VOAL

VOAL

FOTOT- Si u ekzekutuan 14 burra pas vrasjes së Bardhok Bibës, publikohet letra e Bilbil Klosit: Më orientoi Enveri me telefon

August 20, 2018

Komentet

Fjalimi i jashtëzakonshëm i Pjetër Arbnorit si një reflektim për demokracinë që nuk erdhi

“Një ditë më erdhi në takim një zotëri i huaj, i cili, në emër të humanizmit, lirive e të drejtave të njeriut, më kërkoi që t’i jepja hua Ramiz Alinë sa për të bërë një operacion të zemrës në Zvicër. “Kjo do t’jua shtonte kredinë në sytë e botës”, shtoi ai. “Sa për të hollat, mos u bëni merak, se i merr përsipër një organizatë shqiptare në Zvicër”. Unë i thashë zotërisë së nderuar se pa i pyetur fare kolegët e mi, jam gati t’jua jap Ramiz Alinë me kusht që të merrni me vete edhe 20 ish-të burgosur apo të përndjekur politikë, që janë shumë më të sëmurë se ai. Le të dërgojmë për kurim jashtë shtetit bashkë me Ramizin edhe Urim Elezin, shokun tim që ka bërë afër 30 vjet burg dhe nga rrahjet e goditjet në shtyllën kurrizore ka humbur krejtësisht dritën e syve.  Merrni me vete edhe nënën e çmendur të një djali të ri 18-vjeçar, të cilin e kapën në kufi, e lidhën, pastaj e vranë pa gjyq…”

Ndërtimi i themeleve të demokracisë mbi plagët e së shkuarës së afërt, ishte sfida kryesore në fillimet e pluralizimit politik. Një përplasje e ashpër midis kujtesës historike dhe përpjekjeve për të ndërtuar një të ardhme më të drejtë. Padyshim që rrugëtimi nuk do të ishte i lehtë, sepse individët që zunë vend në elitën e re ishin produkt i një procesi të negociuar më shumë se sa e një përmbysjeje reale të sistemit diktatorial. Pas 45 vitesh diktaturë, ishin shumë të pakta shenjat e mbetura nga një proces asgjësimi i elitës intelektuale të Shqipërisë. Kështu, në elitën politike të vitit 1990, ishin mjaft të pakët personazhet që vinin nga shtresa e të dënuarve politikë në sistemin diktatorial. Një prej tyre dhe ndër më të rëndësishmit ishte Pjetër Arbnori. Lexojeni këtë pjesë të fjalimit të Pjetër Arbnorit për të kuptuar dhe do të shihni se si përballet ai me xhelatët e tij të 28 viteve burg në diktaturë, i gjen ata në poste drejtuese në çdo dikaster, madje edhe në ambasada të Shqipërisë jashtë vendit, personazhe që gjetën strehë të ngrohtë në shtetin që po drejtohej nga Sali Berisha.

Një prej tyre është përballja me Fatos Nanon në një debat të civilizuar që sot vështirë shumë të gjenden mes të dy palëve.

Pjetër Arbnori, seancë parlamentare 1993

Të gjithë diskutantët e majtë thanë se janë për liritë e njeriut, por thanë se s’do të votojnë pro tyre, me pretekstin qesharak se qëkur ra komunizmi po u shkelkan liritë e njeriut me të dyja këmbët. Le t’i shikojmë konkretisht gjërat. Çdo ditë, kur shkoj në Parlament, në zyrë apo gjetiu shoh herë një fytyrë të nxirë e herë një tjetër. Vjet shihja në një radhë me mua një deputet komunist që ka shqyrtuar dosjen time të të dënuarit me vdekje dhe kurrë nuk i fola një fjalë të keqe, vetëm e përçmova duke kthyer kokën anash. Shkova në burg për të parë kushtet e Nexhmije Hoxhës dhe drejtor burgu pashë po atë drejtor që më kishte futur sa e sa herë në birucë zhveshur, në të ftohtët minus 15 gradë. Nuk ia kujtova ato tortura që më kishte bërë, se e dija që vetë ai ishte vetëm një shërbëtor dhe jo autor i diktaturës. Shkova në një qytet dhe pashë ish-gjykatësin tim, që pas 18 vjetëve burg më shtoi kot së koti edhe 12 vjet të tjerë, sepse kisha shkruar një roman tepër human. Ai m’u fsheh, se pandehu që jam aq zemërvogël sa të hakmerrem ndaj tij. Një ditë tjetër, erdhi të më qahej në zyrë se i kishin hequr telefonin një burrë që ma kishte çuar motrën e sëmurë në një punë deri në brez me ujë, ku motra u bë sakate për gjithë jetën dhe nuk e pështyva këtë njeri në fytyrë. Takova para shumë kohësh në një ambasadë tonën një funksionar që më parë e kisha pasur kryetar dege në Burrel dhe që ishte përpjekur të gjente dëshmitarë të rremë për të më dënuar me vdekje për të dytën herë. Nuk ia përmenda torturat që kishte urdhëruar të më bënin, madje e dëgjova me vëmendje për sëmundjen e zemrës që kishte vajza e tij e vogël. Në hetuesi, njoh të tjerë që më kanë torturuar, si Kopi Niko, kryetar i degës së punëve të brendshme në Durrës. Ai nuk u mjaftua me mua, por më arrestoi edhe hallën plakë, më arrestoi edhe nënën plakë, më arrestoi edhe motrën time, që ka qenë tri herë e burgosur politike dhe që sot është duke më dëgjuar atje lart në lozhë.

Unë i përmenda emrin Kopi Nikos, se kam dëgjuar që ka vdekur. Në qoftë e vërtetë, le të japë llogari në ferr. Në qoftë gjallë, të jetë i sigurt që nga unë veç përbuzjes nuk do t’i vijë ndonjë e keqe as atij, as gruas së tij, as bijave të tij në i pastë. Mos duhet të pendohem që e përmenda e t’i kërkoj edhe këtij ndjesë, sikurse na sugjeroi i nderuari kryetar i Partisë Socialiste? Do të dëshiroja të dija se në çfarë mënyre duhet të pendohemi e t’ua kërkojmë ndjesën këtyre zotërinjve.

Kësi shembujsh ka me qindra e me mijëra në Shqipërinë demokratike.

Ne nuk i falim këta njerëz pa u penduar, por nuk jemi për hakmarrje dhe e kemi provuar qëndrimin tonë human. E keqja është gjetiu, që humanizmin tonë nostalgjikët komunistë e kanë marrë si dobësi. Ne s’jemi të dobët, jemi zemërmëdhenj, cilësi që ju s’keni si ta njihni. E shumta ju mund të jeni mendjemëdhenj. Pjesa më e madhe juaja merr mbi vete përgjegjësi, faje, krime që nuk i keni kryer kurrë, vetëm për hatër të ndonjërit që i ka vajtur mendja të bëhet kryeministër, mbase edhe president. Unë bisedoj çdo ditë me shumicën prej jush dhe jeni njerëz normalë, me humor, me ndjenja, me mendime. E keqja juaj është kur viheni në radhë dhe ju japin komandën për sulm. (Duartrokitje.) Atëherë jeni të detyruar të kërkoni armët e ndryshkura revolucionare, marksiste, leniniste, staliniste, titiste, maoiste, të demagogjisë, hipokrizisë, sofizmat për të mbrojtur të padrejtën. Dikur i jepte udhëzimet drejtoresha e institutit të studimit të veprave të burrit të saj, Nexhmije Hoxha, sot i jep nxënësi i saj besnik. (Duartrokitje.) Por këtë radhë ngecët keq.

Nisur nga strategjia e përmbysjes së çdo gjëje të mbarë, e përmbysjes së demokracisë, e përmbysjes së Qeverisë, e përmbysjes së Parlamentit, ju bëtë gabimin tragjik dhe u shprehët kundër miratimit të këtij projektligji të shkëlqyer, që është në themel përsëritja e Kartës së Helsinkit, të Kopenhagenit e të Parisit për të drejtat e njeriut, të cilat në fakt ju nuk i keni pranuar kurrë. E përse? Pretendoni se në këtë vit demokracie qenkan shkelur të drejtat e njeriut. Në qoftë se janë shkelur, ejani t’i sanksionojmë, që të mos shkelen. Kjo është, para së gjithash, në dobi të opozitës. Po a janë shkelur në të vërtetë këto liri? Ne u kemi hequr hafijeve të fshatit të drejtën për të përgjuar kush flet kundër pushtetit popullor dhe kjo është një shkelje e tmerrshme e lirive. Ne e pranojmë, por tash për tash nuk kemi ndërmend të pendohemi, siç na ftoi një parafolës. Ne u kemi hequr të drejtën pushkatarëve të fshatit që të kontrollojnë shtëpi më shtëpi dhe haur më haur se cili fshatar mban fshehtas një dele, një dhi apo një dem. Ne e pranojmë edhe këtë faj. Ne u kemi hequr 1200-lekëshin spiunëve të qytetit që përgjonin prapa dritareve se mos dëgjon njeri radio të huaja për t’i futur pastaj në burg. Ne u kemi hequr të drejtën operativëve të Sigurimit dhe sekretarëve të organizatave-bazë të Partisë që të fusnin njerëz në burg politik sepse e kishin gruan të bukur, shtëpinë e bukur apo punën e mirë dhe tani ne e pengojmë lirinë e këtyre monstrave për të marrë gruan e tjetrit apo punën e tjetrit. Kjo është shkelje e tmerrshme e lirive dhe të drejtave të ariut dhe jo të njeriut. (Duartrokitje.) Ne u kemi hequr telefonat veteranëve të nderuar të Sigurimit të Shtetit, të cilët mund ta bëjnë punën operative dhe në këmbë. Le të na falin se u kemi dhënë pak shqetësim, por na duhej t’ua jepnim telefonat mjekëve, inxhinierëve, nëpunësve dhe deputetëve të rinj, qofshin demokratë apo socialistë. Në rast se ka pasur ndonjë teprim, ejani ta rregullojmë! Në qoftë se kemi të drejtë të ankohemi për shkeljen e vërtetë të të drejtave të njeriut, jemi ne. Shëtisni nëpër Tiranë! Ka mjaft klube moderne ku nuk mund të hysh brenda, se të nderojnë me grusht. Eshtë e drejta e tyre për t’i rënë kokës së vet. Ka shumë dyqane sigurimsash, ku ish-komunistët e kastës së kuqe shesin me dollarë. Çdo dollar ka një pikë gjaku e djerse të klasës punëtore, thoshte Lenini. Më falni në qoftë se nuk e kam të plotë citatin me numër vepre dhe faqe. Ndërsa të persekutuarit nuk kanë asgjë dhe marrin vetëm ndihmë sociale.

Një ditë më erdhi në takim një zotëri i huaj, i cili, në emër të humanizmit, lirive e të drejtave të njeriut, më kërkoi që t’i jepja hua Ramiz Alinë sa për të bërë një operacion të zemrës në Zvicër. “Kjo do t’jua shtonte kredinë në sytë e botës”, shtoi ai. “Sa për të hollat, mos u bëni merak, se i merr përsipër një organizatë shqiptare në Zvicër”. Unë i thashë zotërisë së nderuar se pa i pyetur fare kolegët e mi, jam gati t’jua jap Ramiz Alinë me kusht që të merrni me vete edhe 20 ish-të burgosur apo të përndjekur politikë, që janë shumë më të sëmurë se ai. Le të dërgojmë për kurim jashtë shtetit bashkë me Ramizin edhe Urim Elezin, shokun tim që ka bërë afër 30 vjet burg dhe nga rrahjet e goditjet në shtyllën kurrizore ka humbur krejtësisht dritën e syve. Le të çojmë Çlirim Bajrin, djalë i ri, pjesëmarrës në demonstratën e Shkodrës më 2 prill 1991, të cilin pushka “snajper” e sigurimsave e goditi në gjoks, plumbi i doli në krah dhe tani i gjithë krahu i është paralizuar dhe tharë për tmerr. Merrni me vete edhe nënën e çmendur të një djali të ri 18-vjeçar, të cilin e kapën në kufi, e lidhën, pastaj e vranë pa gjyq, në vend, e lidhën për së vdekuri, të përgjakur, në një kamion me sponde të hapura dhe e shëtitën nëpër gjithë qytetin dhe fshatrat e Shkodrës për të frikësuar popullin. Sa mirë do të ishte ta dërgonim edhe këtë nënë të çmendur bashkë me Ramizin, të dërgonim edhe 17 të tjerë njerëz të sakatosur në kohën e Ramizit dhe të disa zotërinjve të tjerë që po na qajnë tani me lot krokodili për shkeljen e të drejtave të njeriut në Shqipëri. Sa për paratë që na afruaka kjo organizatë e Zvicrës, të jeni i sigurt, zotëri, se ato janë paratë e shqiptarëve që janë derdhur pa hesap nga Sigurimi i Shtetit dhe Komiteti Qendror i një partie që ndërron emër çdo stinë, pa ndërruar kurrë emrat e saj diktatorialë. Pas këtij propozimi humanisti nuk foli më.

