Kjo ditë dhe mëngjesi i saj erdhën me turravrap të jashtëzakonshëm drejt teje dhe tek ne. Ne e dimë tani se të kemi përjetësisht midis nesh, ashtu si ti e meritoje. Nganjëherë vdekja është lindje e dytë. Ashtu si ti kreve punë me atë jetën e parë, të stuhishmen dhe tani je i vetmuari i ndjekur nga shpura jonë, e të përkohshmëve. Ndërkohë të shoh mëngjeseve duke pirë kafe tek «Libri» pranë stadiumit të vjetër Dinamo, ku mëngjeset e tua merrnin pamje tjetër, ndërsa për çudi deklamohen vargje përmendësh, flitet për librat e botuar së fundmi, bashkë me miqtë e tjerë: Faslli Haliti, Roland Gjoza, Sulejman Mato e të tjerë, që ndryshonin nga dita në ditë, me republikën e hijshme mbi kokë, mjekrën që të bënte më hijerëndë, me të ecurën e njohur e kryelartë, me një çantë jo të vogël për t’u hedhur në shpinë përplot botime të reja. Një ndjesi e rrallë për librin, se atë njeri, poet e shkrimtar, arkeolog e historian, studiues e filozof, piktor dhe mjeshtër të figurës, e ngacmonte shumë intuita e rrallë. Ose botimet e tanishme te gazeta Dita dhe jo vetëm. Kudo dyert e botimit për të ishin të hapura. Një njeri i ditur si Moikomi Zeqo ishte i pranishëm kudo, në opinione e diskutime, në analiza dhe në entuziazmin e librit të ri, në njohjen e stileve dhe organizimit letrar, në biblioteka e veprimtari ku flitej për librat. Ai binte në sy menjëherë, me sytë xiglues, shpotitës, shpuzë, me një dritë të habitshme, zërin e ngrohtë dhe aq mirënjohës, duke dhënë kurdoherë përgjigje të thukëta. Moikomin nuk e gjeje kurrë vetëm, gjithnjë ndillte e provokonte diskutime mbushur me ëmbëlsi krejt njerëzore dhe sidomos e veçanta e tij falënderuese hidhte një hije tjetër miqësore dhe tejet afruese, që nuk e pashë kurrë të ngrefosej. E ku kish kohë ai të merrej me kësi sjelljesh?… Libri të rrëmben, të bën për vete dhe ka veç kulturën e tij të lartë dhe domethënëse… Moikomi hynte lehtë në diskutim, dinte të futej në mendimin tënd dhe të diskutonte me ty në heshtje. Po. Me të mund të flisje gjatë kështu…
Atë kohë kur botonte Sinopset e tij të shkëlqyera, një libër i përmasave të mëdha dhe bërthama e librave të tij të pafundme, monografi e romane, studime e novela, tregime e poezi, shkrime historike dhe analiza të holla psikologjike, opinione dhe kritikë e ashpër, shqetësim për shkatërrimin arkeologjik të Durrësit, krimi më i madh e i më i shëmtuar në botën shqiptare. Dhe ky diskutim më sjell në kujtesë një vizion të përbashkët për Durrësin e vjetër. Edhe Moikomi, edhe unë, e kishim të njëjtë përfytyrimin për ta parë Durrësin antik poshtë xhamave ku mund të gjenin mundësinë miliona turistë duke parë një mrekulli. Por ky përfytyrim merrte përmasa ideale dhe luftohej mu për këtë qëllim të jashtëzakonshëm… Të këmbëngulje do të thoshte të bëje shumë vjet burg, ndonëse ne si në burg na dukej vetja. Pa ndonjë dallim të madh midis jetës andej brenda e këndej jashtë. Por letërsia dhe jeta kulturore sipas Mjeshtrit të Madh Moikom Zeqo ka qenë dhe mbetet rrëmujë e batërdi, ku dominon një art i rëndomtë, ku mungon drama apo komedia shqiptare – e cila në kushtet e prishjes dhe shkatërrimit s’mund të gjejë dot vend, as edhe për një gardërobë të thjeshtë e jo më për atë të mendimit. S’kishte dhe nuk ka punë, s’duket kurrkund dritë, kurse dielli sido-sido shkëlqen, ndonëse i copëtuar në dhëmbët e politikës.
