësi, diçka e bëri kureshtar. “Çudi” – tha me vete dhe filloi ti heqë duke i hedhur poshtë këmbëve dhe duke futur dorën akoma më thellë, ashtu në majë të gishtave. Papritur preku diçka të drunjtë. Duhej të ishte diçka prej dërrase. E tërhoqi ngadalë dhe kur e nxorri pikasi një kuti druri. Kur e hapi, u habit me atë që gjeti në të: një aparat i vjetër fotografie i mbuluar në një leckë, disa klishe filmi në negativ ku shquheshin thjesht silueta njerëzish apo imazhe natyre si dhe një matrikul me numra, siç dukej i ndonjë ushtari të humbur. “E habitshme”,- mendoi. Ç’mund të jetë ky aparat i vjetër në një guvë të tillë? E kujt vallë do të ishte? Shikonte aparatin dhe donte ta hapte por menjëherë, duke parë se ishte tepër i vjetër, në çast mendoi se do të ishte mirë të mos e hapte. “Ndoshta ka film dhe mund të marrë dritë!”… – shtoi me vete. “Kush vallë mund ta ketë fshehur këtu? Eremiti që kishte humbur në thellësitë e liqenit apo prifti i Maligradit, Zoti i tij, i cili para se të mbyllej kisha shumë relike i kishte fshehur?”
Po mendonte kështu kur ndërkohë dëgjoi Thanasi e thërriste i shqetësuar.
– Po zbres! – iu përgjegj ai dhe u shfaq menjëherë në krye të shkallares dhe me kutinë në dorë nisi të zbresë shkallaren.
– Hë çfarë kishte? – e pyeti Thanasi kur tjetri u lëshua mbi barkë.
– Një ikonë e shëmtuar, një kryq hekuri dhe ca rrecka të vjetra, por këtu në këtë kuti ka një aparat, – dhe ai i zgjati kutinë.
– Ç’ne aty?
Sotiri ngriti supet.
– Një aparat shumë i vjetër fotografik… S’kisha parë një të tillë. Kushedi se ç’ka brenda, por këtë duhet ta hapë një specialist.
Varkari shikonte i habitur ndërsa Thanasi e vështronte duke qeshur:
– Ja çdo të thotë kur merresh me arkeologjinë dhe historinë! Kushedi se ç’thesar është!
– Sidoqoftë florinj nuk janë miku im! Mund të ketë ndonjë fotografi të vjetër historike, kushedi…
Pas pak, barka e vjetër me ato ngjyra të shplara nga koha u largua drejt bregut nga ku kishin ardhur pak kohë më parë. Me sytë nga thepisjet, shikonin ende me kureshtje nga vrimat e tjera shkëmbore, të cilat ishin më të vogla e që padyshim secila nga to mund të kishte histori të çuditshme e mistike. Siç thonin dikur në këto anë, aty mbylleshin të tromaksurit e Zotit, të çmendurit e kishës apo ataqë prifti i kishte mallkuar por që s’donin të ndaheshin nga Zoti i madh..
Të nesërmen që në mëngjes, Sotiri u nis për në Pogradec dhe menjëherë ndaloi tek fotografi i qytetit, një miku i tij. Petro gjithë jetën kishte qenë fotograf, ashtu si dhe i ati dhe gjyshi i tij. Ishin nga të parët fotografë që kishin hapur një dyqan në qytet, e që gjyshi i tij e kishte mësuar fotografinë kur ishte i ri në Amerikë. Punonte si çirak në atelierin e një amerikani. Që atëherë familja e tyre ishte një familje e nderuar se aty bëheshin gjithë fotografitë e dasmave dhe të jetës së atij qyteti. Aty i gjeje, me të gjallë dhe të vdekur. Një muze i vërtetë fotografie.
Sa e takoi i tregoi qesen nga ku nxorri pllakat prej xhami dhe aparatin e vjetër.
