Paule Fercoq de Leslay, Le passé vivant dans l’Albanie inconnue, “Illustration”, 1938.
“Ai më tregoi se kishte pesë vjet që nuk kishte dalë nga kulla, sepse mund të vritej nga gjaksi. Por ai më tha se do të ishte i lumtur po të udhëtonte dhe të shoqërohej nga unë gjatë dy ditëve. E pranova, pasi prania ime ishte një mburojë për të. Dhe kështu unë e çova në shtëpinë e njerëzve të tij…”
Një zhurmë e madhe që vinte nga salloni e zgjoi papritur. Ajo mbajti vesh dhe dëgjoi fillimthi vetëm fërshëllimin e erës që vinte nga deti dhe që gjatë një jave nuk po pushonte. Ishte dimër. «Do jetë hapur ndonjë dritare», mendoi me vete dhe bëri të lëvizte dhe ashtu e përgjumur shkoi nga salloni, por kur hyri në të, një dritë e madhe po i afrohej drejt fytyrës me një shpejtësi të madhe. Diçka e fortë e goditi me rrëmbim në kokë duke e shembur mbi dysheme. Ndjeu një dhembje të madhe dhe dëgjoi përsëri erën e fortë që vinte deri te ajo. Një rrëkezë i shkoi përgjatë veshit, poshtë qafës dhe ajo e ndjeu se ai lëng i ngrohtë ishte thjesht gjaku i saj. Por ç’kishte ndodhur vallë? Pse? Kush e goditi ashtu me forcë? S’po kuptonte asgjë, por e ndjeu se s’kishte vdekur, veçse ishte e përhumbur dhe kokën e kishte plumb. U përpoq të hapte sytë por s’mundi. Papritur ndjeu dikë që e shkeli në këmbë, një zë i vrazhdë, llampa që iu afrua para syve, por që vetëm e ndjeu, pasi qerpikët nuk mund t’i hapte dot.
Një dorë u zgjat dhe i rrëmbeu me forcë gjerdanin e qafës.
– Shpejt, shpejt, – tha dikush… – Kontesha më duket se ka vdekur! Merr ç’të mundesh!
Pastaj përsëri zhurmë sirtaresh, dollapi, një poçe që ra s’dihet nga ku me zhurmë dhe përsëri zëri që iu drejtua tjetrit:
– Eja të ikim tani!
Dhe këmbë që nxituan të ikin drejt dritares.
Pas pak, gjithçka ra në qetësi. Vetëm era frynte. Dhembja në kokë ishte e madhe. Rënkoi pak dhe heshti. Ja, më së fundi hapi sytë, por duart nuk mund t’i lëvizte. E kuptoi se dikush e kishte goditur. Duhej të ishin dy hajdutë, të cilët tashmë e kishin lënë aty, të shembur përdhe, të vetmuar, me kokën e rëndë dhe gjakun që kishte rreshtur së vërshuari.
Nën dritën e hënës ajo mundi të shohë veçse faqen përballë të murit, atje mbi komodinë ku vinte zbukurimet dhe një vazo të madhe lulesh me zambakë të bardhë. Tani shikonte veçse dy fotografitë e vjetra, vendosur në korniza, në bardh e zi. U përpoq të rrotullonte sytë majtas, pastaj djathtas, të lëvizte së paku disi kokën, por ishte e pamundur.
– Ah… – dhe ajo ndjeu t’i therrte diçka në anën e majtë të kokës, atje ku dhe e kishin goditur me diçka të fortë.
Jo, s’mund të shikonte asgjë, veç ato dy fotografi të vjetra, përballë, me një vështrim nga poshtë-lartë. Mbylli sytë dhe u mundua të përqëndrohet që të kuptonte më mirë se çfarë kishte ndodhur me të. Përgjoi. Dëgjohej vetëm era e ishullit, një erë e kripur, e ftohtë. Ndjeu freskinë e oqeanit. Dritaret me xhamin e thyer kishin mbetur hapur. Mendoi për telefonin që duhej të ishte jo larg saj, por në fakt nuk mund të kthehej dhe të zgjatej paksa. Çdo përpjekje dukej e pamundur, e pafuqishme. Atëherë mendoi se duhej pritur. Ndoshta dikush mund të vinte, ose më pas mund të gjente forca e të lëvizte.