Zotërinj socialistë të vërtetë, nuk kërkoj t’ju përçaj. Ndikoni te zotërinjtë tuaj drejtues që të paktën për faqe të botës të votojnë për projektligjin “Për liritë dhe të drejtat e njeriut”. Megjithatë, prapë e keni të vështirë. Dikush jua ka mbushur mendjen se era e Lindjes fryn me erën e Perëndimit dhe ju duket se llogaritni që po e morët pushtetin, duke pasur ligjin e lirive të miratuar, ai do t’ju pengojë të bëni si doni vetë. Edhe po votuat kundër, është e drejta juaj. Me këtë ligj ose pa të ne përsëri do t’i përsosim këto liri dhe me gjithë ëndrrën e disave për të kthyer komunizmin në Shqipëri, djemtë e Tiranës, Kavajës, Shkodrës, Vlorës, Korçës, Elbasanit dhe të gjithë Shqipërisë ia kanë vënë vulën njëherë e mirë demokracisë.

Fatos Nano – Zoti Pjetër, respektoj arsyet që ju shtynë juve pas kaq kohësh të merrni fjalën për të njëjtën çështje në një kohë të shkurtër dy herë. Respektoj, ashtu si parafolësi im, vuajtjet tuaja 28-vjeçare në burg, siç respektoj edhe vuajtjet e bashkëvuajtësve tuaj, me të cilët ju keni ndarë koromanen për 28 vjet. Unë do të dëshiroja që asnjë forcë madhore, që gjatë 28 vjetëve ka tentuar t’ju nënshtrojë juve për t’ju vënë në shërbim të interesave më sublime se idealet që mbronit ju, të mos ju detyronte të merrnit fjalën përsëri në emër të një projektligji që tashmë është bërë publik. Do t’ju uroja që me pozicionin shumë tolerant dhe shumë të paanshëm që keni mbajtur deri tani si Kryetar i këtij Kuvendi, i zgjedhur nga ky Parlament, të mos ushtronit asnjë presion, të mos bënit diversion dhe të mos kërkonit pozicionime të ndryshme kundrejt të kaluarave të ndryshme të pjesëtarëve të këtij Parlamenti, të cilat, po të hapeshin dosjet përfundimisht, do të dilnin shumë më të ndryshme se ç’paraqiten publikisht. Prandaj, duke shfrytëzuar të drejtën e replikës prej një minute, unë ju uroj që të vazhdoni të jeni ai që keni qenë, i papërkulshëm ndaj presioneve të askujt, neutral ndaj pushteteve që synojnë t’i imponohen karakterit suprem të pushtetit legjislativ, Parlamentit, dhe po aq këmbëngulës për ruajtjen e barazisë së deputetëve të zgjedhur nga populli, si në të djathtë dhe në të majtë, në qoftë se e djathta dhe e majta juaj përkon me të djathtën dhe të majtën e sallës./Kujto.al

Hakmarrja serbe një vit pas humbjes së madhe në betejën e Kolesjanit! M*sakrat e tmerrshme në Dibër, u vranë gra, fëmijë dhe pleq

HALIL RAMA/ Vlerësimi i heronjve dhe dëshmorëve të atdheut, përveçse akt juridik dhe politik, është detyrimi ynë moral, si dhe i çdo gjenerate shqiptare, ndaj historisë dhe së ardhmes të kombit tonë.


Beteja e Kolesianit

Nderimi për luftëtarët që sakrifikuan dhe flijuan jetën për lirinë e Shqipërisë është shprehja më e drejtpërdrejtë e atdhedashurisë që duhet të mbartë çdo shqiptar, pavarësisht bindjeve politike.

Parë nga ky këndvështrim, përjetësimi i emrit të dëshmorit të atdheut Emin Cibaku (me një vendim unanim të këshillit të Bashkisë Dibër) duke i vendosur emrin e tij segmentit rrugor nga kryqëzimi i rrugës Peshkopi – Kukës deri në qendër të fshatit Sohodoll, është ndër vendimet më të vlerësuara nga komuniteti dibran e më gjerë. Kjo për faktin se vlerësimi i gjakut të derdhur për Shqipërinë është borxhi, që kemi të gjithë ne që gëzojmë lirinë ndaj sakrificës së tyre sublime.

 

deshmi

HISTORIA

Dëshmori i atdheut Emin Habedin Cibaku ka lindur në Sohodoll të Dibrës rreth vitit 1856. Ishte i martuar me Sibe Veselin nga Cetushi, dhe kishin tre fëmije: Habedini, Qamili dhe Shiretja (Vraniçi). Jetonin së bashku me vëllain e tij më të madh, Abdullahin. Familja e tyre janë marrë me bujqësi e blegtori.

Në vitet kur Perandoria Osmane po jetonte fundin e saj, vendet fqinje shtuan përpjekjet për aneksimin e trojeve shqiptare: serbët e malazezet në Veri dhe grekët në Jug. Duke konkretizuar orekset e tyre shoviniste, deri në fillim të nëntorit 1912, serbët kishin pushtuar Prizrenin, Gjakovën e Hasin, dhe po përgatiteshin me forca të shumta për të sulmuar Lumën e Dibrën, dhe pastaj t’i drejtoheshin Durrësit.

Ndërkohë, në anën tjetër, forcat atdhetare po mobilizonin vullnetare në Dibër e Lumë, për të mbrojtur trojet amtare. Edhe nga Sohodolli dolën dhjetëra vullnetarë që rrokën armët për t’i dalë zot atdheut.

“Të shkoni e të vini shën dosh”- i uruan bashkëfshatarët që kishin dalë për të përcjellë luftëtarët. “Në qoftë se e çojmë serbin në Beograd, kthehem në Sohodoll, në të kundërt jo, se nuk e duroj serbin ndër gra e fëmijë”,- iu përgjigj Emin Cibaku.

Sipas historianëve, rreth 3 mijë luftëtarë lumjanë dhe 1 mijë dibranë, ishin vendosur në mbrojtje në Qafën e Kolesjanit përballë mbi 20 mijë ushtarëve serb.

“Ishim vendosur në vijën e parë të mbrojtjes me Eminin, Brahim Përgjegjin e Beqir Bushin”-tregonte Dalip Tafa pas kthimit në Sohodoll.

“Lufta filloi e ashpër, plumba e predha, të vrarë e të plagosur nga të dy anët. Erdhi urdhri për një tërheqje, për të zënë pozicione të reja luftimi. Tërhiquni ju, – thotë Emini, unë po vazhdoj të hap zjarr që t’ju mbroj gjatë tërheqjes. Por, sapo ishim larguar pak, Emini goditet në gjoks nga një plumb armik. Kthehemi menjëherë, dhe me disa bashkëluftëtarë, marrim trupin e pajetë te tij, dhe ia dërgojmë imamit të fshatit për ta varrosur, sepse ne u kthyem menjëherë në frontin e luftës” – ka treguar Dalipi për rënien e Eminit në luftën e Kolesjanit.

Siç shkruan akademik Fatos Daci – “Mjeshtër i Madh”: “Forcat shqiptare, dibrane e lumjane korrën një fitore të shkëlqyer, duke asgjësuar plotësisht ushtrinë serbe, e cila la në fushën e betejës plot 12.000 të vrarë. Kjo betejë, unikale për nga përmasat, heroizmi dhe të vrarët qe një Termopile shqiptare dhe një Vaterlo për serbët”.

HAKMARRJA

Një vit më vonë, në tetor 1913, barbarët serbë kryen masakra të tmerrshme mbi popullsinë civile në Dibër, duke djegur e plaçkitur, duke vrarë e prerë gra, fëmijë e pleq. Në Sohodoll vranë edhe vëllain e Eminit, Abdulla Cibaku, si dhe plaçkitën bagëtitë dhe dogjën shtëpitë e tyre.

Për këtë, mjafton t’i referohemi albanologut të mirënjohur Robert Elsie, i cili në artikullin “Masakrat serbe në Dibër, 1913”, botuar në gazetën e përditshme Corriere delle Puglie, Bari, XXVI, 354, e 21 dhjetorit 1913. (nga anglishtja Gëzim Aliu) (botuar edhe në: Albanica Ekskluzive: revistë mujore për dije e kulturë, Prishtinë, 73-74, tetor/ nëntor 2007, f. 17-), ndër të tjera shkruan se: “…..Në Sohodoll, i dogjën tri shtëpi dhe i masakruan katër burra: Abdullah Abedinin, Tusun Dalipin, Sulejman Bahtiarin dhe Dalip Ismajlin, si dhe një grua me emrin Belure dhe të birin e saj gjashtëvjeçar me emrin Mazllum (Methasani). Po ashtu, i vodhën edhe 200 dele e 30 kuaj….”

Për kontributin e tij ndaj atdheut, Emin Cibaku është vlerësuar nga Komiteti Ekzekutiv i Këshillit Popullor të rrethit Dibër, i cili me vendimin nr. 72 datë 23.5.1978 e shpall: “Dëshmor i atdheut”.

Këshilli i Komunës Kastriot, me vendimin nr. 28 datë 15.11.2012 e shpall: “Nderi i komunës”. Këshilli Bashkiak Dibër, me vendimin nr. 11, datë 31.01.2024 vendosi që, segmenti rrugor nga kryqëzimi i rrugës Peshkopi – Kukës deri në qendër të fshatit Sohodoll, të emërtohet: Rruga “Emin Cibaku”, duke përjetësuar kështu emrin e tij.

IDENTITETI

Vlerësime të tilla si ai i Këshillit të Bashkisë Dibër për dëshmorin e atdheut Emin Cibaku është në radhë të parë nderimi dhe respekti ndaj vetë identitetit kombëtar, ndaj integritetit si shqiptarë dhe dinjitetit tonë njerëzor.

Rivlerësimi i heronjve dhe atdhetarëve në këndvështrimin europian të një shoqërie demokratike i lartëson dhe përjetëson aktet e tyre në realitetet e reja aktuale dhe të perspektivës së kombit. Ai është një refleks i përmbajtjes dinamike të vetë historisë së një kombi.

Vlerësimi dhe rivlerësimi i kontributit dhe akteve historike të Heronjve, Dëshmorëve apo Atdhetarëve të shquar, përherë është lidhur dhe duhet të lidhet me interesin mbarëkombëtar dhe jashtë këndvështrimit politik aktual apo të kohës në të cilën janë kryer këto akte. Në këtë kontekst duhet vlerësuar edhe Beteja e Kolesianit e nëntorit 1912 (e njohur si prelud i pavarësisë), kur rreth 4000 lumjanë e dibranë, të armatosur ishin pozicionuar në formë patkoi, duke harkuar mbi pozicionet serbe, poshtë Qafës së Kolesjanit, nga lindja e perëndimi.

Beteja e Kolesjanit, gjatë së cilës ra dëshmor edhe trimi Emin Cibaku nga Sohodolli, meriton vëmendjen e duhur nga historiografia jonë kombëtare, pasi ajo pengoi drejtpërdrejt forcat e Armatës së Tretë serbe, duke i gjakosur, rraskapitur e vonuar në realizimin e qëllimit serb, për të dalë në Adriatik e për të bërë fakt të kryer pushtimin e Shqipërisë para Shpalljes së Pavarësisë sonë Kombëtare./Gazeta Panorama

“Komunistët e Titos që zbritën nga malet, të palarë e të veshur keq, në godinën e Bankës Italiane rrisnin pula, në vaskën e banjos, mbillnin majdanoz, s’e njihnin tualetin…”- Refleksionet e shkrimtarit të njohur

– RRËFIME TRONDITËSE NË LIBRIN “MAGAZINA 18”, I SIMONE CRISTICCHI DHE JAN BERNAS –

Gjithmonë regjimet me ideologjizime ekstreme, ua vështirësojnë tmerrësisht jetën qytetarëve të tyre. Por jo më të pakta janë edhe përjetimet e atyre, që fati historik i hodhi në mes të dy çakejve; regjimit fashist dhe atij komunist, sikundër përshkruhet në librin “Magazina 18”, i cili na jep dëshmi tronditëse të italianëve të mërguar nga Istria, Fiume dhe Dalmazia. Nga mendja brilante e filozofit Friedrich Nietzsche, kanë dalë fjalët se; “Të jetuarit është vuajtje, të mbijetuarit është gjetja e një kuptimi për vuajtjet”. Ky është edhe synimi i autorit Simone Cristicchi, fituesit të festivalit të Sanremos, me këngën; “Do të të dhuroj një trëndafil”, me gazetarin Jan Bernas, teksa rreken të pasqyrojnë nga të mbijetuarit, në formë rrëfimesh dhe ditari jo kronologjik, atë që ngjau me atë popullsi që edhe pse në trojet e veta, mbeti si mollë sherri mes Italisë, qysh nga Musolini e, Jugosllavisë së Titos.

