Shpëtim Kelmendi – Dimë që jeni lindë në vitin 1923. Po data e saktë, cila asht?
Gjon Shllaku – Jam lindë më 24 mars të vitit 1923, në kohën e Pashkëve. Ka qenë e enjtja e madhe, paçka se në letërnjoftim daton dhjetor, 1922.
Shpëtim Kelmendi – Cilat janë rrethanat që kanë mundësue lindjen e pasionit për përkthimin?
Gjon Shllaku – Fillimisht më duhet t’ju them se kam pasë fatin e madh me studiue për prift. Unë kam qenë jetim, e rrjedhimisht e kam pasë të pamundun me ndjekë shkollën. Kulturën dhe edukatën që kam marrë, ia kushtoj Seminarit Papnor, që e drejtonin Jezuitët. Për herë të parë, aty kam pa dhe kam mbetë i mahnitun nga “Poetët e mëdhej t’Italisë”, përkthye nga Ernest Koliqi, jam njoftë me dy kangë të Iliadës, të përkthyeme nga Frano Alkaj, me përkthimet e Henrik Lacajt e të tjerë. Të tana këto tekste të prume në shqip, unë i vija përballë origjinalit. Pikërisht fakti se këto përkthime më rezultonin të denja, bani të mundun që, dora-dorës, të lindej në mua dëshira me përkthye.
Shpëtim Kelmendi – Cili asht teksti i parë mbi të cilin keni punue, pavarësisht nëse mund të jetë fjala për tekst të përfunduem ose jo?
Gjon Shllaku – Teksti i parë mbi të cilin kam punue, ka qenë “Ben Hur” i Wallace, kur ende nuk i kisha mbushë të shtatëmbëdhjetë vjetët. Ishte një tekst prej 150 faqesh, i cili më pat dhanë kënaqësi të jashtëzakonshme. Por nuk u mjaftova me aq. Atë tekst e përpunova tri herë, tue ngulmue me zbulue sekretet e përkthimit, natyrisht tue u bazue edhe në përkthimet që i ishin ba këtij libri në gjuhë të tjera.
Shpëtim Kelmendi – Çfarë ndodhi me këtë tekst?
Gjon Shllaku – E randësishme asht se ai libër i dha formë pasionit tim mbi përkthimin. Në gjimnaz na jepnin si detyrë me zgjedhë e me përkthye vepra të autorëve latinë. Me këtë rast pata përkthye shtatëqind vargje nga “De rerum natura” të Lukrecit. Ky tekst, edhe pse ishte tekst i detyruem shkollor, më pëlqente së tepërmi. Pra, edhe kësaj radhe punova me kënaqësi. Lukreci asht një ndër poetët ma të fuqishëm të gjuhës latine, pararendës i Virgjilit dhe i Ovidit. Veç kësaj, Lukreci ka edhe profil shkencëtari, sepse ka shkrue mbi natyrën dhe kozmosin. Mund të thuhet se asht poet vizionar…
Mandej përktheva pjesë nga “Eneida” e Virgjilit, ndërsa ma vonë, kur mësova greqishten e vjetër, fillova të merresha me Homerin, Sofokliun, Euripidin, me pjesët korale. Këto punë i baja me shumë kënaqësi, kuptohet, gjithë tue u përpjekë me mësue sa ma shumë në lidhje me artin e përkthimit.
Shpëtim Kelmendi – Domethanë, ma së shumti keni përkthye për kënaqësinë tuej, e jo për t’u vu në radhën e përkthyesve të madhej?
Gjon Shllaku – E thashë edhe ma sipër: kënaqësia ime ka qenë gjithmonë në plan të parë.
Shpëtim Kelmendi – A keni provue me Shpëtim Kelmendirue tekste origjinale, pra me u marrë me krijimtari?
Gjon Shllaku – I frymëzuem prej autorëve të madhej grekë, unë jam përpjekë me shkrue edhe vepra të mia origjinale. Tue fillue që prej kohës së seminarit e deri kur jam arrestue, në moshën 22 vjeç, pata shkrue tri tragjedi. Njena ka në qendër princeshën Irenë, gruen që shkroi konfliktin mes Lek Zaharisë e Lek Dukagjinit, në dasmën e Mamicës. Një tjetër tragjedi asht me temë biblike dhe titullohet “Judita e Holofardi”. Holofardi ka qenë gjeneral i asirëve, kur këta pushtuen Palestinën. Judita ishte një vajzë çifute, e cila, e frymëzueme nga nji fuqi e mbinatyrshme, hyn në çadrën e Holofardit, të cilin arrin ta dehë e më pas ta therë me thikë, tue shpëtue kësisoj tanë Palestinën. Tragjedia tjetër titullohet “Skënderi dhe Zulejka”, dhe trajton kohën kur Skënderbeu ndodhej në Turqi. Skënderbeu dashunohet me Zulejkën, por kuptohet, asht fjala për nji dashuni të pamundun.
Shpëtim Kelmendi – Gjatë përvojës tuaj të gjatë si përkthyes, a ju ka qëllue të dështoni përballë ndonjë teksti, tue e lanë atë përgjysmë?
Gjon Shllaku – Jo, sepse jam marrë gjithmonë me tekste që ngërtheheshin në aftësitë e mia. Nuk kam pranue asnjiherë punë të porosituna. Kam punue gjithmonë me pasion, me shpirt, dhe nuk jam tërheqë mbrapsht nga puna me ndonji tekst. Por më kanë humbë shumë tekste.
Shpëtim Kelmendi – Si jeni trajtue në kohën e diktaturës? A jeni vlerësue në masën e duhun për punën që keni ba?
Gjon Shllaku – Me thanë të drejtën, deri dy vjet para se me dalë në pension, rrogën e kam pasë 4500 lekë të vjetra. Kam punue si kryenormist në “Xunktha”, ku për të njëjtën punë më kanë diferencue ndjeshëm prej kolegëve të mi. Nuk ndjehesha i sigurtë sa herë që në ndërmarrje vinin instruktorët e partisë. Merrnin vesh se kush isha, e fill mandej më pyesnin se si ishte e mundun që më kishin lejue të punoja aty. Kërkonin të më largonin nga ajo punë e të më çonin në ndërmarrjen e ndërtimit, për të ba beton, pavarësisht faktit se në vitin 1965, “Iliada” ime e parë, e botueme me nji tirazh prej 5000 kopjesh, të cilat ishin shitë menjiherë, nji tekst i përkryem, i cili duhej të më jepte autoritetin që meritoja. Më pas, “Iliada” u ribotue me nji tirazh prej 15 mijë kopjesh, të cilat u përpinë gjithashtu nga lexuesi.
Shpëtim Kelmendi – A keni përfitue gja prej këtyne botimeve në kuptimin financiar?
Gjon Shllaku – Në botimin e parë, po, ndërsa në botimin e dytë, kur qeshë i detyruem me e kthye tekstin në normën letrare zyrtare, s’më dhanë kurrgja.
Shpëtim Kelmendi – Cilat nga veprat që keni përkthye i konsideroni ma të randësishmet?
Gjon Shllaku – Veprat e Homerit, natyrisht. Por, nëse Homeri asht ai që asht, Homeri i tragjedisë quhet Sofokli. E kam plagë në zemër veprën e Sofokliut, të cilën e pata dorëzue në ambasadën greke, të përkthyeme në gegnisht. E pata dorëzue në bashkëpunim me fondacionin “Soros”, i cili kishte ba edhe sponsorizimin. Fatkeqësisht, nëpunësit e fondacionit “Soros” ma përçudnuen veprën. Si ma përçudnuen? Unë e kisha përkthye tekstin në dy versione: gegnisht e tosknisht. Vepra iu dha Vera Isakut, të shoqes së Agim Isakut. Ajo gjoja e redaktoi veprën, tue i ba dhjetë vargje gegnisht, dhjetë tosknisht, e dhjetë të tjera ku di unë se si. Fundja, le ta kishte lanë krejtësisht në tosknisht, sepse kësisoj vepra do të ruante një karakter të caktuam. Këtë fakt nuk e kam përfolë kurrë, dhe asht hera e parë që po e them në nji intervistë.
Shpëtim Kelmendi – A keni kopje të tjera nga ky tekst?
Gjon Shllaku – Posi jo. I kam të dy versionet: në gegnisht e në tosknisht.
Shpëtim Kelmendi – A mund të na thoni diçka rreth fjalorit Latinisht – Shqip, që po përgatisni? Ku e keni fillue këtë punë?
Gjon Shllaku – Tashma janë mbushë trembëdhjetë vjet qëkur e kam fillue këtë punë. Fjalori ka përmasa të mëdha, sepse përfshin jo vetëm periudhën klasike, periudhë e mirëfilltë letrare, por edhe periudhën paraklasike; përfshin dekadencën e kulturës latine, përfshin latinishten e mesjetës, latinishten kishtare, e cila asht përdorë nga etërit e kishës, si Shën Jeronimi, Shën Thoma Akuini etj. Kësisoj, kushdo që dëshiron me përkthye nga latinishtja ndonji tekst që gjendet mes latinishtes antike dhe asaj shkencore moderne, fjalët do të mundet me i gjetë në fjalorin tim. Mungojnë vetëm termat joautentikë dhe fjalët e latinizueme.
Shpëtim Kelmendi – Jeni në përfundim të kësaj pune?
Gjon Shllaku – Si urdhnon!
Shpëtim Kelmendi – Me sa fjalë parashikohet të jetë ky fjalor?
Gjon Shllaku – Me 65 mijë fjalë. Deri tashti kam 4500 faqe të daktilografueme. Çdo faqe ka 42 rreshta, e këtë e kam ba për të kursye letrën, e cila pothuajse gjithmonë më mungon.
Shpëtim Kelmendi – Shumica e lexuesve ju njohin si përkthyes i Iliadës. Për mendimin tim, por edhe të shumëkujt, kjo vepër do të mjaftonte për t’ju konsiderue përkthyes të madh. A do të ishit dakord me këtë vlerësim?
Gjon Shllaku – Si t’ju them… Kur njeriu ka vetëm një fëmijë, e shndërron atë në nji idhull të vetin, po kur ka ma shumë, duhet t’i trajtojë të gjithë me të njëjtën masë dashnie. S’di ç’mund të them ma tepër.
Shpëtim Kelmendi – “Iliada” asht zanafilla e letërsisë botnore, e praktikisht ka mbetë si model i parë për artistin e fjalës. Prej këtu, mendoj se përkthyesi i një teksti të tillë fillimor meriton respekt të veçantë. Ju, a ndiheni i respektuem në masën e duhun?
Gjon Shllaku – Unë njoh versionet origjinale të përkthimeve në gjermanisht e italisht. Në gjermanisht asht Johann Heinrich Voss ai që e ka përkthye Iliadën qysh para dyqind vjetësh, e pak a shumë në të njëjtën kohë, Iliada asht përkthye edhe në italisht nga Vincenzo Monti. Iliada asht përkthye edhe disa herë të tjera në këto gjuhë, por versionet e para të përkthimit mbeten të paarritshme. Natyrisht, këta përkthyes kanë qenë figura shumë të nderueme në vendet e tyne. Sa për mua, të vetmet vlerësime në kohën e diktaturës, i kam pas marrë nga një shkrim i Henrik Lacajt, ndërsa Engjëll Sedaj ka shkrue: “… Aq sa janë enigmatikë personazhet e Iliadës, po aq enigmatik asht edhe emri i përkthyesit të saj.”
Shpëtim Kelmendi – Me përkthimin e “Iliadës”, veç të tjerash, ju keni dhanë prova se gjuha shqipe asht gjuhë e fortë, e aftë me u përballë edhe me nji gjuhë tjetër të madhe, si greqishtja e vjetër. Ju jeni i pari që e pohoni këtë fakt nëpërmjet punës.
Gjon Shllaku – Gjuha shqipe asht aq e fortë me përkthye letërsinë antike e moderne, sa mund të çuditeshit. Duhet ta dini dhe të jeni të bindun, se fjalët e para me të cilat fillon Iliada, janë shqip (reciton në greqishten e vjetër vargjet e para: “Këndo hyjneshë mëninë e Akil Pelidit…”). Në origjinal asht: “menos” = mëni, mëri. Gjithashtu, kemi fjalët “thymos” = thumbos, nguc, zemëroj. Tashti, le të marrim fillimin e veprës “Odiseu” (reciton sërish në greqishten e vjetër: “Më dëfto muzë, njeriun me jetë të rrahun…”). “Andra” asht kallëzorja e “anir” = anir, njeri.
Vetëm te Iliada kam gjetë 170 fjalë shqipe . Kemi, për shembull, fjalën “Kronos” = krua, kroi, kroni. Kemi fjalën “daju” = daj, ndaj, me nda.
Shpëtim Kelmendi – Ju përktheni nga të gjitha gjuhët që njihni, apo nga disa?