– Po këtë nga e gjete, o i uruar? – tha i habitur fotografi.
– Kujdes se nuk e kam hapur… mbase ka diçka brenda, prandaj erdha tek ti.
– Qenka aparat i çuditshëm, tepër i vjetër… mbase është nga ata të Luftës së Parë Botërore, – tha Petro dhe duke vendosur syzet dalloi gërmat e gdhendura mbi aparat. Diçka mërmëriti dhe pastaj shtoi:
– Qenka nga një firmë e mirë austriake, por që nuk ekziston më. E shikon këtë grepin këtu? Kjo e pengon të hapet. Ndoshta do kenë dashur ta hapin por s’kanë ditur. Eja me mua tani ta hapim në dhomën e errët se nuk i dihet… po kështu dhe klishetë.
Sotiri e ndoqi pas dhe fotografi mbylli derën. Pas pak, në atë dritë të kuqe që mbuloi në dhomën e errët, ngadalë dhe disi me vështirësi Petro lëvizi grepin e vogël dhe hapi aparatin duke nxjerrë një film të vjetër, të cilën e vështroi duke e ngritur sipër mbi sy. Ishte një negativ që nuk ishte ekspozuar.
– Kushedi ç’do shohim, – tha me të qeshur Petro dhe menjëherë bëri anash ku kishte dy govata kauçuku me solucion dhe ujë. E futi menjëherë duke pritur zhvillimin e saj.
– Bëre mirë që nuk e ke hapur, pasi drita do kishte djegur fare. Mesa shikoj, negativat në klishe të tjera janë ruajtur mirë. E habitshme që nuk e ka prekur njeri prej kaq shumë vitesh.
Në gjysmë errësirën e laboratorit Petro vështronte negativët duke dalluar figura njerëzore si dhe peizazhe, konturet e një fsahti, etj. Kureshtar, menjëherë i kaloi të gjitha në solucion dhe pas disa minutash i nxorri dhe i la të thaheshin. Në dritën e kuqe ata nisën të vështrojnë ato figura njerëzore si dhe disa pamje të fshatit. Si dukej ishte i njëjti fshat, pasi tutje në sfond dukej ishulli i vogël i Maligradit. Në një tjetër ishin ca fshatarë të ngarkuar me kallinjtë e misrit; një kishë, ca fëmijë ulur në pragun e një shtëpie fshati, më tutje, një portret fshatareje shumë plakë por me një fytyrë plot mirësi dhe e qeshur; pastaj një grup ushtarësh dhe figura e një ushtari që e ka hequr kapelen duke e mbajtur në dorë dhe duke i qeshur atij që e fotografonte.
Petro u afrua edhe më nga fotografia duke vështruar nga uniforma e tij.
– Qënka një ushtar i Luftës së Parë Botërore.
– E habitshme, – pëshpëriti Sotiri, – nga e njohe?
– Po kështu visheshin ushtarët e Nemces.
Ndërkohë Petro vëzhgonte një klishe tjetër. Ishte një vajzë me një fustan të lehtë vere dhe të hapur në gjoks. Një vajzë shumë e bukur, me buklet e gjata që i binin mbi shpatulla. Edhe ajo qeshte. Po, dukej e lumtur. Në fotografinë tjetër ajo ishte shtrirë në bar, duke vështruar nga objektivi me dorën gjysmë të ngritur sikur të mos donte ta fotografonin edhe pse buzëqeshja e tradhëtonte, pasi fytyra e tregonte tepër të lumtur. Fotografia tjetër ishte një portret akoma më i bukur: kishte hedhur kokën pas dhe në plan të parë dukej gusha, mjekra dhe fare pak sytë e saj. Ishte një fotografi e rrallë arti. Një bukuri e virgjër.
– Mbase ka qenë fotograf! – tha Petro. – Shiko sa bukur e ka fotografuar. Di që në luftë, atëherë i mobilizonin të gjithë: aktorë, piktorë, fotografë, muzikantë. Të gjithë i çonin në front përballë vdekjes.