Nën dritën e hënës që binte mbi mur ajo filloi të dallojë gjithnjë e më mirë ato dy fotografi. Në njërën ishte ajo, mbi kalë, në një peizazh malor, në veriun shqiptar, e ndjekur nga tre malësorë. Në tjetrën, fytyra e një djaloshi shqiptar njëzet vjeçar, malësor, veshur me një jelek, që buzëqeshte, i bukur si një Zot. Prandaj dhe e kishte mbajtur. Po, ishte Deda. Iu kujtua, pasi iu duk një çast sikur ajo fytyrë i afrohej ngadalë, gjithnjë e më shumë, gjersa e mbuloi të tërën. Sa vite kishin kaluar?… Pothuaj katër dekada. Lufta atëherë nuk kishte filluar ende. Italianët e Benito Musolinit përgatiteshin në brigjet e Brindizit. Megjithatë, çuditërisht, imazhet që iu shfaqën nuk ishin të mjegullta. Jo, gjithçka ishte e kthjellët, si drita e bardhë e atyre maleve. Ishte atje, ajo, me atë fytyrë të ëmbël, të rrumbullaktë, aq shumë e dashuruar me atë botë të huaj e të largët që i hapej përpara. Shqipëria e një kohe tjetër…
* * *
Atë ditë ajo po zbriste shkallët e famullisë alpine, e ndjekur pas nga prift Antonio, kur dalloi në oborr një djalosh shtatlartë që po bisedonte me drogmanin e saj, Bonatin, një katolik me një fytyrë të lëmuar. Ishte Deda. Sapo e pikasi, djaloshi e la bisedën dhe shikoi nga ajo me një vështrim habije, pasi bukuria e francezes e tërhoqi pa masë. Paule i buzëqeshi dhe e përshëndeti me shprehjen që kishte mësuar ato ditë:
– Tu ngjatë jeta!
Ndërkohë Bonati u afrua dhe ndërhyri me frëngjishten e tij me një theks italian:
– Ky djalosh është në gjak dhe besa i ka mbaruar… kërkon të vijë me ne deri në Qafën e Cjapit. Vetë nuk mund të shkojë se gjaksit mund ta vrasin nga çasti në çast!
– Ta vrasin? – u habit francezja dhe e vështroi e tronditur. – Si kështu?…
Ajo kishte dëgjuar për Kanunin e Maleve apo të Lekë Dukagjinit dhe shumë histori të gjaqeve që shpagoheshin në ato male, por tashmë ishte hera e parë që shikonte një djalosh që kërkohej nga gjaksit e vet. E shqetësuar vështroi përsëri nga djaloshi, që rrinte në krahë me pushkën e tij të gjatë, me një fytyrë të paqtë, ndërkohë që Bonati shtoi:
– Do të shkojë në Vuthaj që të shohë motrën e vetme që ka lindur para se të kthehet e të ngujohet në kullën e tij, deri sa të vdesë apo të vritet.
Paule tundi kokën. I erdhi keq për atë djalosh. Të vritej?… Ah, jo… dhe duke parë përsëri nga djaloshi, i bëri shenjë të ndiqte karvanin e tyre. Ajo u nda me priftin dhe «motrën» e famullisë që e ndiqte nga pas. Prifti i përshëndeti dhe ata u nisën: përpara qeraxhiu me kalin e bagazheve, pas tij francezja hipur mbi kalë me një revolver në brez, duke shtuar këtu një faqore rakie, një busull në xhep dhe një kapele në kokën e saj që i jepte pamjen e një fisnikeje. Ajo ishte konteshë. Pastaj vinte nga pas djaloshi i ri, Deda, dhe së fundi Bonati, drogmani i këtyre anëve.
Shpejt ata zbritën një rrëpirë dhe morën një monapat që gjarpëronte poshtë, buzë lumit. Në çdo kthesë, Deda vështronte profilin e bukur të francezes me ato faqet rozë. Herë-herë dhe ajo ndeshte vështrimin e tij, por djaloshi nuk kishte turp që ta kthente vështrimin tutje. Dy orë më pas ata pushuan buzë lumit që ngrihej mbi gurët e mëdhenj të rënë nga mali dhe që binte gjithë shkumë. Bonati nxorri diçka për të ngrënë dhe filloi ta ndante. Djaloshi qëndroi mënjanë, por francezja i bëri shenjë:
– Afrohu, eja! – i tha ajo me ato fjalë që nuk kishte shumë kohë që i kishte mësuar.