E gjithë tragjedia e tyre luhet nën regjinë e Fuqive të Mëdha dhe më pas, nën indiferencën e tyre për pasojat e dhimbshme që vendimet e marra sollën. Pretendimet e palëve u zgjidhën me favorizimin e sllavëve që u quajtën fitues, në kurriz të atyre që edhe pse ishin njerëz të thjeshtë, u damkosën si humbës, duke harruar se fituesit ishin edhe më të egër, pasi është plotësisht ashtu sikurse thoshte Ronald Regan, se; “Vetëm në dy vende mund të funksionojë komunizmi, në parajsë, ku s`u nevojitet, dhe në ferr, ku tashmë e kanë”.

 

Dhe për ta parë këtë ferr, mjafton të futesh brenda “Magazinës 18”, numër i kobshëm gjaku ky, sipas letrave napolitane. Se kur futesh aty, nuk ka sesi të të mos ngjallin aq e aq kujtime të hidhura ato rraqe të vjetra, hedhur rrëmujshëm prej një kohe të gjatë dhe të brejtura nga minjtë e nga molat, por që edhe ashtu si janë, flasin me gjuhën e asaj që ka ndodhur.

Ato familje dhe ata njerëz, shtëpitë e shumë prej të cilëve u ndanë më dysh; pasi gjysma i takonte Italisë e tjetra Jugosllavisë, mbetën edhe vetë të dyzuar, pasi nuk dinin nga t`ja mbanin, sidomos në pështjellimin që pasoi pas prishjes së komunistëve titistë me Stalinin, ku dhe vetë populli i këtij vendi, u nda më dysh.

Dhe nga ai vend ku shpata e hakmarrjes dhe e luftës së klasave binte mbi popullin e vet, nuk kishe sesi të prisje sjellje të drejtë, fisnike e humane ndaj italianëve që kishin mbetur. Goli Otoku me tmerret e tij që nuk kursente as qytetarët e Federatës të Jugosllavisë, as që i llogariste “bashkëpunëtorët” e fashizmit, sikurse quheshin qytetarët e pafajshëm italianë, gjithsesi të çoroditur politikisht ose dhe fare të pa interesuar për të.

Në atë kohë histerie dhe të gjoja entuziazmit revolucionar të klasës së re proletare, që sipas dëshmisë së vajzës së re, Maries, “Ishin njerëz që vinin nga pylli, të palarë e të veshur keq dhe që në godinën e Bankës Italiane, rrisnin pula e, në vaskën e banjos kultivonin majdanoz. Nuk dinin se ç`ishte tualeti, vaska e banjos, apo bideja”, nuk ishte për t’u çuditur përse, nisur nga instinkti i kriminelit, jo vetëm që i diskriminonin apo i dëbonin, por edhe i hidhnin burrat dhe gratë, nëpër humnera.

Të burgosurit pa asnjë arsye i shkatërronin jo vetëm fizikisht, duke i shndërruar në skelete Mat`hauzeni, por edhe moralisht, aq sa i detyronin të mos deklaronin të vdekurit, për një lugë supe lëngëtyrë, apo të keqtrajtonin, të kallëzonin e deri të linçonin mes dy rreshtash, njëri – tjetrin. Ende me tmerr zonja Nella Osso, kujton: “Ishim të trembur. Herë pas here partizanët e vjetër, na thoshin: ‘Ka akoma vende të lira, në honet karstike”.

Në libër janë të shumta rastet e mizorive sllave, që për ne shqiptarët nuk janë të panjohura historikisht, por këtu nuk lihet pa kujtuar se po me poshtërsi, u sollën edhe këmishëzinjtë, që në zbatim të orientimit të Duçes se; “do të ndjekim politikën e dorës së fortë, pa toleruar askënd”, i vunë flakën Hotel “Ballkanit” në Trieste, të cilin ata e kishin si zemrën e qendrës kulturore, çka solli thyerjen e parë mes dy vendeve, atë të Venezia – Giulia – s.

Një dëshmitare e atyre ngjarjeve, pohon se sllavët, pasi i arrestuan dhe hipën në kamion shtatë pjesëtarë të familjes, ku nata i gëlltiti, e lidhën edhe atë me tel me gjemba dhe pasi e shëtitën, duke e tërhequr zvarrë mes thirrjeve; “vdekje – vdekje”! e nxorën edhe atë në gjyq, të cilin ia bënin të ashtuquajturit gjyqtarë të popullit, ish-bujq të babait të saj. Për ta, ajo ishte dyfish “armike”; edhe si italiane edhe si e pasur. E dënuan me vdekje, por për habi ia kthyen dënimin me burgim në birucat mesjetare.

Në këtë libër arrihet në konkluzionin se; “Jugosllavia, në gadishullin e Istrias (që për ironi në gjuhë etruske, do të thotë valltar), nxori në pah nacionalizmin më të egër e më vrastar, që mund të mendohej ndonjëherë”. Dhe pastaj vijon çudia; edhe kur kthehen disa prej tyre në Itali, sindikatat, me influencë komuniste, i presin me thirrjet; “Fashistë, zhdukuni që këtu”! “Jeni të gjithë kriminelë”! Dhe ky qëndrim i ndoqi gjatë, si në rrugë, ashtu edhe në shkollë, apo në ndonjë punë të rëndomtë që mund t`u jepej. Por kishte dhe shumë nga ata që meqenëse vinin nga Jugosllavia, i quanin komunistë, kurse në Jugosllavi, fashistë?!

Dhe kur të ikurit nga tokat dalmate, fiumane e istriane, në vitet 1943 – 1954, shkonin e trokisnin në shtëpitë e tyre, i prisnin me përbuzje dhe i përzinin duke u thënë; “Po ju ç’doni këtu”? Nga mospasja, nënat ktheheshin në lypse, pasi edhe nëpër ato kampet mjerane, ku i kishin grumbulluar, drejtori i shiste ushqimet e ardhura për refugjatët, pa harruar se edhe disa gra që kalonin aty pari, i trembnin fëmijët: “Do të të hanë refugjatët”. Dhe kujt ja bënin këtë?! Është e dhimbshme ta thuash; asaj gruas që kishte marrë me vete edhe qepujka, për të mbjellë zambakë në vendin e saj.

Nuk po zgjatem më tej, veç po citoj mesazhin e këtij libri “Pranimi botërisht i së vërtetës, edhe pse e pavolitshme, është e vetmja mënyrë për të ndarë idealet e mira, nga veprimet e dënueshme. Për të përkujtuar një ngjarje, fillimisht duhet njohur e vërteta. Dhe kjo e fundit njihet, duke dëgjuar edhe me zemër, jo vetëm me veshë”. Se masakrat nuk kanë ngjyra politike, thjesht janë të lyera me gjak. Dhe ky mesazh vlen për të gjithë refugjatët e botës, gjë për të cilën në poezitë shoqëruese të librit, përsëritet si refren: “Është Urdhëresa e 11 – të / “Mos harro”. Krahasimet me ne, bëjini vetë!

/ Nga SHPENDI TOPOLLAJ – Memorie.al

Përshëndetja për tubimin kulturor mbi vendosjen e bustit historik kushtuar personalitetit të shquar Mustafa Merlika – Krujës në qytetin e tij – Nga Tomë Mrijaj

 

Në fillim dua t’u përshendes dhe uroj nga zemra të gjithëve ju zonën e Kurbimit dhe qytetin e Krujës, familjen patriotike Merlika – Kruja, në këtë ditë historike të inaugurimit të bustit kushtuar Mustafa Merlika – Kruja, personalitetit të shquar të botës së letrave shqipe dhe një ndër figurat e mëdha dhe brilante, të nderuar e respektur të historisë së lavdishme të popullit në vendlindje dhe në të gjithë trojet etnike shqiptare.
Ai me jetën dhe veprën e tij si një burrështeti i shquar e vuri veten e tij gjithëmonë në shërbimin të kombit shqiptar dhe letrave shqipe si një intelektual i madh e i palodhur. Ai ishte dhe mbeti për shumë dekada nderi dhe krenaria e jonë si dhe e identitetit etnik të kombit tonë.
Në këtë ditë të madhe historike, unë dua gjithashtu të falënderoj nga thellësia e zemrës time, të gjithë personalitetet e shquara të qytetit historik të Krujës, që vazhdimisht kanë kontribuar dhe kanë ndihmuar pa asnjë kursim në të gjithë zonën e Kurbinit legjendar, kreshnik dhe historik.
Gjithashtu percjelli nga zemra një urim të veçantë për Shoqatën Mbarëkombëtare “Trojet e Arbërit” dhe kryetarin dhe studiuesin e palodhur të historisë zotin Nue Oroshi, për punën e madhe që ka bërë për këto 20 vite dhe po bën sërisht, për rivlerësimin dhe zbardhjen e figurave të shquara të nacionalizmit shqiptar si dhe për interesimin e vazhdueshëm për vendosjen e monumentëve historike të përjetësisë si dhe për ringritjen në piedestalin e merituar të emërit dhe veprës së burrshtetit dhe personalitetit të madh Mustafa Merlika – Kruja.
Ju jeni mbledhur sot së bashku, në qytetin historik të Krujës së Heroit Kombëtar të Arbërisë Gjergj Gjon Kastriotit, për të përuruar me dashuri dhe krenari bustin e bukur dhe shumë kuptimplote, kushtuar burrit të madh të krahinës dhe trojeve etnike shqiptare Mustafa Merlika – Krujës.
Në këtë rast, pranoni nga zemra ime të gjithë përgëzimet e ngrohta dhe të sinçerta, duke ju falënderuar ngrohtësisht të gjithëve për këtë nismë fisnike patriotike dhe mirënjohje të pakufi për eruditin e shquar shqiptar, i cili jetoi dhe veproi me përkushtim dhe dashuri të madhe për popullin e tij, në dekadat e kaluara të historisë se lavdishme të qytetit të tij të lindjes.
Para se të hy në temën për të treguar se kush ishte dhe mbeti Muftafa Merlika – Kruja, dua të them me fjalë të përzgjedhura zemre, pikërisht për bukurinë dhe madhështinë e këtij busti, i cili hijeshon sot krenarë mes maleve tona kreshnike, fushave të bukura dhe qytetit të Krujës historike dhe legjendare.

Kush ishte patrioti dhe burrshtetasi Mustafa Merlika -Kruja?