– Qenka po ajo porn ë një ditë tjetër, – shtoi Petro duke parë nga klisheja e vajzës. – Me siguri ndonjë nga vajzat e fshatit me të cilën është dashuruar.
Petro afroi fotografinë e fundit dhe pikasi përsëri figurën e saj dalë në hyrjen e kishës së Maligradit, në atë kishëz të futur në guvën e madhe ku për kubé kishte veç shkëmbenjtë.
– Sa e bukur, duket si një Madalenë!
– Si duket e ka marrë me varkë për ta fotografuar këtu!
– Me siguri! – shtoi Petro përsëri. – S’ka kush ta sillte tjetër përveç tij… Atëherë ata ishin zotër të frontit.
Pamjet ishin të mrekullueshme dhe habia i kishte pushtuar të dy.
– E habitshme vërtet… një vajzë shqiptare në aparatin e një ushtari austriak. A thua vërtet të ketë qenë një nga vajzat e atij fshati?
– Po kush tjetër atëherë?
– PoE habitshme… si mund të shkonte një vajzë me një ushtar të huaj.
– Pse, çudi të duket? Ndjenjat nuk kanë kufi mik i dashur… Në ato anë njerëzit kanë qenë shumë më të çliruar. Nuk ishte si në kohën kur jetuam ne që kur të shihje një vajzë me një djalë diku duhej të martoheshin.
Sotiri qeshi dhe vazhdoi të vështronte atë idil të bukur dashurie që shfaqej në ato pak fotografi. Drita e bardhë dhe disi okër e diellit i jepte asaj fytyre hire të veçanta.
– A mund të më bësh dhe një seri të këtyre fotografive? Do ishin interesante për muzeun e fshatit. Jam i bindur se foto të tilla nuk ekzistojnë.
– Sigurisht që kanë shumë interes për historinë, – tha Petro.
– Për më tepër do isha kureshtar të zbuloja se cila ka qenë ajo vajzë. A është vërtet ajo e legjendës që tregohej dikur në fshat?
– Cfarë legjende?
– Një histori dashurie e një vajze me një të huaj. Ajo ishte vllahe dhe gjuha do i ketë bashkuar.
– Pse s’thua që kemi të bëjmë me një roman dashurie?!
Më së fundi Petro hapi dritat, mbështolli fotografitë në një letër dhe duke dalë ia zgjati.
– Merri, ndërkohë po bëj dhe për vete një seri… kur të kalosh këndej eja ta marësh aparatin dhe klishetë fotografike. Ata të seksionit të trashëgimisë do habiten me këtë histori… dhe mos harro të më tregosh rreth asaj historie dashurie.
Të nesërmen, duke u kthyer përsëri në Prespë, Sotiri mendonte gjithnjë rreth “vajzës së liqenit” dhe shumë mendime i vërtiteshin në kokë. Vallë të ishte vajza e legjendës me varrin në breg Maligradit? Në fakt koha përkonte me historinë e asaj ngjarje. Vallë nga se kishte vdekur? Ishte vrarë apo si? Gjëja e parë që duhej të sqaronte ishte nëse ajo vajza e fotografisë ishte po ajo e «Gurit të zi», apo jo. Dikush i kishte treguar se ajo histori lidhej në të vërtetë me familjen Shtëmbaçi dhe se për këtë ngjarje ishte shkruar që pas luftës në një nga gazetat e Korçës, kohë kur ushtritë e huaja u larguan duke lënëpas veç kufoma dhe një zi të madhe.
Kur zbriti në fshat shkoi drejt e në shtëpinë e Xha Tasit, me shpresë se ndoshta plaku 80 vjeçar mund ti thoshte diçka por shpejt e kuptoi se plaku s’do ti thoshte ndonjë gjë të madhe.
– Nuk dëgjoj se ç’thua, – i kthehej plaku atë ditë.
