RAFAEL FLOQI/ Fillimi i shekullit të njëzetë shënoi shkatërrimin e perandorive, përmbysjen e kufijve dhe lindjen e shteteve të reja. Mes këtij riorganizimi global u shfaq parimi i vetëvendosjes së popujve, i cili u konsolidua në “Katërmbëdhjetë Pikat” e Presidentit Woodrow Wilson. Ndër figurat më pak të njohura që ndihmuan në formësimin e kësaj vizioni ishte Charles Richard Crane (1858–1939) — industrialist, filantrop dhe këshilltar politik. Ndërsa roli i Crane në Rusinë revolucionare, Lindjen e Mesme dhe Kinën ka tërhequr vëmendje të konsiderueshme akademike, përfshirja e tij me Ballkanin, dhe veçanërisht me Shqipërinë, mbetet e pak e njohur. Megjithatë, simpatia e tij për çështjen shqiptare dhe ndikimi i tij brenda rrethit intelektual dhe diplomatik tek Wilson-it zbulojnë shumë rreth bazave morale të ndërkombëtarizmit amerikan të hershëm.

Marrëdhënia e Charles R. Crane me Shqipërinë në dritën e bashkëpunimit të tij me Presidentin Wilson, duhet nxjerrë në pah se si idetë, diplomacia personale dhe avokatia për vetëvendosje e Crane kontribuuan në formësimin e qëndrimeve amerikane ndaj çështjes shqiptare gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore. Duke e vendosur përfshirjen e Crane në kornizën më të gjerë të diplomacisë Wilsoniane, kjo studim nxjerr në pah mënyrat në të cilat vlerat humanitare dhe vizionet strategjike bashkoheshin për të ruajtur pavarësinë e Shqipërisë në një moment historik vendimtar.

CHARLES R. CRANE: NGA INDUSTRIALISTI TEK IDEALISTI NDËRKOMBËTAR

I lindur në një familje të pasur në Çikago, Charles R. Crane trashëgoi si pasuri ashtu edhe një frymë reformuese. Babai i tij, Richard T. Crane, themeloi Crane Company, një ndërmarrje industriale e rëndësishme, gjë që i lejoi të birit të ndiqte interesa intelektuale dhe filantropike në vend të një karriere biznesi klasike. Që në moshë të re, Crane zhvilloi një fascinim për kulturat sllave dhe lindore, i cili e çoi në udhëtime të shpeshta në Rusi dhe Ballkan. Ai krijoi lidhje të ngushta me reformatorë rusë, intelektualë arabë dhe avokatë të ringjalljes kombëtare në Evropën Lindore. Pikëpamja e Crane u formësua thellësisht nga besimi i tij në diplomacinë morale — idenë se kombet, si individët, kishin përgjegjësi etike ndaj të tjerëve. Shumë para presidencës së Wilson-it, Crane kundërshtoi imperializmin dhe shfrytëzimin kolonial si të papajtueshëm me parimet kristiane dhe demokratike. Ky sentiment anti-imperialist formoi urën filozofike që më vonë do ta lidhte ngushtë me vizionin e jashtëm të Wilson-it (Leclair, 2017). Deri në momentin që Wilson mori detyrën në Shtëpinë e Bardhë në 1913, Crane kishte fituar tashmë reputacionin e një reformatori kozmopolit dhe donatori bujar për institucione arsimore e kulturore. Pjesëmarrja e tij në Bordet Amerikane të Misioneve të Jashtme, mbështetja financiare për universitete në Lindjen e Afërt dhe sponsorizimi i studimeve ndërkulturore reflektonin një interes të qëndrueshëm për zgjuarsinë politike të kombeve më të vogla (Saul, 2012).

LIDHJA WILSON–CRANE: DIPLOMACI MORALE DHE VETËVENDOSJE

Partneriteti mes Presidentit Wilson dhe Charles R. Craneit bazohej në bindje morale dhe politike të përbashkëta. Të dy burrat kishin vizion për një rend ndërkombëtar të bazuar jo në pushtim apo ekuilibrin e fuqisë, por në drejtësi, demokraci dhe të drejtën e popujve për vetëqeverisje. Për Wilson-in, ky vizion u institucionalizua në ‘Katërmbëdhjetë Pikat’ e janarit 1918, të cilat artikuluan parimin e vetëvendosjes si gur themeli i paqes pasluftës. Për Crane, i cili kishte kaluar vite duke vëzhguar përpjekjet e kombeve të vogla nën dominimin perandorak, kjo nuk ishte thjesht një politikë, por një imperativ moral. Afërsimi i Crane me Wilson-in shtrihej përtej nivelit këshillues. Ai kontribuoi në ambientin intelektual që formësoi politikën e jashtme të Wilson-it, duke ndihmuar në formulimin e një vokabulari humanitar që lidhte etikën protestante me reformizmin ndërkombëtar. Roli i Crane në misione hetimi, si Komisioni King–Crane i vitit 1919, dëshmon besimin që Wilson i ngarkoi në gjykimin dhe diskriminimin moral të tij. Megjithëse Komisioni trajtoi kryesisht çështje të Lindjes së Mesme, metodologjia e tij — theksimi në konsultimin lokal dhe shprehjen kombëtare — reflektonte ideale që Crane dhe Wilson i ndanin të dy.

Brenda kësaj kornize më të gjerë, interesi i Crane për Ballkanin — dhe veçanërisht për Shqipërinë — përputhej natyrshëm me doktrinën e Wilson-it. Për të dy, fragmentimi i Perandorisë Osmane ofronte një mundësi për të aplikuar diplomacinë morale në rajone prej kohësh të neglizhuara nga fuqitë evropiane. Empatia e Crane për Shqipërinë pra nuk përfaqësonte një shqetësim të izoluar, por një pjesë integrale të përpjekjes Wilsoniane për të ridefinuar legjitimitetin global sipas parimeve etike.

ÇËSHTJA SHQIPTARE NË EPOKËN WILSONIANE

Çështja shqiptare u shfaq si një ndër problemet më të ndërlikuara të Evropës pas-osmane. Pas Luftërave Ballkanike (1912–13) dhe Konferencës së Londrës së vitit 1913, Shqipëria u njoh si një principatë e pavarur, megjithëse kufijtë e saj mbetën të paqartë dhe të kundërshtuar. Shpërthimi i Luftës së Parë Botërore destabilizoi më tej rajonin. Kërkesa konkurruese nga Italia, Serbia dhe Greqia rrezikonin ta fshinin Shqipërinë nga harta krejtësisht. Në vitin 1918, ndërsa fitorja aleate po vinte në horizont, Shqipëria u përball me përkujdesje të re. Traktati Sekret i Londrës (1915), negociuar pa pjesëmarrjen shqiptare, kishte premtuar pjesë të territorit shqiptar Italisë dhe aleatëve të tjerë si kompensim lufte. Për shqiptarët, Konferenca e Paqes në Paris (1919) përfaqësonte si shpresën e njohjes ndërkombëtare ashtu edhe rrezikun e ndarjes nën presionin e fuqive të mëdha (Encyclopaedia, n.d.). Në këtë kontekst të paqëndrueshëm, Charles R. Crane doli si një avokat informal, por influent i çështjes shqiptare brenda rrethit të Wilson-it. Njohuria e tij paraprake për politikat ballkanike, lidhjet personale me reformatorë rajonalë dhe opozita morale ndaj kompromisit territorial perandorak e bënin atë ndërmjetës të besueshëm midis delegatëve shqiptarë dhe delegacionit amerikan në Paris. Korrespondenca dhe memorandat e Craneit, edhe pse jo dokumente zyrtare politike, shprehin bindjen e thellë të tij se vetëvendosja e popullit shqiptar duhej të mbrohej si rast provë për parimet e Wilson-it. Ai paralajmëroi kundër lejuarit të fuqi-ve evropiane, veçanërisht Italisë, të subvertojnë pavarësinë shqiptare nën petkun e misionit ose mandati. Për Crane-in, tradhtimi i Shqipërisë ishte tradhti e boshtit moral të diplomacisë Wilsoniane vetë.

CHARLES RICHARD CRANE DHE SHQIPTARËT

Por si u bë Charles Richard Crane (1858–1939), djali i një industrialisti amerikan në Chicago, i cili ndihmoi në zgjedhjen e Presidentit Wilson në fushatën e vitit 1912 mik me shqiptarët. Por si dhe nën çfarë rrethanash u krijua kjo lidhje midis këtyre amerikanëve të shquar dhe shqiptarëve? Në pranverën e vitit 1911, kur Kryengritja e Malësisë së Madhe ishte ende duke vazhduar, Charles Richard Crane kishte bërë një udhëtim në qendër të Perandorisë Osmane. Ministria e Jashtme e Perandorisë, e shqetësuar për jetën e milionerit amerikan, i këshilloi të mos bënte atë udhëtim të rrezikshëm në provincat shqiptare, por kur pa këmbënguljen e amerikanit, e shoqëroi atë me një grup ushtarësh turq. Kur grupi hyri në territoret shqiptare, shqiptarë të armatosur, anëtarë të çetave patriotike, iu dolën në rrugë. Ata ndaluan karvanin dhe urdhëruan ushtarët turq të ktheheshin. Ishte një situatë e vështirë që mund të kishte përfunduar me luftime. Milioneri amerikan nuk deshi të kthehej mbrapsht, kështu që shqiptarët morën përsipër ta shoqëronin atë në të gjithë tokat shqiptare nën besimin dhe mbrojtjen e tyre. Charles Richard Crane iu besoi atyre dhe jo vetëm kaq, por shpejt u bë mik i këtyre burrave të guximshëm që e ruanin dhe ishin të gatshëm të bënin sakrificën më të madhe për ta mbrojtur. Kështu udhëtoi paqësisht nga Shqipëria Jugore në Shqipërinë Veriore, duke kaluar në territoret ku po zhvilloheshin luftime, në Malësinë e Madhe dhe deri në Podgoricë. Ishte një udhëtim që mund të konsiderohej me fat. Ai kurrë nuk do t’i harronte këta shqiptarë me cilësi të larta, guxim të pashoq dhe bujari. Në Podgoricë në atë kohë kishte mbi 20 mijë malësorë shqiptarë që kishin ikur nga shtëpitë e tyre nga ekspedita e egër e Shefqet Turgut Pashës. Është e qartë se interesi i amerikanëve për atë që po ndodhte në Shqipëri ishte i madh.

“New York Times” publikoi raportime mbi luftën e kryengritësve shqiptarë kundër zgjedhës osmane. Ai aty u takua me Edit Durham. Ishte fat për shqiptarët që ky vizitor, të cilin e strehuan dhe me të cilin u miqësuan, ishte anëtar dhe figurë e rëndësishme e delegacionit amerikan në Konferencën e Paqes në Paris. Ai njihte problemet e shqiptarëve dhe ambiciet ballkanike për shpërbërjen e shtetit shqiptar. Pa dyshim, ai dha një kontribut të madh në bindjen e Presidentit Wilson që Shqipëria duhej mbrojtur me çdo kusht. Charles Richard Crane, që njihte patriotët shqiptarë, kishte edhe miq me ta, si Kristo Dako dhe Fan Noli dhe patriotë të tjerë. Duhet të kujtohet se më 4 korrik 1918, kur bota ishte ende në Luftën e Parë Botërore, e cila kishte filluar më 28 korrik 1914, Fan Noli, në cilësinë e kryetarit të “Vatrës”, arriti të takohej me Presidentin Wilson në Mount Vernon. Ja si e kujton Noli këtë moment në një letër që i dërgoi Vatrës: “Udhëtimi im këtu ishte triumfues. Bisedova dy herë me Presidentin Wilson, i cili më dha shpresa të mëdha…” dhe më tej: “Gjatë kthimit iu afrova atij si një lutës i përulur dhe i thashë të shpëtonte këtë racë heroike dhe të dëshpëruar dhe t’u kthente bukën e jetës, lirinë. Dhe përgjigja e tij fisnike ishte: “Do të kem një zë në Konferencën e ardhshme të Paqes dhe do ta përdor për të mirën e Shqipërisë”. Studiuesi Peter R. Prifti ka shkruar: “I prekur thellë nga idealizmi i Wilsonit, Noli u bë mbështetës i zjarrtë i demokracisë Wilsoniane. Drejtësia ndërkombëtare, vëllazëria njerëzore, dhembshuria për të dobëtit”.

POLITIKA E WILSON-IT NDAJ SHQIPËRISË, DIMENSIONI MORAL

Mbështetja e presidentit Wilson për sovranitetin e Shqipërisë gjatë Konferencës së Paqes përfaqësonte një nga rastet e rralla ku diplomacia morale amerikane ndikoi drejtpërdrejt në rezultatet territoriale evropiane. Kur negociatorët evropianë propozuan ndarjen e Shqipërisë midis fqinjëve të saj, Wilson ndërhyri vendosmërisht, duke deklaruar se Shqipëria duhej të mbetej e paprekur dhe sovrane (Encyclopaedia, n.d.). Historianët shpesh kanë atribuuar këtë qëndrim të Wilson-it në përkushtimin e tij të përgjithshëm ndaj vetëvendosjes. Megjithatë, përforcimi intelektual dhe moral që ofruan figura si Charles R. Crane ishte po aq vendimtar. Avokatia e Crane ndihmoi të forcohej perceptimi që Shqipëria simbolizonte vuajtjet e kombeve të vegjël që luftonin për njohje mes politikës së fuqive të mëdha. Përmes diskutimeve dhe kanaleve këshilluese, Crane i bëri të kuptohet Wilson-it se shqiptarët, edhe pse politikisht të fragmentuar, përfaqësonin një komunitet kombëtar të veçantë që meritoi pavarësi.

Kundërshtimi i Wilson-it ndaj kërkesave italiane për Vlorën dhe propozimit të protektoratit nuk rrjedh nga kalkulime strategjike, por nga një përputhje morale që pasqyronte logjikën e Craneit. Të dy burrat e panë rendin pas-luftës si një mundësi për të treguar se drejtësia mund të triumfonte mbi imperializmin. Në këtë kuptim, Shqipëria u bë një mikrokosmos moral i vizionit më të gjerë të Wilson-it për një rend ndërkombëtar të ri. Megjithëse Shtetet e Bashkuara në fund të fundit u tërhoqën nga pjesëmarrja aktive në Lidhjen e Kombeve, precedentët moralë të vendosur në Paris — mbrojtja e kombeve të vegjël si Shqipëria — rezatuan ndër dekada. Për Shqipërinë, mbështetja e Wilson-it, e përforcuar nga këshilla e Crane-it, siguroi legjitimitet diplomatik kryesor që ndihmoi në njohjen nga Lidhja e Kombeve në 1920. Deri sot, Wilson mbetet një ndër pak presidentët amerikanë që nderohet me monumente dhe rrugë emëruar në Shqipëri, dëshmi e asaj solidariteti historik.

NDIKIMI MË I GJERË I CRANE-IT: DIPLOMACIA KULTURORE DHE BALLKANI

Përtej diplomacisë, përfshirja e Crane-it me Shqipërinë pasqyronte përkushtimin e tij më të gjerë ndaj shkëmbimeve kulturore dhe arsimore si instrumente të diplomacisë morale. Ai financonte universitete, ekspedita arkeologjike dhe studime gjuhësore në Evropën Lindore dhe në Lindjen e Afërt, i bindur se mirëkuptimi i ndërsjellë ishte thelbësor për paqe. Në Ballkan, Crane mbështeti iniciativa që synonin modernizimin e arsimit dhe promovimin e vetëdijes kombëtare midis popujve të vegjël që dilnin nga sundimi osman. Admirimi i Craneit për Shqipërinë rridhte pjesërisht nga ajo që ai e perceptonte si guxim dhe rezistencë e një populli prej kohësh pa agjenci politike. Letra e tij zbulon si një fascinim romantik ashtu edhe respekt pragmatik. Ndryshe nga shumë vëzhgues evropianë që shikonin Ballkanin nëpër prizmin orientalist, Crane e pranoi Shqipërinë si një shoqëri e aftë për modernizim pa dominim të jashtëm. Besimi i tij në të drejtën e shqiptarëve për të përcaktuar fatin e tyre pa domino të huaj pasqyronte simpatitë e tij të mëparshme për sllavët dhe arabët, duke e pozicionuar atë si një nga avokatët më të hershëm amerikanë të vetëqeverisjes indigjene. Përmes rrjetit të tij filantropik, Crane inkurajoi gjithashtu kërkimin akademik mbi Ballkanin në institucionet amerikane, duke ndihmuar në mënyrë indirekte një kuptim më të nuancuar të Evropës juglindore në qarqet intelektuale të SHBA-së. Përpjekjet e tij paraprinë atë që më vonë do të bëhej fusha e “studimeve rajonale”, duke lidhur diplomacinë morale me prodhimin e njohurive.