Gjon Shllaku – Ma tepër kam përkthye nga frëngjishtja. Më pëlqen shumë kjo gjuhë. Qysh në moshën 19 vjeç kam përkthye nga vepra e Victor Hugo, ndërsa në moshën 21 vjeç kam përkthye “Martirët” e François-René de Chateaubriand, shtatëqind faqe roman. Ma vonë kam përkthye: “Berberi i Seviljes” dhe “Martesa e Figarosë” të Beaumarchais, poezi lirike të Victor Hugo, poezi të Alphonse de Lamartine, poezi të Alfred de Vigny etj. Me nji fjalë kam përkthye nji dynja libra nga letërsia franceze. Kam përkthye “Sidi” të Pierre Corneille, “Ester” dhe “Atali” të Jean Racine, që të dyja drama me temë biblike.
Shpëtim Kelmendi – Te mjaft artistë të sotëm ekziston mendimi se familja është pengesë serioze për ndërmarrje të mëdha si kjo juaja. Ju si mendoni? Çfarë ka qenë familja për ju?
Gjon Shllaku – Për mua familja ka qenë përkrahje, gruaja veçanërisht. Ajo e çmon punën time dhe i don librat e mi si fëmijë: i prek, i ledhaton, u fshin pluhurin. Ka adhurim për ta.
Shpëtim Kelmendi – A keni miq? Çfarë vendi zënë ata në jetën tuaj?
Gjon Shllaku – Kam dashamirë. Unë i due njerëzit dhe gjithmonë mendoj mirë për ta. Për me pasë miq duhet me qenë i përkushtuem, me pasë edhe kohë. Por, siç e dini, unë rri tanë ditën i mbyllun mbrendë. Mandej, për t’i ruejtë marrdhaniet me miqtë, duhet me marrë pjesë edhe në raste gëzimi, idhnimi, a ku di unë. Unë nuk kam kohë për gja tjetër, përveçse për punë.
Shpëtim Kelmendi – A keni besim te Zoti? Nëse po, si e shprehni këtë besim?
Gjon Shllaku – Shumë. I respektoj nji për nji Dhjetë Urdhnesat, që Zoti ua ka zbritë njerëzve. Për gjithçka të mirë që kam, i falem nderës Zotit! Mbi të gjitha për faktin se, pavarësisht moshës që kam, nuk e ndij të nevojshme me mbajtë syze. Shikoj shumë mirë. Të pamët më ka ndihmue shumë. Arrij ta kap edhe shkrimin ma të imët në shqip, latinisht, greqishte e vjetër e çka të jetë.
Shpëtim Kelmendi – A jeni i kënaqun me punën tuej të derisotme?
Gjon Shllaku – Jam shumë i kënaqun, sepse atë që kam andërrue pothuajse tanë jetën, e kam ba realitet. Qysh në vitin 1940, kur isha 17 vjeç, pata ble veprat e tre autorëve të famshëm të Greqisë së Lashtë: Sofokliut, Euripidit, Eskilit. Lexoja tragjeditë e tyne të përkthyeme në italisht, dhe andërroja që nji ditë t’i sillja këta autorë në gjuhën shqipe. Sofokliun e kam përkthye krejt; nga Euripidi kam përkthye veprat ma të mira, ndërsa nga Eskili kam përkthye “Prometeu i lidhun”.
Shpëtim Kelmendi – Me sa di, ju nuk jeni prej atyne njerëzve që ankohen herë mbas here e për çdo gja…
Gjon Shllaku – As mos e mendo! Unë jam shumë optimist. Kënaqem gjithmonë me pak.
Shpëtim Kelmendi – A ndiheni ndonjiherë i lodhun, i dëshpëruem e në mungesë dëshire për punë?
Gjon Shllaku – Kurrë! I lodhun fizikisht, po. Në kësi rastesh vetëm flej. Ju nuk e dini: unë kam pasë nji sëmundje të keqe. Më kanë operue disa herë dhe kam vuejtë përnjimend shumë. Por, edhe pse në gjendje të tillë, ashtu i mbështjellë me batanije dhe i rrethuem me borsa uji të nxehtë, nuk kam reshtë asnjiherë së punuemi. Ishin kushte të randa, por që prapëseprapë nuk arritën me m’shkëputë nga puna. Megjithatë, tash që mendohem, kujtoj se e kam pasë edhe unë nji gjendje të vështirë në jetën time. Ndodhi kur ma vonuan pesë vjet botimin e nji teksti, e që për ma tepër nuk e pashë kurrë ma me sy. Me atë rast i thashë vetes, por edhe grues sime: “Po e la krejt këtë punë! Nuk po e çmon kush përkthimin.”
Shpëtim Kelmendi – A i keni pasë bezdi kontaktet me drejtuesit e këtyne institucioneve?
Gjon Shllaku – Ou! Mos pyet! Shumë! Vetëm te Ndërmarrja e Botimit që drejtonte Drago Siliqi kam shkue gjithmonë me kënaqësi, sepse ai më donte shumë. S’e harroj kurrë qëndrimin pozitiv që ka mbajtë ndaj punës sime. Dragoja ka qenë promotori i botimit të Iliadës. Simbas meje ka qenë njeri ideal, nji mecenat i palodhun.
Shpëtim Kelmendi – Ç’mendim keni në lidhje me përkthimin në shqip? A mendoni se po punohet me seriozitet në këto kohë?
Gjon Shllaku – Nuk jam i njoftun me materialet që përkthehen sot. Më duhet të baj punën time, kështu që nuk kam kohë me lexue përkthimet e të tjerëve. As durim. Nuk jam në gjendje me lexue as librat që më sjellin të njoftunit e mi. Tashma kam nji defekt të madh: sa herë nisi me lexue më zen gjumi. Sidoqoftë, nivelin e përkthimit arrij ta dalloj edhe në hapsinën e dy faqeve tekst. Nëse përkthimi në shqip ka ecë përpara, nuk duhet të harrojmë se përtej këtyne arritjeve qëndron puna vetëmohuese e sa e sa përkthyesve dhe letrarëve të mirëfilltë, që ishin ma para. Në qoftë se për të qenë shkrimtar i mirë s’asht e nevojshme të jesh magazinë kulturore, me u ba përkthyes lypset të kesh shumë kulturë. Ja pse përkthyesit e mirë janë të pakët. Engjëll Sedaj mendon se niveli i përkthimit në Shqipni asht ma i naltë se sa tekstet e mirëfillta letrare që botohen. Unë për vete, deri kohë ma parë, i studioja me kujdes poetët shqiptarë, për të marrë prej tyne fjalë e shprehje të bukura. “Qerbelanë” e Naimit, për shembull, e kam lexue me shumë pasion.
Shpëtim Kelmendi – Me tanë atë përvojë që keni grumbullue në fushën e përkthimit, besoj se ju do të kishit shumë porosi për përkthyesit që po vijnë. Cilat mund të ishin këto porosi?
Gjon Shllaku – Kisha me u thanë se, pikë së pari, duhet ta studiojnë mirë gjuhën shqipe. Duhet me i njofte mirë autorët klasikë shqiptar, rapsoditë, kangët tona popullore, për me zbulue mendësinë, shpirtin, frymën e dashunisë që populli shqiptar ka arritë me e shndërrue në fjalë. Vetëm për me përkthye Iliadën, unë kam pas hartue nji fjalor prej 4000 – 5000 fjalësh. Gjendesha përballë nji ndërmarrjeje të madhe, ndaj më duhej të isha i sigurt.
Shpëtim Kelmendi – Nji fjalor i tanë në funksion të vetëm nji teksti?
Gjon Shllaku – Oh, sigurisht.
Shpëtim Kelmendi – Cilat janë veprat, që ndjeni nevojën t’i përktheni sa më parë?
Gjon Shllaku – Iliada më asht botue tri herë: dy herë në Shqipni e nji herë në Kosovë. Sofokliu nji herë. Do të doja të më botohej Euripidi me “Ifigjenia në Aulidë”, “Medea”, “Hipoliti” dhe “Alçesti”. Të tana këto vepra mund të përmblidhen në jo ma shumë se 250 faqe libër.
Shpëtim Kelmendi – Botimin e parë të “Iliadës” e keni ba në gegnisht. Për mendimin e një mase të konsiderueshme lexuesish, versioni gegnisht tingëllon ma bukur se ai në tosknisht, domethënë në standardin letrar. A bini dakord me këtë?
Gjon Shllaku – Sa herë kam shkrue në gegnisht, kam pasë shumë probleme në lidhje me botimin. E botimi më ka interesue shumë. Vetëm se duhet të keni të qartë diçka: edhe kur përdor variantin e gjuhës letrare, unë pothuajse prapë shkruej në gegnisht. Kjo ndodh për arsye se sintaksa, e cila përban bazën e nji gjuhe, asht gege. Nji “ë” apo nji “r” s’më prish fort punë. Unë mendoj se në tanë Shqipninë shkruhet gegnisht.
Shpëtim Kelmendi – Cilat janë përparësitë e gegnishtes në përkthim, gjithnji nëse, simbas jush, mund të flitet për përparësi?
Gjon Shllaku – Në gegnisht asht përkthye Dante Alighieri. Në gegnisht janë përkthye Homeri e Virgjili. Këta janë majat e letërsisë botore. E vërtetë se Shekspiri, nji tjetër gjigant, asht përkthye në tosknisht, nga Fan Noli, por në këtë rast bahet fjalë për nji shqipe artificiale. Fan Noli nuk ka jetue fare në Shqipni; kësisoj, ai nuk njeh shqipen e shqiptarëve që banojnë këtu, por shqipen e shqiptarëve që banojnë në Amerikë apo ndokund tjetër. Ai sjell nji tosknishte të vjetër, të papërpunueme, e jo tosknishten moderne.
Shpëtim Kelmendi – Pra, përparësitë e gegnishtes janë në poezi, në prozë, apo në të dyja njëherësh?
Gjon Shllaku – Gegnishtja i ka kultivue të gjitha gjinitë letrare. Gegnishtja ka romanin e parë, ka epikën ma të hershme e të tjera. Si kohë, Naimi vjen para Fishtës, por tetërrokëshi i tij nuk ka të krahasuem me atë të Fishtës. “Luftëtarëtë lëftuan” – thotë Naimi. Pse, tetërrokësh asht ky? Kurse Fishta të batërdis me tetërrokësh. Thotë ma shumë e ma fort.
Marrim edhe lirikën. A ka ndonji lirik të tosknishtes që mund të krahasohet me Mjedën? Poezia don përgatitje klasike, sidomos latine. Edhe greke, kuptohet, por këta shquheshin ma tepër si mendimtarë, ndërkohë që latinët i dhanë hov stilit poetik.
Shpëtim Kelmendi – Cilët janë përkthyesit e shquem shqiptarë, që ju i respektoni?
Gjon Shllaku – Ma së pari asht Ethem Haxhiademi. Çmoj Fan Nolin në përkthimin e “Don Kishotit”. Ka përdorë plot fjalë turke, por megjithatë ka punue mirë.
Shpëtim Kelmendi – Çfarë kishit me thanë në lidhje me ata që përkthejnë nga nji gjuhë e dytë, pra jo nga origjinali?
Gjon Shllaku – Kisha me thanë se ata lajnë tesha në nji ujë, ku dikush tjetër ka la përpara tyne. Duhet me përkthye vetëm prej origjinalit. Madje duhet me gjetë autorë, të cilët ndërkohë janë përkthye edhe në shumë gjuhë të tjera. Pse sheh edhe ndonji model tjetër përkthimor nuk asht keq. Thjesht kjo të ndihmon me u ndi ma i sigurt në punën tande.
Gjuha jonë shqipe asht e vjetër dhe e fuqishme. Unë nuk kam lanë fjalë pa përkthye te Homeri; madje në shumë raste kam përdorë nga tre a katër sinonime, vetëm me i dhanë sa ma shumë larmi përkthimit. Për shembull, kam përdor emrat: shtizë, ushtë, patërshanë, mëzdrak etj.
Shpëtim Kelmendi – Çfarë mendoni për “Odiseun” e Spiro Çomorës?
Gjon Shllaku – Mirë! Bukur! Spiro Çomorën e lexoj me qejf, sepse ai e njeh hekzametrin. Ata që nuk e njohin hekzametrin dhe nuk dinë me e skandue mirë, rrezikojnë me ra në kurthin e nji proze të pasistemueme. Hekzametri njihet pak, e kjo për arsye se nuk përfshihet në traditën e gjuhës shqipe. Mendoj se pa hekzametrin gjuha shqipe ka humbë shumë.
Shpëtim Kelmendi – Po ju, a e keni përkthye “Odiseun”?
Gjon Shllaku – Posi jo. Prej vitesh. Por ende nuk kam mundë me e botue.