Dukej se s’donte të dëgjonte për atë histori. Plaku tregohej si shurdh dhe shpesh i hiqte sytë nga vështrimi zhbirues i tjetrit. Papritur nusja e shtëpisë i tha diçka tjetër dhe ai e dëgjoi për bukuri. Ky detaj e nxiti Sotirin ta ngacmonte akoma më shumë bisedën. «Me siguri bën gjoja», mendoi ai dhe vazhdoi. Pas pak nxorri fotografinë dhe ia tregoi plakut. Xha Tasi e mori dhe e vuri përpara. E afroi dhe e vështroi mirë dhe ja ku fytyra i mori një pamje tjetër. U ngrys i tëri. E mbajti një çast në dorën që i dridhej dhe e flaku duke murmuritur. Sotiri u përkul dhe e mori duke menduar se ajo fotografi e kishte ngacmuar në plagë atë plak.
Duke parë nga fotografia vetëm tani dalloi se pas vajzës ishte porta e një shtëpie. Me sa dukej plaku kishte pikasur shtëpinë e tyre ku dhe kishte lindur. Me syzet e tij të vjetra, me ato xhama të trasha, plaku shihte fotografitë dhe mërmëriste. Nuk dëgjohej se ç’thoshte në të vërtetë, por mërmërima e tij i ngjante një lloj lëngimi, diçka prej zije. Ndoshta edhe pse vajza i ngjau me nënën e tij? Të ishte vallë e gjakut të tyre?…
– Xhaxha, si është ajo historia e varrit të vajzës së liqenit. Thonë se ishte nga familja juaj.
Plaku ktheu sytë, e vështroi një çast dhe nuk foli. Mërmëriti një çast, rrufiti kafenë që solli nusja dhe pas një heshtje të gjatë shtoi:
– Kanë kaluar kaq vjet të keqen xhaxhai… se mos kam jetuar unë atëherë ?! Babai s’na thoshte gjë për të. Nëna diçka tregonte. Isha i vogël…
– Vallë është mbytur?
– Kështu thonë…
– Po pse nuk e varrosën në varrezat e fshatit por në breg të liqenit.
– E ku e di unë… këto janë histori të vjetra. Donte të ikte nga fshati, të martohej…
– Mos ishte ndonjë nga ata ushtarët e Nemces të Luftës së Parë? Nga ata të ushtrisë austro-hungareze?
Plaku tundi supet.
– Kushedi, o djalë, – dhe ndërkohë mori paketën dhe ndezi një cigare.
Mesa dukej donte ti jepte fund muhabetit. Megjithatë Sotiri nuk u ngrit dhe nisi të nxjerrë fotot e tjera, duke ia dhënë plakut një e nga një. Xha Tasi i shikonte, afronte sytë nga fotografitë dhe gjithnjë i rikthehej asaj fotografie të vajzës në sfondin e portës së madhe të shtëpisë.
– Si quhej xhaxha?
– Sofia!…
Pastaj plaku lëshoi kokën në jastëkun e divanit dhe mbylli sytë. Donte të prehej. Kujtime të trishta, plagë të vjetra… Ndoshta kujtonte fytyrën e nënës së tij. Vallë ngjanin?
Sotiri e pa që plaku kishte humbur në të tijat dhe s’donte ta trazonte më. I bëri shenjë nuses se po ngrihej që ta linte plakun të qetë.