TRASHËGIMIA CRANE–WILSON DHE RËNDËSIA E SAJ

Partneriteti mes Wilson-it dhe Crane-it ilustron bashkimin e idealizmit moral dhe diplomacisë pragmatike, që karakterizoi politikën e jashtme amerikane të fillim-shekullit të njëzetë. Ndërsa Wilson shpesh është kritikuar për mungesë koherence në zbatimin e vetëvendosjes — veçanërisht në kontekste koloniale — ndikimi i këshilltarëve si Crane tregon se Wilsonianizmi përmbante impulse morale të vërteta, të bazuara në bindje individuale dhe jo vetëm në kalkulime gjeopolitike (Leclair, 2017). Mbrojtja e Crane-it për Shqipërinë, një komb me pak vlerë strategjike për Shtetet e Bashkuara, përfaqëson këtë idealizëm në praktikë. Avokatia e tij riafirmoi idenë se dinjiteti i kombeve të vogla nuk ishte një zbukurim retorik, por një provë morale për rendin ndërkombëtar në krijim. Megjithatë, kufijtë e diplomacisë morale u bënë gjithashtu të qartë. Refuzimi i Senatit amerikan për të ratifikuar Traktatin e Versajës dhe për t’u bashkuar me Lidhjen e Kombeve kufizoi aftësinë e Amerikës për të mbajtur udhëheqje morale. Për Shqipërinë, tërheqja e angazhimit amerikan do të thoshte se mbijetesa e saj si shtet i pavarur varej kryesisht nga politika e fuqive evropiane dhe rezistenca e brendshme. Megjithatë, mbështetja simbolike dhe morale e Wilson-it dhe Crane-it kishte lënë tashmë gjurmë të qëndrueshme.

Historiografia moderne shqiptare vazhdon të konsiderojë Wilson-in si “mik i Shqipërisë”, por pak e njohin që ndikuese në formësimin e asaj miqësie ishte Charles R. Crane. Përmes bindjes personale, ndikimit intelektual dhe diplomacisë joformale, Crane ndihmoi në përkthimin e idealeve Wilsoniane në një politikë konkrete që ruajti integritetin kombëtar të Shqipërisë. Charles R. Crane zë një vend unik në peizazhin intelektual dhe diplomatik të epokës Wilsoniane. Avokatia e tij për Shqipërinë exemplifikon ndërthurjen e bindjes personale morale, filozofisë humanitare dhe diplomacisë së lartë. Duke mbrojtur çështjen shqiptare, Crane jo vetëm mbrojti të drejtën e një kombi të vogël për t’u bërë, por gjithashtu mbajti themelin etik të vizionit të Wilson-it për një rend ndërkombëtar të drejtë. Ndërsa kontributet e Crane janë shpesh anashkaluar nga bashkëkohësit e tij, roli i tij në ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë zbulon dimensionin njerëzor të diplomacisë Wilsoniane — një diplomaci e bazuar jo në fuqi, por në parim. Aleanca mes Wilson-it dhe Crane-it mbetet një dëshmi e përhershme se udhëheqja morale, edhe kur kufizohet nga realitetet politike, mund të formësojë fatin e kombeve. Në rastin e Shqipërisë, ajo bëri më shumë sesa kaq: siguroi që mes rrënojave të perandorive, një komb i vogël të gjenin jo vetëm sovranitetin e vet, por edhe një mik përtej Atlantikut që besonte, ashtu si Crane, se drejtësia dhe liria ishin të drejta universale, jo privilegje të të mëdhenjve.

BIBLIOGRAFI

Crane, Charles Richard. Memoirs of Charles R. Crane. Typescript. Box 3, Folder/ X, Bakhmeteff Archive, Rare Book and Manuscript Library, Columbia University. Finding Aids

Leclair, Zacharie. Charles/ R./ Crane and Wilsonian Progressivism. Washington College Studies in Religion, Politics, and Culture/ 10. New/ York: Peter/ Lang, 2017. Peter Lang

Saul, Norman/ E. The Life and Times of Charles/ R./ Crane, 1858 1939: American Businessman, Philanthropist, and a Founder of Russian Studies in America. Lanham, MD: Lexington Books, 2012. Nomos eLibrary+1

Smith, John (ed.). Wilson and the New Diplomacy: Ideals, Realities, and the Emerging World Order 1914 1924. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.

United States Department of State. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, 1919. Ëashington, DC: Government Printing Office, 1926.

“Charles/ R./ Crane Papers 4077437.” Finding Aid. Rare Book and Manuscript Library, Columbia University. Açessed [Date].

Finding Aids Huntington Wilson, Francis/ Mairs. “Report on Charles/ R./ Crane, April 8, 1910.” (Typeëritten memo). In the Myrin Library Special Collections Department, Ursinus College. Digital Commons

/Gazeta Panorama

Ngrënia e “kokave” brenda llojit, filloi që nga Lufta Antifashiste Nacional-Çlirimtare e, deri ditët e sotme, në pushtetin dhe qeverisjen e Partisë Komuniste Shqiptare. Rruga drejt pushtetit mesa duket, për këtë forcë politike që qeverisi 50 vjet këtu në Shqipëri , 70 vjet në gjysmën e botës dhe vijon edhe sot në disa shtete, udhëton përmes krimit. U vranë e u shpallën tradhtar bashkëluftëtarët e tyre, u burgos dhe u internua një pjesë e madhe e njerëzimit pa asnjë faj, u shpronësuan të pasur dhe të varfër. U zhdukën edhe pa varre dhe ende të afërmit rropaten për të gjetur eshtrat e tyre.

Një rast i tillë është edhe ai i Hulësi Dizdarit, babait të artistit e kompozitorit të njohur, Limoz Dizdari. Emri i Hulësiut, më 5 maj 2020, pas shumë vitesh heshtjeje nëpër labirinte enigmash, u rreshtua në listën e “Dëshmorëve të Atdheut”, ndonëse propozimi ishte bërë vite më parë nga vet Sulo Gradeci, si ish-partizan i Brigadës së Shtatë Sulmuese, përsëri u vonua shpallja e tij “Dëshmor i Atdheut”.

Po çfarë ndodhi me Hulësiun dhe djalin e tij, të dy partizanë?

Atij me të vërtetë i takojnë vargjet e këngës: “Ç’është kështu dëshmorë me ju/ Vitet tutje e ju tëhu”. Sepse, sado vite që kaluan nuk e zbehën dhe as e fshehën dot të vërtetën ndaj Hulësi Dizdarit. Në moshën 43 vjeçare doli partizan së bashku me djalin e tij, Basharin, duke u rreshtuar në Brigadën e VII-të partizane, duke lënë nga pas gruan, Myzejenin 35 vjeçare, me pesë fëmijë. Për ta mbrojtur familjen e tij nga persekucionet e pushtuesve dhe bashkëpunëtorëve të tyre, e strehoi tek miku i tij në Fushë-Bardhë, në familjen Çarçani.

Myzejen Dizdari ishte rrobaqepëse dhe u aktivizua duke qepur rroba për partizanët e Zonës së Parë Operative, kështu që rreshtohet si aktiviste e LANÇ-it. Data fatkeqe e Hulësiut do vinte më 15 korrik 1944, në luftimet e Therpelit të Skraparit. Dokumentet dhe dëshmitarët e kohës si dhe vet i biri, Limozi, thonë dhe flasin me ashpërsi, se; “e vranë shokët prapa krahëve në pabesi”. Ndaj vite më vonë deri në 5 maj 2020, ai u mbulua me heshtje. Limozi dhe miqtë bashkëkohës kanë sjellë një shembull si fakt për të argumentuar vrasjen e pabesë të Hulësiut.

Ata thonë se para se të vritej Hulësiu, shtabi i brigadës e transferon djalin e tij Basharin, për në Brigadën e 19 Sulmuese. Ndoshta ka qenë pjesë e skenarit për të mos parë vrasjen e të atit. Bashari nuk deshi të ikte dhe qëndroi i fshehur nga partizanët, në kundërshtim të urdhrit të firmosur nga zv/ komandant i Shtabit të Brigadës. Qëndroi dhe pa babain të vrarë në rrethana të dyshimta, ashtu si koha në vitet më pas do të vërtetonte këto dyshime të vrasjes së pabesë dhe pas krahëve.

Por një fat akoma më i keq e ndoqi Basharin, të birin e Hulësiut dhe vëllain e artistit, Limoz Dizdari, ndonëse ai kish dalë partizan që 15 vjeç. Çlirimi i Shqipërisë e gjeti 16 vjeçar. Në 1945 u hap shkolla “ Pionierët e Luftës”, e kadetëve dhe më pas u quajt shkolla “Skënderbej”. Kërkoi të shkonte të studionte në këtë shkollë, por nuk e çuan. Këtu fillon dhe kalavari i madh dhe fati që do t’i nënshtrohej pabesisë si i ati. Në vitin 1964 arrin të realizojë ëndrrën e tij, për t’u arsimuar si ushtarak.

Futet në shkollën ushtarake ku diplomohet me nota të shkëlqyera. E emërojnë në Shkodër. Por çuditërisht aty e lanë për pak kohë dhe në mënyrë qesharake, e emërojnë n/drejtor të shkollës Pyjore. E mori si tallje, por nuk e dha veten. Çfarë i duhej shkollës Pyjore një oficer i lartë? Diskriminim. Dhe më 19 janar 1970, pas kthimit nga Tirana ku qe dërguar të merrte mjete mësimore për shkollën, si makete armësh me kallama bambu, shoferi gaboi dhe ndërroi rrugë, makina del nga rruga dhe përmbyset në Bunë. Shoferi ja doli mbanë, ndërsa Bashari humbi pa gjurmë e, nuk u gjet kurrë më!

Artisti Limoz Dizdari na thotë se: “për neve dhe vet logjikën, vëllain na i vranë”. As për ngushëllim nuk na erdhi njeri. “Vajta vet, – vijon Limozi, – në Ministri të Mbrojtjes. Takova Dilaver Poçin. I thashë pse kjo heshtje nga Ministria dhe komanda. Pse nuk bien as pagën e tij tek familja, as edhe një gjë a send të tija, që ka lënë këtu”. Përgjigja e Dilaver Poçit qe e thatë dhe plot enigma. – ‘Ka një rregull, – më tha, – që për ushtarakët që nuk u gjendet trupi, nuk lejohen ceremoni’. Me kaq u ndamë. Por dua të shtoj edhe një fakt tjetër.

Dikur në vitin 1963-1964, ka qenë një n/kolonel i Ministrisë së Brendshme, Haxhi Hajdari. Ky qe edhe deputet i Malësisë së Madhe. U ngujua në një shpellë dhe nuk e kapnin dot. U detyruan ta qëllojnë me top. U caktua Bashari si artiljer i zoti dhe i besuar i partisë, si anëtar i saj, që 15 vjeç”.

Kjo është e gjitha historia e Hulusi dhe Bashar Dizdarit mes enigmave dhe pluhurit të heshtjes. Kohë më parë ai i është drejtuar kryeministrit Rama të mbrojë vlerat kombëtar se edhe Qendra Kulturore “DEA” e Ksamilit është e tillë dhe nga mbi 140 të tilla që u trashëguan nga sistemi socialist, sot vetëm kjo ekziston me një funksion të tillë.

Artisti Limoz Dizdari, me rastin e shpalljes së babait të tij dëshmor, ka marrë shumë urime dhe vlerësime. Ai mes një letre publike, u jep falënderimet atyre që mbi emrin e babait të tij, vunë kurorën e lavdisë dhe lulet e krenarisë mes fjalëve si nderim.

LETRA  E LIMOZ DIZDARIT, PAS SHPALLJES “DËSHMOR I ATDHEUT” TË ATIT, QË U VRA NGA SHOKËT E TIJ PARTIZANË TË BRIGADËS VII

 “Dje në FB të bashkëshortes sime, Adrianës, lexova mirëkuptimet shpirtërore të një grupimi të shumtë njerëzish që me fjalë të zgjedhura shpirti, me rastin e 5 majit më uronin për vlerësimin e Hulësi Dizdarit, babait tim, si ‘Dëshmor i Atdheut’, i vrarë në LANÇ nga vet shokët e tij të Brig. 7-të Sulmuese. Ishte me të vërtetë shumë emociononte për mua ky gjest spontan i Adrianës që mori një vlerësim të posaçëm të një rrethi të gjerë njerëzish, që matanë brengës që na ka shoqëruar, të gjej frazën dhe fjalën e duhur t’u falënderoj të gjithëve për gjestin tuaj fisnik që flet shumë e më shumë nga sa thotë…! I mësuar me urdhrin të mos flisja e as të komentoja, ju të dashur miq e njerëz të mirë, me të cilët bashkudhëtoj, u bëtë në këtë 5 maj shumë të zhurmshëm, me dritë dhe me emocion.

Një jetë kam heshtur e kam buzëqeshur. Nëna ishte zmadhuar. Ishte baba, ishte dhe nënë. Ishte nënë e butë, por duhej të ishte dhe e fortë. Ajo që më ka habitur më shumë në gjithçka tek ajo grua, ka qenë përgjigja e pyetjes se, si ka përballuar tërë atë trysni të ushtruar nga e liga: Nga familja e saj prej 6 personash, nga të cilët tre veta dolën në mal për të qenë zot në vendin e tyre; ajo vet, burri i saj dhe djali i madh, Bashari, burrin ja vranë, djalin ja zhdukën, atë vet e mbuluan me heshtje. E sikur të mos mjaftonin këto, në ditët e fundit të luftës i vranë edhe djalin e xhaxhait, Nebil Çikën, ku është rritur si e mbetur jetime që i dha emrin Myzejen dhe emri i përkushtohet “Pou-pai” e që të gjithë kështu i flisnin Pepe-kukull.

Edhe kur u rrita i flisja kështu nënës dhe nuk mendoja se sa ironik kish qenë fati i jetës së saj me të, por lumturohesha se xhaxhai i saj i mirë, Nuredini, e trajtonte mbesën e tij të dhimbsur si kukull, pa menduar se jeta e saj më shumë do t’i ngjante në fatin e jetimit e pothuaj asfare me atë të ëndërrimtares që dhe pse i flisnim Pou-pai—Pepe—kukull, ajo e jetoi jetën si jetime. Çdo fjalë falënderimi për ju, o njerëz të mirë, është e vobektë të shprehë respektin tim që kam. Ju jam mirënjohës…!  Ju me siguri e thatë me këtë rast nderimin dhe respektin, dhe unë do ju dua më shumë kur lexoj shpirtin e atyre që vlerësuan këtë akt shumë të vonuar dhe zunë një hapësirë të gjerë përfaqësimi shoqëror. Ju falënderoj shumë e plot brengë të gjithë juve kolegë kompozitor, artist, nga do që vini me urimet tuaja nga vendet e shumta e të ndryshme të botës.

Me kënaqësi të falënderoj, o mikja ime Hebraike e mençur, e talentuar dhe plot virtyte me bollëk. Falënderoj të gjithë ju ushtarakë që fati na afron shumë me njëri-tjetrin e që na imponojnë të bëjmë vazhdimisht pyetjen “…Po nesër…”??? Ju faleminderit shumë juve të nderuar diplomat, politikanë e njerëz të thjeshtë, të qartë e të kthjellët që më uroni me shpirt për këtë vlerësim të vonuar…të vonuar shumë nga shteti im apo juaji, që edhe pse i tillë, vrastar, i papërgjegjshëm, i heshtur e pa zë e të kuq në fytyrë, u mundova të këndoja, jo pa sukses…nuk isha i vetëm, kishte shumë të tjerë hallexhinj, por ngushëllohem se dhe bylbylat që këndojnë në zabelet e këtij vendi e të këtij populli, janë bashkë.

Me siguri, të gjithë ju që po ju kthej falënderimin, bëni të njëjtën pyetje: “Po nesër…”? Ju pyesni se do të jetë nesër ai njeri që do të respektojë datën e respektimit të të rënëve të gjeneratës së re? A do të jetë i ndërgjegjshëm e i virtytshëm, patriot si Ismail Qemali, apo oligark e i pasur, i shitur apo i importuar, i veshur me kostume të kushtueshme e me makina jashtë serie? Sidoqoftë, 5 maji, kjo ditë me dritë e me dhimbje njerëzore, është një pikë referimi e popujve, por jo e qeverive antikombëtare. Dita e Dëshmorëve as nuk mësohet e as nuk diktohet, ajo është vetëm pjesë e një ndërgjegje të madhe kombëtare.

Unë e di mirë dhe dua t’u bëj me dije se vlerësimi i Hulësiut është vetëm një akt administrativ që pothuaj nuk ka asnjë vlerë sa kohë që fakti i së vërtetës vazhdon të dergjet nën dhe’ duke mbajtur peshën e baltës më të rëndë të kohës dhe vlerën e njeriut si jo ndonjëherë. Përsëri, sidoqoftë, 5 maji si Dita e Dëshmorëve dhe afrimi i njerëzve rreth kësaj date, pavarësisht shkakut, është një vijë kufiri ndarës midis së mirës dhe së keqes, midis atyre që e duan vendin dhe shkojnë me qejf në luftë për të mbrojtur familjen dhe atdheun dhe atyre që shesin lehtësisht interesat e vendit në këmbim të sigurimit të një vendi diku poshtë instinktit të një lope a të një kali të përkëdhelur përditë nga parfumet që përdoron ajo zonë e vendqëndrimit të tyre…”! / Memorie.al/ Nga Agron MEMA

Me respekt

Limoz Dizdari

Ksamil, maj 2020

Një dokument i rrallë i vitit 1949, rikthen në vëmendje historinë tronditëse të Elma Prishtinës, mbesës së personalitetit të njohur, ish-kryeministrit të Shqipërisë, patriotit të njohur, Hasan Prishtina. E bllokuar në Shqipëri pa familje, pa pasuri dhe pa të drejtë largimi, Elma i shkroi personalisht kryeministrit Enver Hoxha, një letër të gjatë dhe të dhimbshme, duke kërkuar vetëm një gjë: të largohej nga vendi ku nuk kishte asnjë njeri dhe ku nuk mund të mbijetonte.