Deda u habit me mirësinë e asaj gruaje të huaj, pa ditur nëse duhej të afrohej apo jo. Por ndërkohë dhe Bonati i bëri shenjë të afrohej. Francezja ndau bukën e saj me djathë dhe i zgjati një copë Dedës.
– Ah jo, s’kam uri… faleminderit! – i tha Deda.
Francezja vetëm qeshi dhe filloi të kafshonte bukën.
Ishte fund vjeshte dhe ata lisa të gjatë fëshfërinin nga flladi në atë peizazh të artë të gjetheve të verdha qe vezullonin nën dritën e diellit. Rrugës, Bonati i kishte treguar se jeta e këtij djaloshi ishte në fije të perit dhe se që nga vrasja që ka bërë për të marrë hakun e vëllait të vrarë, ai mund të binte tashmë prehë e djemve të familjes në gjak. Ky ishte mekanizmi i gjakut që vepronte në këto male dhe gjaqet vazhdonin edhe një apo dy shekuj. Një mekanizëm që nuk ndalej dhe ku në çdo lëvizje kishte zhurmën e krismave dhe thirrjen: “Hej, ore hej… Ia morëm gjakun familjes së…”
– Kur dikush që ndiqet nga gjaksit është i shoqëruar nga një grua, dhe aq më tepër nga një e huaj apo i huaj, askush nuk guxon ta qëllojë, nga frika se mund të vrasë gruan apo të huajin.
– Ashtu? – ishte habitur përsëri Paule.
– Po, në të kundërtën, pleqnia e fshatit vendos ta vrasë, t’i djegë kullën dhe ta dëbojë nga fshati farën e atij që bën këtë vrasje. Kështu familja duhet të degdiset nëpër male që të kërkojë strehë.
Herë pas here Paule vështronte figurën e bukur e krenare të atij djaloshi me sy të kaltërt e me flokë të verdha që i zgjateshin deri afër supeve. I dukej sikur të ishte në malet e Skocisë dhe jo në Ballkan. «Racë e bukur», mendoi me vete dhe u gëzua tashmë që ai djalosh ishte me ata dhe se ai ishte nën mbrojtjen e saj.
Kur mbërritën te ura e vjetër e Cemit, një urë druri, vunë re se fillimi i saj qe shembur dhe kuajt nuk mund të ecnin mbi të. Ata qëndruan një çast të dëshpëruar pa ditur ç’të bënin.
– Shkojmë pak më lart deri te Shkëmbi i Xhodës. Atje lumi zgjerohet dhe mund të kalojmë lehtë, – u tha Deda që e njihte mirë këtë udhë.
Djaloshi u vu në krye të karvanit dhe grupi u nis përgjatë lumit, duke e ndjekur pas. Paule e vështronte tashmë Dedën me frikë, meqë ai ishte në krye dhe dikush nga anët mund ta qëllonte pa u shqetësuar se mund të godiste dikë tjetër. «Vallë gjakmarrësit e dinë që ka shkuar me ata?… Kushedi?» – mendoi ajo dhe vazhdoi të shkonte pas tij, pa ia shqitur sytë, me shpresë se askush nuk do guxonte të qëllonte.
Njëzet minuta më vonë Deda zbriti një rrëpirë të vogël dhe tashmë ishte në bregun e atij lumi të zgjeruar tashmë, nga ku dukej se ishte cekët dhe mund të kalohej. Deda priti kalin e saj dhe e kapi nga kapistalli, duke e tërhequr bëri mespërmes lumit. Përreth ngriheshin shkëmbenj të lartë e të thepisur. Për francezen e ardhur nga larg, kjo ishte një bukuri e jashtëzakonshme.