Emri i personalitetit të shquar të botës shqiptare për disa dekada, të cilin po e nderojmë dhe respektojmë me krenari sot të gjithë së bashku, në tubimin kulturorë dhe historik, është i lidhur ngushtë me emrat e plejadës së ndritur të shumë figurave të shquara të kombit tonë, të nacionalizmës dhe botës së madhe të letrave shqipe, që ishin njeherazi edhe miqët dhe bashkëpunëtorët e idealeve të tij atdhetare dhe kulturedashëse të trojeve etnike.
Jeta dhe vepra nacionaliste e Mustafa Merlika – Krujës, lidhej me emrat e shquara historike, si: Kapidan Gjon Markgjoni, Mark Gjomarkaj, Ndue Gjomarkaj, prof. Ernest Koliqi, prof. dr. At Paulin Margjokaj, prof. Rexhep Krasniqi, prof. Zef Nekaj, Xhevat Korça, Engjëll Çoba, Maliq Bushati, Kolë Bib Mirakaj, At Anton Harapi, Mehdi Frashëri, Lef Nosi, Xhafer Deva, Fiqiri Dine, Ibrahim Biçaku e sa e sa qeveritarë të shquar të tjerë të Shqipërisë etnike, në të gjitha nivelet, që nderuan me veprën e tyre emrin e saj e i lanë brezave të ardhshëm krenarinë e të qënit bir i një populli, që dhunës i kundërvuri humanizmin e vërtetë.
“Komunizmi shqiptar, nuk foli kurrë për këtë epope të fisnikërisë njerëzore, të shfaqur në tokën e tij, sepse ai e kishte përdhosur atë me krimet e tij brënda racës, brënda kombit, brënda popullit, që pati meritën t’a prodhonte. Ata qindra jetë hebrenjsh, që shqiptarët shpëtuan nga rreziku i asgjësimit nazist, u kompensuan nga njëqindfishi i krimeve mbi vetë shqiptarët, madje mbi pjesën më të vlefshme e më fisnike të tyre. Atë kurajo, guxim e zemërgjërësi, që treguan shqiptarët në mbrojtjen e hebrenjvet, bandat kriminale të Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut e të ngjajshmëve të tyre, u a zhdukën në pak ditë, në sajë të një terrori, para të cilit edhe ai i SS-ve gjermanë ishte një hije e zbehtë.” – shkruan nipi dhe studiuesi, publiçisti bashkëkohorë dhe aktivisti i shquar Eugjen Merlika-Kruja.
Gjatë hulumtimeve të mia shumëvjeçare mbi jetën dhe veprën e intelektualit dhe burrit të madh të shtetit shqiptar, ish Kryeministrit të Shqipërisë Mustafa Merlika – Kruja, sikurse dihet ai ka qenë shumë i interesuar për historinë e popullit shqiptar ndër shekuj. Këtë gjë e ka shprehur në shumë artikuj dhe studime serioze, që i ka lënë në dorëshkrim dhe për të cilat në ditët tona po përkujdeset për t’i botuar një e nga një nipi i tij Eugjen Merlika – Kruja.
Me shumë interes lexuesit shqiptarë, mund të mësojnë mbi hershmërinë e para-ardhësve tanë ilirë, prijësit dhe figurat e shquara dhe të spikatura të kohës, sikurse ishte Pirroja i Epirit.
Po ashtu studiuesi serioz dhe skrupoloz Merlika, na jep një përshkrim të detajuar kohor dhe faktik mbi trashëgimtarët e Perandorit Valentinianit I, sikurse shton me kulturë dhe eurodicion të pasur historik në disa përsiatje të shkurtëra, mbi rolin e perandorëve ilirë në historinë e Romës dhe mbi të gjitha shkruan mbi kryetrimin e shtetit të Arbërit Heroi Mbarëkombëtar shqiptar Gjergj Gjon Kastrioti – Skënderbeu, sikurse dhe sukseset e Arbërisë, gjatë kohës së lavdishme historike të tij.
Dihet se asokohe Mustafa Merlika – Kruja, ka pasur gjatë jetës së tij, para dhe gjatë periudhës si Kryeministër i Shqipërisë si dhe më pas saj, libra në dorëshkrime voluminoze të pabotuara, për arsye të angazhimeve të shumta shoqërore etj.
Nga një vështrim i përgjithshëm, del se aty shihet puna dhe përkushtimi cilësor, në hulumtimin dhe dhënien e opinioneve reale mbi çështje të ndryshme, që ai trajton pjesë mbas pjesë dhe kapitull mbas kapitulli.
Aty shihet kjartë përvoja dhe pjekuria e trashëguar për çdo temë historike dhe kulturore, që ai trajton, me një stil narrativ dhe gjuhë të pastër, duke u krijuar breznive të reja një mundsi dhe dritare, për të njohur me objektivitet fazat e rëndsishme të historisë shqiptare, gjatë dekadave të shkuara.
Gjithashtu aty, ne zbulojmë dhe përjetojmë botën e madhe dhe të pasur shpirtërore, atdhetare dhe kulturore, për historinë e popullit të lashtë shqiptar ndër shekuj, që Mustafa Merlika – Kruja, i ka kushtuar gjithë jetën si një ndër burrat më të shquar, në krye të drejtimit të shtetit shqiptar me kompetencë, zgjuarësi dhe urti tipike atdhedashurie të vazhdueshme patriotike, në çdo kohë dhe rrethanë historike.
Figura e Kryeministrit patriot shqiptar Mustafa Merlika – Kruja, del e plotë dhe e zbardhur me fakte dhe prova të reja objektive, të panjohur më parë nga historiografia shqiptare dhe brezi i ri i studentëve të historisë të universitetëve në trojet etnike shqiptare.
Mustafa Merlika – Kruja shkruante dorëshkrimet e tij, si vepra në shërbim të historisë dhe kulturës së kombit shqiptar, dhe në vetvete ato janë sot një prognozë e shkëlqyer e të gjithë këndvshtrimeve të sakta historike, politike, kulturore, shpirtërore, tradicionale, gjuhësore, letrare etj., të cilat, ai i ka ndriçuar dhe prognozuar me realizëm dhe një sy kritik, larg klisheve standarte, të servilizmit të rëndomtë, që kanë pushtuar sot librat e rinj, që po botohen në botën shqiptare, brenda dhe jashtë trojeve etnike.
Intelektuali i shquar shqiptar Mustafa Merlika – Kruja, falë një përvoje të madhe historike, duke qene në krye të shtetit, ai dinte me detaje funksionimin e Qeverisë së tij dhe njihte hallet dhe mentalitetin psikologjik të kohës si dhe jepte ide dhe perkufizime se si kombi ynë mund të ecë përpara, edhe pse asokohe dhe rrethanat e popullit shqiptar nuk ishin në anën tonë.
Të flasësh dhe të shkruash në ditët tona, për historinë me humbje dhe fitore, pas shumë dekadash, mbi figurën apo personalitetin e papërsëritshëm dhe pendën brilante të studiuesit dhe burrështetasit të madh dhe sypatrembur të kombit tonë Mustafa Merlika – Kruja, është shumë e vështirë, sepse ai është një ndër personalitetet, i cili qysh në rininë e tij mori pjesë në Ditën e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor 1912, në Vlorën historike, ku u ngrit dhe valoj krenar Flamuri Kombëtar Kuq e Zi, më shkabën dykrenare nga burrat më të shquar të tokës arbërore.
Mosnjohja sa dhe si duhet e këtij personaliteti të harruar me paramendim në trojet shqiptare, gjatë 50 vitëve të diktaturës më të egër në Europë dhe komunizmit të zi të saj, për arsye të përsekutimit dhe përbaltjes sistematike, që pa të drejtë rregjimi komunisto-ateist i ka bërë atij dhe familjes së tij.
Ai drejtoi vendin e tij si burrshtetas me vizion largpamës, kishte marrëdhënie shumë të mira me disa personalite dhe burra të shquar të shumë shtetëve të botës, me të cilët ai kishte letërkëmbime të vazhdueshëm, ku në esencë trajtonte çështjen e trojeve etnike shqiptare dhe integrimin e domosdoshëm të tyre në familjen e shteteve më të zhvilluara të Europës Perëndimore.
Problemi kombëtar, ruajtja e Shqipërisë etnike edhe përtej çastit politik të kohës, sido që të ishte fati i luftës, ishte shqetësimi kryesor i forcave politike nacionaliste, i cili ishte edhe materiali lidhës, që përshkonte atë pjesë të politikës, që ndahej pastaj pothuajse në të gjithë përbërësit e tjerë të programeve dhe filozofisë politike të tyre.
Së fundi, mendoj, se në të ardhmen në trojet etnike shqiptare dhe diaspore, ku ai jetoi dhe punoi me përkushtim të madh për shumë dekada, duhet menduar seriozisht, që emëri, jeta dhe vepra e tij të përjetësohet edhe më tej, duke ngritur buste të reja, hulumtuar dhe analizuar e gjithë vepra akademike serioze studimore e tij, dhe të rivleresohet me objektivitet ai, duke u vendosur emëri i tij në shkollat e mesme dhe universitetet shqiptare, sepse ai ishte dhe mbeti një intelektual solid, me një eurodicion dhe përkushtim të vazhdeshëm, gjatë gjithë jetës së tij.

Rikthimi i Kryeministrit të Shqipërisë Etnike Mustafa Merlika Kruja në Krujë- Nga Nue Oroshi