Shpëtim Kelmendi – A mund të na thoni pse?
Gjon Shllaku – Në lidhje me këtë, besoj se kam diçka interesante me kallzue. Pothuajse në të njëjtën kohë kur unë çova Iliadën për shtyp, në Ndërmarrjen e Botimit, Spiro Çomora, dritë pastë, sepse s’asht ma mes nesh, e kishte përfundue së përkthyemi edhe ai Iliadën. Drago Siliqi, dritë pastë po ashtu, se as ai s’asht ma mes nesh, i tha Spiros që i kishte ra në dorë një përkthim shumë i mirë i Iliadës, prej Gjon Shllakut nga Shkodra. Në këtë rast, Spiroja tërhiqet tanë dinjitet, e kësisoj Iliada ime botohet.
Ma vonë na ndodhi e njëjta gja edhe me “Odiseun”. Prapë kishim punue njikohësisht e për të njëjtin libër. Kësaj radhe e ndjeva si detyrim moral që të tërhiqesha unë. E kështu, që prej shumë vitesh, “Odiseu” im vijon të mbetet në fletë të daktilografueme, në pritje të kohës së tij.
Shpëtim Kelmendi – E keni përkthye në gegnisht apo në tosknisht?
MËKATAR
Ndoshta nesër papritur nuk do të jem tjetër , por në lëkurën time prapë
Prapë ndjej shijen e athtë të netëve të pambaruara me ty dhe trupin tënd
Teksa avullon tisin e ngrohtë të dashnisë të vonuar në kohë dhe ankthin
Ankthin e të qënit pjesë e të fundmes strehë të pasionit mëkatar, të vjetër
Të vjetër tashmë në pamundësinë e trishtë të mbijetesës…
Ti ngadalë shndrrohesh në një kujtim prej hiri që bie si muzg i vranët
Mbi krahët e thyeshëm të ëndrrës së pafajshme dhe të shpresës…
MOLI
Cukla resh ndjellin muzgun pranë nesh
Dhe shlyejnë buzëkuqin prej buzëve tua
Që ngadalë shndrrohet më i ëmbël, më gri
E ndjej që edhe sonte po të ikësh sikur dielli
Asnjë peng mes nesh nuk mbetet tjetër
Kur silueta jote te moli shket , varkë e fundit
Mbi syrprinën e ëndërrt të vesës…
VERA
Mbi qelqin e gotës vizatuar trajtat e mungesës
Ngjyer në tulin e purpurtë të një qershie të vetme
Zhytur padashur në lëngun e akullt që marrëmënd
Duke kuptuar ritmin e çmendur të jetës
Dhe kufijtë e vetes…
Shtyj gotën përtej pragut por nuk thyhet
Teksa rrokulliset në barin e brishtë të muzgut
Vera e vjetër…
AMANET
Amanet ta kisha lënë zemrën pa ngurim
Atë mbrëmje jam kthyer me gjoksin bosh
Një pikëllimë të madhe në zgavrën e tij
Binte si këmbanë natën e pambarueme
Ndërsa ti shkoje me zemrën time në duar
Ndër banesa të shkretuara, ndër mure…
Amanet ta kisha lënë zemrën pa ngurim
Llambë për ty në rrugën e gjatë të kthimit
E pashë kur u shua skaj horizontit të largët
Si drita e zbehtë e një ylli …
Një zog nate ulet të çukisë mbi mua
I uritur dhe me cicërima ndër vaje
Por ti mos u ndal rrugës tënde e dashur
Si fener shprese, zemrën time mbaje…
KOHA
Netve, kur më merr malli
Kthej kohën e shkuar kah vetja
E flas me të në sofrën e natës
Së bashku pimë verë të valë
Me gllënjka të vogla, të ngadalta
Dehemi pakuptuar deri në ag…
Ajo ka shkuar në krahë yjesh
Në sofrën e përmbysur të mëngjesit
Pelerinë e saj e përgjakur kullon
Diellin e sapolindur dhe të sotmen
Pengjet e mia merr me vete
Si lotë shiu mbi horizont i zbraz…
Në shenjë respekti për të parët tanë, të themi atë që nuk është thënë.
-Në manastirin e Shën Naumit është varri i stërgjyshit tonë Papa Nikolla,- më kish thënë nëna ime:- Ai ka qenë prift i parë në manastir, por askush nga ne stërnipërit e tij nuk mundi të shkojë, se ashtu shkuan punët, Më 1924 e mori Jugosllavia, erdhi lufta dhe më pas komunizmi.
Para tre vitesh shkova në Shën Naum së bashku me vëllain Vangjushin. Prapa sportelit qëndronte një prift mesoburrë, me mjekër të gjatë, të zezë. Bleva qirinj dhe e pyeta në gjuhën angleze:
-Ju lutem më tregoni ku mund të gjej varrin e Papa Nikollës?
Prifti më veshtoi i hutuar dhe mu përgjigj me një anglishte të çalë:
-Nuk kuptoj anglisht …
– Po shqip di?- e pyeta.
Prifti i nervozuar ngriti supet dhe mërmëriti
-No, no , no…
U ndjeva i trishtuar, në këtë manastir klerikët për qindra vjet kanë qenë shqiptarë dhe flitej shqip.
Për fat të mirë pranë nesh u afrua një djalë i ri, i cili e zotëronte mjaft mirë gjuhën angleze.
U përpoqa ti a sqaroja, interesohesha për varrin e stërgjyshit tim, kryepriftin e këtij manastiri, Papa Nikollën…
-Papa Nikolla, sigurisht duhet të ketë qenë prift bullgar… maqedonas, – më ndërpreu djali i ri.
-Ah jo. Stërgjyshi im, Papa Nikolla, ishte kryeprift shqiptar, sikundër jam dhe unë,- i thashë.
-A, a, a! – Mërmëriti i habitur djaloshi.
-Po. Dhe kjo tokë, ky manastir dikur ishte tokë shqiptare, -i thashë.
-A, a, a, a!- Përsëdyti djaloshi.
-Stërgjyshi im Papa Nikolla, kryeprifti i këtij manastiri ishte shqiptar dhe njeri human. Në ato vite dhe shekuj të rënda të pushtimit, dhunës dhe përdhosjes ishte tmerrësisht e vështirë të përballeshe me ligjet, obskurantizmin fetar dhe terrin e rëndë të Turqisë. Stërgjyshi im Papa Nikolla e kishte mare parasysh rrezikimin e jetës së tij për hir të qëllimit të madh, të shenjtë. Ai ndihmonte familjet e vobekta, me çka mundej. Kur bejlerët donin të dërgonin djemtë e familjeve të varfra krishtere, ushtarë në shkretëtirën e Anadollit, i ndihmonte të bëheshin murgjë e më pas i ndihte të iknin në Evropë. Ndërsa vajzat e vobekta, kur bejlerët i kërkonin për në harem, i fuste në manastir, dorëzoheshin murgesha, dhe më pas i martonte. Por këto veprime humane binin ndesh, u prishte shumë punë bejlerëve vendas, sepse Porta e Lartë u kërkonte ushtarë dhe vajza të bukura shqiptare për harem.
Pashallarët dhe bejlerët ia kishin bërë benë për ta zhdukur, por Papa Nikolla kishte emër të shenjtë në gjithë trevën dhe fshatarët linin kokën për jetën e tij. Por uji fle, hasmi nuk fle. Ishte prifti bullgar, Dushan i paguar nga bejlerët që e tradhtoi e shiti në vrastarët të shenjtin Papa Nikolla. Ky prift Judë, bujti një natë në manastir, gjoja i dërguar nga Patrikana e Ohrit dhe Papa Nikolla e priti me gjithë të mirat. Ky prift Judë, u ngrit në mesnatë dhe tinës u hapi vrasësve derën e manastirit.
Ishte natë e errët me shi kur vrastarët hynë në manastir dhe rrëmbyen kryepriftin e manastirit. Ata lidhën duar dhe këmbë Papa Nikollën, e tërhoqën zvarrë në rruginën e ngushtë të Shën Naumit që çonte drejt liqenit që dergjej në errësirë.
Vrasësit e hipën kryepriftin në varkë dhe lundruan në thellësi të liqenit. Atje ku thellësi e ujit ishte e madhe, qëndruan. Mbajtën vesh një copë herë dihatjen e trazuar të ujit, i acaronte. Shanë me inat. Një napë e rëndë shtypte supet e vrasësve. Nuk ishte e lehtë të martirizohej me mbytje një klerik, një shenjtor. Me ngutje i lidhën tre gurë të mëdhenj; një në qafë, në duar dhe këmbë, që trupi të shkonte në thellësi, të humbiste pa nam dhe nishan. Vrastarët e lëshuan pa zhurmë trupin e lidhur të Papa Nikollën me shikime të mbërthyera në terrin e rëndë. Uji nxinte si mellan. Trupi i shenjtorit pluskoi një moment, pastaj thellësia e errët e ujit të liqenit e tërhoqi me ngut drejt fundit të vet, atje ku dergjeshin varkat e mbytura dhe fshiheshin krime të mëdha.
Vrastarëve iu bë sikur dëgjuan rënkim të thellë, uji i liqenit zjeu, u llokoçit, Ata të trembur rrahën lopatat me ngut, u përpinë nga errësira e thellë. Liqeni vajtonte me lot të mëdhenj për vrasjen e pabesë të shenjtorit. Vrastarët dridheshin nuk pandehnin të shungullonte uji i liqenit dhe kaq e rëndë të ish nata, të behej vrastare si ata.
Çuditërisht pas tre ditësh kërkimesh fshatarët e gjetën trupin e të shenjtit Papa Nikolla në breg të liqenit, të zgjidhur, të bukur dhe trupi i tij mbante erë trëndelinë. Fshatarët e varrosën brenda kishës së manastirit.
-Me sa di unë, përgjatë shekujve, kisha dhe manastiri janë djegur tre herë dhe rindërtuar tre herë,- më tha djaloshi,- Nuk di të ketë ndonjë gjurmë të kryepriftit Papa Nikolla. Ndoshta eshtrat duhet të jenë lënë diku pa ndonjë shenjë të veçantë.