Deda dukej i lumtur që po tërhiqte pas vetes atë grua të huaj me kapele që më shumë i dukej si një zanë përrallash, sesa një grua e vërtetë. Sapo mbërriti në krahun tjetër, ai vuri re se kali i bagazheve kishte mbetur në mes të lumit dhe nuk donte të bënte më tej, megjithë përpjekjet e malësorit Xhem. Kështu u kthye sërrish, arriti deri atje, e kapi kafshën nga kapistalli dhe e tërhoqi me forcë, por kafsha ngriti këmbët e pasme dhe i përplasi fort pas ujit që i ngritur përpjetë e bëri atë qull. Ai e tërhoqi sërrish dhe më së fundi kafsha u bind dhe lëvizi. Pas tij vinte Bonati me një shkop në dorë dhe një trastë në shpinë, ndërsa Paule, tutje, qeshte me të madhe.
Kur mbërriti në bregun tjetër, Deda hoqi jelekun, pastaj xhveshi këmishën dhe ajo pikasi atë trup gjithë muskuj e të bukur të atij djaloshi që gjithnjë e më shumë po i hynte në zemër. Deda shtrydhi këmishën dhe hodhi jelekun. Tek po rregullohej pa francezen që iu afrua kalit. Ajo nxori nga çanta e saj një aparat fotografik dhe i tha:
– Një fotografi?…
Deda ngriti supet i habitur dhe pa nga Bonati…
– Nje foto për kujtim Dedë… ku ta gjesh nje foto nga francezja! – dhe Bonati ia krisi të qeshurës.
Deda pa drejtë nga ajo dhe Paule drejtoi objektivin. U dëgjua një zhurmë e vogël e aparatit, më pas dhe një tjetër. Pastaj francezja e mori aparatin dhe duke e falenderuar e futi atë në çantë.
– Duhet të nxitojmë… na duhet të mbërrijmë te zabelat para se të bjerë nata, – tha Bonati.
Karvani u vu sërrish në udhë dhe mbrëmja vërtet po afrohej. Hijet gjigande të maleve zgjateshin gjithnjë e më shumë.
Diku në një pllajë ata qëndruan. Dy shqiponja vêrtiteshin mbi kokat e tyre.
– Ja vendi i shqipeve, – pëshpëriti ajo.
– Më mirë të qëndrojmë sonte këtu, – foli përsëri Bonati. – Zabelat duan akoma dhe një orë. E pamundur të arrijmë në kohë, do na zerë nata.
Sipër ishte një rrëpirë e madhe që ngjitej gjithnjë.
Me pantallonat e saj të fryra sipër gjunjve, francezja u hodh nga kali, duke u mbështetur në supin e Dedës, i cili ndjeu një aromë të këndëshme qê e turbulloi disi. Vallë kështu ishte dhe aroma e perive ?…
– Po u ndez një zjarr, – tha Deda dhe menjëherë u nis të kërkonte dru të thatë e ca shkarpa.
Nata tashmë kishte rënë dhe zjarri po ndizej. Njëmijë yje ishin shfaqur papritur sipër kokave të tyre. Drogmani filloi të nxirrte nga trastat diçka për të ngrënë.
– O zot, ç’mrekulli! – tha me zë të lartë Paule.
Flakët e zjarrit ngriheshin lart dhe kjo dritë e bukur e bënte akoma më të magjishme atë natë mes malesh.
Vonë, pasi hëngrën, qeraxhiu Xhem ra të flerë buzë zjarrit duke hedhur diçka krahëve. Po kështu u shtri dhe Bonati. Paule shtroi një gunë pranë Dedës dhe vështronte nga zjarri. Malësorit i ri kishte një fytyrë mjaft të ëmbël.
– Ke frikë? – e pyeti ajo ndërkohë që ai trazonte zjarrin.
– Jo ! Pse?… Me vdek prej plumbit është nder, ndërsa me vdek nga pleqnia është turp!
Ajo e pa me habi, pasi arriti ta kuptonte frazën e tij me atë pak shqipe që kishte mësuar gjatë gjashtë muajve që vizitonte këtë vend.
Deda shikonte zjarrin dhe fytyra e tij bëhej gjithnjë e më e ëmbël në sytë e saj. Për një çast, duke mbyllur sytë, ajo imagjinoi figurën e djaloshit diku në një monopat, në buzëmbrëmje dhe ku një plumb e qëlloi duke lëshuar një klithmë për të lajmëruar marrjen e gjakut. U drodh dhe hapi sytë. Jo, ai ishte aty, i paqtë, duke lëvizuar drutë që digjeshin. E pa me ëmbëlsi dhe zgjati dorën duke e vendosur mbi dorën e tij. Deda ktheu kokën dhe e pa me dashuri këtë grua të huaj dhe zanë malesh njëkohësisht.