Sapo doli në rrugë ndjeu një kënaqësi të çuditëshme. Tërë kjo duhej të ishte ndoshta historia e asaj legjende, madje historia e vërtetë që po shfaqej pas brymës së asaj kohe as të largët. Përreth vjeshta shpaloste hiret e saj, atë botë plot ngjyra, veçanërisht me të kuqen e pemëve, lisave dhe trupat e bardhë të plepnajave. Sigurisht, mendoi, plaku dinte diçka, një histori familjare që nuk tregohej e tëra, që ishte mbajtur e fshehtë dhe nuk tregohejmë, pasi vajza kishte vdekur ose ishte vrarë. Por po të kishte vdekur ajo do të varrosej si gjithë të tjerët në varrezat e fshatit. Jo, jo… mendonte Sotiri. Diçka më e rëndë duhej të kishte ndodhur. Mos vallë kjo dashuri u kishte cënuar nderin e familjes ata dhe ata e kishin vrarë? Kohë më parë, në fshat dikush që po merrej me historinë e atyre anëve, tregonte se kishte qenë plaku i shtëpisë që e kishte vrarë dhe kjo sepse ishte lidhur me një ushtar të huaj. Të tjerë e mohonin dhe thonin se kishte qenë një komit që kishte rënë në dashuri dhe i kishte vrarë të dy, tek donin të shkonin në ishull.
Ecte e mendonte duke iu rikthyer hamendjes së vrasjes së saj: «A mund të vriteshin dy të rinj të dashuruar edhe pse ishte kohë lufte? Po varri i tij ku ndodhej? Pastaj një zë tjetër i thoshte: «Gjithçka mund të ndodhte atëherë. Ishte lufte dhe shqiptarët nuk e dinin nëse ata ushtarë ishin aleatë apo armiq të tyre.»… Atë kohë mbi tokën shqiptare ushtritë e Europës luftonin me njëra-tjetrën dhe gjithë Shqipëria ishte kthyer në një shesh beteje.
Në mbrëmje, në kthim, tek u shtri në dhomë, mendoi përsëri atë pasdite kur ndoshta ishte bërë vrasja në breg… Mbylli sytë dhe imagjinonte çuditërisht se si mund të kishte ndodhur. Figurat e tyre në fotografi papritmas u gjallëruan dhe ja tek nxitonin të dy drejt bregut ku një varkë e vogël priste. Shkonin të gjenin një strehë për tu puthur, për të thënë fjalë dashurie për të ngjizur trupat e shpirtrat. E imagjinoi një çast ashtu të qeshur, më të lumtur se kurrë, me ato flokë të gjata që ia merrte fresku i liqenit. Por papritur një pushkë kishte krisur. Vajza ktheu kokën duke klithur dhe ushtari që binte ngadalë në ujë, jo larg bregut breg. Ai binte aty, pa armë, pa helmetë, vetëm me xhaketën e tij ushtarake, të zbërthyer në atë ditë tetori plot diell. Ajo fytyrë iu shfaq sërish, me ato sy të hapura, të tmerruara nga ajo gjëmë e dhimbje. Padyshim duhej të kishte klithur dhe sulur drejt tij duke e marrë në krahë për ta nxjerrë në breg. Por ai veç murmuriste. Thorshte copra fjalësh, ashtu i përgjakur dhe me një qeshje të lehtë kishte heshtur përfundimisht.
Dy ditë më vonë atë bllok të vjetër me shkronja të imta, shkruar në një gjuhë të huaj të cilën nuk e kuptonte, bashkë me matrikullën e ushtarit i dorëzoi në muze. Matrikulla kishte numrin 21470 A. Atyre të muzeut u tha se kishte marrë shënim adresën që ishte mbi të dhe se do mundohej të shkruante në atë adresë. «Me siguri duhet të jetë adresa e tij», – u kishte thënë. – Kushedi, mbase dikush mund të jetotë ende. Dorëzoi aparatin, filmat dhe u largua. Megjithatë ajo histori do ta grishte gjithë ato ditë. Nuk mund ti harronte sytë e qeshur të asaj vajze dhe fytyrën e lumtur të atij ushtari me xhaketën zbërthyer, sikur me dashurinë e tij donte të lumturonte botën dhe ti jepte fund asaj lufte të kotë e barbare. Një histori e bukur, tha me vete, një roman dashurie në kohë lufte. Një dashuri e ndërprerë dhe një tragjedi e dhimbëshme.