Kumbulla
e oborrit të fëmijërisë
arqipelag i përhumbur
mjegullnajash malli
në lisharësin prej resh
më përkund
gunga malesh
karvani devesh
më mban të lidhur fort
me venat e gjakut
litar shtrënguar rrotull pas trungut
hijet e Carl Jungut
***
treshja perfekte
Mix, Max, Mex 1)
një çift i ri me një fëmijë
trinom trinie
një zgjua që vlonte
ëndërrash të zjarrta rinie
në apartamentin 84
shkalla 12
Pallatet e Aviacionit
Tirana e re
kati i tretë
parashutë qielli
aty ku ndërtonin
foletë dallandyshet
e ktheheshin çdo pranverë
përballë Dajtit
kuvlisë djep
ku lind dhe sot dielli
***
një mbrëmje
im atë nuk u kthye në shtëpi
ime më u përpoq
të më shpjegonte
me gënjeshtra të bardha më kot
veshët i mbaja përpjetë
të dëgjoja trokitjen e nxituar
ta shihja tim atë të hynte
të më ngrinte në duar
pastaj të më vinte në gjumë
me përrallën e shpikur
enkas për mua
atë natë
mosha e përrallave
kish perënduar
bota e madhe ish futur e gjitha
në syrin e një dritareje
e zvogëluar
***
sa ngrinte qerpikët dita
lavjerrësi i frikës
binte me ding dong
kērceja si sustë
shtrati ishte me ethe
nga mardhësia
në dritare
pa abrakadabra
ja behte gjithësia –
***
bota që shfaqej
oborri i lojrave
shoqja ime besnike
kumbulla
dhe pallati përballë
ndërtuar gjatë
pushtimit italian
banohej nga ish gjeneralë
dikur djem të trimëruar
të luftës antifashiste
trimëri e thërmuar
pa nam e pa nishan
***
për kumbullën
çdo ditë dilja
nga koraca e kërmillit
ku fshihesha kruspull
m’i vrente lastarët
me antenat e bisqeve
kumbulla e bukur manekine
bënte pasarela mode
e ngulur në oborrin tonë
të lojrave
në varësi si i lakoheshin
rrezet e diellit,
shirat, stinët
ndërronte veshjet,
me kostume marsi,
prilli, maji, qershori…
në dimër dremiste përzishëm
më ngjasonte me gjyshen
ia dëgjoja këshillat
m’a largonte frikën
***
kur i fryheshin
e i plasnin sythet
gjelbërore
deri sa shpërthenin petalkat
nga fryma pranverore
për ne vajzat e vogla
të dy pallateve përballë
fillonin shtegtimet
mbi kuaj flatrorë
ditë vellobardha nusërore
me lulekumbullat
kurora aureole
***
sa hapja sytë
t’i ikja lakut gotik
me padurimin vrik
që se fshihja
zija vend në dritare
kiçin e anijes së shpëtimit
pikën e vrojtimit
gjithë rruzullin
një grusht fëmije
si në pëllëmbën e dorës
ta shihja
***
e para ishte sythesumbulla
gjumin aty e bënte
edhe zgjimin
ku kishte ngulur
këmbët e drunjta
e ngritur me degëza
shtëpizën e saj kumbullore
pa kumt tingëlluar
kumbuese kumbanore
hija e lulzimi i saj
na shoqëroi si shenjtore
në rritjen zemërmardhur
në ditë të paluajtura
lojrash fëmijënore
faltore e pafajësisë
në kohë fatkeqësish
prej marramendjes
me habinë që na mbështolli
qoftë e bekuar
ajo dorë e panjohur që e mbolli
***
e pavarur nga mjergullat
sorrat e zeza të reve,
e pa ndikuar
nga fatthënat e rreshjeve
kumbulla botën
360 gradë
rreth e rrotull e kundronte
larg nënqeshjeve
oborri i lojrave
një pus i mbyllur,
me kova imagjinare
të zbrazura e mbushura
me ujë të bekuar
një furrë tavëpjekëse
me prush të valë
në jetën reale
ishin kontinente më vete
dy pallatet kundruall
dy shtete
banuar me fëmijë, të rinj
prindër e gjyshër
që donin të jetonin plot poterë
nën syrin e vigjilencës
njëri pallat i zbukuruar
me mermere e porta druri
rimeso të stilizuar
ndërtuar nga arkitektë italianë
gjatë pushtimit fashist
tjetri kur kisha lindur unë
i thjeshtë, skematik,
si letërsia socrealiste
ndērtuar sipas thatësirës moniste
pa shfaqje të huaja
perëndimore
me ornamente të fshehura
veshësh përgjimi
që gjithësesi
gumëzhinte nga zërat fëmijnore
***
kumbulla shoqja ime unike
alter egoja binjake
e pandashmja
si kukulla fëmijës
nga duart nuk më shqitej
shoqja ime fisnike
me lapsat magjikë të bojrave
ia ndryshonte ngjyrat kohës
e vishte me imagjinatë futuriste
oborrin e lojrave
***
një botë më vete
ishte furxhiu tiranas
që piqte me gruan e tij
tavat e gjithë lagjes
radion e hapte në kupë të qiellit
për këngët e Hafsa Zymerit
***
në furrë sillnin
tava me perime, speca të mbushura e patëllxhanë imam bajëlldi
byrekë gjithëfarësh
të holluar nga duar të rrudhura gjyshesh
gjirokastrite, labesh, e korçaresh,
shkodranesh, sarandiotesh e lushnjaresh
për Vitin e Ri dyndeshin
e viheshin në rradhë tepsitë
me gjela deti e bakllava
të prera në forma trekëndëshash
e me rombe,
revani e kadaif
gjyshet kremtonin në fshehtësi
Krishtlindje, Bajram e Pashkë
e në Netët e Mira
gatuanin hallvë
për shpirtrat e burrave të tyre
por ne fëmijëve nuk na tregonin
qysh e përse
era e gjalpit përhapej
e ngjitej në çdo kat
deri kur doli shpikja e tollonit
hyri në çdo shtëpi
si shpikja sot e ajfonit
dhe era e gjalpit mori fund
e zëvendësoi 100% policia popullore
spiunimi u bë meny kursimi
shkallë më shkallë
e pallat më pallat
atëherë furra u mbyll me qepena
kumbulla dhe unë qamë me lot
u përmbyt një kontinet
nga gjithësia
askush nuk mërmëriti
një të vetme Ave Maria
***
im atë ishte shtatë Dajte larg
pranë gjirit të klasës punëtore
saldonte nëpër skela
dimrat e ftohtë
mendimet që kishte në kokë
e urdhëronin t’i digjte
me saldatriçe
***
tek tavëpjekësi
në pushimet verore
unë fëmija çova tavën time të parë
patate me kripë e vaj ulliri,
kur erdhi ime më nga puna
drekuam nënë e bijë
patate të pjekura në furrë
me thëngjij të kuq si kratere
vullkani të shuar
dreka e përgatitur
me duart e mija të vogla
ishte sikur dhashë koncert
një kapriçio Paganini me violinë
në guzhinën tonë të thjeshtë buiti
në tavolinën ku ishim ulur ajo dhe unë
ime më e mahnitur më duartrokiti
***
kumbulla me durim priste
t’i shpërthenin
nga lulkat bardhoshe
frutet e vogla gjelbëroshe
e ne fëmijët
e dy pallateve përballë
të linim oborrin e lodrave
t’i kacavareshim si majmunë
nëpër degë deri në lartësirë
duke shtrëmbëruar
fytyrkat e bukura
prej thartësirës
***
poshtë pemës na luteshin
më të vegjlit fare
ej na jepni edhe ne ca
kumbulla
ështē e të gjithë fëmijëve
nuk është vetëm juaja
asnjëherë frutet nuk
i lamë të rritën,
nuk u bënë rrumbullake
topka të blerta
ping-pongu,
po kumbullës nuk i bëhej vonë
në këtë periudhë të vitit
kur rreth saj roisnim
si bletët në hoje
kumbulla harenë
e vinte në pah
e gatëshme të fluturonte
në qiellin e shtatë
me krahë
***
oborri i lodrave
fushëz e baltosur kur binte shi
lëndinëz e gjelbëruar
ditëve me diell
shesh i vogël pikpjekje, piktakimi
nga dritaret përballë
njëri tjetrin thërrisnim
me emra, me tinguj, me jehona,
me personazhet e librave e filmave
hej Spartak, Guliver, Paris
Helenë e Trojës
me shenja, me mimikë,
me gishtrinj, alfabete fëmijësh
ej do vish të luajmë,
erdha më prit,
s’kam bërë ende
detyrat e matematikës
sot nuk mundem
kam gabuar
po vij sa të hapesh
e të mbyllësh sytë
po hidhem direkt
nga dritarja sa mirë
që jemi kati i parë
dhe oborri gumëzhinte
vinin fëmijë nga pallatet fqinjë
futboll, me cingla, hapa dollapa
kukafshehtas, ne vajzat
kërcenim në litar
e kujdeseshim
mos të na dukeshin breçkat
në atë oborr lodrash
deshëm të mbeteshim
Piter Panë në përjetësi
nën të njējtin qiell, diell e hënë
nën sytë e spektatores
kumbullës Shën Mëri
por nuk ishte e thënë
***
fëmijë moshatarë
orë pas ore zgjateshim
çdo ditë na ngushtoheshin
rrobat e trupit
na rritej këmba e numri i këpucës
Zoti na përgatiste
të nisnim fluturimin
në sheshin e lojrave të shpikur
mes dy pallateve tona
një fushë e baltosur kur binte shi
aty ku lodrat vriteshin
e ne kishim frikë të rriteshim
***
një mëngjes herët
pa u zbardhur
i dridhur, i mardhur
erdhi kamioni i internimit
nga pallati i ish gjeneralëve
mori shokët tonë të lodrave
bashkë me prindërit,
vëllezër e motra
kamionët e internimit atë ditë
kishin ngarkuar familje në masë
me plot fëmijë të lagjes sonë
kryeqyteti ish boshatisur
nga armiqtë e klasës
***
kur u ktheva atë ditë
nga shkolla
dhe vrapova në pikën e vrojtimit
sytë më mbetën tek dritaret bosh
ku shoket e shoqet e mia
nxirrnin kokat
bota ishte shuar
të dyja me kumbullën
qamë prapë me lot
kur u takuam
***
në oborrin e lojrave
atë ditë nuk dolëm të luanim
por të nesërmen
asnjëri nga ne
nuk pyeti për shokët
që na mungonin aq shumë
ishin pyetje të ndaluara
që na shkaktonin të dredhur
pyetje që ia bënin vetëm vetes
si këngët e Bitëllsave
që i dëgjonim fshehur
***
një ditë shtatori
një kamionçinë e mori
edhe familjen tonë
asnjë nga fëmijët
e dy pallateve nuk na përcolli
me ne nuk u përshëndet
kokat e tyre fshiheshin
në dritare pas perdeve
vetëm kumbulla
më qendroi besnike
fëmijëri e çrrënjosur
hedhur si një rreckë
gjithë pluhur
në një kamion rrangallë
me një adresë
në një fshat të humbur
me kujtesën e helmuar
vëth në vesh
thoni shyqyr që mbetët gjallë
***
kumbulla mbeti aty
nuk mundi t’i ndalte ikjet
e fëmijve të oborrit të lodrave
midis dy pallateve kundruall
fëmijëri e prerë në mes dhunshëm
kumbulla mbeti aty
gjethetharë
deshmitare e fëmijërisë sonë
të vrarë
***
kur u ndamë
i premtova se do të kthehesha
sido të më hidhte fati
sa për t’ia prekur
me gishta trungun e ledhatuar
e për t’i thënë se kurrë
nuk e kam harruar
në labirintet tunel
nga ku ma hodhën
si breshëri automatikun terrin
mbulesë qielli e tokë përfund
arkitektët e zinj të ferrit
që na dizajnonin jetët
ku drita nuk dukej askund
***
mallin për kumbullën
e mora me vete
në çdo kontinent e vend të botës
që i rashë rrotull të gjeja strehë paqeje
ku humba si një grimcë atomike
në qiellin pa kufij e praqe
në çdo metropol të rruzullit,
bulevarde, lulishte e parqe
pashë si lulëzonin lumturisht kumbullat
prej mrekullisë e kujdesit
të gjithë Perëndimit demiurg
nga Central Park
në Jardin du Luxemburg
asnjëra nuk e pati atë hijeshinë
e kumbullës sime
mrekulli mes ditësh e fëmijërish
të djegura nga inkuizicioni
sidomos kur lart në degët e saj
një zog i friksuar fshihesh
përballë dritares së pallatit
në katin e tretë
parashutë qielli ngrihesh
ku shfaqej ime më
një e bukur grua a perëndi
në kohë të shterpëra apokaliptike
krijuar prej shkumës së detit dhe erës
që më thërriste
“Zbrit nga kumbulla Lidka se do të biesh”
me kumtin e Herës.
***
1) Tre personazhë të një romani të Luis Sepúlveda-s
Janar-Prill 2024
(Nga libri në përgatitje Skaterr)
Hameiri lindi si Avigdor Menachem Feuerstein në 1890, në fshatin Odavidhaza (afër Munkatsch), Ruthenia Karpate në Austri Hungari. Rritja me gjyshin e tij i nguliti dashurinë për gjuhën hebraike. Edhe pse pjesa më e madhe e hebrenjve hungarezë ishte ende anti-sionist, ai kishte zhvilluar tashmë një admirim për sionizmin kur u transferua në Budapest.Ai shërbeu në ushtrinë austro-hungareze përgjatë frontit lindor të Luftës së Parë Botërore. I zënë rob nga rusët gjatë ofensivës Brusilov në 1916, ai iu bashkua një grupi shkrimtarësh hebrenj në Odessa pas lirimit të tij. Me mbështetjen e tyre, ai emigroi në Palestinë në vitin 1921 dhe luftoi në Luftën e Pavarësisë së vitit 1948.Ai regjistroi ngjarjet e shërbimit të tij të luftës në kujtimet e tij, Çmenduria e Madhe (1929), Ferri në tokë (1932). Libri i tij i parë me poezi u botua rreth vitit 1912, kur ai jetonte ende në Budapest. Ai botoi gazetën e parë të pavarur të shtetit izraelit dhe ndihmoi në organizimin e bankës së punëtorëve. Hameiri ishte poeti i parë të cilit iu dha titulli Laureat i Poetit të Izraelit. Librat e tij janë botuar në 12 gjuhë. Ai vdiq në Izrael më 3 prill 1970.
AVIGDOR HAMEIRI (1890 -1970)
Nëna dhe djali
Poezia është shkruar në kohën e luftës së madhe për krijimin e shtetit të Izraelit, kur hebrenjtë, kudo në Diasporë u thirrën nëTokën e Premtuar.Ata që u vendosën të parët u quajtën –pionierë. Dhe Lëvizja, Ideologjia,- sioniste.
Një nënë shkruan me lotin e syrit
Për djalin e saj të mirë në Jerusalem:
“Babai ka vdekur, dhe unë jam e sëmurë
Eja në shtëpi, në diasporë…
Eja në shtëpi në pranverë,
Eja në shtëpi biri i dashur.
Eja!”
Pionieri shkruan me lotin e syrit
Është viti 1924 në Jerusalem.
“Më fal, Nëna ime e sëmurë,
Nuk do të kthehem më në diasporë.
Nëse më do vërtet,
eja ti këtu dhe më përqafo.