Historia e saj nis më 1939, kur babai, Ymer Prishtina — vëllai i Hasan Prishtinës — e solli në Shqipëri pak para shpërthimit të luftës italo-greke. Me origjinë nga Selaniku dhe me shtetësi greke, ai u detyrua të merrte shtetësinë shqiptare gjatë luftës. Por vdiq në fund të vitit 1942, duke e lënë Elman vetëm, të pambrojtur dhe pa asnjë të afërm në vend.

Pas ardhjes së komunistëve në pushtet në fundin e vitit 1944, Elma mbeti në Shqipëri si shtetase e huaj me dokumente të rregullta. Ndërsa familjarët e thërrisnin nga Turqia, ajo mori një leje-kalimi, shiti gjithçka kishte, dhe u përgatit të largohej. Por rruga iu mbyll në minutën e fundit: konsullata jugosllave nuk i dha vizën e transitit.

E bllokuar dhe pa asnjë mjet jetese, ajo iu drejtua vetë Enver Hoxhës në shtator të vitit 1949, duke i lutur që t’i shtynte afatin e lejes dhe t’i mundësonte ikjen përmes Italisë. Kërkesa nuk u aprovua kurrë. Fati i Elma Prishtinës u bashkua me qindra të tjerë, që regjimi komunist në fuqi nuk i lejoi të largoheshin nga vendi.

Më poshtë, letra e saj origjinale, një prej dëshmive më të rralla të asaj kohe — një zë i brishtë i mbetur në duart e një regjimi të pamëshirshëm.

LETRA E MBESËS SË HASAN PRISHTINËS, DËRGUAR ENVER HOXHËS

Gjeneral kolonel Enver Hoxhës

Tiranë

E nënshkruara Elma Prishtina shtëpiake dhe banuese në “Lagjen Misto Mame”, “Rruga Bajram Curri” Nr. 419, marr nderin me ju parashtrua sa më poshtë:

Baba jem i ndjeri Ymer Prishtina, vëllai i të ndjerit Hasan Prishtina, mbas ikjes së Zogut nga Shqipnija në muajin Gusht të vitit 1939, më mori dhe mua vajzën e tij të vetme dhe ardhëm këtu për një vizitë, mbas shumë vjet mërgimi; dhe mbasi filloj lufta kundër Greqisë, baba i jem, i cili kishte shtetësi greke, mbase jetonim në Selanik ku kemi edhe pasurinë tonë, u shtrëngua të marrë shtetësinë shqiptare, porse në fund të vitit 1942 vdiq, e kështu unë mbeta vetëm dhe nuk pata mundësi që të shkonj, mbasi ra Greqia, sepse isha një vajzë e re pa njeri të afërm t’imin.

Kur hyri Partia këtu unë vazhdova që të qëndroj si shtetase e huaj, siç rezulton edhe nga leje-qëndrimi për të huaj që kam në dorë.

Mbasi pra në këto kohët e fundit njerëzit e minj që kam në Turqi më kanë kërkuar që të shkonj atje kërkova rregullisht një leje – kalimi, e cila dhe m’u dha porse nuk munda që të shkonj, sepse Konsullata Jugosllave nuk më mbante vizën që të kaloja nëpër Jugosllavi.

Në këtë ndërkohë unë, tue shpresue se do të shkonja shita të gjitha plaçkat e mia dhe sot kam mbet pa asnjë gjë. Me qenë pra se jam një copë vajzë, që nuk di as gjuhën shqipe, mbasi kam le në Selanik. Dhe me qenë se tash kam mundësi që të shkonj në Turqi më anë të Italisë.

Prandaj marr nderin t’ju lutem të kini mirësinë të merrni masat e duhuna që të më shtohet leja e lejekalimit dhe të më vizitohet e kështu të mundem të shkonj sa pa zënë dimni e, të vetë pranë njerëzve të minj e të shpëtonj jetën, mbasi këtu nuk kam kurrsesi mundësi që të jetoj./ Memorie.al

                                 Tiranë, më 5.XI.1949

                                      Me nderime

                                     Elma Prishtina

NDUE DEDAJ

Familja e mirënjohur Gjinaj e Fushë-Arrësit mori rrokullimën në vitin 1952, kur Prenushi, djali i madh i Mark Pjetër Gjinajt, u arratis nga Shqipëria për në Jugosllavi bashkë me të shoqen Lizën, ku pasi qëndroi disa vite në Kosovë, u vendos me familje në Bruksel dhe ndërroi jetë në vitin 1973. Por “fantazma” e tij nuk iu hoq asnjëherë nga sytë Sigurimit të Shtetit, që i persekutonte familjen këtu, duke iu kërkuar vazhdimisht vëllezërve, sidomos Ndoit, të tregonin lidhjet që mbanin me të arratisurin e bujshëm të fillimviteve ‘50, krahas nacionalistëve të tjerë në zë: Pjetër Çup Qafa, Gjon Gjinaj, Mark Cara etj. Mbas arratisjes së Prenushit familja e tij u internua e gjitha në Tepelenë, i zoti i shtëpisë, plaku i urtë Mark Pjetri bashkë me të bijtë Nduen dhe Pjetrin, ku Ndoi ka ndenjur 7 vjet në internim dhe ka qenë i dënuar në burgun e Spaçit. Shtëpia që nga ajo kohë ka qenë gjithmonë nën vëzhgim e survejim, se mos aty hynin dhe dilnin të arratisurit. Disa herë është dyshuar se Prenushi ishte hedhur me parashutë si diversant, për rrëzimin e pushtetit popullor. Njerëzit e Sigurimit përgjonin në arë me orë të tëra, ndonjëherë dhe gjithë natën, kush hynte dilte nga shtëpia në Tuç, që ishte në mes të pyllit. “Ne nuk kishim se çfarë t’u banim, tregon e moshuara 90-vjeçare Nanë Dila, por u lëshonim qentë, që ishin të fortë me farue tokën. Të nesërmen spiunët e zonës donin me na e përhumbë mendjen, tue thanë, “nuk kanë qenë njerëz, por bishat e egra të malit, arushat…” Por nuk ishte ashtu, pasi aty ku kishin qëndruar kishte gjurmë njerëzish, bishta cigaresh e të tjerë. Kur familja Gjinaj ndërtoi shtëpinë e re në Tuç, më 1965, njerëzit e Sigurimit iu ishin hakërryer: “E keni bërë shtëpinë për “Ambasadë Jugosllave”, që të vijnë diversantët nga Jugosllavia dhe të strehohen këtu mes pyllit të dendur…”.

DOSJA E NDUE PJETRIT

Shfletojmë dosjen e Ndue Mark Pjetrit, marrë nga familjarët në Autoritetin për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit. “I pandehuri Ndue Mark Gjinaj, duke qenë një element me prejardhje dhe qëndrim të keq politik, i karakterizuar nga ndjenja pakënaqësie e armiqësore kundër pushtetit popullor, i zhytur me dashje në veprimtarinë e tij, në mënyrë të vazhdueshme është munduar me format më të stërholluara për t’iu kundërvënë politikës parimore të partisë sonë, masave me karakter revolucionar që janë marrë për vazhdimin e revolucionit dhe ndërtimin e plotë të shoqërisë socialiste në Shqipëri. Të gjitha transformimet që janë bërë në vendin tonë, si në fushën ekonomike, ideologjike e politike, ky i pandehur i ka parë e interpretuar me syrin e një armiku të klasës, ku konkretisht, i karakterizuar nga ndjenjat armiqësore, ua ka komentuar në mënyrë të shtrembër personave të ndryshëm, për të bërë sa më shumë për vete njerëz të pakënaqur e për t’i hedhur ata në rrugën e armiqësisë ndaj pushtetit popullor…”. Asnjë krim kundër shtetit. Propagandë e pastër! Një llomotitje politike që të zë frymën. Ja dhe “argumentet” mjerane. I pandehuri Ndue Gjinaj, në bisedë me dëshmitarin X, në muajin shtator të vitit 1967, në shtëpinë e tij, ndër të tjera i thotë: “Tani në fshat nuk jetohet, tokat na i kanë marrë, jetesa është bërë shumë e vështirë, sepse punon gjithë ditën e ditës në kooperativë bujqësore dhe kur vjen fundi nuk marrim gjë, ato pak lekë që marrim nuk na dalin për të ushqyer fëmijët. Me sa duket, kjo qeveri do të rrëzohet e ky sistem do të ndryshojë”. Po në vazhdim të bisedës, me këtë dëshmitar, kur ra fjala për vëllain që është i arratisur jashtë shtetit, Ndueja, ndër të tjera, i thotë: “Vëllai im Prenushi që është jashtë shtetit jeton shumë mirë, sepse jashtë shtetit gjithë populli jeton me pasuri të mëdha e jo si këtu tek ne që populli po vuan”. I pandehuri Ndue Gjinaj, duke mos hequr dorë për asnjë çast nga rruga e nisur, në muajin korrik të vitit 1979, pasi takohet me dëshmitarin Y ndër të tjera i thotë: “Kjo qeveri që është sot në fuqi tek ne, i ka prishur marrëdhëniet me të gjitha shtetet, tani dhe me Kinën, dhe kështu ka mbetur e vetme e pa përkrahjen e asnjë shteti; kësaj qeverie i ka ardhur fundi e së shpejti do të rrëzohet”. Gjithashtu ky i pandehur, në pranverën e vitit 1974, pasi është takuar tek qendra e fshatit Tuç me një tjetër dëshmitar, ndërmjet të tjerave i thotë: “Tani jetesa në kooperativë bujqësorë është bërë shumë e vështirë, populli tek ne po vuan, ndërsa përpara kemi pasur tokat tona dhe kemi jetuar mirë. Jashtë shtetit, si në Jugosllavi, populli atje jeton mirë dhe ka të ardhura të shumta, sepse e ka tokën të tij, bagëtinë të tij e jetesën e bën të mirë e jo si këtu tek ne që po vuajmë për bukën e gojës”. Më tej aktakuza vazhdon me formulime të përgjithshme stereotipa që hasen dhe në të tjera të ngjashme, se “vepra e kryer paraqet rrezikshmëri të theksuar shoqërore”, ashtu siç “paraqet rrezikshmëri të theksuar dhe vetë i pandehuri për krimin që ka kryer”; se “fajësia e tij provohet plotësisht”, “akuzohet se me dashje ka kryer krimin e agjitacionit dhe propagandës kundra pushtetit popullor, vepër e parashikuar nga neni 55/1 i Kodit Penal. Kjo aktakuzë së bashku me materialet e tjera të dosjes penale nr. 41 i kalon drejtpërsëdrejti gjykatës popullore të rrethit Pukë për gjykim”. Kujton i afërmi i tij Zef Pemati. “E sillnin Nduen me “Xing-Fu”-në e Degës së Punëve të Brendshme Pukë dhe e qitnin në malin e Poravit, duke i kërkue me kambëngulje: “Fol, ku je takuar me Prenushin, kur ai është hedhur me parashutë si diversant! Te cila shpellë? Te cili gur? Te cila pishë? Ne e dimë që ai ka ardhur nga matanë kufirit dhe ti e ke takuar. Fol, me kë ishte? Çfarë të tha?”. Ndoi ishte i habitur me ato që i dëgjonin veshët. Ata e provokonin pareshtur, por ai nuk e kishte takue të vëllanë qysh atëherë që ishte arratisun. Për ma tepër ai nuk e dinte që Prenushi kishte ndërrue jetë pak kohë ma parë në Belgjikë….”

RRËFIMI I BIRIT PËR TË ATIN

Është folur e shkruar jo pak për Spaçin brenda telave, por thuajse nuk është thënë asgjë për “Spaçin” jashtë telave, njerëzit që merrnin përditë rrugët e gjata gjithë pluhur për tek të afërmit e tyre të burgosur në Burrel, Spaç, Qafë-Bari dhe kamp-burgjet e tjera politike të vendit. Një kalvar më vete i qindra njerëzve, sidomos gra e fëmijë, që u kishte rënë kjo barrë, për t’ua lehtësuar sadopak dhimbjen të dashurve të tyre të ngujuar me vite e vite në galeritë e bakrit etj.. Mark Gjinaj, është biri i Lenës së Marka Dod Alisë dhe Ndue Mark Pjetrit. Në një intervistë të pabotuar rreth jetës së tij, sjell një dëshmi të dhimbshme nga fëmijëria e tij, që lidhet po me Spaçin, ku qëndroi si i burgosur politik i ati, Ndue Mark Pjetri. “Mbasi arrestuan babën, herën e parë, ditën e nesërme kur shkova në shkollë, pas një ore ecje në këmbë, në klasë gjykimet ishin të ashpra. Mësuesja ime ishte anëtare Partie. Shkolla, në atë kohë, përbëhej nga 4 klasa plot e përplot me nxënës, por asnjë fëmijë nuk më fliste. Asnjë nuk rrinte me mua. Ishte një përjetim i papërshkrueshëm. Megjithatë, ditët kalonin dhe unë u mësova me këtë fakt. Herën e dytë babën arrestojnë në vitin 1979 dhe u dënua me 8 vite burg për ‘agjitacion e propagandë’, ku qëndroi në burgun e Spaçit rreth tre vjet. Nëna ime Lena dhe unë udhëtonim me orë të tëra për ta takuar, shpesh në temperatura të akullta. Unë isha 13 vjeç. Niseshim nga Poravi i Tuçit në orën 4 të mëngjesit për të arritur në Spaç. Nëna ecte ngadalë, pasi kishte mbi shpinë plot 20 kg me ushqime për t’i dërguar babait. Na linin në pritje edhe 1 – 2 orë të tjera, e më pas e takonim. Ajo ishte një dhomë e ngushtë, e vogël, mezi shiheshim, veç t’i dëgjonim zërin dhe t’i preknim duart. Më pas ktheheshim në mesnatë. Unë shkoja një herë në 15 ditë. Sa herë që shkonte një person nga familja, unë gjithmonë shkoja me të deri në ditën që u lirua nga burgu. Spaçi, plot me ngrica, njerëz që punonin nëntokë, grevat që bëheshin, ishte një tmerr i vërtetë. Nuk flas dot më shumë, pasi të gjithë tashmë e dinë çfarë ndodhte aty…”

ISH-BASHKËVUAJTËSI

Nikoll Zef Prenga (Tuci), 90-vjeçar, me banim në Belgjikë, tregon: Sapo erdha nga burgu i Burrelit në Spaç, gjatë apelit, kur po lexoheshin emrat, Ndue Mark Pjetri ndigjoi emnin tim dhe erdhi e më takoi, ai e dinte se unë isha kushëri i së kunatës, edhe pse nuk ishim takue deri atëherë, pasi unë kisha hy i ri në burg. Ndoit i vinin në takim nga shtëpia rregullisht. Në një rast organizuem një drekë në burg, duke i hapun ushqimet mbi një çarçaf. Aty u bamë ma të afërt. Vështirësitë të miqësojnë dhe ma tepër. E kanë thirrë Nduen ata të Komandës dhe e kanë pyet rreth marrëdhanieve tona, i kanë thënë ti e ke mik Nikollë Zef Prengën (Tuci) dhe duem që të na dalësh dëshmitar, se ai flet kundër pushtetit, ban agjitacion e propagandë dhe këtu. Ndoi ua kthen: “Keni ba gabim që më keni thirrë mue për këtë gja, jam moshë e kalueme për kësi punësh. (Ishte rreth të 70-ve). E kam mik shtëpie Nikollën, nuk kam gja për të thanë për të, dmth., kundra tij…”

GRUAJA E FORTË E FUSHË-ARRËSIT

Lena pati fatin të ishte e para nxënëse që u ul në bankat e shkollës në rrethin e Pukës, në vitin 1934. Në një fotografi të rrallë të atij viti, Lena e vogël ka dalë bashkë me të atin Mark Dod Alia, mësuesin shkodran Filip Lacuku dhe një bashkëfshatar. Shkrimtari Bashkim Hoxha, në librin “Aliajt e Kryeziut”, shkruan: “Migjeni, kur ishte kryemësues në Pukë, mori regjistrat e shkollave në fund të vitit shkollor dhe i bën përshtypje emri i një nxënëseje, Lena Marka Dod Alija. Bashkë me kolegun e tij, mësuesin shkodran Abdulla Çanga, nisën nga Puka për në Kryezi për t’u njohur me vajzën dhe prindërit e saj. Migjeni impresionohet nga mikpritja, respekti, biseda, rregulli në familje dhe pastërtia shembullore, ushqimet e gatuara me shije etj.”. Lena rritet në një mjedis të tillë plot virtyte dhe tradita. Jeta e bëri atë një personazh të veçantë në familjen prindërore dhe atë ku u martua. Në vitin 2014 Këshilli i Bashkisë së Fushë– Arrësit, i ka akorduar të moshuarës Lena Mark Gjinaj, titullin “Qytetar Nderi” e Fushë-Arrësit me motivacionin: “Veprimtare e spikatur dhe e guximshme në përkrahje të arsimimit dhe emancipimit të femrës malësore, duke sfiduar paragjykimet e kohës”. Një nënë fisnike me shumë fëmijë që përcolli në breza vlerat dhe virtytet e kësaj krahine duke qëndruar e paepur në përballimin me dinjitet të pasojave të persekutimit të sistemit komunist. Qytetarë të Fushë-Arrësit, historianë e studiues në ceremoninë e dhënies së këtij titulli evidentuan vlerat dhe kontributin e Lena Mark Gjinaj si një nënë fisnike e bujare, patriote e arsimdashëse që vjen nga një derë e njohur e familjes me tradita të shkëlqyera, atdhetare të Marka Dodë Alisë. Familja Gjinaj i ka mbijetuar represionit të regjimit falë harmonisë familjare, unitetit vëllazëror dhe qëndrimit me dinjitet në shoqëri, pa u keqpërdorur nga njerëzit e “pushtetit popullor”. Ky ka qenë një tipar i shtëpive të para, familjeve në zë, mos me e shkelë kurrë besën dhe traditën e të parëve. Kjo ishte masa me të cilën “mateshin” malësorët në votrën e tyre, si burrat, ashtu dhe gratë, të cilat sakrifikonin shumë për familjen ku kishin shkuar nuse. Ndoi dhe e shoqja Lena, në njëzet e një vjet, lindën 10 fëmijë, të cilët i edukuan me traditat më të mira familjare dhe kombëtare. Familja ishte gjëja më e shenjtë për familjen dhe fisin Gjinaj, e cila ruhej me shumë mundim nga familjarët.