(Fjalë e mbajtur më 24 nëntor 2024, në Krujë me rastin e zbulimit të Monumentit të Kryeministrit të Shqipërisë Etnike Mustafa Merlika Krujës nga Kryetari i Shoqates “Trojet e Arbrit “Nue Oroshi)
Të nderuar pjesëmarrës,Zonja dhe Zotërinj,I nderuar Eugjen Merlika nip i Mustafa Merlika Krujës,E nderuara familje e gjënë Merlika,
Të nderuar zyrtar të Bashkisë se Krujës,
Të nderuar atdhetar dhe atdhetare nga të gjitha trojet shqiptare që keni ardhur sot ta ndëroni firmëtarin e Pavarsisë Mustafa Merlika Krujën,
Sot është një ditë e madhe për mbarë shqiptarinë. Është ditë e madhe se po rikthehet firmëtari i Pavarsisë së Shqipërisë dhe Kryeminsitri i Shqipërisë Etnike Mustafa Merlika Kruja. Mustafa Merlika Kruja se bashku me Minsitrat dhe bashkëpuntorët e tij profesor Ernest Koliqin,Kapidan Mark Gjomarkajn, Xhevat Korçën, Engjëll Çobën, Maliq Bushatin, Kolë Bibë Mirakajn, at Anton Harapin, Mehdi Frashërin, Lef Nosin,Dom Zef Oroshin, Xhafër Devëën, Fiqiri Dinen,Rexhep Mitrovicën dhe shumë e shumë të tjerë ishin faqja diellore dhe orientimi perëndimor i politikës shqiptare.
Idenë për vendosjen e monumentit te Mustafa Krujës e dha atdhetari dhe intelektuali shqiptar që jeton në Amerikë Tomë Mrijaj, njeherit anëtar i kryesisë së Shoqatës “Trojet e Arbrit” dhe Koordinator për Amerikë dhe Australi. Ai e paraqiti këtë ide të Shoqata “Trojet e Arbrit” dhe kryesia e shoqates e aprovoj pa asnjë hezitim.Pas aprovimit i kryem edhe procedurat zyrtare ku falënderoj Bashkinë e Krujës për lejën e dhënë.Por një barrë shumë të madhe për këtë vepër e barti edhe Familja Merlika ku shfrytëzoj rastin të falënderoj Eugjen Merlikën nipin e Mustafa Krujës i cili sot e ka ditën më të lumtur të jetës se po e qon në vënd amanetin e gjyshit të tij. Por edhe mbarë familjen Merlika që u angazhua që ky projekt të kompletohët në të gjitha aspektët.
Është dashur të pritet plot 32 vite që në Shqipëri të filloj renia e mendesisë komuniste. Edhe pse në Shqipëri ka plot 32 vite që ka ra diktatura komuniste por që fatkeqësisht ende nuk ka ra e plotë edhe mendësia komuniste.Mendësia komuniste është edhe më e rrezikshme se diktatura komuniste në Shqipëri dhe trojet shqiptare. Kjo mendesi ra fillimisht në Lezhë kur në bronz u kthye atdhetari dhe prifti i cili kur u rrezikua Shqipëria, la petkun e priftit dhe kapi pushkën e doli iu bashkua lufëtarëve në malët e Shqipërisë dr.Monsinior Zef Oroshi.Kjo mendesi ra edhe në Peshkopi kur u kthye në bronz zv. Komandanti i Fuqive të armatosura kombtare Halil Alia.
Kjo mendësi ra edhe në Klinë kur u kthye heroi Ndue Përlleshi,në Pejë kur u kthye në bronz heroina Marie Shllaku.Kjo mendesi po bie edhe sot në Krujë se po rikthehet në bronz burri më i madh që dha Kruja në shekullin njëzet. Por fatkeqësia është se kjo mendesi vazhdon të mbetët ende në Shkodër dhe në shumë qytete të tjera të Shqipërisë.Edhe sot e asaj dite Shkodra djepi i kulturës dhe demokracisë shqiptare që dha heronj për të ardhur demokracia në Shqipëri ka mbetur me mendësi komuniste dhe nuk po bën ballë që këshilli bashkiak dhe Kryetari i Bashkisë aty të na jap lejën që ta vendosim monumentin e Komandantit të Përgjithshëm të fuqive të armatosuna shqiptare Kapidan Mark Gjon Markut, përkunder dy kërkesave që kemi bërë mbrenda tri vitesh. Kurse Prishtina veçëse ka dhënë shenja që të na jep lejën për monumentin e profesor Ymer Berishës. Shoqata “Trojet e Arbrit” në këto 20 vite ka mbajtur 35 sesione shkencore dhe akademi ka botuar 30 vepra enciklopedike për nacionalizmën shqiptare dhe ka vendosur katër monumente në këto katër vitet e fundit, duke punuar shumë 160 intelektualë shqiptarë nga të gjitha viset etnike shqiptare dhe mërgata atdhetare për të sjellur në vendin e duhur heronjët e Shqipërisë Etnike.
Të nderuar pjesëmarrës,
Unë sot këtu para jush do ta paraqes vetëm një dokument të arkivit të Vjenës që është një memorandum i nënshkruar nga Don Nikollë Kaçorri, Mustafa Asim Kruja, Rexhep Mitrovica, Fuad Toptani, Murad Toptani, Salih Gjuka dhe Bedri Pejani,dërguar Mbretit dhe Perandorit të Austro-Hungarisë Franz Jozefit më 12 Nëntor 1912. Njëri ndër miqtë më të mëdhënj të kësaj periudhe kohore është edhe Mbreti i Austro-Hungarisë Franz Jozefi i cili kishte ndihmuar dhe përkrahur pa ndërprerë themelimin e shtetit të ri shqiptarë.Vetëm gjashtëmbëdhjetë ditë para se të shpallej Pavarsia e Shqipërisë Imzot Nikollë Kaçorri kishte përpiluar një Memorandum për Perandorinë dhe Mbretin e Austro – Hungarisë Franz Jozefin e I. Memorandumi është i firmosur nga drejtuesit kryesorë të komitetit të përgjithshëm të kryengritës së Shqipërisë së Mesme, të kryesuar nga Nikollë Kaçorri Prift , Mustafa Asim Kruja , Rexhep Mitrovica , Fuad Toptani , Murat Toptani , Sali Gjuka dhe Bedri Pejani. Memorandumi i është dorëzuar Konsullit Austriak në Durrës, Rudnay i cili së bashku me memorandumin , dërgon në Ministrinë e Jashtme në Vjenë, personalisht për Ministrin e Jashtëm Leopold Grafen Berchtold me shënimin “shumë konfidenciale”, ashtu siç shkruan në fillim të këtij memorandum:
“Madhnisë të Tii Franz Josefit I
Përandorit e Mbretit të Austro – Magjarisë në Vienë
Shum të vështira e të rrezikshëme jan këto dit per ne Shqyptarët e per nanën t´on Shqypninë qi të kater shtetet e Ballkanve po rrâin me e perpi a me e coptue.
Na me sâ fuqi kena mundohena edhe Përendisë i lutena qi Mbretnia jon të muisi këta anmiq e të na prui prej sish. Por per fat të keq gjasat nuk po na duken fort të mira, e po shohim se shum vende të kater vilajeteve të Shqypnisë, Kosovë, Manastir, Shkodër e Janinë gjinden nden kambë të hueja. Për këtë shkak po marrim lejen m´u sjelle kah Madhnia Jote si Përandorit të nji Përandorisë të madhe, qi asht ma e afermia e jonë e ka piesë në Ballkan me Bosnie –Herzegovinë, e me Ju lutun qi në çeshtjet të Ballkanve të merret parasysh edhe Shqypnia në mënyrë qi kufitë e saj mos të përkiten e mos të shtyhen prej kerkuj e qi Shqypnia prej katër vilajetesh permendun sipri me tre milion e sâ Shqyptarë të bahet nji Mbretnië në vehte sikurse të tjerat shtete të Ballkanve, në daç perse Shqyptarët jan nji kambë ma i vjetri ner këta, me nji gjuhe e me zakone fare të veçanta, e gjaku i tyne nuk mundet me paitue kurrsesi me çdo gjak të kombeve qi janë rreth e rrotull; në daç perse nuk do t´ishte e drejtë humbja as voglimi i nji kombi Shqyptarë, i cilli nuk âsht aspak ma i poshtem se kombët e tjera të Ballkanve si per numer, ashtu permendë, si per vjeften morale, me të cillën, sado qi përnji kohe shekuish shum të gjatë kje rrahun në çdo krah e në çdo mënyrë prej shum e shum tallazeshë politike qindroi në kombësië të vet e në zakone të veta, por si nji shkambë i fort në mjedis detit; e kjarishtë e diftoin edhe theroritë e mëdhaja qi Shqyptarëtë hoçën perrain, gjytetërimin, e perparimin e Kombit të vet në këtë kohe të mrame të Tyrqëvet të Rie: në daç edhe perse na duket se nji Mbretnië Shqyptare mban peshën jo vetem të Ballkanve por edhe të gjith shteteve t´Europës, e sidomos në muitm´ubâa, mbas dishirit t´on, njimbretnië e pa anë (neutre), sikurse Belgji e Svizzera. Prej gjithkë tyne shkaqeve e arsynave na e pështesim të tanë shpresën t´one në ma të madhen mirsinë e Madhnisë Tande per të cillën na e gjith kombi Shqyptarë ka për të Jauditun per nderë per gjithmonë. Me shpresë të madhe qi të lutunat t´ona kam me e bërkâ zembrën e Madhnueshme të Madhnisë Tande kemi nderjen ma të madhen me vuë këtu duërt t´ona e m´u permendun. “Shqypnië, 12 Nanduër 1912
Te Detyrushmit Sherbëtorë te Madhnisë s´ate Firmat Nikollë Kaçorri Prift, Mustafa Asim Kruja, Rexhep Mitrovica, Fuad Toptani , Murad Toptani, Salih Gjuka dhe Bedri Pejani.
Rikthimi i Mustafa Krujës në bronz nuk është një rikthim i thjeshtë.Mustafa Kruja gjatë shtegtimit jetësor pati shumë përplasje, shumë veshtirësi por kurrë nuk ju nda kontributit për atdheun dhe studimeve të shumta që janë një faqe e artë e historisë dhe kulturës shqiptare.Ai ishte intelektuali që një pjesë të mirë të shkollimit e kreu nëpër univerisitetet e lindjes por gjithmonë mbeti perëndimor.Ishte politikani që Shqipërinë e mori ta qeverisë më 28,748 mijë kilometra katror dhe shëndrroj më mbi 74.000 mijë kilometra katror duke i bashkuar Kosovën,Maqedoninë shqiptare,Malin e Zi shqiptarë,Preshevën dhe Pazarin e Ri.E ku fatkeqësisht këto troje prapë komunistët shqiptarë ja falën Beogradit, madje jo vetëm me nënshkrime por edhe duke luftuar me pushkë kundër nacionalistëve shqiptarë në vitin 1945.Për këtë shqiptarët kanë vetëm një ditë të çlirimit 28 nëntor 1912 kurse 29 nëntori nuk duhët të festohët se është dita më e zezë e kombit shqiptar se pikërisht në këtë ditë u ndanë 70 përqind të territorit të trojeve shqiptare nga trungu amë.
Të gjithë ju pjesëmarrës që keni ardhur sot për ta nderuar firëmetarin e Pavarsisë dhe Kryeministrin e Shqipërisë Etnike ju falëndëroj dhe kjo dëshmon se rrënjët e nacionalizmës shqiptare janë shumë të thella dhe këto rrënjë nuk do të del askush që ti shkulë në trojet shqiptare ku i thuhët bukës- bukë e ujit- ujië. Rrnoftë vepra heroike e Mustafa Merlika Krujës!Rrnoftë Shqipëria Etnike.