Pastaj ajo mbylli sytë, ashtu, me ëmbëlsinë e asaj dore që preku dhe dëshirën që ai njeri të mos vritej, kurrë. Ndoshta tani i lutej dikujt, ndoshta një hyjnie, Shën Marisë, për jetën e tij. Pak më vonë ndjeu që dora e tij i ngriti cepin e kuvertës për t’i mbuluar shpatullat. Nuk flinte por përgjonte gjumin e tyre. Po, e ndjeu, duhej të ishte dora e Dedës që vigjëlonte për të. Donte të flinte. Ç’natë e ëmbël me aromën e luleve të malit dhe me atë fllad të freskët që rrihte pllajën. Hapi sytë një çast dhe vështroi yjet në qiell si dhe profilin e atij ëngjëlli që e ruante aty pranë. Po flinte.
* * *
Papritur Paule u drodh në atë dhomë të errët. Bënte ende natë. Era që vërshonte nga oqeani dhe frynte deri brenda nga xhamat e thyera të shtëpisë e bënë të dridhej. Pastaj ndjeu veten që po shuhej…
Kur hapi sytë atë mëngjes, e kuptoi se ishte ende gjallë. Përgjoi një çast me hspresë se mos vinte dikush, por një qetësi e habtitshme zotëronte ngado. Shtëpia ishte disi e veçuar nga grupi i shtëpive të tjera të ishullit. Bëri një përpjekje të çohej, por e pamundur. Diçka mërmëriti me vete, por nuk e kuptoi belbëzimin e saj… çfarë ?… ah, vështroi përballë. Drita e mëngjesit binte mbi mur. Fotografia ishte gjithnjë aty dhe po kështu dhe ajo figurë e dashur e saj. Çuditërisht gjithë këto çaste të fundit të jetës së saj po përjetonte vetëm një histori, atë të asaj fotografie, pasi në këndvështrimin e saj të detyruar, atje përballë, ishte vetëm ai dhe askush tjetër… Dhe kështu kujtimet e dikurshme merrnin udhë, fytyrat e tij dhe të Bonatit i rishfaqeshin në ato peizazhe alpine.
* * *
Ishte mëngjes kur ishte zgjuar nga ajo natë e bukur ku kishte fjetur buzë atij zjarri me ëngjëllin e saj pranë. Po zbardhte. Zjarri ndërkohë po shuhej Pas pak, ajo dalloi Dedën që po vinte nga një shkurre e madhe, duart me disa kokrra shege të mëdha, të kuqe dhe okër.
– Këndej ka plot shegë! – i tha ai i gëzuar, – dhe ia la në prehër.
Paule i pa me habi ato shegë të mëdha. Ndërkohë Deda mori një prej tyre dhe e çau. Dy gjysmat e shegës ia afroi pranë.
Ajo vështroi e habitur atë bukuri të natyrës, ato dhjetra e qindra kokra shege që shkëlqenin me një vezullim rubini. Mori disa kokra dhe i futi në gojë.
– Ah… qënkan të ëmbla mjaltë!
Dhe menjëherë iu kthye Bonatit:
– Te ne shegët janë disi të tharta…
Bonati qeshi. Shqiponjat fluturonin përsëri mbi kokat e tyre, duke u sjellë rrotull.
Gjithë atë ditë ata udhëtuan. Rrëzë një shkëmbi u ulën të hanin. Jo larg, dy pellgje alpine shndrisnin blunë e tyre. Deda, që kishte shkuar drejt tyre, pasi vështroi pellgun i bëri shenjë francezes të shkonte dhe ndërkohë mbushi dy grushtet e tij me ujë dhe filloi të pinte.
– Madame! – i tha ai, duke e thirrur ashtu siç bënte drogmani.
Kureshtare siç ishte, Paule u afrua menjëherë dhe pa pellgun që po i tregonte Deda.
– Ujë?… – dhe pa pritur përgjigjen e saj ai i mbushi duart përsëri me ujë.