MARK DOD ALIJA, NË BURG 80-VJEÇAR

Fati sa e kishte lumturue Lenën, duke u bërë nënë e dhjetë fëmijëve, aq dhe e kishte ndëshkue në rrafshin politik, pasi dy motrat e saj të martuara në Iballe në familjen e njohur të Pematëve, Mrika dhe Shukja kishin qenë në internim, burri në burg politik, por dhe ati, Mark Dod Alia, për më tepër kur ishte në moshën 82-vjeçare. Ka qenë personi më i moshuar në Shqipëri mbi duart e të cilit kanë rënë prangat e regjimit komunist. Më 17 janar 1978 është bërë gjyqi i tij në Pukë, ku është dënuar me 6 vjet burg politik dhe 5 vjet të tjera “pa të drejta civile”, që nënkuptonte mos të zgjidhej në organet e pushtetit dhe mos të ushtronte veprimtari publike. Ky kishte qenë “krimi” i tij, ndikimi i fortë publik që e kishte çuar pas hekurave, pasi i dëgjohej fjala prej një gjysmë shekulli në Pukë dhe Mirditë e më gjerë në Veri. Sipas burimeve arkivore, burri i shquar i Kryeziut, Mark Dod Alia ka qenë ndër përfaqësuesit e Dheut të Spaçit në kuvendin e parisë së Mirditës në Shpal më 29 maj 1928. Lena, e bija, nuk dinte ku të shkonte më parë, kishte mbetur dyerve të burgjeve politike, nga Spaçi në Ballsh, stoike dhe sojnike, një zonjë e vërtetë. Dy vëllezërit Ndue dhe Mark Dod Alija i kishin ndarë rolet, i pari kishte “punët e brendshme” të familjes, mbarëvajtjes së ekonomisë, frekuentimit të miqësisë, kurse i dytë ishte më shumë për “punët e jashtme”, ato të kuvendeve të krerëve dhe parisë, luftës dhe paqes, ndaj dhe do të goditej disa herë, vetëm e vetëm që të bëhej i parrezikshëm për bashkësinë ku rronte. Mirëpo kjo kishte dhe efektin e kundërt, qëndrestarë të tillë si Elez Hoxha i Pukës, Mark Dod Alija, Pashk Curri, Pal Qafa e të tjerë të mbajtur gjatë në burg apo jashtë tij, por nën kontroll të rreptë politik, në popull kishin adhurim të heshtur.

RUAJTJA E VARRIT TË NACIONALISTIT

Mark Gjinaj (i riu) na ka rrëfyer me emocion se si familja e tij në Tuç kishte ruajtur për 40 vjet kujtimin e një varri, që asokohe nuk e dinte askush veç atyre. Ndaj ne menduam të takonim familjarët e Gjetës, djalit që ishte varrosur atje, në rrethana aspak të zakonshme, siç kishte qenë e tillë dhe vdekja e tij. Gjeta kishte qenë i biri i nacionalistit të njohur, Pjetër Llesh Gjoni nga Gjegjani. Ungj e nip, Zef dhe Gjon Lleshi, banues në Lezhë, na rrëfejnë historinë tragjike.

..Ishte viti 1946. Grupet e rezistencës antikomuniste ishin në male. Me to përveç Pjetër Lleshit ishte bashkuar dhe i biri, Gjeta, por jo në të njëjtin grup me të atin. Grupi ku ishte Gjeta bie në pritë në fshatin Shkozë dhe në përballje me Forcat e Ndjekjes plagoset rëndë në këmbë. E kanë marrë shokët e vet dhe e kanë strehue në pyll, që të vinin e ta merrnin natën. Ishte një jetë mundimesh të jashtëzakonshme. Nga plagët mbas një jave Gjeta ndërroi jetë në malin e Poravit. Nuk ishte i lehtë as varrimi, pasi ku të kërkoje ndihmë. Si shtëpi besnike në Tuç ishte ajo e Mark Pjetër Gjinit, të cilës i janë drejtue dhe kanë marrë veglat e punës, kazma, lopata etj.. Vendi ku do të varrosej Gjeta ishte tre kilometra prej fshatit. Atë e dinte bariu i shtëpisë së Mark Gjinajt, që kishte ndihmuar. Varri është hapur në një vend me shenj, që të gjendej lehtë, nëse do të vinte puna të zhvarrosej, pasi askush nuk e besonte se i ndjeri do të mbetej atje në vetmi për gati një gjysmë shekulli. Mbas 1990-ës, një i afërt i Gjinajve, që ishte në Amerikë, ka shprehur dëshirën me i vu në dijeni njerëzit e familjes së Pjetër Lleshit, se ku ishte varri i Gjetës në Porav, në malin e Munellës. Ka ardhë ai dhe kanë shkue bashkë me Frrok Pjetër Lleshin, djalin e Pjetrit dhe vëllain e Gjetës dhe e kanë kërkue varrin në Porav dhe e kanë gjetur sipas shenjave që mbaheshin mend nga ajo kohë e largët… Pavarësisht qëndrimit të ashpër të shtetit ndaj familjeve të të vrarëve, arratisurve dhe persekutuarve, në popull ruhej një mirësi që nuk shqiptohej me fjalë, por tregohej me sjellje, çka e tregon dhe rasti i mëposhtëm.

HISTORIA E NËNËS SË FRANIT

Persekutimi komunist në Veri nuk ka qenë vetëm në disa familje, por përderë, si i thonë fjalës. Ka histori nga më të pabesueshmet. Ish-i dënuari politik, Shkëlqim Abazi, ka sjellë me pak radhë një histori të pazakontë të një nëne pukjane: “Gjithë të dënuarit e viteve…70 – 73 e kujtojnë nanën e Franit, atë grua kreshnike, tepër të vobektë, që nisej në këmbë nga thellësitë e Pukës për të mbërritur në Spaç pas tri ditë-netësh. Si mbushte torbën me fruta pylli, si arra, lajthi, mollçinka, gështenja apo ç’t’i ofronte natyra, mësynte derën e burgut me rregullsi ciklike dy mujore dhe nuk largohej pa u takuar me të birin. Ne ishim mësuar me rregullsinë e asaj nëne fisnike, sa kur mbushej dymuajshi, dilnin mbi tarracë dhe vrojtonim drejt portës. Dhe ajo s’na zhgënjeu ndonjëherë, do vinte në ditën fikse, sillte frutat e pyllit me porosi që i biri të na i ndante secilit nga një kokërr. Por kaluan disa dymujorë dhe nana s’po dukej, u merakosëm. Ç’ti kish ndodhur vallë? Kur nëpërmjet ca të lirëve vendas mësuam se plakën e gjorë e kishin gjetur të ngrirë mes maleve të Pukës dhe Spaçit, me strajcën e pandashme në dorë, na pllakosi zia. Humbjen e saj e përjetuam me dhimbje, si ta kishim njeriun tonë të afërm”.

/Gazeta Panorama 

Kujtime të shkruara nga gusht 1973 deri në fund të dhjetorit 1977

Mund të durohen vetëm gjanat ekstreme
Konti Rober dë Monteskje

Më 25 dhjetor, ditën e Këshndellave, aty nga ora 11, erdhi kapterri i burgut e më tha: “Eja!”. Mbatha këpucët që kisha në fund të dyshekut, u ngrita e dola me të. Unë e pritja transferimin për në Tiranë, por mbasi nuk më tha me marrë teshat, nuk më shkoi nëpër mend një gja e tillë. Kur dola në korridor, një roje më lidhi duart e kapterri më prini. Ecëm nëpër oborr, dolëm në rrugicën “Sumej” dhe u drejtuem te një kamion që ishte ndalë para derës së Sumejve, dajave të mi. Rojet që më shoqnojshin, largojshin familjet që kishin ardhë me sjellë ushqimin për të burgosunit. Kur po rrijsha në rrugicë, m’u afrue motra, që kishte ardhë me një kushrinë me më pru ushqimin. Më pyeti: “Ku po të çojnë?”. I’u përgjigja: “Nuk e di”. Një roje mbas meje m’u kërcënue.

Në kamion nuk munda të hypja ashtu i lidhun si isha, prandaj një roje më vuni shpatullat në vithe e më ngriti. Shkova e zuna vend në krye të kamionit. Gjashtë roje të armatosuna ishin ulë në spondat e kamionit, tre në njanën anë, e tre në anën tjetër. Unë në mes tyne. Prapë nuk më shkonte ndër mend transferimi. Mendojsha: ditë feste, koha para mesdite, kur populli dilte prej meshës së orës 11 nga Kisha Françeskane dhe bante një xhiro në piacë. M’u kujtue se Riza Danin e kishin ekzekutue në ballkon, para një grumbulli njerëzish, që britshin: “Në litar, në litar!”. Mendojsha se ashtu po ma banin edhe mue. Tri javë i parruem, me fytyrë si para litarit, tamam pamje për Ecce homo!

Ndër këto mendime pashë prapë motrën, që kishte dalë para familjeve, i ishte afrue paksa kamionit dhe po qante me za. Mendonte se po më çojshin për ekzekutim. Kur i çonte sytë nga unë, mendohesha me çue duart e lidhuna, e me i ba shenjë që të qetësohej, por ishte e kotë, se ajo vazhdonte edhe ma me za.

Ndërkaq një toger hypi bri shoferit dhe kamioni u nis. Mori rrugën “Skanderbeg”, majtas nga Perashi. Fillova të mendoj se ishim për Tiranë. Por jo! Hyni në rrugën e Konsullatës Italiane, (sot Shtëpia e Kulturës). U ndal te Burgu i Togës, ish konvikti “Malet Tona”, e këtu pritëm pak. Erdhi motra me kushrinën me ushqimin në dorë. I’u afrue kamionit e më tha: “Këtu asht Keli”? Po, u përgjigja: “E di”. Ishte qetsue, se ishte bindë se nuk po shkojsha për ekzekutim. Vesonte shi. Togeri i’u drejtue dy vajzave me ton të ashpër: “Ç’doni këtu, moj shoqe?! Largohuni!”. Zunë vend te dera e Muzhanit me sy të ngulun nga unë.

Prej Burgut të Togës, sollën Hamdi Isufin, Musa Gjylbegun e Asim Abdurahmanin, që u rreshtuan para meje. Unë prap dyshoja, a ishim për Tiranë apo për ekspozim. Kamioni u nis. Hodha edhe njëherë sytë nga motra. Pritja me ankth me pa ç’drejtim do të merrshim. Kamioni mori djathtas nga Fusha e Qelës. Të katërt ishim pa asnjë gjë me vete. Madje, Hamdi Isufi ishte pa gja në kokë. Binte një shi i lehtë. S’pata ma dyshim se do të na qitshin në ballkon. Por jo! Kur mbërritëm te Kafja e Madhe, kamioni mori majtas, i’u soll rrotull lulishtes, e shkoi e u ndal te ish dyqani i Ulqinakut, (sot dyqani MAPO). Këtu u sigurova se po niseshim për Tiranë.

Kamioni u nis për Tiranë. Sa kaluem Urën e Bahçallekut, togeri që na shoqëronte e rrinte në kabinën e shoferit, urdhëroi të ndalojshim. Zbriti, i’u afrue një partizani që rrinte në spond të kamionit e i tha: “Cili është Hamdi Isufi?”. Ai më pyeti mua, meqë më kishte më afër. “Nuk e di”, iu përgjigja. Po Hamdia e ndigjoi e tha: “Unë”.

Atëherë togeri i dha partizanit një copë tel e i tha t’ia lidhet duart edhe një herë. Na të tjerët nuk e meritojshim “këtë konsideratë”. U mjaftuan me na lidh me një tel të gjatë, të pestë për krahu. Kështu secili me duar të lidhura (Hamdia dy herë) dhe të pestë, të lidhur për krahu, u nisëm drejt Lezhës.

I hodha një sy kalasë njëmijëvjeçare, fushës së përmbytur, mjegullës që kishte mbulue malin e Sheldisë dhe qytetin që po vajtonte nën një qiell plumb e nën një shi të hollë si lotët e heshtuna të shkodranëve, që vajtojshin trimnitë e humbuna. Për gati njëzet e katër vjet, nuk do ta shihja ma qytetin tim!

Deri në Tiranë shkuem pa ndalesa të gjata. Vetëm nja dy herë shoferi zbriti për të shikue motorin, që nuk punonte edhe aq në rregull. Më vonë, në burg, kur po bisedonim rreth këtij udhëtimi me Hafizin e me Hamdinë, ky i fundit na tha: “Sa herë ndalej kamioni, hidhsha një sy anëve të rrugës e kur shihja ndonjë pyll të vogël në afërsi, mendoja se aty do të na pushkatojnë”.

Në Tiranë u ndalëm te Ministria e Mbrendshme (ish Ministria e Financave). Në trotuarin tjetër u mblodh një grumbull u vogël njerëzish. Nuk bëzajshin, por shikojshin me drojtje. Unë njoha vetëm djalin e Xhafer Ypit, e vetëm një vajzë tha me za të naltë: “Qenka edhe një hoxhë”. I kishte ba përshtypje, se i dukej gjë e rrallë.

Mandej kamioni u vu prapë në ecje e u ndal te shtëpia e doktor Bashos, seli e Qarkut ose e Policisë.

Së fundi u drejtuem për në Burgun e Vjetër, në rrugën e Shkodrës. Pasi zbritëm shkallët e mbrendshme të burgut që të çojnë në korridorin e birucave, aty na priste kapter Shahini, që me një shikim epërsie, na tha: “S’ju pëlqen kjo republikë juve”?!

Kapterr Shahini më futi në një birucë pasi u sigurua që aty nuk kisha asnjë të njoftun. Këto hetime i’u dukën të mjaftueshme, prandaj më urdhnoi të rrijsha në qoshe të birucës, në çimento, e sidomos të mos flitsha me pjestarët e tjerë të birucës; dhe doli me mendje të qetë se e kishte krye mirë detyrën. Ashtu i lagun deri në palcë, u ula në çimento, në terrin ma të thellë e në heshtjen ma të plotë.

Nuk e kuptojsha sa ishin dimensionet e birucës, e as sa vetë ishin aty. Nuk kisha vizitue kurrë Burgun e Tiranës, megjithëse të tanë vitin 1939, kisha qenë Kryetar i Gjyqit të Shkallës së Parë, në kryeqytet. Prandaj në errësirën e birucës së Tiranës, u mundojsha me përfyturue formën dhe madhësinë e tyne. Mbas pak minutash, kur të gjithë po rrijshin së bashku, ndodhi një gja që më bani me ndryshue krejt mendimin që kisha formue për ambientin.

Një za që vinte nga nalt, thirri: “Felatun!” e tha disa fjalë në anglisht. Unë atëhere s’dijsha asnjë fjalë anglisht. Menjëherë një za tjetër nga poshtë i’u përgjigj shqip: “Jo, asnji”. Mendova se dikush kishte pyetë, kush kishte ardhë i ri në birucë e nga frika përgjigja kishte qenë negative. Me emrin Felatun, kisha njohë vetëm Felatun Vilën, e nuk njihja njeri tjetër me këtë emën, prandaj mendova se në birucën terr duhej të ishte ai, megjithëse nuk kisha dijeni që të ishte arrestue.

Mbetej mister ai za që kishte ardhë nga nalt. Mendova se biruca do të ishte me dy kate e se dikush do të ishte në katin e sipërm, ose në ndonjë shtrat të ngritun nja dy metra. Mbas përgjigjes së Felatunit, ra prapë heshtja në errësinën e birucës. Kështu kaloi rreth një orë.