DITA MË E BUKUR E JETËS SIME*- Nga EUGJEN MERLIKA

Të nderuar banorë të kryeqendrës së Gjergj Kastriotit,
Të nderuar antarë të Këshillit bashkiak të këtij qyteti,
I nderuar kryetar I Shoqatës “Trojet e Arbërit”, historiani Nue Oroshi,
Të nderuar studjues, autoritete të shkencës historike shqiptare, përçues të kulturës së Vendit tonë, pjesëmarrës në këtë tubim historik,
Të nderuar e të dashur miq e të ftuar, të pranishëm këtu sot, të ardhur nga trojet shqiptare në Kosovë, Maqedoni e Mal të Zi, duke dëshmuar se Kombi shqiptar është një dhe i pandarë, pavarësisht kufijve të imponuar,
Shumë të dashuna e të dashun kushurina, kushurinj e pjestarë të fisit Merilka,
Në këtë ditë të shënuar me shkronja të arta në jetën e fisit tonë, në emër t’atij fisi e familjeve të tij, ju uroj me gjithë zemër mirseardhjen.
Jemi mbledhur këtu sot për të nderuar e për të stolisur qytetin tonë me vendosjen e bustit të një biri të shquar të tij, jo vetëm të Krujës, por të gjithë hapësirave ku jetojnë “bijt e shqipes”. Ai ka qënë Mustafa Merlika – Kruja, firmëtar në emër të këtij qyteti, të Dokumentit më të rëndësishëm të historisë shqiptare, Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare më 28 nëndor 1912 në Vlorë, burrit të Shtetit, historianit, gjuhëtarit, shkrimtarit e publiçistit.
Po më takon mua, si nip i Mustafa Krujës që, për një sërë arsyesh objektive e subjektive, është zotuar prej afër tridhjetë vitesh, të ndriçojë para opinionit publik shqiptar, figurën dhe personalitetin e vërtetë të personazhit historik që na ka mbledhur sot në këtë sallë, e mbas dy orësh në sheshin e këtij qyteti, për të mbajtur fjalën përshëndetëse. Nuk do të jetë një ligjëratë për gjyshin tim, për të cilin kam shkruajtur e folur disa herë e për të cilin do të flasin sot studjuesit e mirënjohur të ftuar e të ardhur posaçërisht.
Fjala e ime do të jetë një sërë falënderimesh, që burojnë nga thellësia e zemrave tona si familjarë, për ata organizma e individë që, fatmirësisht, kanë dhënë ndihmesën e tyre vendimtare në arritjen e kësaj dite të mrekullueshme. U kërkoj falje për kohën që do t’u marr në shprehjen e atyre falënderimeve, që do të jetë më e gjatë se sa shtatë minutat që secili folës do të ketë në dispozicion për fjalën e tij.
Sot mund të pohoj se kjo ditë mund të quhet si “dita m’e bukur e jetës sime”, të njëjtat fjalë që përdori gjyshi im i madh një ditë prilli të vitit 1941, kur u njoftua bashkimi i Dheut Amë me Kosovën, Dibrën e Madhe dhe zonën e Liqenjve, krahinat e banuara nga shqiptarët jashtë kufijve të tij, frut i pushtimit të pabesë t’atyre trojeve nga ushtritë e fqinjve ballkanikë n’atë vjeshtë tejet të ndërlikuar të vitit 1912. Pak muaj më vonë Konferenca e Ambasadorëve të Fuqive të mëdha t’Evropës do të ligjëronte paturpësisht ata pushtime, duke i shkaktuar atdheut tonë fatkeqësinë më të madhe të historisë së tij.
Sot është një ditë madhore e veçantë, jo vetëm për familjen e fisin Merlika, por edhe për qytetin e Krujës dhe gjithë Shqipërinë. Është treguesi më i saktë i ndërrimit të kohëve e mendësisë së tyre, një fakt absolutisht pohenik, për të cilin asnjë prej nesh nuk do të kishte guximin të vinte një bast sado të vogël vetëm 35 vite më parë.
Data e sotme me këtë ceremoni në sallën e pallatit të kulturës sw Krujës së Tij, e përurimin e bustit të Tij në sheshin e atij qyteti, do të mbetet dita e rilindjes virtuale të figurës së Tij poliedrike gjithmonë në shërbim të interesave të vërteta të Shqipërisë.
I falem nderit shumë Zotit të madh e të gjithfuqishëm, i vetmi që mund të sendërtojë në këtë botë mrekulli të tilla, si kjo e kësaj dite. Po e filloj serinë e falënderimeve, duke i u drejtuar Krijuesit, që më ka shoqëruar në çdo ditë të jetës, ditë të ëmbla por edhe të hidhura.
Falënderimet më të përzemërta i shkojnë Këshillit bashkiak të rrethit Krujë e prefekturës së qarkut Durrës e drejtuesve të tyre që, me gatishmëri të pashembulltë e një kënd vështrim realist në respekt të vlerave historike të qytetarëve të tyre, larg paragjykimeve të së shkuarës, vlerësuan drejt veprimtarinë atdhetare të Mustafa Merlika Krujës, duke i njohur atij meritën për të patur një bust në një nga rrugët kryesore të qytetit të lindjes. Uroj e shpresoj që ai bust të jetë një vlerë e shtuar e një stoli e atij qyteti të cilin Ai e përfaqësoi denjësisht edhe se vetëm njëzetepesë vjeç, në krah të Ismail Qemalit në Kuvendin themelues të shpalljes së Pavarësisë shqiptare, duke nënëshkruar Dokumentin përkatës në emër të kryeqytetit të Gjergj Kastriotit. Krujës së adhuruar, i pari bir i diplomuar i saj, i kushtoi shkrimin e fundit të jetës së tij prej shkrimtari, prozën e gjatë të titulluar “Qyteti im”, e shkruajtur në Amerikën e largët në të cilën mbylli sytë përgjithmonë. Ajo përbën një hymn për Krujën dhe banorët e saj, për të cilët Mustafa nuk kurseu epitetet më të bukur, sa i takon cilësive të tyre karakteriale, kryesisht ndershmërisë së tyre proverbiale, bujarisë, thjeshtësisë e dëshirës për punë.
Uroj që ai bust të përbëjë një shtysë të fuqishme për bashkëqytetarët e Tij, që t’i lexojnë veprat e Tij, sepse sa më shumë t’i lexojnë, aq më shumë do të ndjehen krenarë.
Një tjetër falënderim tejet i veçantë e i përzemërt i drejtohet nga ana e familjes, atyre më shumë se tetëdhjetë qytetareve e qytetarëve intelektualë krutanë, që kanë nënëshkruar me shumë dëshirë e bindje të brëndëshme kërkesën për dhënien e lejes për ndërtimin e vendosjen e bustit në sheshin e qytetit të tyre.
Dua të falënderoj me të njëjtën dashamirësi Shoqatën mbarëkombëtare “Trojet e Arbërit”, kryetarin e saj, historianin Nue Oroshi, e veçanërisht publiçistin e shkrimtarin kosovar zotin Tomë Mrijaj, që është nismëtari i parë i idesë së kësaj dite dhe i sendërtimit të saj. Madje ajo Shoqatë duhet falënderuar edhe për nismën e 14 gushtit 2015 kur vendosi të mbajë në qytetin tonë simpoziumin me temën: “Populli shqiptar në rrjedhat e historisë dhe roli i personaliteteve nga epoka e madhe e Gjergj Kastriotit deri në fund të shekullit XX”.
Një tjetër falënderim i përzemërt i shkon zonjës Monika Lubonja, që është zotuar në vetë të parë në kërkesën drejtuar autoritetit bashkiak të Krujës dhe atij të prefekturës së Durrësit për të siguruar lejen për vendosjen e bustit të Mustafa Krujës.
Në këtë ditë të mrekullueshme, në gjithësinë e saj, në të cilën mendimet tona rrokin edhe ngjarjet tragjike, që kanë përfshirë në vorbullat e tyre mjaft personazhe të disa familjeve të këtij qyteti, që lidhen idealisht me firmëtarin e pavarësisë, një faqe tragjike hapet para vëzhguesve të ngjarjeve e përcakton ndjenjat dhe emocionet. Mustafai, për një domosdoshmëri të jetës së tij familjare, është larguar nga Shqipëria e tragjeditë që kanë të bëjnë me t’afërmit e Tij, kryesisht djem xhaxhallarësh, që janë solidarizuar me idetë e Tij, i mësoi shumë më vonë, duke i rënduar gjëndjen e Tij shpirtërore në mënyrë të pandreqëshme. Ai bust, që vendoset sot në rrugën që çon tek kështjella ëshë, në një farë mënyre, motiv ngushullimi e lehtësimi për shpirtërat e Reshitit, Ymerit, Sejfullait, Sulejmanit, Talibit, Hamidit, të gjithë kushurinj t’afërt të Tij. Atyre duhet t’i shtoj edhe emrin e nderuar të Sejfullah Shimës shoqëruesit besnik të Tij kur ishte kryeministër. Të gjithë këta flijuan jetët e tyre rinore në qëndresën me armë kundër regjimit që u vendos në Shqipëri, e që me qëndrimin e tij të nënështruar politikës së Beogradit, flijoi shumë shqiptarë e vetë Shqipërinë etnike, që kishte qënë lumturia e Lalës së tyre, godina e ëndërruar e kombëtarizmit shqiptar mbas Dokumentit të Vlorës, altari në të cilin u shkrinë të gjitha energjitë mendore, shpirtërore e fizike të mëndjeve më të ndritura të këtij kombi.
Falënderimeve për institucionet u shtoj edhe ata për individë të ndryshëm nga familja e farefisi, deri tek ata përfaqësues të fjalës së lirë që, në këta 34 vite, nuk janë prapsur nga trysnia e historiografisë zyrtare në etiketimin e emrit të Mustafa Krujës me epitetet më të përbindshëm që mund të përfytyrohen.
Në rradhë të parë kujtimi shkon tek motra e Mustafait, Haxhire Anxhela Merlika-Muka, e cila e ka shoqëruar vëllain e saj në vite të gjata mërgimi në Itali, Francë, Egjypt e Shtetet e Bashkuar të Amerikës, duke qënë për të ngushullimi i vetëm i një jete tejet të vështirë. Ajo me bashkëshortin Spiro Muka kanë ruajtur të paprekur veprën e Tij të mbas luftës, dorëshkrimet e letrat, të cilat familja i ka bërë të njohura publikut shqiptar që nga viti 2001 e deri në vitin 2023, nëpërmjet rreth njëzet vëllimeve.
Këta botime kanë ndihmuar në mënyrë vendimtare në njohjen e jetës e veprës së Mustafa Krujës, duke nxjerrë në shesh të vërtetën historike, gjë që më 2012 e nderoi figurën e Tij me urdhërin “Nder i Kombit”, si pjestar i grupit të Firmëtarëve të Dokumentit të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, 28 nëndor 1912” nga Presidenti i Republikës, Z. Bamir Topi, me dekretin Nr. 7574, datë 26/06/2012. Pasojë e këtij vlerësimi qe atëherë emërtim i sheshit të qytetit me emrin e Tij dhe sot ngritja e bustit të Tij në rrugën kryesore të qytetit, si dëshmi e vlerësimit maksimal të Qytetit të Gjergj Kastriotit për birin e Tij të madh.
Duke u nisur nga fakti se vlerësimi i vitit të njëqindvjetorit të Pavarësisë, me dhënien e çmimit “Nder i Kombit” dhe ai i këtij viti me miratimin e vendosjes së bustit, janë vendime që burojnë nga konsiderata historike afërsisht të ngjajshme, edhe se të dy administratave të ndryshme, përsa i përket përkatësisë politike, veç falënderimeve që u shkojnë me shumë respekt nga ana e jonë të dyjave, urojmë me gjithë zemër që për të tilla tema që kanë të bëjnë me të kaluarën historike të Kombit, politika të jetë e një mendimi, duke dalë me vlerësime që respektojnë më shumë ndihmesën reale, simbas periudhave, në dobi të interesave t’atdheut.
Thashë më sipër se botimi i vëllimeve me shkrimet e Mustafa Krujës pati ndikimin e tij në opinionin publik. Për pasojë pati mjaft shkrime intelektualësh që u botuan në organe të ndryshme. Dua të falënderoj publikisht zotërinjtë publiçistë Ardian Ndreca, Visar Zhiti, Agron Gjekmarkaj, Admirina Peçi, Elsa Demo, Sadik Bejko, Çelo Hoxha, Hamdi Meçe, Thanas Gjika, Ben Andoni, Roland Qafoku, Shaban Murati etj., duke i kërkuar të falur ndonjerit që i ikën kujtesës në këtë çast
Në këtë hulli shkrimesh falënderimi më i i përzemërt e më i thellë i shkon organeve të cilët në gjithë këta vite kanë botuar shkrimet e Mustafa Krujes, duke zgjeruar horizontin e lexuesve mbi personalitetin e tij. Falënderoj gazetat “Shekulli”, “Shqiptarja.com”, “55”. “Dielli”, “Mapo”, “Illyria”, “Gazeta Liberale” e portalin “Voal.ch” që asnjëherë nuk kanë nguruar të botojnë gjithshka që u kam dërguar për botim. Respekt e mirënjohje botuesve të këtyre organeve dhe gazetareve e gazetarëve Elsa Demo, Admirina Peçi, Dalip Greca, Skënder dhe Elida Buçpapaj, Alfred Lela, Fitim Zekthi, Arion Sulo, Reldar Dedaj, e Sokol Paja.
Dëshëroj të falënderoj veçanërisht me këtë rast ingjinjerin shkrimtar e publiçist Mërgim Korça që, nëpërmjet shkrimeve të tij të mbushur me argumenta të bazuar jo vetëm në sudimet e thella por edhe në përvojën jetësore të tij, qoftë edhe duke rrahur mendimet edhe me historiografinë zyrtare, ka dhënë një ndihmesë të shquar në ndriçimin e personalitetit e të veprimtarisë së Mustafa Krujës.
Libri i parë i botuar është “Antologji historike”, i përgatitur nga biri i autorit, Bashkim Merlika, që ka shkruajtur edhe parathënien, në vitin 2001, n’agim të mijëvjeçarit të tretë, nga shtëpia botuese “Sejko” në Elbasan. Në vitin 2004 pa dritën e botimit një tjetër vëllim me sfond historik, frut i përkthimit të kryer nga Kruja mbi të shkuarën e Shqipërisë. Ai titullohej “Vëzhgime Iliro-Shqiptare” e kishte si shtojcë të tij një fjalor shpjegues të përkthyesit rreth fjalëve të përdorura gjatë punës së tij. Ai u botua nga Shtëpia botuese Camaj-Pipaj në Shkodër. Një vit më vonë Shtëpia botuese PHOENIX Shkodra botoi vëllimin e autorit “Aleksandr’ i Madh dhe Maqedonij’e hershme deri tek Aleksandr’i Madh (336 p.K.).” Në vitin 2007 Shtëpia botuese “55” mori përsipër botimin e librit jo shumë të gjatë “Kujtime vogjlije e rinije” që pati një jehonë pohenike tek lexuesit.
Vitet 2007 e 2008 nxorën në dritën e botimit dy vepra gjuhesore t’Autorit qe kishte humbur gjate kohës kryeveprën e jetës se tij “Fjaluerin kritik te shqipes”, të lënë në Institutin e Studimeve Shqiptare e të zhdukur pa gjurmë. Ne mërgimin e Aleksandrisë s’Egjyptit, i strehuar pranë Mbretit Zogu I, bujarisë së të cilit Mustafa Kruja i mbeti mirënjohës deri në frymën e fundit, ai u përpoq te ripërtërinte veprën e tij madhore së cilës i kishte kushtuar gjashtë vite pune intensive. Por pa materialet shkrimore të mbledhur gjatë shumë viteve, mundi të hedhë në letër vetëm fjalët që fillonin me dy gërmat e para t’alfabetit. Gjithmone n’Egjypt ai shkruajti “Nji studim analitik Gjuha e Frang Bardhit dhe Shqipja moderne”. Bashkim Merlika vendosi botimin e “Fjaluerit kritik të shqipes “ dhe “Nji sudim analitik” duke i a lënë në dorë këta dy dorëshkrime një studjueseje të thukët të gjuhësisë shqipe, prof. Ledi Shamku Shkreli, e cila ka bërë një punë të shkëlqyer vullnetare me përgatitjen për botim e me parathëniet, dizertacione të vërteta shkencore për veprat. Botimin e mori përsipër studjuesja e njohur Brikena Çabej, duke patur mbështetjen e zotit Avenir Kika për të parën. Po sjell këtu dy fragmente nga parathëniet e veprave, që nxjerrin në pah aftësitë gjuhësore t’autorit, në konceptimin e autores së tyre:
“Shpesh kur analizohen post factum mendje luminare, idetë e të cilave nuk gjetën përkrahje në gjallmëni të tyre, thuhet se ato qenë të parakohshme. Për M. Krujën nuk mund të thuhet kësisoj, pasi thelbi i kumteve të tij teorike shihet se ka qenë sinkron me atë të bashkëkohësve të vet në Evropë e Shtetet e Bashkuara – Fishman, Martinet, Benveniste, Bartoli, Migliorini etj. Pra ky novator do të kish qenë njeriu i duhur në kohën dhe vendin e duhur, por pas Dyzetekatrës koha shqiptare rrodhi ndryshe nga koha globale e për rrjedhojë shkenca jonë i u shmang vektorit diakronik të zhvillimeve ndërkombëtare, duke hyrë siç është pranuar me krenari në një shteg sui generis. Pra ky aksident historik u përkthye në një aksident apo gand gjeografik, i cili bëri që M.Kruja të ish njeriu i duhur në kohën e duhur, por që s’mundej të ndodhej në vendin e duhur – në Shqipëri.”
“Sot trashëgojmë filozofinë gjuhësore të Krujës, jo thjesht si dije, por si dorëzanì, si dritë e si shtysë për t’i kthyer gjuhës aktuale njomshtinë që i mungon. Kjo dorëzanì vlen më shumë se çdo lëvdatë dhe lyp mirënjohjen tonë. Nuk e kam fjalën thjesht për mirënjohjen e një rrethi të ngushtë gjuhëtarësh a letrarësh, por për atë ndjesi të thellë që duhet të ruajë në zemër për Mustafa Krujën çdo individ i bashkësisë shqipfolëse, e madje dhe ata që sot ende s’kanë lindur.”
Këto fjalë të gjuhëtares së shquar marrin ngjyrën e profecisë, po të mbajmë parasysh vendimin e Këshillit bashkiak të Krujës që na ka mbledhur sot. Falënderoj nga zemra zonjën Shamku për vlerësimet e saj ndihmesës së Mustafa Krujës në gjuhësinë shqiptare. Ata përkojnë dhe u shtohen të tjerë gjykimeve e vlerësimeve të të tjerë korifejve të gjuhësisë shqiptare si Atë Zef Valentini, Karl Gurakuqi, Ernest Koliqi, Eqerem Çabej, Aleksandër Xhuvani, Namik Resuli, e të tjerë kolegë të shquar të Institutit të Studimeve Shqiptare që gjuhëtari krutan e drejtoi për më shumë se dy vite të jetës së tij.
Nga viti 2011 e deri në vitin 2017 vëllimet e autorit vazhduan të botohen nga Shtëpia Botuese OMSCA-1 në pronësi të z. Luan Pengili, bashkëqytetar i Autorit. Ai bashkëpunim, si dhe të tjerët ka qënë i frutshëm e korrekt. Panë dritën e botimit këta tituj: “Studime historike”, “Probleme gjuhe”, “Mustafa Kruja në historinë shqiptare”, “Kuvend letrash me miqtë” numër 1, 2, 3, 4, 5, dhe “Gjysmë shekulli me pendë në dorë”. Duke falënderuar botuesin për ndihmesën e tij duhet të shtoj edhe emrat e nderuar të Aleksandër Meksit, Kolec Topallit, Tomë Mrijajt, Ardian Ndrecës, Ilir Ikonomit, Mithat Gashit, Atë Vitor Demaj e Sokol Çungës që kanë patur mirësinë të shkruajnë parathëniet e shumicës së atyre vëllimeve. Në vitet 2021 dhe 2023 shtëpia botuese Berk botoi përkatësisht vëllimet “Lashtësi shqiptare” dhe “Historij’e vonë”
Ndërkohë me nismën e vyer të Prof. Ardian Ndrecës u organizua një konferencë shkencore përkujtimore me temën “Rishkrimi i historisë dhe figura e Mustafa Krujës (1887 – 1958) më 27 dhjetor 1958, në ditën e 50-vjetorit të kalimit n’amshim të personalitetit kulturor krutan në ShBA. Ajo qe e para e llojit në Shqipërinë pas komuniste, kur emri i Firmëtarit të Pavarësisë nuk ishte “zhdoganuar” ende nga historiografia zyrtare. N’atë konferencë referuan mjaft personalitete të kulturës e të mësimdhënies shqiptare si ish kryeministri Aleksandër Meksi, gjuhëtarët Kolec Topalli, Ledi Shamku-Shkreli dhe Evalda Paci, historianët Nevila Nikaj, Enriketa Papa dhe ingj. Mërgim Korça, Ingj. Bashkim Merlika, prof. Genc Korça, e studjuesi Artan Lame. Mbas tre vitesh kumtesat e mbajtura atë ditë u botuan në një libër të veçantë, të përgatitur për botim nga prof. Ardian Ndreca, duke i shtuar ndonjë shkrim tjetër të tij. Përfitoj nga ky rast i lumtur për të falënderuar publikisht të gjithë këta lëvrues të ndritur të kulturës shqiptare, për ndihmesën e tyre të madhe e të sinqertë në ndriçimin e figurës poliedrike të intelektualit më në zë të Krujës së kohës së tij.
Në kuadrin e nismave për veprimtarinë atdhetare të Mustafa Krujës, më sipër fola pak për simpoziumin e Shoqatës “Trojet e Arbërit”me nismën e intelektualëve të diasporës, zotërinjve Tomë Mrijaj dhe Nue Oroshi, më 22 qershor 2022, në Prizren. N’atë sesion morën pjesë e diskutuan kryetari i Shoqatës, historiani Nue Oroshi, Dr. Qerim Lita, politologu prof. Nexhmedin Spahiu, profesoreshë Rovena Vata Mikeli, studjuesi Fazli Hajrizi, publiçisti e shkrimtari Tomë Mrijaj, Dr. Besim Morina, shkrimtarja Emrije Krosi, studjuesi Fatmir Minguli, studjuesja Rezehana Hysa dhe i nënëshkruari. Nga larg dërgoi kumtesën e tij ingjinjeri publiçist MërgimKorça,
Shoqatës mbarëkombëtare “Trojet e Arbërit” dashamirët e Mustafa Krujës dhe familja e fisi Merlika i janë mirënjohës për sesionin e Prizrenit 2022 dhe për nismën e kërkesës për vendosjen e bustit sot. Asaj Shoqate e antarëve të saj, ndërmjet të cilëve diskutuesit e foltores së Prizrenit u shkon falënderimi i ynë më i sinqertë për shprehjen e mendimeve të tyre.
Mendimi i ynë sot shkon edhe më larg, në Krujën e vitit 1912, n’ata burra të parisë së qytetit, që vendosnin me një mirëkuptim t’admirueshëm me njëri tjetrin, për të marrë vendime që zbatoheshin nga gjithë qytetarët e vulosnin jetën administrative të qytetit. Në këtë kuadër e quajta të udhës të sjell këtu një dokument të shkurtër të datës 11 gusht 1912, që i drejtohet Kuvendit Kombtar të Kryengritjes të mbledhun në Kosovë:
“Dega e Krús me rrethet e saja të Kryengritjes së përgjithëshme shqiptare, t’organizueme për me shpëtue Kombin tonë nga robnija e mjerimi, për me i dalë para rrezikut të humbjes së plotë qi po i kërcnohet Atdheut t’onë nga qeverija e keqe, zgjedh si përfaqsues të vetët kryetarin e saj Avdi Bé Toptanin dhe sekretarin e përgjithshëm Zin Mustafa Asim, të diplomuem prej shkollës së naltë Mylkije, e i dërgon me fuqi të plotë në Kuvêndin Kombtar të Kryengritjes.
Më 29 korrik 328
Ndënshkruesit: Omer – Avni Deliallisi, Hamid Toptani, Refik Toptani, i biri i Seidit, Baba Zenel Kaloshi, Zenel Abidin Agë Meça, Hafiz Ibrahim Dalliu, Muharrem – Hamdi i bir i Ismailit (Toger Muharrem Taga), Idriz Agë Kuqi, Mulla Muharrem Pengili”.
Ky ishte fermani që parija e Krujës i jepte një djali 25 vjeçar për t’i përfaqësuar në të gjitha ndodhitë e kthesës historike të Shqipërisë, përfshirë edhe nënëshkrimin e Dokumentit të Pavarësisë. Këta zotërinj të nderuar, prodhim i brumit më të pastër të traditës shqiptare të Gjergj Kastriotit, i dhanë shtysën e parë të madhe birit të qytetit të tyre, të arsimuar, por pa patur asnjë ofiq shoqëror, pa asnjë titull pasurie, duke i besuar interesat e qytetit në të gjithë mexhliset shqiptare. Sot, në këtë ditë tejet të shënuar ata duhet të marrin falënderimet tona të sinqerta për largpamjen e tyre dhe atdhetarizmin që treguan në çaste të vështira në historinë e kombit.
I përjetshëm qoftë kujtimi i tyre në historinë e këtij qyteti të lashtë!
Serisë së mirënjohjeve që lidhen me këtë ditë të pazakontë do t’u shtoj atë për dy kushërinjtë e mij, Dhurata Meksin dhe Luan Merlikën që kanë patur një rol vendimtar në çuarjen përpara të kësaj praktike deri në ditën e sotme. Pa punën e tyre nuk do të kishte qënë e mundur të sendërtohej ky projekt madhështor. Së bashku me të tyre falënderimi i im i shkon edhe një tjetër njeriu, shokut të ngushtë të fëminisë e të rinisë sime, Z. Eqerem Mujo që, i gëzuar po aq sa dhe un, për sendërtimin e veprës që do të përurojmë sot ka dashur të kontribuojë për të. Zoti qoftë me ta dhe familjet e tyre, duke shpërblyer mirësinë tek ata dhe t’afërmit e tyre. Po ashtu falënderimet e mija i shkojnë edhe familjes sime që, në këta vite të gjata pune më kanë mbështetur e nxitur, madje edhe me çmimin e sakrificave.
Së fundi dëshëroj të falënderoj pa masë sendërtuesin e vërtetë të këtij projekti, skulptorin Kodrian Llalla, që ka punuar për muaj me të gjithë vullnetin e tij të mirë për të krijuar një vepër që do të mbetet gjatë si pasuri e këtij qyteti.
“Sidoqoftë, sido qi të merren gjykimet tona veprat e Mustafa Krujës jesin dëshmim i shkëlqyeshëm i kontributit qi ai i solli naltësimit moral e kulturor të botës shqiptare”. Besoj se këto pak fjalë të shkrimtarit të mirënjohur, Ernest Koliqit janë të mjaftueshme për të përligjur veprimin që të gjithë ne po kryejmë sot, duke parë në sy të shkuarën, para s’ardhmes e historisë së Atdheut tonë.
Duke ju falënderuar me të gjithë fuqinë e zemrës sime për vëmëndjen e praninë tuaj në këtë ndodhi të mrekullueshme, ju uroj juve e familjeve tuaja çdo të mirë të mundëshme, shëndet e mbarësi pa fund.
Po e mbyll bisedën time me një mesazh që më ka dërguar më i madhi shkrimtar i letërsisë shqiptare sot, miku im Visar Zhiti, e të cilin po e ndaj me secilin prej jush “Statuja e Mustafa Krujës është statujë shqiptarizmës e dijes”
Shumë ju faleminderit