Nuk do të jem më një endacak,
Unë nuk do të lëviz nga këtu, përgjithmonë.
Unë nuk do të lëviz, nuk do të lëviz.
Jo!”
Pashkët në Jeruzalem
Engjëjt kënduan sot në Jerusalem,
Mijëra emocione ngjeshur me mua ecën
Drejt varrit të tij, ku skeleti merr frymë diellin
“Mirë se erdhët, të gjithë ju, lajmëtarë të Zotit –
Unë jam duke pritur sot, po pres për një
Mesia,
shpenguar e josh këdo që të vijë.
Nëse vetëm ai vjen:
Sot është Pashkë, festë dhe besimi ka kufi”
Një mijë puthje të lashta kumbojnë sot në Jerusalem,
Bota qan në bollëkun mbytës të lulëzimit të perëndishëm
Dhe nga varret e të parëve të mi,
buron kënga e gjakut:
“Jerusalem, Jerusalem, qyteti i lutjes dhe tokë e thatë
A do të më shtrish sot një shtrat të ngrohtë martesor
Për puthjen e burrit të rinisë sate, dhëndrit të gjakut,
Për vajtuesin e gjakut,
Për të nxjerrë nga zemra jote, lindjen e mbretit Mesia?”
Kam arsye që të flas për bicikletën se jo vetëm ajo ka qenë”makina”ime -dhe jo vetëm imja- por,me bicikletën kam shumë e shumë kujtime.Këto biçikletat kanë qenë “makinat” tona të punës jo
vetëm në Myzeqe ku kam jetuar unë,po kudo nëpër Shqipëri ku ky mjet mund të përdorej..Gjatë dyzet e ca vjetëve punë unë kam përodur,pothuaj,të gjithë llojet e markave të bicikletave që janë
shitur në Shqipëri.E kam filluar me një “Robusta”,kam vazhduar me një”Mifa”,me “Diamant”(të zi)(Këto qenë më të fortat nga të gjithë bicikletat dhe pastakj kam vazhduar me një “Minsk”,me një “Zil”(ruse këto marka) dhe,për të përfunduar në vitet e fundit me një bicikletë kimeze grarishte që,këtë të fundit,e përdornim herë unë dhe herë imeshoqe.Kjo qe edhe e fundit që përdorëm, se,pastaj,lindën”kollajllëke” të tjera:pra,hynë makinat që i nxorrën si jashktëkohe bicikletat.
* * *
Së pari,kam patur një”Robust” grarishte dhe kjo ka ndodhur në Janar 1962.E mora grarishte ,se po në janar 1962 u martova dhe ime shoqe e kish punën larg..Gruan jo vetëm e mora kaure (kjo atë kohë,sidomos në fshat) ,qe si një thagmë,qoftë për njerëzit e mi,po ashtu dhe për ata të gruas,po ku dëgjoja unë me atë vesh,se…Jo vetëm kaure,por e mora për ditë hëne(se,siç kuptohet,e “rrëmbeva”) ,dhe,në paragjykimin popullor,për ditë të hëne,u martokan vetëm gratë e veja,ndaj dhe ,rreth e qark,shihja gratë e lagjes që shkulnin faqet.Më quanin të krisur.Po “krisja” ime nuk kish as anë dhe as fund.E solla time shoqe në shtëpi të hënën e 21 janarit 1962 (atë ditë mbusha plot 19 -vjeç,pra,kisha ditëlindjen!!!) ,dhe jo më vonë se të nesërmen ,mbasdite,mora bicikletën dhe bashkë timeshoqe,dola në xhade-si punë e asj këngë që thotë:”Të dielë u martove,të hënën në punë!!!),- (xhadenë’e kam as 20 çapa nga shtëpia) , për t’i mësuar bicikletën!!! T’i mësoja bicikletën se duhet të shkonte në punë si infermiere që qe.Kur panë që “kokëkrisjet” e mia vazhdonin,atëherë grave të lagjes u ranë faqet copë:në vënd të uronin,të trashëgohet,dhanë britmën:-Zengjine
(emri i sime ëme që ka vjete që më ka lënë) ,ç’të ka gjetur!!! Por unë as që nuk pyeta,sado që e shihja mospëlqimin nga prindërit e mi.Por e bëja nga e keqja.Jo vetëm ia mësova bicikletën simeshoqeje,por mos iu duket çudi,po t’ju them se ime shoqe ka qenë femra e parë që ka ngarë bicikletë në qytetin e Fierit.Ndoshta ka patur qytetare që e ngisnin bicikletën,por kjo qe e para se do vinte në punë.Pra,e para që dukej çdo ditë mbi bicikletë.
* * *
Natyrisht,të gjitha nuk i mbaj mënd,por bicikletën “Zil” e mbaj mënd.Kisha vajtur dhe e bleva të re-akull në Tiranë.Ato kishin dhe kilometrazh.Nga kilometrazhi dhe më kujtohet.Me mikun tim,Zenel Sallata,sapo i kishim blerë dhe një ditë,në Fier (ka qenë ditë e dielë),”Apolonia” do luante në Peqin.Sado që qemë në kategorinë e dytë,ne nuk i ndaheshim skuadrës sonë.Brënda apo dhe jashtë,po të luante.Vendosëm që me bicikletë të niseshim për Peqin.Një rrugë e dy punë:Çuam kilomterazhet zero se donim të matnim distancën.Se sa orë e bëmë,nuk ka rëndësi,se e bëmë ec e qëndro,po e gjetëm:Peqini nga Fieri qe plot 54 kilometra.Dhe ndeshjen e Peqinit e paguam për një thelë-një pelë..Jo vetëm që u mundëm 2 me 4 nga Peqini,po,kur u kthyemë,në Lushnje na sosën fuqitë.Nuk po e shtynim dot më dhe ndaluam një makinë.Ky,shoferi,një i njohur imi,pasi na urdhëroi që të hidhnim bicikletat lart,na mori përpara dhe,kur zbritëm,në Mbrostar-Urën time,më tha:-Nga 100 lek për person.Si!!!-shfaqja habinë unë,nga Lushnja dhe as deri në Fier nga 100 lekë? Po shoferi qe më i zgjuar nga unë:-Papi,Papi,qejfi paguhet.Qetë për futboll,hajd tundni lekët,se faj pata unë që nuk u lashë atje,në Lushnje.Kështu që “tundëm” lekët.Por se mos ishim të vetmit që ndiqnim ndeshjet me bicikelta.Po ka këtu vënd për të shënuar për një të “sëmurë” pas “Apolonisë” që e ndiqte skuadrën e Fierit kudo:ky ka qenë elktricisti fierak,Jani Tole.Do të çuditeni,po ky,Jani Tole,kish ardhur me biciklete deri në Lezhë për ta parë skuadrën e tij të zëmrës.Unë aso kohe isha ushtar në Shëngjin dhe kur shkova për të parë ndeshjen me Fierin,takoj fierakë të njohur dhe,mes tyre,Jani Tole,me bicikletë.Patjetër ky është “ginesi” i pashpallur.Kushedi se ku e ka vërtirur kjo era e emigracionit,por kurrë nuk e harroj pasionin e ti,pothuaj,të sëmurë,pas “Apolonisë”.
* * *
Dhe me të vëretë,ato,bicikleta,qenë “makinat” tona.Qenë dhe këmbët tona.Pa ato,nuk do vinim dot në punë dhe na kanë bërë shërbime të mëdha.Po të ndodhte që të prisheshin apo ca më shumë të na i vidhninn (se duhet thënë që vidheshin),ndjenim sikur kishim humbur diçka të shtrenjtë;ndjenin dhe dhimbje se e dinim se të nesërmen e kësaj humbjeje krejt “aksidenatle”,do na lindnin vështirësi,pothuaj jetike. Dhe kujt nuk i ka ndodhur një “avari” e tillë.Për “prishjet”,kish dhe ilaç:qenë punishtet e artizanatit ku kish mjeshtra të vërtetë,që,ne,pasi i njihnim,mundoheshim t’i zinim miq,se na duheshin për ditë të keqe.Për t’i zënë miq,u jepnim pak përmbi hakën:herë drejt për drejt dhe herë,me fshehuri syve të të tjerëve që punonin atje.Më mjeshtërin në Fier,e kisha zënë mik.Sa herë që çoja bicikletën,e kisha mësuar që i jepja diçka:qoft dhe një dhjetëshe të vjetër,de!Një ditë,i them një shoku:-Çoje pak këtë biciketën time për t’i bërë një pulle.I dhashë dhe lekët,po pa atë “bishtin” prapa.Ma solli shoku dhe thashë:-Hera e parë që nuk pagova ryshfet.Po,kur bëra të ikja nga Fieri,ballë për ballë me ustanë (atë,pra,mjeshtërin).Më thotë ai:-Sot e kishe dërguar me atë shokun bicikletën.Dhe ta rregullova.Merreni me mend:me qindra e qindra bicikleta nëpër duart e tij,megjithatë,ai e mbante mënd bicikletën time,se gjithmonëe dorovitja.. Kambanat binin fort. -Ah,i thashë,më fal usta,se qeshë zënë me punë dhe tak nxora nga xhepi një peëshjetëshe të vjetër (vetëm atë kisha),kështu që dola rruar qethur.Por a mund të mbarojnë historitë me bicikletën dhe me bicikletat?Kur e titullova shkrimin tim”Më shumë se një tregim),kam aryse se,më poshtë unë do rreshtoj disa”histori” që,gjithsesi,kanë në qendër bicikletat.
* * *
Sa e pashë një kolegun tim,më të vjetër nga unë në moshë , e ftova për kafe.Koli,- i thirra,- hajde të pimë një kafe.Tek u afrua,pashë që po shfrynnte:-Po njëherë,njëherë nuk më fali.Nuk po kuptoja dhe kërkova që të shpjegohej. Ja, për këtë,që mos e pifsha dhe m’u bëftë farmak,e pagova (më tregoi cigaren që po e thithte,sikur do t’i nxirte tërë vrerin,) për këtë,sa u zgjata tek baraka për të blerë një paketë,dikush më vodhi bicikletën.Dhe kafenë e piu zeher,pa sheqer. Pa sheqer,shfaqa habinë unë.Po mua dhe nepërka,po më kafshoi,e mbys,-më tha helm e vrerë.Dhe kish hak.E me se do shkonte në punë të nesërmen.Por gjithmonë ka keq dhe më keq.Sado që e keqja jote të duket më e keqja,por,tek gjerbnim kafen,mbrriti një i njohur tjetër.Ky qe nga një fshat ngjitur me qytetin.E pamë që qe bërë tym dhe Koli,para meje,i thotë:-Ore,burazer,mos të ka ngrënë gomari bukën që nxinë e sterron kështu.Të bëj unë që më vodhën biçikletën hajde de,por ti…Ky,tjetri,sa zu vënd,ripërsëriti:-Çfarë the,o Koli,të kanë vjedhur bicikletën?.Po mua ca më keq:shkova në degë të brëndëshme dhe,sa u futa brënda,për të takuar të plotfuqishmin,kur dola jashtë bicikleta kish “avulluar”.Kthehem brënda që të ankohem.Kot.Ku ta gjejmë ne?-thanë ata të policisë.Tym dhe sos në shtëpi.Më panë ata që nuk qeshë mirë dhe kur u rrëfeva ç’më kish gjetur,im vëlla,më i vogël
nga unë,po është shpuzë dhe nuk mbahet.-Bicikletën!-bërtiti.Ku?Në Degë të Brëndshme/?Vete dhe e gjej unë.I hipi bicikletës së tij dhe u bë erë.Pas një ore u kthye.E pashë kur hyri në shtëpi,që i kishin rënë pëndët.Po prisnim që të na rrëfente “trimërinë” e tij,por…foli si nëpër gojë:-E vodhën edhe timen!!!Koli,humbësi,sdado i mërzitur,ia dha të qeshurit:-Paska dhe më, keq…Po,ku mbarohen ato të shkreta histori me bicikleta.Kur plakesh,kështu siç jam plakur unë,të vjen parasysh e kaluara dhe zë e çmallesh apo më shumë përmallohesh.Siç m’u kujtu dhe mua bicikleta dhe disa histori që,gjithsesi,kanë dhe pak komicitet brënda.Duke e sjellë për lexuesit,them që secili mund të ketë të tilla dhe nuk ka për t’u mërzitur.
VOAL- William Wordsworth lindi më 7 prill 1770 në Cookermouth në rajonin Cumberland të Anglisë. Fëmijëria e tij, ndryshe nga ajo e shumë poetëve romantikë, ishte e qetë dhe e lumtur falë dashurisë së nënës së tij dhe disponueshmërisë ekonomike të lejuar nga babai i tij, i cili punonte si avokat dhe taksambledhës.