Më vijnë ndërmend takimet me të. Diskutonim për një prirje që unë e kam vënë në qendër të studimeve të mia: Bashkëjetesa paqësore e mrekullueshme fetare në botë, thelbi i trashëguar në breza tek populli shqiptar, aty ku gjeti shtratin, sepse e mbajti gjallë nga trashëgimi i Perandorisë Osmane. Moikomi thoshte se ne e kemi çelësin e zgjidhjeve në politikë. Thjesht. Ti je, jam edhe unë. Jemi dy të ndryshëm, të fortë, të pashëm, konsekuentë, të pamposhtur, të egër (ose të butë), por nuk dimë që të lëshojmë pe. Ne e tërheqim litarin o duke bërë hile, o duke e tërhequr pa fund derisa të këputet. Kjo është historia jonë, ndryshe e quajtur si histori e tërheqjes së litarit, kur sa vjen në çastin e këputjes ne bëjmë një hile, dredhë, dhelpëri dhe… dikush që e ka hilen të padukshme fiton. A ia vlen? Fetarisht ne e respektojmë njëri-tjetrin. Politikisht në dukje të jashtme përsëri e respektojmë, por sa kthejmë krahët ç’nuk bëjmë kundër njëri-tjetrit. Dhe pastaj sërish Moikomi futej në botën e librave që i rreshtonte mbi tryezë. Libri i fundit që diskutohej ishte «Kisinger 1923-1968, I, Idealisti» nga Nill Ferguson. Madhështi. Një libër që është shkollë për historianët. Le të mësojnë historianët nga ky libër-universitet, fin, i qartë, përplot ndryshim dhe idealizëm…
Po ta njihje nga afër Moikom Zeqon bindeshe thellë se nuk ishte një personalitet të çuditshëm, por i thjeshtë dhe pa komplekse. Veçanërisht i dalloje qartë karakterin, përpos që kurrë nuk dukej tip i vështirë, nuk ndieje lodhje që të rrije me të, ose kurrë s’e kemi parë si një të largët, që kurdoherë përfshihej me entuziazmin e rrugës. E pëlqente shumë të ishte mes njerëzve, të diskutonte me ta, të gjente zgjidhje interesante, sepse e shihte çdo gjë me syrit realist. Kurrë nuk futej nën trysninë surrealiste. Atë njeri nuk e vrisje dot me fjalë parullash, nuk i duronte dot dokrrat dhe as hidhte andej këtej profka, ai të bënte për vete me atë syrin që i shkreptinte nganjëherë plot ironi me një qesëndi fatale që e vë re lehtë tek një dituar dhe studiues të zellshëm. Por edhe në rastin më të ngushtë, kur kushdo do të ndihej si nën shtrungë, për tjetrin pra, ruante po atë ndjesë e falënderim të heshtur të njeriut të kulturuar… Nuk e duronte melankolinë… Erudit? Po, e meritonte këtë cilësim. Dhe e përfshinte herë-herë një heshtje e gjatë që mund ta merrte këdo më qafë…
Ulej në karrige dhe ngrihej sërish, se, duke qenë i shpërndarë në shkrimet dhe leximet e tij, sapo njihej me ty bëhej tjetër, ndryshonte në çast, përtërihej, pastaj të shkruante se kishte mbetur pa gjumë, nuk gjente një çast të qetësohej, të pinte makar një gotë… Do të dilte sërish në rrugë dhe do të merrte sërish rrugën e tij të njohur… rrugën e diturisë, të grindjes me vetveten, me tezat e hedhura në qarkullim dhe gjithnjë e mundonte ideja e përbashkët për Shqipërinë, për pajtimin e madh politik, që gjithnjë e ka shansin historik për ta bërë një opozitë luftarake, këmbëngulëse, e qartë, e vendosur dhe largpamëse, që e do popullin e vet, e nderon atë dhe hedh në treg ide transformuese. Edhe tani, edhe sot, edhe nesër ky vend do ketë njerëz idealistë. Na duhet një udhëheqës i tillë që mjerisht na mungon shumë…! Po kur qeshte Moikomi? I zjarrtë! Dhe po ta shikoje në sy ato çaste e humbje mendjen. I madh!