Dy ditë më vonë shkroi një letër dhe nxitoi të shkonte tek një shoku i tij, i cili njihte farmacistin e vjetër të qytetit. Ai kishte pasur një grua çeke, por që në fundin e viteve ’60 ajo ishte larguar për në Pragë. Farmacisti ishte dashuruar kur kishte qenë student në Pragë dhe pas studimeve ishin kthyer të dyn ë Tiranë, por lumturia e tyre s’do të vazhdonte gjatë. Regjimi kishte vendosur ti largonte të gjitha ato gra të ardhura nga «kampi socialist».
Sapo i tregoi historinë, farmacisti u ul dhe duke pirë kafen e përktheu menjëherë atë letër të shkurtër dhe i premtoi se fotokopjet e atij blloku do ti lexonte me kureshtje për të parë se ç’shkruhej në to. Në mbrëmje, me tu kthyer në shtëpi, Sotiri nisi të kopjojë letrën në gjuhën çeke:
“Zonjë, zotëri… Unë që po ju shkruaj jam një asistent arkeolog shqiptar dhe po ju shkruaj në lidhje me Jaromir Knisel, i cili gjatë Luftës së Madhe ka qenë ushtar në Shqipëri dhe pikërisht në frontin e Prespës. Ne kemi gjetur matrikullën e tij si dhe një aparat fotografik me disa fotografi. Nuk dimë asgjë mbi fatin e tij, por kjo matrikull na lë të mendojmë se duhet të jetë vrarë në Prespë. Nëse është dikush nga familjarët e tij do të donim të lidheshim në mënyrë që tu postojmë dhe fotografitë e tij si dhe të kërkojmë se ku mund të gjendet varri i tij. Pranoni urimet më të mira, Sotir Zavalani.
Të nesërmen, atë letër e nisi menjëherë duke futur dhe tre nga fotografitë e ushtarit çek Jaromir Knisel.
Dy ditë më vonë Sotiri ishte nisur për në Durrës të kalonte disa ditë pushime. Në kthim vazhdoi punimet në Lin me ekipin arkeologjik duke pritur mos vinte ndonjë letër nga Praga por askush nuk ishte përgjigjur. Ashtu i mërzitur, mendonte se me siguri ajo adresë nuk ekzistonte më, pasi shumë gjëra kishin ndryshuar kudo në Europë e po kështu edhe në Pragë. I vinte keq që nuk do të gjente njeri që të merrte atë lajm të gëzuar të njeriut të zhdukur, ato fotografi me fytyrën e tij të lumtur në fundin e asaj lufte.
Nuk kaloi shumë dhe dhjetë ditë më vonë dikush e njoftoi se kishte ardhur një letër në adresë të tij. Menjëherë mendoi se mbase kishte ardhur ndonjë lajm nga Praga. Vallë adresa kishte qenë e saktë? A kishte mbetur dikush nga familja e tij?… Kur mori letrën në duar, bashkë me farmacistin, shkuan në përsëri në kafenenë pranë, porositën diçka dhe menjëherë nxorrën letrën e cila mbante të njëjtën adresë. Ishte shkruar nga zonja Harovar. Ja çfarë shkruante:
«I nderuar Zotëri. Unë që po ju shkruaj jam e familjes së Jaromir Knisel. Gjyshi im Viçeslav Knisel ishte vëllai i ushtarit Knisel. Ai më ka treguar se më kot nëna e Jaromirit kishte pritur birin e saj. Nga raportet e ushtrisë askush nuk kish mundur të jepte një informacion të saktë për vdekjen e tij. Nga kërkimet e familjes, dihej se deri ditën e Amnistisë ai kishte qenë gjallë në kompaninë e tij por pikërisht atë ditë ishte zhdukur. Meqë nuk ishte bashkuar me ushtrinë ai ishte konsideruar i humbur, gjithnjë me dyshimin se kishte dezertuar, por meqë kurrë nuk u bë gjallë vite