Papritmas u hap dera e birucës sonë e hyni një rreze drite nga korridori. Ata që ishin në birucë, vrapuan me dalë e njeni mori guximin e më tha: “Hajde, po shkojmë në nevojtore”.

Dola edhe unë mbas tyne. Përshkuem korridorin dhe u futëm në një kthinë ku kishte katër WC në rradhë pa portë, të cilat u zunë menjëherë e unë mbeta në atë rruginën që ishte para tyne. Në WC-në e parë pashë një njeri të ulun, i cili më shikonte e me gishta në gojë pa za më jepte me kuptue që të mos thojsha se njiheshim. Ishte Felatun Vila. Edhe unë me shenja i lashë të kuptojë që të rrinte i qetë, se do ta zbatojsha dëshirën e tij. Kur u lirue një vend, hyna edhe unë. Të gjithë sa kryejshin punë, dilshin e pritshin në rruginën e ngushtë para WC-ve. E kuptova se po më prisnin mue, prandaj shpejtova. Atëhere u nisën për në birucë e unë mbas tyne. Hymë të gjithë në birucë e dera u mbyll.

Prapë në errësina, por kisha kuptue se përveç Gjushit e Felatunit, ishin edhe dy të tjerë që s’i njihsha. Para se të binte, Gjushi më tha: “Te kambët e mia, mbështetun për mur, asht një karton që e përdor për sofër e po e deshte, merre”.

E falenderova dhe e mora. Ishte një karton 40 x 40cm. U ula mbi të, e ky qe dysheku im për mbramjen e Këshndellave.

Me Gjushin dhe Felatunin, pashë një djalë që më tregoi se kishte qenë puntor në Kuçovë. Pranë meje ishte një burrë 45-50 vjeç. Ndërsa djali po fliste me mue, ai tjetri i tha: “Mos fol, a e di që e kam plumbin mbi kokë?”

Heshtëm. Ai tjetri, mbasi vuni në vend enën ku kishte ngranë, u ngrit në kambë në fund të dyshekut, dhe me fytyrë nga muri, bani kryq trish, e belbëzoi nja tri lutje në greqisht, bani prapë kryq e u ul. Unë u bana kureshtar por s’guxoja me e ndërpre atë heshtje. Foli ai e m’u drejtue:

Kam 33 ditë që jam i dënuar me vdekje.
Paske shpëtue, – i’u përgjigja flakë për flakë.
Pse? – pyeti plot shpresë i kthyem nga unë.
Mbas 33 ditëve nuk ekzekutohet kush, – i thashë unë, aspak i bindun për ç’ka thojsha.
Më shikoi në sy plot shpresë. Siguria me të cilën i fola e ngushëlloi. I mbytuni kapet edhe për shkumbë.

Prapë heshtje. Më dukej sikur ishim në një dhomë mortore. Të vdekunin e kishim aty. Askush përveç tij, nuk besonte se do shpëtonte. Të tjerët, përveç fjalëve të shpresës i kishin harxhue të gjitha e s’kishin ç’ka thonin. Unë kisha ardhë me forca të reja për të dhënë ndonjë shpresë. As ai për fat nuk më pyeti sesi e argumentojsha mendimin tim. Ndoshta u druhej argumentave pa bazë.

Për të thye atë atmosferë të randë, e pyeta përse ishte dënue. “Me grupin e Maliqit”.

Ai më thoshte se nuk i kishte pranue akuzat që i kishin ba dhe se nuk e kishin nxjerrë në gjyq publik me inxhinierët, Sharrën, Manon e gruan e tij. Por i kishin ba një gjyq me dyer të mbyllura bashkë me gjeometër, Përmetin. Dhe ky i fundit ishte dënue me vdekje dhe ndodhej në një qeli aty pranë. Zani i dridhej. Nuk mundesha me e pa në sy se mos e turpërojsha. Isha i sigurt që emocionohej. Prapë heshtje.

Më quajnë Dhimitër, – tha dhe mbasi i dha fuqi vetes na u drejtua neve: Shokë, kam një gocë të vetme në Korçë. Kur të dilni, e ta takoni, i thoni që po vdes i pafajshëm dhe se nuk kam bërë asnji gjë’. Dhe shpërtheu në vaj duke thënë, “Çupën, çupën”.
Kështu filloi dita e parë në birucat e burgut të vjetër në Tiranë. Me gjithë hallet e mija që kisha e dija që po i shkojsha dënimit me vdekje, rasti i inxhinierit që priste dënimin me vdekje pas 33 ditësh, më preku thellë. Më dha përshtypjen e një njeriu që kishte shikue vetëm punën e vet dhe se kishte mbajtë familjen me bukë. E tani e shihte veten të persekutuem e të dënuem me vdekje, i ngushëllue që se kishte akuzue veten për faje që si kishte bë.

Më pas hyri një burrë me një ftyrë pa asnjë shprehje, i shoqërue nga dy rojet e birucave dhe më pyeti.

Ç’e ke Filip Çobën? – më tha me një ton të randë e za të egër.
Vëlla, – i thashë.
Ka dashur të merret me politikë ai, e të bëhet njeri i madh. Këtu e ke. Edhe ai është në birucë. Dhe duke i’u drejtue rojes, i tha: “A është kështu Vani?”
Roja bëri me shenjë me kokë duke thanë “Po”.

Im vëlla nuk ashtë marrë kurrë me politikë, – i’u përgjigja.
Po, po – tha, dhe filloi duke u marrë me të tjerët. Ndërsa kur po dilte, m’u drejtua, “Mos u bëj merak, bëra shaka”.
Dhe dera u mbyll pas tij e rojeve.

Gjithë dita kaloi pothuajse pa biseda. Unë dojsha me fillue biseda pse m’u sillshin ndërmen fjalët e inxhinierit. Vetëm pasi hëngrëm drekën (unë dy franxhollat që u jepshin të burgosurve) Gjushi filloi me më kallzue se është arrestuar qysh në gusht, dhe se e kishte firmue proçesin. E mbasi nuk kishte pas akuza të randa, priste që ta bashkonin me të dënuemit e katit të sipërm. Më pyeti ç’ka kishte ndodh në Shkodër gjatë kësaj kohe.

I tregova për Lëvizjen e Postribës, dhe për ekzekutimet që kishin ndodhë brenda ditës, e për burgimet. I tregova për kushëririn e tij, Pjetër Dedën, që kishte qenë rrethue me të shoqen e shegertin. Ai dhe e shoqja, ishin vra ndërsa shegertin e plagosur, e kishin kap.

I tregova për Simon Daragjatin që ishte hedhë nga kati i dytë i Seksionit, e kishte vdekë. I tregova për Kel Dedën, një tjetër kushëri të tij, vëllai i Pjetër Dedës, që kishte vdekë në hetuesi, dhe e kishin varrosur natën te Penda e Kirit. Dhe qentë e kishin gërmue e zhvarrosë eshtrat e tij.

Nuk i thashë gja për Kolec Dedën, vëllain e tij që kishte vdekë t’u ra nga shkallët në Seksion. I tregova se ishte pushkatue Dom Nikoll Deda. E pashë që u mvrenjt dhe e pyeta “Ça e ke?”, “Vëlla”, më tha.

E pashë që kisha gabue e nuk vazhdova më për arrestime e ekzekutime të tjera. As ai nuk kishte dëshirë me ndigjue ma. U ngrit dhe po shëtiste përgjatë koridorit të ngushtë. Ishte i zymtë dhe ra në mendime. Tue dashtë me e zhdavaritë i thashë:

Ç’po mendon?
Po mendoj për hallet e familjes, pasi kam lanë gruen e tre djem të vegjël pa kurrgja.
Mos mendo hallet e familjes, se bajnë hall vetë.
Edhe unë po të isha atje, nuk dija sesi do i organizoja hallet e familjes, jo ma gruja.
Fjalët e tij mu dukën me vend. Mjerë ai që vdes, se të gjallit i gjendet dermani.

Me të shtyme kaloi kjo ditë dhe të gjithë u shtrimë me ra. Felatuni s’ishte ngritë e nuk ja kisha ndigjue zanin. U mbështeta në qoshe të murit kah Gjushit e kambët më ranë në çimento.

U përgatita me fjetë natën e dytë në birucat e Tiranës. Rrobat më ishin tha në trup. Mendimet e ditës, më kishin lodhë e më kapiste gjumi. Nata mu duk më e gjatë se një natë dimri.

Të nesërmen pesë oficera hapën derën dhe u futën si me madhni. I pari një kapiten elegant, shkoi drejt Felatunit. Në rradhë mbas tij katër togera, dhe në drejtim meje një nëntoger. Të gjithë m’i hodhën sytë mua si të ri. Por dy togerat, menjiherë sa panë inxhinier, Dhimitrin, thanë “Ende gjallë qenke ti”? I’u vërsulën mesa forcë kishin me grushta e shkelma. Inxhinieri i shkretë u s’mbraps, por dy togerat i kërcyen mbi dyshek, ai nuk i pa hall vetes, u kthye i mbërthyer në mur. Atëherë togerat e zellshëm filluen me shkelma, sa i’u desh qejfi. Inxhinieri u mbërthye kaq keq në mur, sa nuk dijshëm a merrte frymë! Ne qëndrojshim në kambë, të zverdhun e me nerva të tendosura. Kurrë nuk e kam pa veten ma ngusht. M’u afrue nëntogeri dhe me një buzëqeshje ironike më pyeti:

Kush je ti?
Si ja tregova, vazhdoi:

Ç’zyrë ke patur?
Unë i thashë gjyqtar, e ai…

Pastaj?
Drejtor në Ministrinë e Drejtësisë, – i’u përgjigja unë.
Pastaj? – Dhe si për me ndigjue ma mirë, kishte ngritë dorën anash veshit.
Sekretar i Përgjithshëm në Kryeministri.
Pastaj? Dhe afronte fytyrën më afër fytyrës sime.
Nënministër në Këshillin e Ministrave.
Pastaj?
Nënministër në Ministrinë e Punëve të Brendshme.
Heee! – ia bani me kënaqësi e zan të naltë ndërsa unë instiktivisht, largova fytyrën nga ai.
Mos ki frikë, ne nuk godasim njeri – më tha.
Inxhinieri ishte i mbërthyem në mur e nuk dijshim a merrte frymë. Mandej kapiteni e urdhëroi Gjush Dedën që kishte krye hetuesinë, të shkonte tek të burgosurit e tjerë në katin e sipërm, për tu gjykue. Inxhinierit i tha të shkonte në birucën e gjeometër Përmetit, e mue e Felatunit, na thanë të shkonim në birucën përballë. Mbasi ikën oficerat, dola në koridor se s’kisha tesha me mbledhë, e prisja rojen që të hapte derën. Pashë batanijen time, e dallova nga ngjyra pasi i’a kishim çue babës, kur e kishin arrestue në vitin 1915 e i kishin çue në Mal të Zi. Me babën ishin Luigj Gurakuqi, Hil Mosi, Fejzi Alizoti, Preng Bib Doda, etj.

Kur hyra në birucë gjeta katër vetë. Njoha vetëm Sali Vuçiternin. E shikova, më shikoi e nuk më foli. Siç duket nuk kishte dëshirë që ta merrnin vesh që njiheshim. Fill mbas meje hyri Felatuni, që më tha: “Këtu nuk më kanë thanë që të mos bisedojmë, pranaj eja ulu me mu”.

Kur ndigjoi Saliu që po e thirrsha në emër Felatunin, i tha:

Ti je Felatuni?
Po – i tha ai.
Po ti mos je Ëngjëll Çoba?
Po – i thashë.
Unë nuk ju njoha, po ju a më njohët mue?
Ne të njohëm por nuk dijshim a duhet me të njohë – i thamë të dy.
Kaq na kishte pushtue fryma e seksionit në birucat e Tiranës, sa mos me i dhanë të njohur atyre që njifshim e po vujshim bashkë me to.

Të tjerët ishin: një durrsak, ish oficer, Qani Katroshi dhe Sali Doda nga Mati, një burrë në moshë. Që nuk peshonte ma tepër se 30 kile. Ndoshta vuante nga tuberkulozi, dhe kishte qenë shofer në Shkodër, po unë nuk e njifsha.

Mbasi shkëmbyem pak fjalë të zakonshme me të gjithë, Felatuni dhe unë filluem biseda ma personale, Felatuni fliste pak nën za dhe më tregoi se në biruca baheshin tortura të randa, dhe se ai vetë u ishte nënshtrue torturave, aq sa kishte pre damarët e më tregoi pulsin. Nuk më tregoi dhe as unë se pyeta se çfarë donin prej tij.

Pak para mesditës na ndanë racionin e bukës dhe Qaniut, Saliut dhe mua, na sollën gjellët që na kishte sjellë familja. Enët nuk i njoha, sepse si kisha parë ndonjëherë në shtëpi. Felatuni, e kuptoi çudinë time dhe më tha:

Të paska abonue vëllai në restorant, se enët janë të tyre.
Hajde të hamë bashkë! – i thashë unë.
Unë jam ende në torturë, sepse shpeshherë më thërrasin e nuk më japin gjellën që më sjell familja.
Unë për këto gjana s’kam dijeni, prandaj ulu të hamë i thashë.
U ulëm e shijuem ushqimin e restorantit. Kisha dy ditë që ushqehesha me dy franxhollat e burgut e Felatuni nuk e di sa ditë kishte.

Gjithë ditën prita të më jepshin shtresat. I thashë rojes se kisha pa rrobat e mija. ‘Nuk janë tuat’ ishte përgjigja e tij. Atë natë fjeta në një dyshek dhe të nesërmen i dorëzuem shtresat. Por një idhnim tjetër m’u shtue. Etiketa që kishte emnin tim, ishte shkrue prej motrës që kisha lanë në Shkodër. Vëllanë e tretë e dijsha në Tiranë. Pse kishte ardhë motra në Tiranë, kur im vëlla ishte këtu? Filloi të më brejë dyshimi për fjalët e Drejtorit të Burgut, se dhe vëllain e tretë e kishin arrestue. Tre vëllazën në burg. Nana me motrën në shtëpi. Isha në pritje të një gjyqi, përfundimi i të cilit s’ishte aspak i favorshëm. Shumë të pakta ishin shpresat për faljen e jetës për ata që dorëzoheshin. Perspektiva e tmerrshme e torturave. Vëllazënit e arrestuem, nana me motrën vetëm. Në atmosferën e burgosjeve dhe ekzekutimeve që ishte krijue në Shqipëri dhe veçanërisht në Shkodër në vitet 1946-1947, çdo gja mund të pritej. E pse? Sepse kshu dojshin jugosllavët e Titos dhe rusët e Stalinit, urdhnat e të cilëve i zbatojshin marksistat shqiptarë. Në qoftë se quheshin kështu ata që kishin pushtetin në Shqipëri.

Pas mesditës digjova kambë njerëzish që zbrisnin shkallët. Felatuni më tha se ishin hetuesat që vinin për të marrë në pyetje dhe vazhdonin deri natën vonë.

MENDOHET SE  KJO ASHT LIRIKA MA E BUKUR E AT FISHTES!

Kjo ndoshta asht poezija ma lirike e mbarë këtij libri, n’ atë kuptimin e ngushtë qi merr fjala. Asht nji lirikë qi zbulon shumë ndiesi të botës së mbrendshme të Poetit. Subjekti i saj paraqitet mjaft i pacaktuem. Mbas mendimit tim Poeti në ketë karm – në ketë trajtë si paraqitet sot hartimi – nuk pat nji vehtje të caktueme. Ai ndoshta – shka ka të gjitha gjasët – së parit desht të shprehë ndiesit e dhimbës për këtë apo atë vehtje të caktueme, por, në përshkrim të hartimit, erdh tue e çveshë prej çdo veçansije, e kështu e idealizoi aq, sa, ai shpirt i lum, për të cillin s’ ishte kenë toka por Qiella, i bahet qendër n’ atë ravë të thepisne, qi sheklli e nji dishir Lirijet ia kishin shtrue gjallimit të tij. N’atë vorr zemra do t’ i ndezej, si Lekës së Madh në vorr t’ Akilit, kah punët e mbara e kah burrnija, e prej se kishte me shkepun hovin kah punët e mëdhana.

Engjulli i Zotit, qi bri vorrit do t’ i sillte fuqitë mizore, do t’ ishte njiheri edhe Zana frymzuese e Poetit. E atëherë pa u frigue do të prehte zhgjetat e zjarrta, për t’ ia lëshue njerzimit kundër vesit, e do të ndertojë kangët kreshnike, për t’ i diftue botës se shka vlejnë armët në dorë të Shqyptarit. Kështu, shohim se me kangë të veta do të ndertojë mbi atë vorr nji përmendore të madhnueshme, së cillës nuk do të kishte se shka me i ba rryma e moteve. Zanat do t’ ia rrethojshin vorrin me lule e do të rritshin për rreth selvija.

Shtegtari i lodhun, ulë me pushue, do t’ i uronte paqë e qetësi e do t’ u flitte për té të bijvet, qi kanë me nxjerrë kangë e me i gdhenun  emnin mbi lisa, tue e ba kështu të pavdekëshme.

Asht botue së pari në Pika Voeset (1909). Thohet se dorëshkrimi i parë i pat humbë.

Prej komentit t’ At Viktor VOLAJ OTM. (1941).

.