Patëm rast të diskutonim për romanin «Onufri». Më tha se e lexoi me një frymë dhe se ai i përmbahej subjektit, këndit të vështrimit, sjelljes së tij si piktor; madhështia e Onufrit. Sa dëshirë kisha ta shkruaja edhe unë, më tha. Por sido më pëlqen shkrimi yt. Një metaforë e bukur. Pastaj Kalorësit Dardanë, Leonik Tomeo, shoqëruar me poezinë e ditës. Dhe… një telefon: Jam Moikomi. Në spital, sa isha me Roland Gjozën dhe Faslli Halitin, po të pres. Se ndoshta vijnë ditë të këqija dhe të sëmurëve është vështirë t’u shkosh. Dhe ajo kohë erdhi vërtet. Koha e CoronaVirusit. Vetmi e pafund. Shkretëtirë. Pafundësi vetmie. Të presin mirë ata që nuk erdhën dot kurrë për shumë arsye po dhe për shkak të poezisë së novelistëve që sapo ka sjellë në shqip Maksim Rakipaj dhe pasthënien e Visar Zhitit. Ose Antologjia e mrekullueshme e Roland Gjozës me Kryeveprat Botërore të Tregimit të Shkurtër. Kam kohë që ta lexoj. Nuk ngopem dot së lexuari, mik… Ah, një libër me gjetje fantastike, si ajo gjetja e Thanas Jorgjit me ato tridhjetë romanet e tij për fëmijët paraadoleshentë! Fantastike! Të vetmet po aq sa brenda realitetit të lojës që i mban mbërthyer fëmijët e asaj moshe. Del një film i rrallë, ku edhe historia është lojë. Fundja të gjitha lojë janë… Po edhe Rolandi i ka qarë ato Sonetet shopeniane tek poezitë. Kam qeshur e s’ngopesha dot me aq shpirt ndihesha. Kompozitat gjuhësore dhe atë virtuozitet dhe gjallëri mendimi si të atij shkrimtari. Ja, pyet Sulën. Mbrëmë më ka prekur shumë një etyd poetik i Xhevdet Shehut. Poezia kërkon botë. Një pikë që e vështron dhe mbërrin dhe befas ke një figurë konkrete. Nuk ka qenë imazh i kotë. Pikërisht atë që kërkoje…
Nuk e kisha shkuar nëpër mend se bisedat mes njerëzve të letrave, edhe në spital, janë të këndshme. Diku ngriti krye ballafaqimi mes rretheve letrare dhe rretheve të lexuesve. Unë drejtoj një rreth lexuesish tha njëri prej miqve të mbledhur në spital, ditëve të shtrimit. Edhe rrethet e lexuesve ishin kthyer në biznes. Grupe me 4-5 lexues në kafene. Librat. Diskutimet rreth tyre. Njihen mirë me njëri-tjetrin. Mund të jenë rishtar leximesh, po edhe ithtarë aksidentalë dhe pa shkak i leximeve. I blejnë librat dhe i lexojnë, kurse në kafe diskutojnë. Më saktë drejtuesi i kafenesë dhe i rrethit duket se mezi mbushet me frymë. Për atë që nuk lexon s’ka dhembshuri. Po të jetë libër poetik poezitë duhen thënë përmendësh. Si në teatrin amator. Dhe shqiptohen poezi, poezi që s’i shkruan vetë, por poeti, ama ai i lexon, i thotë përmendësh, poezi pafund… Dhe diskutimi nuk e gjen dot pikën, madje nganjëherë… Dhe shpërthen e qeshura e sinqertë.