Lumturia që i riu Uilliam gëzon i zhytur në natyrë, të cilën mëson ta dojë në këto vite, ndërpritet fillimisht nga vdekja e nënës së tij dhe më pas nga vdekja e babait, pesë vjet larg njëri-tjetrit. Kur babai i tij vdiq ai ishte vetëm trembëdhjetë vjeç dhe me ndihmën e xhaxhallarëve të tij ai hyri në një shkollë lokale dhe më pas vazhdoi studimet në Universitetin e Kembrixhit.
Debutimi i William Wordsworth si poet ndodhi në 1787, kur ai botoi sonetin “The European Magazine”. Në të njëjtin vit ai u regjistrua në universitet, duke u diplomuar më 1791.
Në vitin 1790 ai bëri një udhëtim në Zvicër dhe Francë, të cilat i kaloi rreptësisht në këmbë. Megjithatë, është gjatë udhëtimit të tij të dytë në Francë që jeta e Wordsworth pëson një pengesë. Revolucioni po tërbohet në Francë dhe ai nuk qëndron indiferent, i ndikuar nga kapiteni Michel Beaupuy, me të cilin është bërë mik, përfundon duke marrë anën e Girondinëve deri në atë pikë sa thuajse përfshihet fizikisht në betejën në Orleans.
Ai në fillim nuk tronditet negativisht nga masakrat e Terrorit, i bindur se është i nevojshëm një rigjenerim total politik. Megjithatë, në momentin që zbulon qëllimet imperialiste franceze, ai tronditet thellësisht. Kriza personale që ai përjeton në këtë periudhë bëhet protagonist i dramës “Kufijtë” (1795). Për të përkeqësuar konfuzionin e tij është edhe lidhja me të renë Annette Vallon, me të cilën ka një vajzë, Caroline, të cilën e njeh edhe pse nuk martohet me të dashurën e tij.
Ndërkohë, paratë e pakta me të cilat ai jeton i mbarojnë, kështu që detyrohet të kthehet në Angli, por dhimbja e ndarjes dhe ndjenja e fajit për braktisjen e vajzës do të mbeten gjithmonë të gjalla në shpirtin e tij, duke shkaktuar shumë poezi në tema e gruas së braktisur. Kështu ai del në pension për të jetuar në fshat së bashku me motrën e tij të pandarë Dorothy.
Më 1797 William Wordsworth takoi Samuel Taylor Coleridge dhe lindi një miqësi e thellë mes të dyve, e cila gjithashtu i shtyu ata të punonin së bashku. Fryti i punës së tyre poetike u botua në vitin 1798 me titullin “Balada lirike”. Synimi me të cilin Wordsworth shkruan poezitë e tij është të pikturojë jetën e zakonshme të njerëzve duke përdorur gjuhën e tyre, domethënë gjuhën e jetës së përditshme. Poetikën e tij e sqaron në parathënien e rëndësishme të botimit të dytë të “Baladave lirike” (1800).
Vitet në vijim karakterizohen nga një angazhim poetik gjithnjë e më total, i shoqëruar vetëm nga një sërë udhëtimesh në Itali, Belgjikë, Zvicër dhe Gjermani. Wordsworth jeton në rajonin e liqenit, në Grasmere, duke pasur një ekzistencë në pension dhe varfëri, por suksesi pas botimit të Baladave Lyrical i lejon atij t’i dërgojë para Annette dhe vajzës së saj.
Në 1802 ai u martua me Mary Hutchinson. Gruaja e re shënon ndarjen përfundimtare nga Franca dhe Anet. Viti 1810 pa edhe ndarjen nga Samuel Taylor Coleridge, e cila u bë e nevojshme nga dallimet poetike dhe personale, duke përfshirë varësinë shqetësuese të shokut të tij ndaj alkoolit.
Në periudhën e tij të fundit ai u bë gjithnjë e më konservator në pikëpamjet e tij, duke iu afruar gjithashtu ortodoksisë së krishterë, siç dëshmohet nga “Sonetet kishtare” (1822). Ndryshimi i tij lindi nga zhgënjimi i hidhur me synimet ekspansioniste franceze. Ai ishte i bindur se Franca mund të ishte feneri i ndryshimeve demokratike në Evropë, por luftërat e Napoleonit, të cilat shkaktuan edhe vdekjen tragjike të vëllait të tij Xhonit, i cili u mbyt, e shtynë atë të rishikonte monarkinë angleze, duke përqafuar synimet e saj.
Ndërkohë, Wordsworth kompozoi poezinë e tij më të famshme së bashku me “Tintern Abbey” në këtë periudhë, duke e nënshtruar atë në rishikime të pafundme: “Preludi”, botuar pas vdekjes nga gruaja e tij. Më në fund botoi “Poezi në dy vëllime” më 1807.
Vitet më të lumtura nga pikëpamja poetike për poetin anglez ishin ato midis viteve 1830 dhe 1843, vit i fundit në të cilin ai mori titullin Poeti Laureat. Në mënyrë paradoksale, këto ishin edhe vitet më të këqija nga pikëpamja personale: ai dëshmoi i pafuqishëm vdekjen e dy prej pesë fëmijëve të tij dhe paralizën e motrës së tij të dashur Dorothy, më 1829.
William Wordsworth vdiq në moshën 80-vjeçare më 23 prill 1850 në Rydal Mount, ku jetoi për tridhjetë e tetë vjet./Elida Buçpapaj
Dita ndërkombëtar e Librit dhe të drejtave autoriale që është përzgjedhur të jetë 23 prilli, është një datë me kuptim simbolik për letërsinë botërore. Me këtë datë të vitit 1616, lidhet vdekja e dy kolosëve të letërsisë botërore: Shekspirit në Angli dhe Miguel de Servantes në Spanjë. I pari konsiderohet si shkrimtari më i madh i të gjitha kohëve dhe vendeve, ndërsa i dyti është autori i veprës më të përkthyer në botë.
Kjo datë lidh edhe autorë tjerë në ditën e lindjes a vdekjes së tyre: Inca Garcilaso de la Vega, Maurice Druon, Halldór Kiljan Laxness, Vladimir Nabokov, Josep Pla dhe Manuel Mejia Vallejo. Kjo datë shënohet në botë që nga viti 2003, ndërsa është pazgjedhur në vitin 1995 me qëllim të kontribuojë në mbarë botë për të drejtat e autorit duke inkurajuar të gjithë, e në veçanti të rinjtë për të zbuluar kënaqësinë e leximit. Kjo datë është edhe një thirrje për të rritur respektin për kontributet e pazëvendësueshme të autorëve dhe librit në progresin social dhe kulturor të njerëzimit.
Suksesi i librit dhe i të drejtës autoriale varet kryesisht në mbështetjen që duhet marrë nga të gjitha palët e interesuara ku hyjnë autorët e librit, botuesit, mësuesit, bibliotekistët, institucionet publike dhe private, OJQ-të dhe mediat, të cilat mobilizohen në çdo vend. Duke qenë një nga mjetet më të vjetra të komunikimit dhe shpërndarjes, jo vetëm libri që ka ndikim shpirtërore, arsimore dhe kulturore, por ai përfshin edhe aspektet ligjore ekonomike të tregtisë botuese. Dita botërore e librit dhe të drejtës autoriale këtë vit shënohet edhe në Kosovë në bashkëpunimin e organizatave të shoqërisë civile që mbështesin kulturën.
Kjo ditë është një mundësi për të nisur një fushatë të gjerë dhe të qëndrueshme për ngritjen e vetëdijes, duke synuar të mbështesë veprimin e aktorëve lokalë dhe institucioneve në favor të librit dhe të leximit. Ajo bazohet në një qasje pjesëmarrëse dhe në partneritet me profesionistë, aktorët politikë dhe përfituesit që nënkuptohet në nivel kombëtar dhe rajonal.bw
Antologji e hartuar nga Dr. Luan Topçiu dhe Dr. Renata Topçiu-Melonashi
Vlerësimi i kësaj vepre të rëndësishme është dhe një nder dhe vlerësim jo vetëm për hartuesit dhe përkthyesit e saj, por për kulturën shqiptare dhe poezinë shqipe në të gjitha kohërat dhe në të gjitha trevat
Panairi i Librit LIBREX 2024 u zhvillua në kryeqendrën e Moldavisë, në qytetin e Jashit, nga datat 10-14 prill 204. Këtë vit ishte edicioni i 29 i këtij panairi me pjesëmarrjen e 76 Shtëpive Botuese nga gjithë Rumania. Në ceremoninë e mbylljes së aktivitetit u krye ceremonia e ndarjes së Çmimeve nga Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë, filiali Jash, zoti Cassian Marian Spiridon dhe Kryetari i Bashkisë së qytetit të Jashit, Mihai Chirica.
Juria akordoi 15 çmime të rëndësishme sipas gjinive letrare.
Këtë vit Shtëpia Botuese e ALAR-it mori çmimin Laurențiu Ulici për antologji letrare për botimin e Antologjisë së poezisë shqipe nga zanafilla deri në ditët e sotme me koordinuar Dr. Luan Topçiu dhe Dr. Renata Topçiu – Melonashi. Antologjia e poezisë shqipe (700 faqe) dhe me 63 autorë shqiptarë që nga zanafilla dhe deri më sot është botuar nga Shtëpia Botuese e ALAR, Asdreni, me një studim hyrës nga kritiku dhe shkrimtari Marius Chelaru, kryeredaktor i revistës “Poezia”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë.
Në këtë mënyrë, juria LIBREX shpërbleu vlerën e botimit të antologjisë së poezisë shqipe në rumanisht. Vlerësimi i kësaj vepre të rëndësishme është dhe një nder dhe vlerësim jo vetëm për hartuesit dhe përkthyesit e saj, por për kulturën shqiptare dhe poezinë shqipe në të gjitha kohërat dhe në të gjitha trevat. Anëtarë të jurisë ishin Eugen Munteanu, Prof. Dr. në Fakultetin e Letërsisë të Universitetit “Alexandru Ioan Cuza” Jash, Ioan Holban, shkrimtar, drejtor i Teatrit “Luceafărul” Jash, Petru Nicu Gavrilută, profesor PhD në Fakultetin e Filozofisë dhe Shkencave Politike të Universitetit “Alexandru Ioan Cuza” në Jash, Cassian Maria Spiridon, shkrimtar, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë, filiali Jash, Florin Cîntic, historian dhe shkrimtar, Valeriu Stancu, shkrimtar dhe Dragoş Pătrașcu, artist figurativ dhe profesor universitetit në UNAGE Jash.
Sytë e tu rrezatojnë një dritë
Një dritë që është e ngrohtë
Ndiej një ngrohtësi në shpirt
Dhe duket si tjetër kjo botë.
Buzët të trasha e tërë lëng
Syri i gjatë e me bisht
Koka sa nuk më bën “tëng”
Se diçka jetoj shpirtërisht.
Për mua ti ke shumë”resurse”
Çdo gjë e shoh me syrin tim
Je tunuduese,moj mike,shumë tunduese!
Je si ilaç për shpirtin tim.
2.Më verboi bukuria
Më verboi bukuria
Ke shumë nur e sharm
Doil mendja nga”burgjia”
Edhe jam si në”alarm”.
Ke një vështrim të kadifenjtë
Gjëkundi të tillë nuk kam parë
Dhe,edhe po të isha shenjt,
Për ty do kthehesha:djall!!!
Djall u ktheva dhe pusullën humba
Humba veç prej atij shikimi
Ja “firma” dhe bashkë me të dhe “vula”
Në”alarm” është Përparimi!!!
3. Je si një gur i limuar
Je si një gur i limuar dhe plot shkëlqim
Sa të pashë dhe shtrëngova dhëmbët
Sikur nga lart poshtë të gjithë i shikon me”përçmim”,
Ndaj dhe vendosa:-Do të t’i rrëzojë “pëndët”.
More një pozë si pak tunduese
Ndërsa sytë i pulite djallëzisht
I njoh prej kohësh ato “resurse”
Se di të lexoj”horoskopin e dashurisë”.
Të pashë tek qëndroje, e veçuar
“Mospërfilëse” tek vëzhgon në “pritje”
Edhe unë tinëzisht të jam afruar
Mandej ,t’i rrëzova”pëndët” që kishe.
4.Sot do të pimë
Le të pimë dhe godat t’i kthejmë plot
Me raki a verë(si ta pëlqeni?!)
Se unë jam bërë ujem sot
Dhe nuk mbahem nga shendi.
E kam shtruar tryezën plot e përplot
Dhe ju lutem:- Hiç mos më kurseni!
Ah, sikur ta dini se ç’gëzim kam sot!
Kund më të gëzuar nuk mund të gjeni.
E di që do pyesni:-Përse ky gëzim?
(Epo kushdo është kureshtar)
Asgjë nuk u fsheh miku PËRPARIM:
-Takova,pas kaq vjetësh,dashurinë e parë!