Kështu bëri dhe ajo. Pastaj freskoi fytyrën. U habit me ftohtësinë dhe kthjelltësinë e pellgut alpin. Ndërkohë Deda vështroi diçka që e tërhoqi dhe menjeherë futi duart dhe diçka mblodhi brenda tyre. I gëzuar si një fëmijë iu afrua francezes dhe hapi grushtet. Pak ujë dhe një salamandrë.
Francezeja s’po u besonte syve. Afroi duart te të tijat. Ndjeu duart e saj të butë…
– Një «zonjëzë» – i tha Deda, i turbulluar disi nga ajo prekje duarsh, mishi….
– Salamandre! – shtoi ajo pa guxuar ta prekte… ndërkohë që Deda ia la në grushtet e saj.
– E pabesueshme! – pëshpëriti Paule.
Ajo u mahnit nga ngjyra dhe pikëzat e arta të asaj salamandre të zezë që kushedi prej sa shekujsh jetonte në ato maja të larta…
Më së fundi, ajo u përkul dhe futi grushtat e saj në ujë duke lëshuar salamandrën.
Salamandra filloi të lëvizë dhe shkoi me nxitim drejt salamandrave të tjera më tej.
Më së fundi ata u vunë përsëri në udhë dhe dy orë më vonë dolën në atë qafë mali që i kishte lodhur aq shumë. Rruga aty ndahej. Kuajt turfullonin dhe dielli ende shkëlqente në perëndim. Ishte një diell i kuq që përflakte horizontin. Deda vështroi tutje në thellësi të luginës dhe i bëri shenjë francezes drejt disa shtëpive me çati ngjyrë gri dhe mure të bardhë. Nje fshat ishte strukur në atë humbëtirë mali.
Kontesha zbriti nga kali. Vështroi mirë për të parë kullat tutje dhe u kthye nga ai.
– Dedë! Erdhi koha të ndahemi!…
Deda e vështroi një çast të gjatë, drejt e në sy, sikur të donte ta ngjiste në retinën e tij atë fytrë që mendonte se ndshta s’do ta shikonte më. Donte ta ruante ashtu mirësinë dhe ndjesinë e ëmbël që i jepte ajo grua.
– Ik që këndej… ti mund të vish në Francë… atje nuk të vret njeri.
Ai e vêshtroi drejt e nê sy me një lloj dashurie shpirti por dhe me dhimbje.
– Nëse do shpëtoj i gjallë do të vij te ti… – i tha pasi hezitoi njê cast.
– Sidooftë ruaje adresën dhe letrën që të kam dhënë… mendou Dedë… duhet të ikësh!
Pastaj ajo iu afrua edhe më dhe e mori në krahë.
– Eja… dhe atëherë nuk do kesh frikë se mund të të vrasë dikush.
Ajo hoqi shallin e mëndafshtë që i rrethonte qafën dhe i binte mbi supe dhe ia afroi Dedës.
– Merre, mbaje si kujtim!
Deda e pa i habitur. Diçka donte të thoshte, por ajo i tundi kokën me atë ëmbëlsinë e saj karakteristike.
Ndërkohë u afrua edhe Bonati. I dha dorën. U përqafuan me Dedën dhe u ndanë.
– Shko tani dhe të vaftë mbarë! – e uroi përsëri ajo.
Deda takoi dhe Xhemën, malsorin tjetër, u kthye një çast nga ata, hodhi trajsën krahëve dhe me pushkën e gjatë në supin tjetër u nis, ashtu i gjatë, me leshrat e verdha që tundeshin mbi supe.
– Fati të të ndih! – kishte përshëritur francezja, por Bonati dëgjoi veç një mërmërimë. Sytë e francezes shkëlqenin nga një lëng vezullues. Ndoshta ishte lot… por megjithatë, ajo nuk lotonte.
Pas pesëdhjetë metrash, ndërkohë që Paule po i hipte kalit, Deda u kthye dhe njëherë dhe që larg u tundi dorën në shenjë të një përshëndetje të fundit. Pastaj figura e tij humbi midis atij shtegu që zhdukej në pyll.
Ishte hera e fundit që e pa atë njeri, atë krijesë të bukur, të krijuar midis atyre maleve të ashpër dhe epikë. Bashkë me Bonatin dhe malsorin tjetër që mbante kalin e bagazheve, ajo vazhdoi peripecinë e udhëtimit të saj. Karvani iu drejtua Selcës, vazhdoi në Vermosh dhe dy netë më vonë u kthye drejt Shalës, Thethit, Bogës, për të zbritur dy javë më vonë drejt Komanit dhe më pas drejt Shkodrës, qytetit nga ishin nisur.