Fjala e mbajtur në përurimin e bustit të Mustafa Merlika Krujës në sheshin e qytetit të Krujës

Spanjë, 1976- “Në botën e fortesës së mbretëreshës Suzani…” — Një shkrim për Mbretëreshën Suzanë, nënën e Princ Leka II

Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 14 prill 1976, faqe n°2

Nga Aurenc Bebja*, Francë –  7 Dhjetor 2024

Revista australiane “The Australian Women’s Weekly” ka botuar, të mërkurën e 14 prillit 1976, në faqen n°4, një shkrim asokohe për mbretëreshën Susan (nënën e Princ Leka II), të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

 

Në botën e fortesës së mbretëreshës Suzani 

— ku Mbreti Leka mban një armë… dhe mbretëresha e tij australiane është gjithashtu qitëse e mirë.

Anne Matheson ishte mysafire në shtëpinë e tyre.

Fotografitë nga Alec Murray

Mbreti Leka I i shqiptarëve hoqi një revolver të vogël elegant Colt të varur në një rrip lëkure të bukur dhe e lëshoi pa shqetësim në divanin pranë meje.

Për këtë Mbret dhe mbretëreshën e tij, australianen Susan Cullen-Ward, armët dhe rojet janë një pjesë e domosdoshme e jetës së tyre dhe e imja për fundjavën që isha mysafire e shtëpisë së tyre në Spanjë.

Leka lindi në një botë krizash, kërcënimesh për jetën e tij dhe armiqësi të pafshehura nga ata që nuk kanë asnjë simpati për qeverinë e tij në mërgim.

Vendi i tij është nën sundimin komunist dhe ai ka shumë kundërshtarë edhe në Spanjë ku ai dhe Mbretëresha kanë shtëpinë e tyre.

Festimet në Madrid pas martesës së tij me Susan Cullen-Ward në tetorin e vitit të kaluar u lanë në hije nga zhurmat politike spanjolle që nuk janë shuar që kur miku i tij i ngushtë Mbreti Juan Carlos hipi në fron pas vdekjes së gjeneralit Franko.

Tani edhe jeta e mbretëreshës Suzani është nën kërcënimin e armiqve të kauzës së çlirimit të Shqipërisë, së cilës i është përkushtuar Mbreti. “Unë e bëra zotimin tim kur u betova për besnikëri ndaj popullit tim,” tha ai. “Susan e dinte këtë përpara se të martohej me mua. Ajo e dinte rrezikun me të cilin do të përballeshim në jetën tonë së bashku.

Pra, është e kuptueshme që pasuria e tyre, 17 kilometra jashtë Madridit, duhet të ishte bërë një fortesë e sigurt.

Mbreti qëndron pranë portave të hyrjes prej hekuri me stemën mbretërore. Përveç një gardhi të lartë, prona ka sisteme të përpunuara alarmi. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 14 prill 1976, faqe n°2

Megjithatë, shtëpia, Finca Nuestra Sra de Guadalupe, nuk është një kështjellë mesjetare. Është një shtëpi simpatike koloniale spanjolle, e ndërtuar në një nivel në një shtrirje të gjerë, me një pamje të Madridit nga njëra anë dhe një pamje të maleve të bukura të Guadalupe nga ana tjetër.

Duket paqësore dhe këndshëm relaksuese, siç është në të vërtetë sepse puna e parë e mbretit Leka ishte të ruante shtëpinë dhe pesë hektarë tokë me një gardh 5 m (16 këmbë) dhe sisteme alarmesh të mbivendosura.