Po e shihja Moikomin në profil. Mjekra e dendur, mollëzat e faqeve kishin nisur të dilnin më pah, sytë paksa të lodhur si shpuzë e mbuluar, shihte larg, tej dritareve. Edhe malet tutje duket sikur rrinin në këmbë, përngrehur. Edhe ne aty rreth tij. M’u duk si profil shenjtori, donte të çohej në këmbë dhe qahej për dikë ose për veten… Për veten më mirë. Do të donte ta kthente një faqore por sikur ngurronte dhe vështrimi pa skaj të trembte.
I thashë dhjetë titujt e fundit që kish botuar. Gjashtëdhjetë e dy tituj. Qeshi si me ngut. Pastaj vështrimin ia rrëmbeu Dajti..
A ke dhembje? – e pyeta si nën zë.
Jo.
E kuptoj, ti nuk do që t’i dorëzohesh dhimbjes…
Njëlloj është, por dhimbja s’ka të bëjë me shpirtin…
Vërtet?!…
Nuk dhemb shpirti, kështu?
Mua më duket se jo. Jetojnë të ndara.
Më mbushet mendja. Tim atë, kur unë kam qenë gjashtëmbëdhjetë vjeç, e ka vrarë vetëtima. Ka ndenjur tre vjet në gjendje koma. S’e beson? Më në fund u zgjua, sikur vetëtima të kish qenë të djeshmen. Edhe ai kështu më tha atëherë sa hapi sytë dhe e pyetën për dhembjet…
Domethënë, or mik i vjetër, edhe ai të tha se shpirti nuk i dorëzohet dhembjeve?
Sikur të dhembte shpirti!…
Pse është e pamundur?
S’mund t’i besoja tonit të zërit… Kishte shumë dashuri dhe përulje. Kishte shumë shpirt. Dhe ai të përmend, të sjell në vete, të lumturon. Ndaj dhe çastet e fundit njeriu nuk ndien më dhembje. Bëhet gati të niset për fluturim…
Ia pashë sytë e qeshur. Desh më futi në dhé qesëndia e tij e ëmbël, e dashur, disi krenare, e thellë, që të prekte. Thjesht të prekte. Papritur u dëgjuan zëra të largët.
E di, i thashë, që shpirtrat flenë në Radohinë? I kam dëgjuar…
S’e ditke mirë, belbëzoi Moikomi. Shpirtrat gjithandej flenë në guva malesh. Aty kthehen në shenjt. Aty është Parajsa dhe ata bëhen ku e ku njësh me njerëzit duke u kthyer në legjenda…
Kjo ditë dhe mëngjesi i saj erdhën me turravrap të jashtëzakonshëm drejt teje dhe tek ne, or mik. Ne e dimë tani se të kemi përjetësisht midis nesh, ashtu si ti e meritoje. Nganjëherë vdekja është lindje e dytë. Dhe na ndjell me ndjesën dhe falënderimin tënd qiellor. Madje, të përfillur prej mjeshtrit, eruditit dhe s’mund të ndaheshim më. Vetmitar. Dashuri për të tjerët. Ëndërrim. Një shpirt që endet midis nesh dhe do flejë patjetër në Logun e Shpirtrave, për t’u zgjuar të nesërmen e për të parë së toku Durrësin antik, Dyrrahun, Epidamnin, shokët, miqtë dhe të gjithëve u tregon ca të vërteta që do të jenë përjetë nën sytë tanë, duke belbëzuar se shpirtrat, jo s’kanë të bëjnë me dhembjen…
Tiranë, më 15 qershor 2020
Nuk mund te gjendet nje shkrim tjeter,qe te na jape. Ne te merguarve,ndenjen.e.te lartit,poet.kombetar,lum kush te rroje e ta.shohe zonje,memedheun,deri.sa kabij.te tille.si ju,miqte e mojkomit faleminderit shume. Eglantina mandia