me rradhë dhe pas disa dëshmive, ky shënim në kartën e tij ishte fshirë. Ai ishte një i zhdukur si mijra të tjerë që vriteshin në front dhe mbuloheshin nga dheu i topave apo mbyteshin në liqene. Shumë prej tyre shpërfytyroheshin nga bombat pa mundur të identifikoheshin. Nëna dhe i ati i tij e vuajtën shumë humbjen e birit edhe pse pritën vite me rradhë por më së fundi shpresat i humbën. Ai kishte qenë student në shkollën e Arteve të Bukura dhe ishte një fotograf i ri që premtonte shumë. Madje ishte një flautist i shkëlqyer. Një mori fotografish ndodhen në muzun e qytetit. Letra juaj është një lajm i mrekullueshëm që më së fundi dhe ne të kërkojmë pikërisht aty ku është gjetur matrikulla e tij. Dje kam folur me konsullatën tuaj në Pragë dhe ata më thanë se mund të shkoja kur të doja në Shqipëri për të kërkuar varrin e tij. Madje një letër i kam dërguar edhe ambasadës sonë në Tiranë lidhur me këtë ngjarje. Lajmi juaj na ka gëzuar shumë në të gjithë familjen tonë. Më së fundi Jaromiri do na kthehet në Pragë! Në fillim të shtatorit mendojmë të vijmë në Tiranë dhe që andej në Prespë. Zoti do të na çojë më së fundi në strehën e Jaromirit tonë.»
Dy ditë më vonë bashkë me Thanasin shkoi përsëri në fshatin buzë Prespës. Peshkatarët ishin nisur në peshkim, me varkat e tyre të vogla lyer në blu. Në fillim ndalën tek «Guri i zi», apo “Guri i vajzës së liqenit” duke pritur një nga banorët që ti çonte deri në kishën e Maligradit. Ishte nipi i Tasi Shtëmbaçit që do t’i çonte. Si duket dhe ai donte tashmë të mësonte nga ajo histori për të cilën po flitej në familje. Kur ndaloi tek “Guri i Zi”, të cilin e kishte parë që fëmijë, filloi ta prekë dhe ta shikonte ndryshe, sikur të ishte diçka mistike, një gur që ndoshta ruante nën të një varr, varrin a asaj vajze që kurrë më parë nuk kishte dëgjuar për të.
Ishte ditë e bukur dhe varka shkiste pa zhurmë mbi ujin e kaltër të liqenit. Dielli që ndriçonte tutje thepisjet, bënte të dukeshin shpellat e eremitëve, disa prej të cilave ishte e pamundur tu ngjiteshe. Kur ndaluan dhe hynë në pragun e kishës, drita okër e diellit depërtonte deri brenda saj ku dukej se kishin filluar restaurimet. Afresket kishin dalë më në dritë dhe në veshjet e apostujve spikaste një e kuqe e bukur, disi vishnje. Një nga puntorët u tha se prifti pritej të vinte nga çasti në çast. Ishte një prift i vjetër dhe ata e pritën me shpresë se kushedi mbase prifti mund tu thoshte diçka mbi këtë histori. Mbase librat e vjetër të kishës mund të kishte një gjurmë të Sofies apo të vetë ushtarit Jaromir Knisel.
– Po vjen prifti, – i lajmëroi varkari, i cili nga pragu kishte dalluar papritur varkën tjetër që linte bregun drejt ishullit.
Dhe vërtet kur ata u shfaqën në prag, panë atë varkë blu duke pikasur figurën e zezë të priftit që po afrohej. Pastaj hodhën sytë mbi pllajën e ishullit, drejt shkëmbenjve që ngriheshin sipër kishës, ku natyra kishte krijuar atë pllajë të gjelbëruar. Kushedi shpresonin se dhe ai vend i pashkelur mund tu zbulonte diçka të papritur…
Komentet