N’ atë rrahe t’ dekne mbrenda vorrit t’ errshem

Tash pluhun jé. Ata dy sy t’ janë errun,

Ku qiella prirej me sa hana e diella

Terthores s’ eper m’ sharte vrejn t’ njerzimit!

T’ janë sosun fjalët e ambla e plot urti,

E ai zâ t’ asht kputë, i cilli bite m’ zemer

Si kumbë liret t’ tingllueshme, qi prej s’ largut

Ndihet tue ra, kur dora e prekë e msueme!

Ehu! Po; “deka, qi baras m’ derë t’ pellazvet

Trokllon, si m’ trinë t’ kolibavet,” ku i vorfni

Me lot njomë buken, ty edhe ajo ké dera

T’ troklloi, e ti kalove porsi voesa

E natës kalon, kur dielli bjen me shndritun

Mbi kobe t’ dheut. Sot permbi vorr t’ kanë bijtun

Hithat e madergona! ‘I Kryq dullijet,

Qi e pershpirtshme nji dorë t’ a vu té kryeni,

Nder to ka hupë, as tjeter send trishtimin

E vorrit nuk t’ a zbutë, posë va’jt  t’ trishtueshem

Të hutit t’ natës, qi neper curra t’ malit

Dhimbshem në rreze t’ hanës rrin tue gjimue!…

Njai grumbull gursh, qi m’ vorr t’ randon persypri,

Vetë gjaksorit t’ pashpirt, qi mbyti nierin,

Lugat i duken, n’ hikë kah t’ bjen nget vorrit,

Edhe t’ perqethët atë botë i shkon n’per zemer.

Po, a thue, krejt deka n’ asgjasend t’ perpini

E, posë se do kocijsh edhe ‘i grusht pluhen,

Nuk t’ la tjeter? Jo! N’ prehen t’ Amëshuemit

Pjesa ma e mirë e jotja ka fluturue

Me gzue n’ dritë t’ qiellvet, ku pushon dishiri

I nierit t’ drejtë, si drita m’ sy të kthiellun.

Po, po, se pertej vorrin shpirti i nierit

Gjallon per jetë! Njeky mendim i ambel

Deken e zbutë e vorrin ban t’ pelqyeshem.

Kur zemren fa’i  s’e grisë. Prej ktij mendimi

As vet per ty s’ lotova shum, kur ndjeva

Se diqe: Se n’ ma  t’ miren lule t’ motit

E lae ti ketë shkreti, ku shuen e Drejta

E paudhnija, ku sundon mizore;

Ku i zhyemi m’ vese sod me dorë dhunuese

Vesin shinon me Theta t’ zi, e selija

M’ rrashta t’ pergjakshme t’ njerzvet m’ kambë, ku mbahet.

Ehu! Po, se Shpirti i yt, kulluet si rrezja

E diellit, qi perfton lulet e erandshme,

Kur bora dehet, s’ mujt me e bajtë qelbsinen

E randë t’ ktij sheklli t’ zi; por fletët i rrahi

Kah jeta e dytë, ku Njai qi rruzullimin

N’ themel e dridhë veç me ‘i vetimë t’ qerpikut:

Amshon n’ lumni shka Atij t’ i ket pergja.

S’ kjé toka, jo, per ty kjé qiella!

E tash, qi vetë jam tue ravisë kto karta,

Ti, kushedi, n’ per vrrije t’ amëshueme

Shkon tue kerkue per lila e drandofille,

Qi s’ dijn me u veshkë e ndreqë me ta kunora,

Per me u lulzue mandej nder t’ zjarrtat valle,

Qi neper vrrije rrijn tue kndue t’ Parrizit:

Ku, fletët e arta bashkë kryqzue me Engjuj,

Kndon Zotit lavde n’ per ylbera t’ qiellit;

A, marrë krejt n’ t’ pam t’ s’ hyjnueshmes faqe t’ Zotit,

Porsi m’ pasqyrë t’ kulluet skjyrton shestimin

E rruzullimit, vu prej s’ epres Mende,

E cilla n’ t’ kenun sendet thirri t’ tana

Prej hijevet t’ kthellueshme t’ asgjasendit,

kur bani Ajo furin me heshtë t’ thellimit,

E me ‘i fuqi t’ pamatne prapi terrin

E pakthellimit, qi atje n’ t’ skajshmet megje

T’ ktij sheklli ndihet mnershem tue gjimue,

Kah per ledhe plandoset t’ rruzullimit.

E aty, n’ atë dritë plot ambelcim dashtnijet,

Qi porsi lum i kjartë prej Atit t’ Dritvet

Gjithkah dikohet neper verë t’ Parrizit,

Shpirtent e lum krejt m’ rreze tu ‘i pershi,

T’ kthiellta ti i prirë t’ vertetat, t’ cillat Hyji

Desht t’ muzta nierit me ia lanun t’ shkrueme

Nder fletë t’ hyjnueshme t’ t’ amëshuem Ungjillit.

Oh! Sa e sa herë, kur n’ mbrame shuen natyra,

E tjeter s’ ndihet, veç se rryma e prronit,

Qi permallshem gurgullon n’ per rrâjë e curra,

Un, lodhë mbi letra t’ t’ dijshemvet t’ kahmotit,

Mbas t’ cillvet fjalen rrij tue lmue shqyptare,

Dal në dritsore me kundrue shatorren,

Qi i Lumi t’ kthielltë ia vuni rruzullimit,

E kqyri hyjt, qi thue, se njaq sy Zotit

Flakojn mbi dhé – kushdi, per me felgrue

Nierin, qi egrue ma fort prej mneres s’ territ,

Perbluen punë t’ mbrapshta: – e atë botë mendoj per ty.

E, ku t’ a shoh ma t’ flakshem tue xhixhillue

Nji hyll, aty selin un tham me vedi,

Ti do t’ a késh, e syt m’ atë hyll pa da

I nguli, e m’ bahet si me t’ pa. Me emen

Un t’ thrras atë botë n’ per terr. Nji vaj bylbylit,

Qi permallshem nder gemba rrin tue kja

Fatin e vet, a ndoshta, zoj’t e dashtun,

Jehonë m’i bahet t’ grishunit; e m’ duket

Se bisedoj me ty!… Nuk dekka i miri,

Jo kurr; e sidomos nja’, i cilli ‘i zemer

E len mbrapa m’ e ankue. Prej vorrit t’ errshem,

Gjumin e dekës ku ai ban, na i flet mendimit,

Ambel edhe na nzitë kah punët e mbara,

E n’ mende t’ onë gjallon. – Kur Aleksandri

Prej Bregut t’ Matës ngallnjyes u kap kè vorri,

Ku shuen idhnimi i Prisit t’ Mirmidonvet,

Qi atje nen Shé vorfnoi me aq djalë Ekuben,

Iu ndez aty flakë zemra kah lumnija.

Mbi njat vorr, po, u betue me ngulë flamurin

N’ skaj t’ dheut, e prej selis me i zdrypun mbretent;

E atëherë perpara tij tanë bota shuejti.

Mue edhè, qi sheklli e nji dishir Lirijet

T’ thepisne raven m’ ia kanë shtrue gjallimit,

Mue, po, edhe zemra mbi vorr t’ and t’ pervujtun

M’ ndezet kah punët e mbara e kah burrnija.

Permbi vorr t’ and, po, xâ të fortë me e mbajtun

Besen e dhanun – e miqasin e zanme;

Per Fé e per Atme n’ ball me i dalë rrezikut:

Të ligshtit doren me ia njitë e t’ fortin

Mos me e gledhue; kur t’ jet me u thanë e drejta.

Mos me i shmangë syt prej cakut, n’ t’ cillin mendja

Dishron me u kapë, as kurr mos me u ligshtue

Ndersa t’ vishtira, qi t’ na sjellin motet.

Po, po! Se pré’ atij vorri kam me shkepun

Hovin kah punët e mdhana. Ai Kryq dullijet,

Mneren e vorrit qi t’a zbutë, Ai qanderr

Ka me m’ kenë nder salvimet, Engjlli i Zotit,

Qi rojës besnik fuqit t’i  pruen mizore,

Gjumin e dekës në vorr mos me t’ turbullue,

Dér qi të shkimen n’ qiellë e hana e dielli

E t’ ngele moti e sheklli mbarë t’ rropposet,

E t’ vije dita e gjyqit t’ rruzullimit,

Ai ka per t’ m’ kenun Zana. E atëherë pa u tutun

Zgjetat e prehta e t’ zjarrta kam me i prehun,

Qi kundra vesit do t’ ia lshoj njerzimit:

Atëherë un kangët kam me i ndertue kreshnike,

Me t’ cillat botës un do t’ ia la të shkrueme

Se shka viejn armët besnike n’ dorë t’ Shqyptarit.

E me kangë t’ mija ‘i permendar t’ madhnueshem

M’ vorr t’ and kam per t’ ndertue, të cillin moti

Me fletë të ngrita kot ka per t’ a rrahun;

Pse, si curr, qi n’ mjes t’ detit rreh tallazi,

Edh’ ai njashtu do t’ jesë nder gjire t’ motit

Qi bumbullojn mbi faqe t’ rruzullimit.

E atëherë prej bjeshkvet kanë me u djergun Zanat

E me të njoma vjollca e drandofille

Vorrin kanë me t’ vallue, e kanë me rritun

Me shum kujdes per qark selvija t’ blerta;

E shtektarin mundqar, qi n’ ato hije

Ka me xan vend, me ndalë pak gja t’ dihamet.

Kanë me kallzue se sa pjesë qiellet vrâni

Deka n’ atë vorr. E atë botë i largët shtektari

Të lehtë dhén ka me t’ urue, e t’ paqta e t’ buta

Shinat e boren: e, kur m’ male t’ veta

T’ dredhojë ké stani, fmis ka me i kallxue

Shka ndjeu per ty. E fmija e atij aso Bote

Emnin t’and kanë per t’ kndue, e vrrini e bjeshka

Gjithmonë i ri, tue njehë furit e mnershme,

Ambel prej emnit t’ and kanë me jehue.

Me maje t’ briskut kanë me shkrue mbi lisa

Me shkrola t’ njohtne veç e prej barivet:

Kanë me u rritë lisat, perse spata as rêja

S’e prekin landen, ku asht ravisë ai emen:

E tu’ u rritë lisat kanë me u rritun shkrolat;

E kshtu ma t’ kjarta mbas disa qindvjetve

Nipat ma t’ vonët kanë me i këndue, e emni

Sa t’ bjerë dielli tokës ka me t’u kndue.

1909.(?)

Shenim FR. Dorshkrimi i parë asht zhdukë. Ky asht i dyti. Mendohet nga kritikët e letersisë se asht nder Lirika ma e bukra e krijimtarisë së At Gjergj Fishtes!

Melbourne, 10 Dhetor, 2025.

Ai kishte jetuar si një Pasha e qeveritar osman i fesë katolike. Kishte ndërruar jetë shumë larg vendit që e deshi aq shumë, e për të cilin pati shkruar një nga poezitë aq të bukura, saqë nuk kishte asnjë bashkëkombas që të mos e dinte. Fati i kishte rezervuar Vaso Pashës, 86 vjet pas vdekjes, që të kthehej në vendlindje në një “varr pa kryq”. Në 100 vjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit regjimi i komunist në fuqi, pas shumë përpjekjesh e peripecish, do ta kthente “atin e shqiptarizmës” në Shkodër, aty ku kishte lindur, duke e rivarrosur sipas mënyrës së vet.

Në dy rrëfimet e mëposhtme tregohet aventura e kthimit të eshtrave të Vaso Pashës në Atdhe, në vitin e largët 1978. Protagonistët e rrëfimeve janë një diplomat shqiptar dhe një gazetar nga Libani. Dalan Buxheli, e ka treguar ngjarjen në një intervistë të dhënë shumë vite më vonë për një gazetë shqiptare. Ndërsa Melhem Mubarak, e ka shkruar vetë historinë e kthimit të eshtrave në Buletini Katolik Shqiptar, që botohej në SHBA-ës në vitet 1980-’90-të.

RRËFIMI I DYTË
Kthimi i eshtrave të Pashko Vasës në Shkodër

Melhem M. Mobarak

Rruga nga Bejruti në Hazmieh kalon nëpër kodra të mbushura me limonë e portokalle dhe pemë të tjera që e mbushin peizazhin plot me ngjyra. Këtë 31 maj të vitit 1978, në varrezën e Hazmieh, e njohur edhe si varreza e Pashallarëve, zhvillohet një ceremoni zyrtare.

Ambasadori shqiptar Sulejman Tomcini buzëqesh: pas 86 vitesh mërgim të imponuar, trupi i Pashko Vasa Shkodranit së bashku me atë të gruas së tij të dytë, Katerine dhe vajzës së tij Marie, së shpejti do të kthehen në vendin e tij të lindjes. Më 1883, ky patriot i madh shqiptar, autori i poemës luftarake “Oh moj Shqypni”, u emërua guvernatori i katërt i Libanit, një post që mbahej për dhjetë vjet.

Për të garantuar autonominë e Libanit dhe qytetarëve të tij të krishterë, shtatë Fuqitë e Mëdha (Perandoria Osmane, Franca, Anglia, Prusia, Austria, Rusia dhe Italia) kishin nënshkruar një marrëveshje të posaçme që përcaktonte se guvernatori ose “mutesarifi” i Libanit duhej të ishte i krishterë katolik dhe me kombësi osmane.

Me njohuri të plota të gjuhës arabe, poeti i talentuar, intelektuali dhe poligloti Pashko Vasa, shërbeu në këtë post deri në vdekje të tij. Edhe jeta e tij familjare gjithashtu qe e trishtuar. Pasi humbi gruan e tij të parë, pak para emërimit të tij në Liban, ai u martua me Katerine Bonatin, një grua e re greke.

Kjo zonjë e përgjegjshme u kujdes për vajzën e tij të vetme nga martesa e parë. Për fat të keq, tre ose katër vjet më vonë, Katerina vdiq nga kanceri. Ky pikëllim u pasua edhe nga tjetër humbje shumë e dhimbshme. Më 1887, vdes edhe vajza e tij e bukur, Marie.

Falë reputacionit politik të babait të saj, Maria ishte martuar me një manjat financiar armen me emrin Kupelian. Me lëvizjet e mençura të tij, si dhe metodave të paskrupullta financiare dhe ryshfeteve, Kupeliani arriti të institucionalizojë mbretërinë e tij të vogël në Liban, gjatë gjithë kohës që vjehrri i tij ishte në pushtet.

Situata e shpjegueshme e dobësisë dhe vetmisë, pas vdekjes së gruas dhe vajzës së tij, bëri që Pashko Vasa ta gjente ngushëllimin te dhëndëri dhe dy vajzat e tij, duke ju dhënë atyre, natyrisht shumë dashuri prej babai e gjyshi. Duke shfrytëzuar këtë dobësi Kupelian, dhëndri i Pashait, e shtriu mashtrimin dhe korrupsionin në të gjitha nivelet e administratës.

Pavarësisht këtij dështimi, gjatë qeverisjes së guvernatorit Pashko Vasa, Libani gëzoi paqe, përparim ekonomik dhe zhvillim artistik. U ndërtuan disa rrjete të mëdha rrugore dhe ura. U ndërtuan shumë ndërtesa të rëndësishme qeveritare dhe spitale.

Guvernatori gjithashtu ndërtoi Shtypshkronjën Shtetërore dhe inkurajoi gërmimet arkeologjike. Një herë, siç shkruan një gazetë franceze, shkoi në ceremonitë e organizuara nga studentët e Kolegjit Jezuit në ditën e tyre të diplomimit.

Shumë pak i njohur është fakti se Ismail Qemali, babai i pavarësisë shqiptare, u emërua Veli i Bejrutit më 1891. Pashko Vasa i kalonte dimrat e tij në atë qytet, dhe sigurisht që ata u takuan shpesh atje.

Në atë kohë, me insistimin e mikut të tij Monsignor Piavi, Pashko Vasa, për të lehtësuar vetminë, ra dakord të martohej me një grua të re franceze, e cila kishte qenë kujdestarja e dy mbesave të tij. Ajo i dha atij dy djem, më i madhi prej të cilëve u quajt Mikel.

Në qershor të vitit 1892, Pashko Vasa vdes, një vit përpara përfundimit të mandatit të tij dhjetëvjeçar si Guvernator i Libanit. Akush më mirë se Ismail Qemali, me një rrëfim disi të çuditshëm, nuk i ka përshkruar ditët e fundit të jetës së Pashko Vasës.

Kujtimet e Ismail Qemalit për Pashko Vasën

“Gjatë qëndrimit tim në Bejrut, bashkatdhetari im, Pashko Vasa, Guvernatori i Libanit, vdiq. Ai vuante nga probleme të zemrës dhe gjendja e tij u përkeqësua shpejt, duke mos lënë hapësirë për shpresë.

Meqë funksioni i Guvernatorit të Libanit ishte i rëndësishëm, dhe meqë mund të kishte shumë probleme lokale nëse ai post mbetej vakant, mendova se më së miri, pasi u këshillova më parë me mjekun, t’i shkruaja rreth këtyre fakteve Portës së Lartë.