U takuam të dy dhe të dy jemi thinjur
U puthëm me mall si vjete e vjete më parë
Këto puthje reciproke treguan se nuk ishim nginjur
Sa mall që kishim! Eh,se sa mall!…
5.Një fjalë që vjen larg
Një fjalë që vjen nga larg,
Ka një forcë,vërtet,magjike
Si balsam që shëron plagë
Se vjen nga ti,moj mike!
E pres këtë fjalë me mall
Nuk ka kam se si ta fsheh gëzimin
A e di,moj dashuri e parë!
Se ma ke dyfishuar gëzimin.
I hipi barkës së kujtimeve
Dhe vozit në detin e kohës
Ligështohem prej mbresave e përmallimeve
Dhe regëtij prej”ohës”.
Punimi shumë profesional i pr. dr. Kastriot Gjikës, botuar kohët e fundit në gazeën ‘Nacional’, kushtuar krijimtarisë për fëmijë të shkrimtarit tonë të njohur, Num Prifti, që u nda kohët e fundit nga jeta në moshën 90-vjeçare, më ngjalli shumë kujtime për të ,të cilat fillojnë nga viti 1957 . Aëherë unë isha student i vitit të dytë të fakultetit histori-filologji në Institutin e Lartë Pedagogjik, dhe së bashku me mua edhe Dhimitër Xhuvani, i cili, ashtu si Naumi që sokohe, ndonëse të dy ende të rinj, me tregimet e tyre kishin filluar të njiheshin si shkrimtarë.
Dhe ndodhi që pikërisht në muajin shkurt të atij viti në faqet e ‘Zërit të Rinisë’ unë të botoja një tregim të gjatë ne tre numra. Ishte tregimi i parë që botoja, kur sapo kisha mbushur 19-vjetët, ndaj dhe shokët e mi të kursit më uruan . Ndër ta edhe Dhimitri me të cilin më pas, më lidhi një miqësi edhe më e ngushtë, sidomos kur ime shoqe, Natasha, u bë redaktore e disa romaneve të tij.
Dhe ja një një ditë, kur së bashku me të po kalonim nëpër sheshin ’Skëndërbej’, takuam Naum Priftin,për të cilin kisha dëgjuar se ishte shkrimtar dhe kisha lexuar edhe disa tregime të tij. Të dy kishin mbaruar Tenikumin Mjekësor, kishin punuar nëpër fshatra ndihmësmjekë, por pastaj i kishte bashkuar përfundmisht letërsia.
Kur gjatë saj bisede të shkurtër , dëgjoi emrin tim, edhe ai më përgëzoi për tregimin që kisha botuar dhe më uroi që të vazhdoja të shkruaja tregime.
Miëpo kjo nuk ndodhi. I dhënë pas mësimeve, sidomos pas lëndëve të gjuhës shqipe dhe pas sportit, për të cilin që në vitin 1954 kisha nisur të botoja në gazetën ’Sporti Popullor’ shkrimet e para, unë reshta së shkruari tregime. Edhe për një arsye tjetër. Përveç Dhimitër Xhuvanit, Halil Qendros, Jorgo Bllacit, studentë si unë të kursit tonë, që kishn nisur të botonin letërsi, ishin dhe studentë të kurseve më të larta, Bekim Harxhi, Bekim Gaçe dhe veçanërisht Ismail Kadarea, që shkruanin poezi dhe tregime ku e ku më të goditura se tregimi im, që, të them të drejtën, ishte shumë skematik.
Nuk mjaftoi kjo, por pas mbarimit të studimeve të larta në vi tin 1959, fillova të punoja folës, gazetar dhe po atë vit radiokronist sportiv në Radio Tirana, krahas Ismet Bellovës dhe ca më pas Anton Mazrekut, që u rikthye në mikrofonin sportiv pas disa viteve heshtjeje.
Atëherë ndiqja kryesisht të rejat kulturore dhe veçanërisht sportive në shtypin sovjetik, që vinte dy herë në javë me avion nga Moska, dhe po jo shpesh lexoja vepra artistike, dhe kryesisht të autorëve të huaj. Shkrimtarë shqiptarë personalisht njihja shumë pak dhe në rastet kur i ftoja në intervista për emisione të redaksisë së kulturës në Radio, ku vazhdoja të punoja, ose në klubin e Shkrimtareve dhe Artistëve, që ishte në një ndërtesë pranë Teatrit Popullor. Dhe aty, nga viti 1963, fillova të takohesha edhe me Naun Priftin. Ato kohë ai ishtë bërë ndër shkrimtart më të njohur shqiptarë. Veç tregimeve dhe përrallave për fëmijë në organet letrare, kishte botuar vëllimin me tregime ‘#ezma e floririt’ që pati ngjallur ngalli interes qarqet letrare. Në shkrimet kritike të kohës Naumi, aëherë 31 vjeçar vlerësohej për gjuhën e pasur, dialogun dhe frymën popullore të tregimeve, që i pati pëmbledhur në këtë vëllim. Për gjuhën e ndihmonte në këtë drej shumë edhe prejardhja e tij: kishte lindur në Rehovë të Kolonjës dhe ruante gjallerisht gjuhën popullore.
Në një nga takimet tona në klubin e mësipërm, Naumi më pyeti:
– Dikur ke botuar një tregim. Por nuk kam parë të botosh të tjera, veç reportazhevë në Radio ose shkrimeve sportive në ‘Zërin e Rinisë’.
I shpjegova se ngarkesa e madhe që kisha për emisionet letrare radiofonike dhe sportive , nuk më linin kohë të merresha me letërsi.
-Sidoqoftë, me pak sakrifica e gjen atëkohë, – më shpjegoi. – Ja, unë punoj në revistën ’Hosteni’, por botoj edhe tregime.
Thoshte një të vërtetë, por atëherë unë nuk kisha besim se do të bëhesha shkrimtar i mirë, ashtu siç e ndjeja se po bëhesha gazetar i tillë.
Në mos gaboj në vitin 1963 ai botoi nëfaqet e revistës ‘Nëntori’ dramën ‘Rrethimi bardhë’, të cilën me interpretimin e aktorëve të Teatrit Popullor në emisionin ‘Teatri në mikrofon’, e tramsmetoi Radio Tirana . Jo vetëm kaq, por një vit më vonë ajo u vu në skenë nga Teatri ‘Çajupi ‘ i Korçës. Të them të drejtën, unë as e kisha lexuar dhe as që nuk arrita ta shoh, sepse kjo dramë nuk u shfaq, jo më në Tiranë , por as edhe në Korçë.
Ç’kishte ngjarë? Ato ditë kur po shfaqej ‘Rrethimi i I bardhë’, në Korçë erdhi …Enver Hoxha. Dhe drejtuesit partiakë të këtij rrethi, e ftuan diktatorin të shihte pikërisht këtë dramë , të bindur se ai do ta pëlqente atë dhe do t’i përgëzonte. Mirëpo, siç më thonte më pas një shok që kishte qenë në atë shfaqje, Enver Hoxha, duartrokiti sa për sy e faqe, për më tepër, takoi partiakët e lartë të Korçës dhe për të meta të theksuara ideologjike, urdhëroi që ajo të shfaqej më.
Me sa mbaj mend, sipas tij realiteti shqiptar paraqitej me ngjyra të errëta, mveshur me përsonazhe egoistë, që në situata të vështira, të izoluar nga dëbora, nuk tregojnë solidaritet dhe dhëmshuri për njeri-tjetrin, por shikojnë vetëm interesat e tyre;një dramë që nxin reatetin socialist, kur në fakt në kushte të vështira jetësore në dramë shfaqeshin , natyrshëm njerëz me tipare pozitive, të dashur të afërt me të tjerët , të sakrificës, por dhe njerëz me tipare të kundërta, të cilët nuk mungonin në të. ( Pak a shumë, ndodhi ajo që do të ndodhte nëvin 1969 me dramën ‘Njollat e murrme’, ndonëse këtë dramë, që sapo kishte fituar edhe çmimin e parë në Festivalin Kombëtar të Teatrove Profesioniste, dhe e kishte ngritur në qiell kryeministri Mehmet Shehu, me ta parë, Enver Hoxha, dha urdhër të mos shfaqej, po për të meta të theksuara ideore.
Nuk kisha pasur deri atëherë njohje kaq të afërt me Naumin, por kur ato ditë e pashë në Klubin e Shkrimtarëve, e mora me mend tronditjen e madhe të tij shpirtërore, sepse pas kësaj ngjarjeje kaq të papritur, emri tij do të vihej me siguri vihej në një rreth të kuq nga Sigurimi famëkeq i shtetit , aq më tepër se ai kishte një vëlla, Petrin, që kishte emigruar në Amerikë, fatmiërsisht në vitin1940, pra jo gjatë Luftës së Dytë Botërore, se më pas kishte qenë sekretari i FederatësPanshqiptare ‘Vatra në Boston dhe merrej me studime, pa ndërhyrë në probleme që lidheshin me Shqiqërinë komuniste.
Me Naumin u njohta më afër, kur, pas ‘Thirrjes ‘demagogjike të Partisë në shkurt të vitit 1966, që të punojmë ku ka nevoje atdheu, si shkrimtarë të tjerë edhe shkoi të punonte mësues në Divjakë, për ‘t’u njohur më afër me realitetine ri socialist, kurse unë gjithashtu mësues në Berat. Ato vite ai kishte botuar novelën e njohur për fëmijë “Cikua dhe Beni’ dhe vëllimin tjetër me tregime “Një pushkë më shumë”.
I duhej që njëherë të shtunave në çdo dy javë si dhe mua, të nisej nga Divjaka në Lushnjë dhe aty me autobuzin që vinte nga Përmeti, ( nëse kishte vend), të kthehej për të dielën në Tiranë, për t’u shmallur mme gruan dhe fëmijët, duke pasur një rrogë më të ulët se ç’kishte pasur dhe kushte jetese për të mos u zënë me gojë, siç ndodhi dhe me shkrimtarët dhe artistqt e tjerë që përmenda më lart.
Në disa nga këto udhëtime kam pasur rast të takohem me Naumin. Dhe natyrisht gjuha i shkonte aty ku ‘dhëmb dhembi’, pra te letërsia. Megjithatë, në një nga këto takime Naumi, si dikur, më pyeti nëse po shkruaja ndonjë tregim. I shpjegova se as që më kishte shkuar ndërmend edhe sepse deri atëherë nuk kisha gjetur ndonjë ngjarje që të më shtynte të shkruaja ndonjë skicë, pale më tregim.
-Përse nuk shkruan atëhrrë ndonjë gjë letrare për sportin? – më pyeti. -Ke kaq vite që je gazetar edhe komentator sportiv në Radio dhe je njohur me botën sportit.
Mblodha vetëm supat. Por nuk harrova…Për disa javë mendja më rrihte si çekan te fjalët që më kishte thënë ai. Dhe kështu, që nga dhjetori i vitit 1966 dhe deri në korrik të vitit it 1967 shkrova 13 tregime me temë krejt sportive.
Në një nga udhëtimet me autobusin e Përmetit që na shpinte në Tiranë, i dhashë Naumit dorëshkrimet e disave prej këtyre tregimeve. Dy javë më pas, kur u takuam në Lidhjen e Shkrimtareve, më përqafoi dhe më tha se tregimet në përgjithësi i kishin pëlqyer dhe më nxiti të shkruaja dhe të tjera. Ta pret mendja, se më bëri dhe vëretje për ndërtimin e ngjarjeve në disa tregime që iu dukën të stisura, dialogun jo të natyrshëm, për disa personazhe të zbehta, që më dëshpëruan, aq sa i thashë se ato nuk mund t’i ndreqja. Por Naumi më shpjegoi se pak a shumë edhe atij kështu i kishte ndodhur, kur kishte shkruar vëllimin e parë me tregime, ‘Çezmja e floririt’. Këshu më ndodhi dhe mua. Pata durim dhe këmbëngulje për të ripunuar disa tregime dhe 12 nga 15 prej tyre u botuan nga Shtëpia Botuese “Naim Frëshëri’, në janar te vitit 1988, me titullin ‘Një ndodhi në stadium’, kur unë kisha mbushur plot 30 vjeç.
‘Na solle për herë të parë parë në biblotekat tona një buqetë me lule të freskëta nga fusha e sportit’- më tha një ditë shkrimtari i njohur Shefqet Musaraj,që aso kohe ishte sekretar i përgjithshëm i Lidhjes së Shkrimtarëve’. I nxitur edhe nga lexues, sidomos sprtdashës, botova deri në vitin1970 edhe dy libra, po me temë sportive, por të them të drejtën nuk patën jehonën e librit të parë ‘Një ndodhi në stadium”. Ndër të parët që më përgëzoi ishte edhe Naum Prifti, i cili ishte edhe i pari që më kishte nxitur të shkruaja tregime me këtë temë.