Reportazhet e saj për ato male të humbura dhe në një vend të panjohur të Ballkanit, u botuan së pari në L’Intasigeant dhe pastaj në revistën e famshme L’Illustration bashkë me fotografitë që kishte bërë gjatë atij udhëtimi. Për Shqipërinë u fol diçka fare shkarazi kur ushtria musoliniane e pushtoi atë në 7 prill të vitit 1939. Ato ditë ajo pyeste veten se çfarë do të kishte ndodhur me Dedën. Vallë a ishte vrarë deri atëherë nga gjakmarrësit që e ndiqnin apo do kishte zbritur të luftonte gjatë zbarkimit të ushtrisë fashiste. Asnjë lajm nuk vinte nga Shqipëria.
Edhe më vonë ajo priti lajme se mos kushedi, Deda kishte mundur të shkonte fillimthi drejt Italisë e pastaj të ngjitej drejt Francës, siç i kishte thënë ato ditë para se të ndahej. Por një heshtje e madhe kishte rënë mbi të dhe mbi ato male të madhërishme. Pastaj erdhi lufta. Franca gjithashtu u pushtua. Pas lufte, ajo i dërgoi një letër Bonatit në Shkodër, por përsëri nuk mori përgjigje. Çfarë të kishte ndodhur vallë? Më së fundi, më 1946, një telegram i erdhi nga Italia. Ishte Bonati, i cili siç dukej ia kishte mbathur në Itali. Ai i shkruante. “Chère Paule. Stop. Dedaa a été tué un mois avant la guerre. Stop. Je suis arrivé à Bari. Stop. Bonati. Stop…
* * *
Një dritë e bardhë i ra në sy. Kontesha e ndjeu edhe pse sytë i kishte të mbyllur. I hapi sërrish dhe vështroi tutje, në të njëjtin drejtim nga ku mund të shikote. Tani, imazhi i Dedës ishte i mjegullt, një lloj siluete… një siluetë e gjatë… dhe pushka e tij në krahë… sikur dëgjoi zhurmën e asaj pushke që kishte krisur dhe kishte qëlluar mbi të… tani imazhi ishte krejt i turbullt. Nuk mund t’i shikonte më sytë e tij. Megjithatë, ai imazh sikur e mbante ende në jetë, sikur i jepte forcë të mos lëshohej, edhe pse e ndjente se pak forca i kishin mbetur. Ajo siluetë i solli në mendje atë çast kur ishte kthyer nga perëndimi i diellit dhe tutje kishte parë detin nga lartësia e dymijë metrave. Atë ditë i dukej se kishte prekur qiellin me dorë.
Një ndjesi e ëmbël e pushtoi. Vallë, një njeri që shkiste, që ikte nga kjo botë, a kishte ndjesi të tilla, të ëmbla? Jo, s’kishte vdekur ende edhe pse dhembja e kokës tashmë e kishte pushtuar ngado. Çdo gjymtyrë e saj ishte një copë plumbi dhe asgjë tjetër. Tani dhe frymë merrte me vështirësi. Ishte një frymëmarrje e rëndë, një lloj gërhame, si ajo e një shpirti që ka nisur rrugën e moskthimit. Ndërkohë telefoni ra përsëri. Me siguri duhet të jetë Nadine, mendoi ajo për motrën e saj, e cila, nga Parisi i telefononte çdo ditë… Ndoshta dhe ndonjë nga mikeshat e saj me të cilat luante brixh… ndoshta. Ah, sikur ta ngrinte atë dorë sipër atij stoli dhe ta kapte atë dorëzë, thjesht për të thënë se ishte ende gjallë. Ajo i ngriti sytë sërrish drejt murit, por tashmë çdo gjë ishte e mjegullt… I dukej sikur ishte mbi re, në një udhëtim të çuditshëm pa zhurmë, sikur po shkonte drejt një perandorie tjetër ngjyrë gri… dhe rreth e rrotull kishte veç salamandra, si ato që kishte parë në malet shqiptare, me një të zezë të shndritshme, vezulluese dhe me pika ari…
Luan Rama
Komentet