Për habinë time, Veziri i Madh, në vend që ta trajtonte komunikimin tim si konfidencial, u lidh me Pashko Vasën, duke e pyetur se si ishte me shëndet, dhe pastaj më informoi se ai kishte marrë një përgjigje nga Guvernatori, që i kishte thënë se po përmirësohej!

Një ose dy ditë më vonë, ai vdiq. Porta më besoi qeverisjen e përkohshme të krahinës së Libanit, në drejtimin e Këshillit Administrativ. Por meqenëse Këshilli përbëhej nga presidenti dhe dhjetë anëtarë, në mesin e tyre u krijua një konflikt i cili i bllokoi efektivisht të gjitha vendimet administrative. Më kërkuan të ndërmjetësoja, dhe më pas arrita në një formulë të kënaqshme për të dyja palët”.

Funerali u bë në Kishën e Kapelës në Bejrut dhe trupi i tij u vendos në varrezat fetare në Hazmieh. Ky fshat i vogël, nën diellin mesdhetar dhe mes pemëve të ullirit dhe qiparisave, që të kujtonte peizazhin shqiptar, qe një vend pushimi për të.

Kohët rrodhën…

Në vitin 1967, përpjekjet e para për kthimin e trupit të Pashko Vasës në Shqipëri, i ka bërë Dalan Buxheli (në atë kohë atasheu tregtar i Shqipërisë në Kajro). Në atë kohë, një urdhër administrativ, i lëshuar bazuar në rregulloren e varrezës “Vakëf” në Hazmieh, e bllokoi kërkesën e tij. Për më tepër, në atë kohë Libani nuk kishte marrëdhënie diplomatike me Shqipërinë.

Në vitin 1978, me rastin e 100 vjetorit të Lidhjes së Prizrenit, qeveria shqiptare vendos t’u drejtohet autoriteteve libaneze edhe një herë, me një kërkesë për të kthyer eshtrat e Vaso Pashës në Atdheun e tij. Gjatë vizitës sime të parë në Shqipëri, në mars të vitit 1978, dy profesorët, Aleks Buda dhe Vehbi Bala, më pyetën nëse unë mund të ndihmoja në këtë çështje.

Pas kthimit tim në Liban, u takova me ministrin e Punëve të Jashtme, Fouad Boutros. Ai më premtoi se sapo të arrijë kërkesa zyrtare shqiptare do të merrte hapat e nevojshëm për të shkurtuar burokracitë dhe për të dhënë përgjigje pozitive për kërkesën shqiptare./ Memorie.al/ Nga Avni Dani

Ai kishte jetuar si një Pasha e qeveritar osman i fesë katolike. Kishte ndërruar jetë shumë larg vendit që e deshi aq shumë, e për të cilin pati shkruar një nga poezitë aq të bukura, saqë nuk kishte asnjë bashkëkombës që të mos e dinte. Fati i kishte rezervuar Vaso Pashës, 86 vjet pas vdekjes, që të kthehej në vendlindje në një “varr pa kryq”. Në 100 vjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit regjimi i komunist në fuqi, pas shumë përpjekjesh e peripecish, do ta kthente “atin e shqiptarizmit” në Shkodër, aty ku kishte lindur, duke e rivarrosur sipas mënyrës së vet.

Në dy rrëfimet e mëposhtme tregohet aventura e kthimit të eshtrave të Vaso Pashës në Atdhe, në vitin e largët 1978. Protagonistët e rrëfimeve janë një diplomat shqiptar dhe një gazetar nga Libani. Dalan Buxheli, e ka treguar ngjarjen në një intervistë të dhënë shumë vite më vonë për një gazetë shqiptare. Ndërsa Melhem Mubarak, e ka shkruar vetë historinë e kthimit të eshtrave në Buletini Katolik Shqiptar, që botohej në SHBA-ës në vitet 1980-’90-të.

1. RRËFIMI I PARË

Dalan Buxheli, ish-diplomat shqiptar në Egjipt

“Rikthimi i eshtrave të Pashko Vasës ka qenë një nga ngjarjet më të rëndësishme të vitit 1978, që përkonte me 100-vjetorin e Lidhjes së Prizrenit. Asokohe kam qenë pjesë e misionit diplomatik të Shqipërisë në Egjipt, që mbulonte njëherazi Libanin, Arabinë Saudite, Algjerinë dhe një pjesë të vendeve të Afrikës.

Operacioni për kthimin e eshtrave të Pashko Vasës, në të cilin bëja pjesë edhe unë, iu besua një grupi diplomatësh shqiptarë, që operonin në atë zonë të kontinentit të largët në pranverën e vitit 1978.

Shumë herë kishim qenë disa herë te vendvarrimi i Pashko Vasës, në varrezat osmane Hazmieh të Bejrutit. Vaso Pasha pushonte në një varr të përbashkët me të shoqen, Katerina Khanum. Vend varrimi i tyre në krye të varrezave dallohej që nga larg. Vendësit kishin ngritur mbi të një ndërtesë karakteristike dhe në çdo kohë çonin aty lule dhe qiri.

Nderimet për Pashko Vasën prej tyre kishte të bënte me kontributet e tij për mëvetësinë dhe prosperitetin e Libanit. Në enciklopedinë libaneze njihet si figurë me kontribute të jashtëzakonshme për kohën. Në Bejrut, në pjesën perëndimore të tij, ishte ngritur një përmendore e lartë e Pashko Vasës.

E vërteta është se nga shteti shqiptar deri në vitin 1978, nuk ishte bërë asnjë përpjekje për riatdhesimin e eshtrave të tij, edhe pse artikulohej me të madh roli i Vasos si pjesë e Rilindjes Kombëtare. Në pranverën e vitit 1978, kam qenë zyrtari i parë shqiptar që kam trokitur te institucionet libaneze.

Autoritet e Bejrutit në asnjë rrethanë nuk pranonin të na jepnin lejen e zhvarrimit. Krahas të tjerave, fakti që vendvarrimi i Vasos ishte vakëf, ishte pengesa kryesore. Na u desh disa kohë të negociojmë, derisa morëm miratimin e tyre.

Kur dështova disa herë me radhë në negociatat me zyrtarët vendës, vendosa t’i kërkoj ndihmë një mikut tim, gazetar i njohur jo vetëm në Liban, por edhe në Perëndim, që m’u përgjigj menjëherë dhe shfrytëzoi të gjitha njohjet për t’i hapur rrugë “operacionit shqiptar”, për kthimin e eshtrave të ish-guvernatorit të Libanit në Shqipëri.

Ai ishte një mik i sinqertë i Shqipërisë dhe shqiptarëve, që e ndoqi operacionin për rikthimin e eshtrave të Pashko Vasës nga momenti i parë e deri te ceremonia e varrimit në Shkodër.

E quanin Melhem Mobarak. Disa herë kisha vizituar shtëpinë e tij në Bejrut, ku kishte një bibliotekë të veçantë me 20 mijë libra shqip. E njihte mirë historinë e vendit tonë dhe interesohej vazhdimisht mbi të rejat nga Tirana.

Mobarak me ndërhyrjen time vizitoi disa herë Shqipërinë dhe botoi një sërë shkrimesh lidhur me realitetin shqiptar. Ai u bë organizatori i ceremonisë së zhvilluar në Bejrut me rastin e riatdhesimit të eshtrave të Pashko Vasës. Aktiviteti filloi mëngjesin e 31 maj 1978.

Eshtrat e Pashko Vasës dhe të familjarëve të tij, u vendosën në një podium të lartë, në krahët e të cilit bënin roje nderi ushtarët e gardës libaneze. Kishin ardhur me këtë rast një numër i madh qytetarësh dhe autoritetesh vendëse. Folën aty njerëz të ndryshëm.

Fjalën kryesore e mbajti kreu i Komunitetit shqiptar në Bejrut, një emigrant i hershëm nga Gjirokastra me profesionin e bankierit, i cili i njihte zhvillimet në Shqipëri deri para luftës. Foli përfaqësuesi i qeverisë libaneze. Përshëndeti ambasadori i Turqisë në Bejrut.

Në vazhdim e morën fjalën familjarët e Pashko Vasës dhe diplomatët tanë të rajonit. Tubimi vazhdoi rreth dy orë. Pashko Vasa rikthehej në vendlindje në Shkodër pas 86 vitesh. Në ditarin e tij, Melhem Mobarak shkruan: “Fati qenka vërtet tekanjoz.

Vaso Pashës që pati deklaruar se; ‘feja e shqiptarit është shqiptaria’, nuk besoj t’i kishte shkuar ndër mend se ky slogan do të aplikohej te eshtrat e tij, pasi po merreshin nga një varrezë fetare për t’u varrosur në Shkodër, te një varr pa kryq”!/

Më pas, Sulejman Tomçini paraqiti letrat e tij kredenciale në maj të vitit 1978. Unë e ndihmoja atë në të gjitha hapat që çuan në kthimin përfundimtar të eshtrave të Vaso Pashës në Shqipëri. Dhe më 31 maj ishim në ceremoninë zyrtare që u zhvillua në varrezën në Hazmieh.

Një trupë oficerësh bëri nderimet ushtarake para tre arkivoleve të mbuluar me copë të bardhë. Autoritete të larta vendase ishin aty të pranishëm mes të cilëve: Y. Rassy, Mohafez i Libanit, Koloneli Dargham nga Komanda e Lartë e Ushtrisë, G. Kassouf nga Ministria e Punëve të Jashtme, G. Feghali, Kryetari i Hazmieh dhe O. Arghit, përfaqësuesi turk për punë të jashtme.

Pjesëtarë të familjes së Pashko Vasës ishin gjithashtu pjesëmarrës në ceremoni. U mbajtën disa fjalime të rastit dhe në fund u kryen të gjithë rite e ceremonisë. Tre arkivolet u nisën në rrugë ajrore për në Shqipëri po atë ditë.

Epilogu i kësaj historie ndodhi disa ditë më vonë kur mora një telegram nga Sulejman Tomçini në Tiranë. Ai më kërkonte datat e sakta të lindjes dhe vdekjes së bashkëshortes dhe vajzës së Pashko Vasës, me qëllim që t’i varrosnin në Varrezat Kombëtare të Dëshmorëve të Shkodrës.

Fati është i çuditshëm. A thua ta kishte menduar Pashko Vasa, i cili shkroi vargun e famshëm: “Feja e shqiptarit është shqiptaria”, se një ditë kjo do të zbatohej simbolikisht edhe me eshtrat e tij, të zhvarrosura nga një varrezë fetare në Liban dhe të vendosura në një varrezë pa kryq në Shqipëri?!

Aventura shqiptare e gazetarit nga Libani

Po kush ishte gazetari që jo vetëm e kishte mundësuar kthimin e eshtrave të Pashko Vasës, por edhe e kishte ndjekur atë deri në vendlindje? Informacionin e mëposhtëm e rrëfen përsëri diplomati shqiptar Dalan Buxheli:

Melhem Mobaraku ishte djali i vetëm i dy diplomatëve libanezë nga Bejruti. Pas diplomimit në gazetari, ishte bërë i njohur jo vetëm brenda vendit, por edhe jashtë tij. La vendlindjen në pikun e luftës midis kristianëve dhe myslimanëve, dhe u vendos në Montreal, Kanada. Dinte shqip, i sjellshëm dhe dashamirës në komunikim. Në Bejrut kishte organizuar një komunitet të zgjeruar me emigrantë shqiptarë.

Me shoqatat e tyre herë pas here zhvillonte veprimtari për promovimin e traditave të popullit tonë. Diku aty nga fundi i viteve ’60-të, Mobarak udhëtoi drejt Tiranës. Ishte interesuar të vizitonte vendlindjen e Pashko Vasës, madje ishte ngjitur deri në Kelmend. Kur u kthye, shkroi në shtypin vendës për mbresat nga Shqipëria.

Duke sjellë mbresat nga Veriu i Shqipërisë, shprehej: “Në vendin e shqiponjave, Zoti nuk ekziston më. Në Bogë dhe në Theth, vetëm dhitë gërziten akoma rreth kishave të vogla gërmadha, të rrethuara nga gardhe e varreza të braktisura, me kryqe të thyer rrëzuar përtokë.

Për Mobarak, ateizmi shqiptar ishte diçka absurde dhe, si i tillë, ishte i pakonceptueshëm. Ai vizitoi edhe dy herë të tjera vendin tonë dhe eksploroi më tej në hapësirat shqiptare. Bëri të tjera shkrime, duke u përpjekur të shmangë disi temën e besimit fetar. Në vizitën e radhës që do bënte në Shqipëri, synonte të takohej me Enver Hoxhën.

Kur erdhi në Tiranë, bëri kërkesë zyrtare, por nuk ia miratuan. Me sa duket, dikush shprehu dyshime për të si gazetar i vënë nga qarqe antishqiptare dhe nuk e lejuan të kontaktonte me Enverin. I mërzitur nga përgjigjja e autoriteteve, Mobarak provoi të futej fshehtas në Bllok, por aventura rezultoi e pasuksesshme. Madje, kjo përpjekje e marrë i kushtoi shtrenjtë.

I prangosur fare pranë vilës së Enverit, përfundoi në birucat e policisë dhe aty iu nënshtrua për ditë me radhë pyetjeve pa fund, për të cilat thoshte se kishin qenë brutale dhe të pakuptimta. Në fillimin e viteve ’90-të erdhi sërish në Tiranë. Shkoi në Shkodër e vizitoi vendvarrimin e Pashko Vasës. Memorie.al/ Nga Avni Dani

UVIL ZAJMI/ Fundvitet 1970. Kur në mënyrë spontane nga tribuna “A” e kombëtarit “Qemal Stafa”, edhe nga ata përballë ndërmjet thirrjeve të tifozerisë do të tërhiqte vëmendjen edhe një fjalë: “Tito, Tito”.

Asgjë më shumë se sa shkurtimi i emrave, me të cilat sportdashësit u drejtoheshin futbollistëve të ekipit të tyre. Por, një fjalë, që koincidonte me një emër aspak komod, jo i pëlqyer, përkundrazi. Me kalimin e kohës, do të kthehet në një ritual sistematik, në ato shpërthimet të tifozerisë, kryesisht asaj tiranase. Duke u bërë shqetësues, për sistemin, kur gjatë një ndeshje futbolli, në një mjedis sportiv të madh kombëtar, të dëgjohej, “O Tito, o Tito…”. Të konsideruara edhe provokuese për mekanizmat shtetërorë, deri edhe personelin e ambasadës jugosllave në Tiranë.

Padyshim edhe për forcat e rendit të pranishme në stadium. Ndaj individëve tifozëve tipikë do të kishte reagime, duke aplikuar disa forma ndëshkimi: Larguar me forcë nga stadiumi, izolimin e tyre në rajonet e policisë, apo dërgimin me gazin e saj në periferi të Tiranës, me pamundësinë e ardhjes së shpejtë e ndjekur vazhdimin e lojëse.

TIFOZERIA

Ka qenë më shumë se lojtari i 12 në fushë. Tifozeria e pamunguar në dekada në ndeshjet e kampionateve kombëtare. Kudo, në të gjitha stadiumet e Shqipërisë. Secila me mënyrën, traditën e saj. Jo sektorë për tifozerinë e ardhur, pasi shumë pak, në raste të veçanta, skuadra mund të ndiqej nga mbështetësit, jashtë fushës së saj. Për shumë arsye. Kur takimet luheshin të shtunën, si ditë pune ishte e pamundur lëvizja; udhëtimi, që në ato vite, ishte i kufizuar, vetëm me tren dhe që duhet të korrespondonin oraret. Ishte e mundur për dikë që kishte motor privat, ndërsa lëvizja me automjete, organizim tifozërie nuk funksiononte, vetëm diçka rastësore. Kryeqytetasit ishin më të favorizuar për të ndjekur ekipet e tyre, por në qytetet e afërta, vajtje-ardhje me tren, si në Durrës, Kavajë, Elbasan, Lushnje. Jo banera, flamurë, vetëm shpërthime kur shënohej një gol, apo për një padrejtësi të arbitrave. Në Qemal Stafa, ka qenë një spektakël i vërtetë, veçanërisht në takimet derbi, një stadium që priste, vërshimin e tifozerisë së klubeve kryeqytetase. Madje të të pozicionuar në sektorë, duke krijuar edhe traditën. Rregullisht vetëm stadiumin kombëtar, pasi në stadiume të tjera në mungesë të tifozerisë së ardhur, nuk funksiononte ky proces.