Në vitin 1970 pas tre vjetësh qarkullimin absurd, si dhe shkrimtarë të tjerë, u kthyem në Tiranë, unë në Televizioni Shqiptar, dhe Naumi, inspektor për teatrin në Ministrinë e Kulturës. Po atë vit ai botoi vëllimin me tregime ’Litari i zjarrtë’, që dëshmuan për një nivel të ri më të dukshëm artistik. Por nuk ndodhi kështu me mua, sepse, vërtet botova dy vëllime me tregime për të rinj, kushtuar figurave të shquara në fushën e muzikës, “Zërat e jetës’ dhe ‘Mbi mjegullat e kohërave’, në fushat e tjera të shkencës dhe artit, por ato nuk shënuan ndonjë ngritje cilësore. Siç më tha më pas Naumi, nuk duhej të nxitohesha në përshkrimin e ngjarjeve disa herë me gjuhë disi të thatë. Por nuk ndodhi kështu me dy romane për fëmijë. ‘Kujtimet e mëhallës së vjetër’ dhe ‘Pas gjurmëve’, (1970,1972). Këtë të fundit e lexoi edhe Naumi në cilësinë e kryetarit të jurisë së konkursit të organizuar nga Shtëpia Botuese ‘Naim Frashëri’. Dhe më përgëzoi, si më pati më pati përgëzuar dhe miku tjetër imi si ai, shkrimtari i njohur për fëmijë, Odhise Grillo, siç kam shkruar edhe në kujtimet e botuara për të muaj më parë po në këtë gazetë, i cili edhe ai, më ka ndihmuar shumë që të bëhem shkrimtar i pëlqyeshëm për fëmijë.
Takimet e mia me Naum Priftin më vonë qenë më të pakta. Vitet rrokulliseshin dhe ne shkruanim, por ai përsëri me sukses të dukshëm. Këtë e dëshmoi ndër të tjera edhe vëllimi me tregime ‘100 vjet, (1983). Duke vlerësuar krijmtarinë e tij kritiku Bashkim Kuçuku nënvizon:
”Dialogu në prozën e e Naum Priftit është i kufizuar, për t’i lënë hapësirë më të madhe monologut, që zbulon ndryshimin e brendshëm të personazhit. (FESH, faqe 2088).
Duke parë se në dy vëllimet e mësiprme me tregime ‘Zërat e jetës’ dhe ‘Mbi mjegullat e kohërave’ mbase te lexuesit ishte krijur bindja se ato ishin …përkthime, vendosa të shkruaja tregime për figura të shquara shqiptare në shekuj. Dhe kur këtë ide ia shpreha Naumit , që, ndër të tjera, më më shpjegoi se një ndër këto tregime, duhej t’ia kushtoja edhe atdhetarit ë madh Avni Rustemi, atentatorit legjendar kundër Esat pashë Toptanit.. Nuk më kishte shkuar ndërmend.! Dhe kur miku im Aziz Gergji, autori i dokumentarëve të njohur historikë në TVSH më tregoi me saktësi të dhënat e materialeve të duhura për këtë ngjarje në Arkivën e Shtetit dhe Bibliotekën Kombëtare, lindi romani ‘Atentat në Paris ‘(1978). ‘Me këtë roman roman tashmë je edhe më i afirmuar ,- më tha Naumi duke më përgëzuar krahas shokëve të tjerë.
Në vitin 1992 ai së bashku me familjen ai u vendos përfundimisht në Nju Jork. Me përjashtim të një takimi në vitin 1994 në Tiranë, nuk patëm më rast të takoheshim. Por ja që rasti e solli që në vitin 1999 edhe unë së bashku me familjen të vendosesha në Amerikë. Kështu rinisi edhe komunikimi midis nesh jo vetëm me telefona, por edhe me vajtjet e mia nga Bostoni ku jetoj, në Nju Jork, për t’u takuar me të.
Në vitin 2002 dhe më pas ai botoi librat ‘Nëna e Diellit’,dramën ‘Plumbat e shkronjave ‘ dhe komedinë “Dasmë pa nuse’. Nuk mbeta pas edhe unë, ndonëse që në bisedën e parë telefonike me të në pranverë të vitit 1999,i pata thënë se në moshën 61-vjeçare sa isha atëherë, ç’kisha për të shkruar më.
‘Uroj që realiteti amerikan dhe mjediset shqiptare në të ,-‘ të të frymëzojnë,- më pati thënë’. Në vetvete nuk besova. Por kur një ditë vjeshte të vitit 2008 po i shpjegoja se si atë mëngjes të 11 shtatorit të vitit 2001, tek po punoja ‘security guard’ në Aeroportin Ndërkombëtar ‘Logan’ të Bostonin, pa e ditur se kush ishin, kisha parë të kalonin në një pikë të kontrollit të këtij aeroporti të rinj arabë, të cilët pas atentatit dolën se ishin tërroristë që rrëmbyn avionët dhe me ta goditën Kullat Binjake të Nju Jorkut, atëherë ai menjëherë ma tha: ’Ja zanafilla e një romani”, sepse midis rreth 3000 njerëzve që humbën jetën në këtë tragjedi të tmerrshme, në katin fundit kishin qenë edhe tre shqiptarë që ato çaste po pastronin nga jashtë dritarët e këtyre kullave’. Nuk më kishte shkuar ndërmed të bëja këtë lidhje. Kështu, falë tij, lindi romani ‘Shtatori I gjëmë së madhe’’, që e botova në vitin 2011 në Tiraë. Më përgëzoi dhe shtoi:
‘Tani që ke kaq vjet në Amerikë, mendo për ndonjë roman tjetër, por përsëri me temë amerikano-shqiptare.. I shtytur përsëri prej tij, shkrova romanin ‘Një grua midis dy burrave’ me temë të tillë, si i pari, ashtu dhe i dyti, të botuar në Amerikë përkatësisht me titujt’ Disatrous September’dhe ‘A woman Between Two Men’.
U trondita kur mësova lajmin e hidhur se para disa javësh në moshën 92-vjeçare Naum Prifti ishte shuar. Ashtu si Çehovi ai nuk shkroi kurrë një roman, por mbeti i paharruar në letërsinë shqiptare si Çehovi shqiptar; veç kësaj si njeri fisnik dashamirës, sidomos me shkrimtarët më të rinj, siç u mundova të tregoj dhe unë në këto kujtime për të.
Nji ditë, në shkollën e Pukës, erdhi mësuesi i katundit të Dardhës, Filip Ndocaj.
Si kryemësues, gjithë shkollat e asaj nënprefekture vareshin prej Milloshit. Filip Ndocaj ishte thjesht nji mësues i atyne shkollave. Fillimisht u zhvillue nji bisedë zyrtare, mbi problemet shkollës, frekuentimin, vështirësitë e bazës arsimore. Kryemësuesi mbasi u vu në dijeni për krejt aktivitetin e shkollës, organizimin e bamë, mungesat e shumta, sidomos në libra, fletore e mjete të ndryshme mësimore, i dha edhe porositë e nevojshme…
Mbas asaj bisede pune u hap diskutimi mbi letërsinë dhe shtypin e kohës. Filipi e kishte krye shkollën e mesme ndër prifta, në Shkodër, (s’më kujtohet ndër jezuitë a françeskanë) kështu që kishte njohuni të plota mbi letërsinë klasike. Gjithashtu, ai ishte njoftës i mirë letërsisë italiane e deri diku edhe asaj frënge, mbasi i njifte mirë ato dy gjuhë. Në bisedë e sipër, vuna re se Milloshi e nxiste me shkrue, duket pse e shifte të talentuem:
-Filip, n’at zonë ku të kanë caktue mësues, ke kohë e mundsi me shkrue e me krijue gjana të bukura. Je krejt vetëm, mësimi t’i merr katër-pesë orë, po janë edhe njizet orë të tjera! Të kshilloj jo veç me lexue po në veçanti me shkrue, e po të lutem mos me e bjerrë kohën kot! Shpesh shkollat e malsisë, na krijojnë kët fat ne të letrave. Ndër qytete koha bjerret kafehaneve e muhabeteve kodra mbas bregut…
Si ta kishte prekë n’tel, Filipi qet prej xhepit të xhaketës nji fletore katrore dhe nis me na lexue nji novelëz të vetën, përmbajtja e së cilës ishte mjaft intriguese dhe na detyroi me e ndjekë me vëmendje deri në fund.
Bahesh fjalë për nji ngjarje të vërtetë, ku shfaqesh jeta, zakonet dhe traditat e katundit Dardhë. Nji dramë e dhimbshme e lidhun me malësorët me besën dhe fjalën e dhanë. Ajo ngjarje qe përjetue dikur n’at fshat e sot e kësaj dite përmendesh e kujtohesh me hollsi. Filipi, krejt rrëfimet e malsorëve të katundit i kishte mbledhë e kishte thurë nji novelëz të bukur e interesante, e ku ma së shumti i pat mëshue anës përshkrimore të zakoneve dhe traditave të asaj zone.
-Shumë bukur, – i tha Milloshi – asht punë e vyeshme, e s’duhet me u ndalë! Pa u marrë me vlerat artistike, po të tham se ke shkrue nji novelë prekëse e dramatike. “Ato shtatë krisma, ata shtatë të vdekun, ato shtatë varre…” asht nji tragjedi që ndodh shpesh ndër malsi tona. Unë deshta me e ditë mendimin tand, a bani mirë Sokoli që e vrau Diellën a jo?
-E vërteta asht që e ka vra! Asht fakt, e thonë të tanë në katund!
-Pavarësisht në asht a s’asht e vërtetë, unë due me dijtë prej teje, bani a s’bani mirë Sokoli që e vrau Diellën?
-Gojdhanat s’e komentojnë kët gjà!
-Dakord, që gojdhanat s’e komentojnë, po ti si shkrimtar i emancipimit, ti që len nji vepër për gjeneratat që vijnë, a e komenton kët veprim? Gjithsesi, ty të duhet me marrë nji pozicion te ngjarja, sepse edhe ti je mbrenda saj, a jo?
-As më kishte shkue ndërmend nji gjà e tillë! – i tha Filipi i ndodhun n’nji pozitë disi të vështirë.
-Ndigjo, Filip këtu s’asht fjala me t’bà vërejtje për punën që ke bà, jena tue folë miqsisht, po me dishmue pozicione ma të qarta na si shkrimtarë të parët, e mbas nesh sigurisht vijnë lexuesit, që mundet të jetë nxanës, malësorë, qytetarë, intelektualë, pse kështu puna që bajmë ne krijon gjithnji e ma tepër hapsina komunikimi. Ti je djalë i talentuem, mundesh me shkrue gjana shumë ma të bukura, veç mos harro asnjiherë se je edhe mësues: e njashtu si mësuesi asht edukator i nxansave të vet, ashtu edhe shkrimtari asht edukator i lexuesve të vet, edhe pse shpesh s’ka komunikim të drejtpërdrejt mes tyne, ai u shërben me shkrimet e veta njerzve dhe kohnave. Asht e domosdoshme për ne me synue me paraqitë të vërtetën, të përditshmen, at çka shofim me sy, çka ndigjojmë me veshë e çka ndijmë me shpirt, pse sot edhe letërsia moderne kët gjà po synon, e kët ne duhet me e mbajtë gjithmonë parasysh. S’mundem me thanë: “Na shkrimtarët”, sepse në t’vërtetë as unë e as ti s’jena shkrimtarë të mirfilltë; na jena veç filluesa që duhet me u përpjekë me ba diçka për kët vend. Kishe me dashtë që talentin tand ta vejshe në funksion të kësaj ideje, sepse novela jote asht e bukur, dramatike, emocionuese… po deri njaty. Ajo veç e paraqet tragjedinë e shtatë të vramve, të shtatë vorreve e shtatë plagëve të mbetuna hapë n’shpirtin e atyne malsorve, po s’jepet asnji alternativë, asnji zgjidhje, ajo i len të hapuna plagët. Si ngjarje ajo tashma ka kalue, asht shkue nga përjetimi në legjendë. Përballë kësaj tragjedie, ti si shkrimtar, e ke për detyrë me mbajtë nji qëndrim. Malsitë e Pukës, e përgjithsisht krejt malsitë tona janë përplot me ngjarje, me histori, me kangë e legjenda, me epos kreshnikësh ku ndërthuren heroikja, tragjikja, dhimbja, ndjenjat, pasionet njerzore, hakmarrja, kanuni e ku di unë… Shpesh ndër ne, për gjana krejt absurde, gjoja me mbrojtë nderin, kur në të vërtetë s’ta ka cënue kërkush, veç në dukje, ngjarjet koklaviten aq keq, sa për zgjidhjen e këtyne problemeve sa etike aq edhe juridike, fjala i jepet me lehtsinë ma të madhe grykës së pushkës…
Komentet