TRIBUNA “A”

Stadiumi kombëtar “Qemal Stafa”, tribuna “A” e tij, është e njohur mbahet mend, edhe sot kujtohet si ajo e tifozerisë së zjarrtë të 17 Nëntorit. Në vite, dekada për entuziazmin, që përcillte ai grup njerëzish tek lojtarët, përkrahjen e tyre dhe anasjellas, raportet që ishin veçanërisht me atë sektor gjatë 90 të minutave. Dhe ishin thuajse, të zakonshmit, që frekuentonin tribunën “A”. Deri edhe shitësit e biletave, ja garantonin këtë mundësi. Ndryshe me tifozët e Partizanit, Dinamos, që nuk e preferonin tribunën A, duke ditur se ishte e atyre tiranas, kundërshtarë, duke u sistemuar, tek ajo “B”. Një e tillë mbante rreth 1200 tifozë ulur. Në mes ishte tribuna e udhëheqjes. Poshtë tyre, për shumë vite kanë funksionuar edhe portativet, me 6 shkallë, por jo me prefernca tifozerie. Sigurisht tribuna “A” ishte më kryesorja, më e frekuentuara, pasi poshtë saj dilnin, futeshin futbollistët, arbitrat ishin stolat e skuadrave. Tensioni rivaliteti në fushë transmetohej, përcillej edhe në ato sektorë e anasjelltas. Ndryshe ishte ajo përballë dhe ato anësore. Po kështu edhe në stadiumin “Dinamo”, nuk ishte ai impakt, nuk ndjehej ajo atmosferë si në “Qemal stafa”. Në sfidat derbi, ajo arrinte kulmin. 30 lekë ishte çmimi i një bilete. Edhe biletasitësit i njihnin tifozët e skuadrave, duke mundësuar dhënien e biletave, sipas tifos, pasioneve të tyre. Kur kërkesat ishin të mëdha, mjaft futeshin edhe pa biletë, nisur nga njohjet me biletaprerësit që ishin të njëjtit persona. Duke e ndjekur ndeshjen në këmbë. Edhe forcat e rendit ishin të shumtë në numër, të kujdesshëm, të shpërndarë në shkallët e tribunë për të mbajtur rregullin, ndërsa grupe të tjera qëndronin në pistë me vështrim nga tribuna, për të kontrolluar çdo veprim, sjellje të konsideruar të gabuar prej tyre. Nisur nga fakti se aty vinin qeveritarë, deri edhe anëtarë të byrosë politike, ministra që kishin vendqëndrimin në tribunën VIP të tyre.

ASTRIT, PETRIT, EMRA POPULLORË

Te 17 Nëntori i Tiranës, në periudhën e viteve ‘70- ‘80-të ka qenë një grup me disa futbollistë, me emra të ngjashëm: Astrit Nurishmi, mbrojtësi i skuadrës së madhe, Petrit Brahja, edhe ky mbrojtës krahu i atij grupi. Më pas Petrit Dibra, sulmuesi i njohur, shpërthyes; Astrit Nallbani, portieri i fitimit të Kupës së Republikës 1876; Seit Hyseni, një tjetër mbrojtës i fortë, stoper; Astrit Ramadani, mesfushor sulmues me Tiranën e Mingës, Kolës e Muçës. Nga miq, shokë, spektatorët në zhargonin ditor, shkurt “Titi” apo “Tito”. Kjo evidente në stadium, gjatë një ndeshje kur luante “17 Nëntori”

NGJARJA

Në fillim si rastësi, pa tërhequr vëmendjen, për t’u bërë vërtet shqetësuese në vijim. Kur thirrja, emri “Tito, bjeri, Toto futja, Toto mos e le, bravo Tito”, etj., nis të krijojë situata delikate dhe si përcillej nga spektatorët dhe impakti që reflektonte ajo fjalë. Si e kujtojnë sot, disa nga protagonistët, të evidentuar nga policia, si jo korrektë, shqetësues, provokatorë, të asaj tifozerie të zjarrtë tiranase në tribunën “A”. Orët e kaluara në polici, kthimi në këmbë në mesnatë nga Dajti apo Kërraba dhe sërish në fundjavë në stadium, për të ndjekur 17 “Nëntorin”, pa harruar: “O Tito, Tito, Tito………”.

******

Pasioni për “17 Nëntorin”, që i çonte tifozët deri në qelitë e policisë

Një ndër djemtë aktivë, të njohur të Rrugës së Durrësit, kafe “Florës”, “Derrit”. Bashkë me një grup, tifozë të deklaruar të “17 Nëntorit”, të pamunguar në tribunën “A” të “Qemal Stafës”. Në çdo ndeshje kur ekipi i tyre do të luante aty. Duke iu rikthyer asaj kohe e lidhur me tifozerinë, skuadrën, lojtarët, prag sfidat, situatën pas tyre, debatet, diskutimet e zjarrta, Arben Stërmasi, nga Rimini ku prej vitesh jeton me familjen kujton: “Biletat na i siguronte biletashitësi Agim Gjonçe, tejet i veçantë në Tiranë, dashamirës, mik i yni, edhe pse ishte tifoz i Partizanit. Po kështu edhe ata që prisnin biletat në hyrje”, – thotë Stermasi për gazetën “Panorama”. Pa harruar edhe forcat e rendit, pjesë të pandara në mjaft ngjarje, situata qemalstafase.

Z. Stërmasi, çfarë kujtoni nga ajo tifozeri?

Shumë pasionante. Ishim një grup, miq. Unë, Vova Konomi, Nard Gjoka, Osmani. Nxënës në shkollën e mesme, shumë të rinj. Një pasion, simpati për “17 Nëntorin” e trashëguar nga familjet dhe si banorë të Rrugës “Fortuzi”. E njohur për traditën dhe sportistët që ka nxjerrë.

Të zakonshëm në tribunën “A”

Kishim vendin tonë, në tribunën “A”. Pata dëgjuar kur “17 Nëntori” triumfonte në mesvitet ‘60-’70 luante në “Qemal Stafa” ndiqej, mbështetej nga një tifozeri e zjarrtë. Ndër ta, përmendej Dik Seferi, një njeri i mrekullueshëm, që ka pak kohë i ndarë nga jeta, për të cilin pati shkruar edhe “Zëri i popullit”, duke e akuzuar si një tifoz të sëmurë.

“Tito”, një emër i dashur por edhe jo?

Para çdo fillimi të ndeshjes dhe gjatë saj ne ishim në fokusin e policisë. Veçanërisht kur dëgjohej emri “Tito”. Petrit Dibra ishte fejuar me motrën e Vovës, familje e njohur mjekësh. Pra, një detaj më shumë për të bërë tifo për të, e mbështetur në çdo aksion: “Bravo Tito, forca Tito, o Tito ktheje kokën”. Ose “Tito, o doktor, na bëj një gol…”.

Si reagonte policia?

E kujtoj mirë qëndrimin e tyre. Një burrë i shkurtër, ishte njëri prej tyre, i përhershëm në ndeshje. Jo tifozë, nuk shihnin lojën, duke qëndruar me fytyrë nga tribuna. Me Dinamon nuk kishim shumë “inat”. Por, pikërisht kur lunte Dinamo policia ishte edhe më prezente. Ishte skuadra e dikasterit të tyre. Ndryshe me Partizanin, tensioni, ashpërsia në fushë dhe në tribuna ishte më i madh.

Nga një takim tek tjetri jeni në shënjestër?

Komunikonin me zë, i urdhëronte ai polici që ishte shefi i tyre. “Ti zijosh pusho, mbylle gojën”. Apo “merre atë nxirre jashtë”, – i thoshin një kolegu që ishte pranë nesh. Ne refuzonim, kundërshtonim, ata të nxirrnin me forcë. Kishte reagim edhe nga tifozeria, që na bashkohej, tentonin të na mbronin.

Si vepronin, ka disa mënyrat për të izoluar tipat e “rrezikshëm”

Para sheshit të stadiumit të priste “Gazi” i policisë. Të fusnin brenda e të çonin larg, në periferi të Tiranës. Në QafëMollë, Shëngjergj, aty e kanë lënë Osmanin, apo edhe tifozë të tjerë. Për t’u kthyer në këmbë, apo me automjete të rastit, në mbrëmje vonë, kur ndeshja kishte përfunduar.

Vijnë edhe provokime nga ai sektor i tribunës?

Kur tifozët u informuam, e kuptuan se çfarë efekti për policinë e qeveritarët në stadium, sa i shqetësonte ai emër, prej tyre nxitej më shumë “O Tito, o Tito…”. Në një rast me Nard Gjokën, na dërguan në rajonin e policisë, sot pranë urës. Orë të gjata qëndrimi, të izoluar aty. Erdhi djali i një ish-anëtari të Byrosë Politike, që bisedoi dhe na liruan. Kishin vendosur të na mbanin, të na procedonin. Ky person e kishte pasur tim atë pedagog në universitet.

Sa rrezikonte ajo tifozeri e juaja?

U bëmë problem, pati një periudhë që edhe ne u tërhoqëm. Ndërkohë kishim krijuar miqësi edhe me punonjës, zyrtarë tifozë të Dinamos, pasi njerëz ishin edhe ata. Takoheshim rrugës, debatonim. Po kështu me fëmijët e qeveritarëve, sa “kundërshtarë” ishim në stadium, aq miq jashtë. Siç ishte rasti i atij që na nxori nga policia, edhe pse ishte tifoz i njohur i Partizanit.

******

Nallbani, Dibra dhe Hyseni, tre “Titot” që tronditën shtetin

I vetmi që bënte ndryshim ishte Astrit Nallbani, portieri, që nga tifozeria thirrej edhe me një tjetër emër, pseudonim: “Xof”. “Ma kishte vënë Skënder Hyka, lojtar i njohur i ‘17 Nëntorit’ legjendar, bashkë me Gavrosh Lëvonjën, edhe ky basketbollist i shquar i atij klubi. Jo vetëm për ngjashmërinë që kishte në portë me të famshmin, italianin Dino Xof, por edhe për një fakt unikal: Nuk kishte pësuar gol për 1170 minuta, 13 ndeshje, një rekord absolut për një portier shqiptar. Që do t’i thyhej në takimin gjysmë final për Kupën e Republikës, 7 mars 1976 kur në minutën ‘85, në takimin 17 Nëntori-Lokomotiva, Mir Hima do të realizonte nga porta jugore në minutën e ’85 duke barazuar 1-1. Por në finale do të kualifikohej ‘17 Nëntori’ që kishte fituar 1-0, gol i Fori Llambit sfidën e parë. Një koincidencë edhe me Dino Xof, gati një vit pa pësuar gol në ndeshjet me ekipin përfaqësues të Italisë në veprimtaritë ndërkombëtare. Rrëfimi i Nallbanit për gazetën “Panorama”.

Zoti Nallbani, jeni disa futbollistë “Tita” në një ekip?

Janë disa kampionate kur në skuadër ishim: Petrit Dibra, Seit Hyseni dhe unë, pra tre lojtarë që në stërvitje, stadium kudo na thërrisnin shkurt “Tito”. Jo vetëm gjatë ndeshjes, por edhe në pauzat e vogla kur topi dilte në korne, apo rifillimi i lojës, kishte reagime, me fraza të njohura nga tifozët e Tiranës për ne lojtarët, arbitrat. Deri provokuese, ngacmuese për forcat e rendit, veçanërisht kur shënohej gol, apo për ndonjë vërshëllimë e gabuar kundër ekipit tonë.

Cilët ishin më të preferuarit nga tifozeria?

Petrit Dibra, i admiruar si e tribunës qendrore dhe asaj përballë. Sulmues i djathtë, i fuqishëm, me shpërthime në vijë anësore. Pra, kontaktin e kishte të afërt me spektatorin e këtyre sektorëve. Veçanërisht, asaj “A. që shquhej për ‘agresivitetin’, që kishte, përcillte, për mbështetjen ndaj ekipit, lojtarëve. Kur driblonte, shënonte, afrohej te tribuna për të festuar, nga ku shoqërohej, dëgjoje thirrjet, brohoritjet “Tito, bravo Toto”, etj..

Pak më ndryshe me Seit Hysenin?

Që fatkeqësisht nuk jeton, është ndarë nga jeta. Si mbrojtës, i kërkohej të ndërhynte fort, të mos lejonte, pengonte, ndalonte kundërshtarin në lëvizje, manovrime. Edhe nga natyra ishte lojtar i fortë. “Bjeri Toto, mos e le Tito”, fraza nxitëse për të. Nga fillimi deri në fund të ndeshjes.

Për të ardhur edhe tek ju?

Po kështu edhe me mua, “Tito, Tito”, që kur dilnim për nxehmje, futeshim, dilnim për ndeshje, në pushim dhe kur mbaronte loja. Përgëzimet, apo kritikat për ne të tre ishin të pranishme, nuk mungonin. “O Tito”…. Bashkë me shprehjet e zakonshme me duar dhe gjeste.

Kur më shumë ishte tensioni?

Në takimet derbi, ato ndaj Partizanit, ku rivaliteti në fushë, transmetohej në tribuna. Tit Dibra, Tit Hyseni dhe unë ishim të parët ku edhe shpërthenin. Tit Dibra kur shënonte apo gabonte, Tit Hyseni, kur mbulonte, markonte, por dhe kur kundërshtari e shmangte dhe unë, kur shpëtoja portën apo pësoja ndonjë gol. “Bravo Tito, je i madh Tito, o Tito çfarë na bërë?

Flasim pak për “Tito”, kur dhe si u bë shqetësues?

Krejt rastësisht, askush nuk e kishte menduar, se mund të krijonte probleme. Na ato fillime, ishte një fjalë, që nuk u vu re. Thjesht emri i një futbollisti, siç thirreshin edhe të tjerët, Beni, Goni, kudo në stadiume apo mjedise sportive. Në rastin tonë, pa e kuptuar se koincidonte me Titon, emrin presidentit aso kohe të Jugosllavisë.

Vetëm në stadiumin kombëtar “Qemal Stafa”?

Po, pasi aty, çdo sjelle, reagim, shprehje krijonte, tërhiqte vëmendjen. Kryesisht nga tifozët e tribunës “A”, të njohur edhe si më të “rebeluarit” kundërshtarë të qeverisë, e që atë inat, pakënaqësi e shprehnin aty, kur luante “17 Nëntori”. Shoqëruar me thirrje për ndonjë padrejtësi të arbitrave apo me entuziazmin pas shënimit të një goli.

Shqetësimi që vjen në rritje, ka reagim?

Diku është biseduar, trajtuar si një fenomen provokues, shqetësues. Me sa kujtoj, deri edhe ambasada jugosllave u informua, sepse kjo fjalë dëgjohej edhe në transmetim televiziv. Si në Kupën Ballkanike, kur ata ishin të pranishëm në stadium, në ndeshjen 17 Nëntori-Radnicki, viti 1975. Pati një reagim nga personeli i saj, një shqetësim që erdhi në rritje. Jo shqetësim në stërvitje, apo në qytete të tjera, stadiumin “Dinamo. Impakt të madh kishte vetëm në “Qemal Stafa”.

Një emër që nis të bëhet më tingëllues?

Sa herë që nga tribuna dëgjohej “Tito, Tito”, që tifozët i drejtoheshin Tit Dibrës, Tit Hysenit apo mua, sipas situatave, momente që sillte loja ishte normale. Por nga tribuna qendrore i vriste veshin qeveritarëve, të pranishëm në stadium. Mendoni, kur dëgjonin: “O Tito, bjeri Tito, bravo Tito” – tipike fraza tifozerie, etj.. Por për ta tingëllonte jo mirë ai emër, aspak i pëlqyer prej tyre.

Si sillej policia, masat që merrnin?

Kur luante Tirana, ishin të kujdesshëm edhe për të ndaluar, paraprirë çdo situatë ishin tejet rigorozë, të vëmendshëm. Por ishte e pamundur t’i frenonin nisur nga rrethanat që krijoheshin. Merrnin individë, duke i nxjerrë me forcë jashtë stadiumit i çonin larg Tiranës. Kjo vazhdoi deri kur në ekip nuk kishte më asnjë futbollist Petrit, Astrit, pra jo më një lojtar “Tito” në fushë.

/Gazeta Panorama

Në historinë botërore konkursi i parë i bukurisë për fëmijë është organizuar në vitin 1921 në Atlantic City ku morën pjesë fëmijë të vegjël që përfaqësonin qytete të ndryshme të ShBA-së. Në Shqipëri një konkurs i ngjashëm u organizua në kryeqytet më 2 gusht 1931, i cili zyrtarisht u quajt “Konkursi i Bukurisë Foshnjore Shqiptare”.

Në këtë konkurs u vlerësuan fotografitë e 14 vajzave të vogla. Komisioni përbëhej nga Inspektori i Arsimit Osman Myderrizi, Skënder Luarasi dhe Aleks Lubonja. Pjesë e tij ishte edhe znj.Elena Trajan dhe prof. Andrea Thanasi, por për arsye personale, nuk ishin të pranishëm në këtë proces.

Në parim komisioni konstatoi se fotografitë e paraqitura kishin rezolucion të dobët. Megjithatë, ai i vlerësoi duke u mbështetur në tiparet dhe ekspresionet foshnjore të fizionomisë së vajzave. Komisioni përzgjodhi tre prej tyre: 1) Albin Tefiku e moshës dy vjeçare e gjysmë, e bija e doktorit të njohur Sabri Tefiku; 2) Behixhe Libohova e moshës dymbëdhjetëvjeçare, e bija e Maliq Libohovës, i Ngarkuari me Punë në Londër; 3) Eta Bimbli e moshës katër vjeç e gjysmë, e bija e Thoma Bimblit, anëtar i Bandës Mbretërore.

Në vend të parë siç shihet u zgjodh Albin Tefiku. Vendimi u dha në zyrat e gazetës “Ora”, e cila do t`u dhuronte prindërve të këtyre vajzave nga një fotografi të madhe artistike.

Ky konkurs mbetet një shembull i hershëm i përpjekjeve për të sjellë modele të reja kulturore në Shqipërinë e viteve `30, në një kohë kur vendi po hidhte hapat parë drejt modernitetit.