Ai vetë mban dy armë dhe shoqërohet nga një truprojë, një nga shqiptarët e lirë që e konsideron një nder të madh t’i shërbejë mbretit në mërgim. Ahmet Terpez shfaq një buzëqeshje të gjerë, miqësore, dhëmbët e tij të artë shkëlqejnë dhe bën përshëndetjen zogiste me krahun e djathtë përgjatë gjoksit për të formuar shkronjën Ztë mbretit Zog, babait të Lekës.

Siguria e plotë

Ahmeti është në listën e rojeve të Mbretit. Ai erdhi nga Gjermania, ku ishte punëtor tekstili, për të kryer detyrën. Më vonë do të ketë dy truproja që do të jetojnë në kompleks, një për Mbretin dhe një për Mbretëreshën e tij.

Brenda pesë hektarëve, mbreti Leka po ndërton tani një sekretariat dhe shtëpi për oborrin e tij të shqiptarëve të lirë dhe stafin e tij. “Unë po shes zyrat dhe apartamentet e mia në qendër të Madridit dhe po përqendroj të gjitha operacionet e mia këtu në Pozuelo,” shpjegoi ai.

Atëherë do të jem në gjendje të siguroj gjithçka plotësisht.

Ai dëshiron që gjithçka të jetë e pavarur në çdo rast urgjence. Ata kanë ujësjellësin e tyre nga puset dhe po gërmojnë puse më të thella. “Ne kemi nevojë për më shumë ujë nëse duam të kultivojmë tokën dhe ta mbajmë pishinën të mbushur,” tha ai. Dhe ata prodhojnë energjinë e tyre elektrike.

Megjithëse Mbreti planifikon të kultivojë mjaftueshëm ushqim për t’i bërë ata të vetë-mjaftueshëm, kopshtari andaluzian e sheh këtë si një trill dhe vazhdon me rendin e tij të vendosur të mbjelljes së pranverës, duke vendosur pemë dhe lule zbukuruese.

Mbretëresha dëshiron një sipërfaqe të madhe të mbjellë me misër të ëmbël dhe pjepër australianë. “Ata duhet të rriten mirë këtu,” i argumenton mbreti kopshtarit. Por ai nuk e urdhëron.

Mbreti Leka dhe mbretëresha Suzani e mbajnë shtëpinë hapur gjatë fundjavave. Derisa të kenë ndërtuar dhoma për shërbëtorët e tyre dhe të sjellin stafin e tyre, shumica e ushqimeve për mysafirët e tyre përgatiten nga mbreti.

Unë isha mysafirja e vetme në shtëpi dhe thashë me habi kur mbreti Leka u shfaq nga kuzhina me një tas me spageti të shijshme në një salcë të shijshme për darkë : “Epo, është hera e parë që një mbret gatuan për mua dhe më servir një vakt.

Gjithmonë duhet të ketë një të parë,” tha ai me buzëqeshjen e tij djaloshare, e cila rri pezull mbi fytyrën e tij të çelur edhe kur ai është në gjendjen më serioze.

Dreka përbëhej nga një vakt shqiptar i përgatitur nga truproja i besuar, i cili ishte i lumtur t’i shpëtonte të gjitha atyre salsiçeve gjermane në Mynih ku punon. Ai bëri kosin më të shijshëm ndonjëherë, i cili më shndërroi në atë që e konsideroja fillimisht si një pjatë pa shije.

Pjata kryesore ishte një gjellë me copa të buta viçi dhe fasule të bardha të mëdha në një salcë pikante, me një pjatë anësore me qepë të papërpunuara. I kalova qepët; Mbreti hëngri dy me kënaqësi dhe mbretëresha shijoi të sajat.

Mbajtja e shtëpisë hapur nënkuptonte që të dielave të ftuarit vinin që nga mesdita. Ne hëngrëm një drekë byfe dhe në mbrëmje, rreth orës 21:00, mbreti dhe një nga të ftuarit e tij gatuan copën më të butë të viçit që kam provuar ndonjëherë.

Mishi i viçit ishte i mirë, i rrallë dhe i prerë në feta të trasha. Një copë e mirë viçi është e vështirë të gjendet në Spanjë, mësova më vonë. Dhe e tillë është mikpritja shqiptare, mbreti u ofroi fileta viçi mysafirëve të tij ndërsa ata niseshin.

Meqë ishim në Spanjë, ishte normale të bënim një sy gjumë pasdite. Nëna e mbretit, mbretëresha Geraldinë, erdhi për drekë dhe, pas një sy gjumë në dhomën e rezervuar për të, u kthye në shtëpi në kohë për një pije, një lojë bridge dhe darkë.

Dhurata e dasmës

Pranvera në Madrid ishte mjaft e ftohtë, ndonëse disa ditë ishin me shkëlqim. Mikpritësit e mi ishin jashtëzakonisht të sjellshëm dhe më thërrisnin për të parë një muzg të bukur, ose qenushin e tyre “boxer” të sapoardhur, dhuratën e dasmës së mbretëreshës për mbretin ose mjegullën që ngrihej mbi male.

Rutina e fundjavës për këtë çift të ngarkuar me punë është që të qëndrojnë zgjuar deri vonë natën dhe të zgjohen shumë vonë ditën, dhe biseda rrjedh natyrshëm. Ata nuk shohin televizor, megjithëse ka televizorë të vegjël të vendosur nëpër dhoma.

Disa nga historitë e mbretit për banditët dhe shqiptarët që qëllonin për të vrarë dukeshin të çuditshme, por ishin mjaft magjepsëse.

Ne e dimë që intrigat dhe atentatet janë një mënyrë jetese në Ballkan, por unë u habita kur më tregoi për një burrë të vogël që e kisha vënë re në dasmë, nervoz dhe energjik teksa mbante argjendin gjatë festës madhështore prej 200 kilogramësh havjar dhe 100 deshëve të pjekur të servirur para 1000 të ftuarve.

Ai kishte një piceri në Nju Jork,” tha Mbreti, “dhe kur mafia kërkoi para për mbrojtjen e tij, ai refuzoi. Ata dërguan gjashtë nga njerëzit e tyre për ta qëlluar, por ai mbërriti i pari atje dhe i shtriu të vdekur për tokë. Për të shpëtuar fytyrën e saj, mafia dogji restorantin e tij.

E pyeta mbretëreshën duke qeshur se si një vajzë e bukur australiane si ajo ishte ngatërruar me këta qitës profesionalë. “Unë vetë jam një qitëse e mirë,” u përgjigj ajo.

Kolltukët në studion (zyrën) e Mbretit u projektuan posaçërisht për lartësinë dhe masën e tij. Në mur janë disa nga koleksioni i shkëlqyer i shpatave të Mbretit Zog. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 14 prill 1976, faqe n°2

Finca Nuestra Sra de Guadalupe (Prona e Nënës sonë të Guadalupe) është ende e mobiluar vetëm pjesërisht. Susan Cullen-Ward, nga një familje fermere në Uellsin e Ri Jugor, ishte mësuese arti dhe dizajnere e brendshme përpara martesës së saj dhe mbreti Leka ishte koleksionist gjatë gjithë jetës së tij. “Së bashku gjetëm shtëpinë dhe së bashku e mobiluam,” tha Mbretëresha.

Koleksioni privat i qilimave persiane, ndoshta më i vlefshmi në botë, është i përhapur në katër dhomat e pritjes dhe gjetkë në shtëpi, duke përfshirë një Tabriz të artë që duket se ndryshon dhe shkëlqen kur e kap drita.

Dyert rrëshqitëse në dhomat e bollshme kryesore hapen për të krijuar një dhomë pritjeje të madhe për raste shtetërore.Ka tre “patios”, një sallë të vogël në hyrje me tualet dhe banjo, një bibliotekë, katër dhoma gjumi për mysafirë me banjo, si dhe apartamente private të çiftit mbretëror.

 

Ambientet shtëpiake aktualisht në ndërtim përfshijnë dy kuzhina, dhe shoferi, kopshtari dhe shërbëtorët do të jetojnë mbi garazhet.

 

Mbreti dhe mbretëresha Suzani do të largohen nga shtëpia e tyre në qershor në turin e parë mbretëror së bashku, kur do ta prezantojë atë para shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara dhe Kanada. Bëhet fjalë për një turne katër javor. Më vonë ata do të vizitojnë Australinë.

Varret e kampit të Tepelenës, Enver Hoxha: “Mos t’i shikoj më, t’i plugoni me traktor”

Dëshmia nga SHBA e ish-të internuarit në Tepelenë

 

Njerëz të mbledhur si bagëtitë, nga të gjitha trevat, i grumbulluan në katër kazerma të madha, në një ish – repart ushtrie, – në Bënçë të Tepelenës, të cilin e quajtën: “kamp “internimi,” kurse në letrat që dërgonim apo që na vinin, njihej si repart ushtrie, sepse adresa ishte: Reparti numër (…) Tepelenë. Në fakt ky nuk ishte – kamp internim, as repart ushtrie; ishte tamam një burg, se ishte i rrethuar me tela me gjemba, ruhej me roje të armatosur, ku numëroheshin mëngjes e darkë, në punë shkonin të ruajtur me policë të armatosur. Por për të mos ditur se aty ishte një burg, ku kishte: burra e gra, të vjetër e të sëmur, fëmijë për gjiri dhe më të mëdhenj, që në shkollë, shkonin e vinin, të ruajtur me policë. Nuk duhet ta dinin të dinin se ka një burg të tillë.

Në ato lëvizje shprehet çdo gjë që ka jeta. Këngët po aq të bukura, të shoqëruara me çifteli, që nga dy telat e tyre, nxjerrin tinguj e melodi që të mahnitin, apo ëndërronte se ishte në bjeshkët e bukura me bagëtitë duke i rënë fyellit? Ah! Ai fyell, që së bashku me zilet e bagëtive, fëshfëritjen e gjethit dhe cicërimat e zogjve, të jepte kënaqësi, të shtonte jetën, vetëm barinjtë dinë t’i shijojnë këto! Çfarëdo që ky mendonte, dukej se nuk jetonte me realitetin. Bam Brahimi – ky lexonte çdo natë gazetën – nxori nga poshtë shtresave çiftelinë. Pasi rregulloi akordet, gishtat e tij filluan të lëvizin mbi tela lehtë e, me shkathtësinë e mjeshtrit. Tingujt e ëmbël të saj, megjithëse shumë të ulët, në atë qetësi që mbretëronte, u ndjenë nga të gjithë. Të gjithë po e dëgjonin me ëndje të madhe, por nuk po kuptonin nga vinte. Disa menduan se radioja e vetme që ishte në qendër të qytetit, do ishte ngritur shumë, sa dëgjohej pak dhe aty.

Zakonisht, ajo radio ngrihej shumë, vetëm kur transmetohej fjalimi i ndonjë personaliteti kryesor. Në këtë ferr, nuk mund të mendoje për zbavitje të tilla. Bibla thotë: “Nëse udhëheqja është lajthitur, populli është i braktisur”. Ne ishim të braktisur e të harruar. Njëri pas tjetrit, në heshtje filluan të afrohen. Pas pak, krevatet e afërt, u mbushën lart e poshtë me njerëz. Asnjë nuk e prishte qetësinë. Një tjetër mori një tepsi dhe filloi t’i binte, sa për të shoqëruar çiftelinë. Një burrë u ngrit nga krevati, filloi të afrohet duke bërë me gojë; “pum papapum, pum papapum”, sipas ritmit, e duke luajtur krahët si të ishte një shpend i stërmadh. U krijua një atmosferë e ngrohtë gëzimi e çlodhëse. Kjo atmosferë i largojë shumë vite më pas, u ngjalli shumë kujtime, që për ne, tashmë ishin fshirë nga kujtesa, këta njerëz jetonin në ëndrrat e së shkuarës, për të harruar të tashmen. U panë shumë vetë me lot në sy.

Një plakë, psherëtiu thellë dhe lëshoi një: “Eh jetë o jetë, sa mizore paske qen me ne”! Filluan të kërcenin dy mesoburra. Ai shesh që krijohej në ndarjen e krevateve të radhës së parë e të dytë, në drejtim të derës, krijoi mundësinë e këtij argëtimi. Dikush kapi për dore një djalë të ri, rreth të njëzetave dhe tha: – “Tani, do kërcejë Moisi Cami” – ky ishte: djali i Ukë Camit dhe, nip i Zenel Shehut. Moisiu ishte i hollë e i gjatë. Filloi të kërcente, sa bukur kërcente! Uljet e ngritjet e tij të shpejta, dredhjet e trupit, ishin të mahnitshme. Papritmas, me shpejtësi të pakuptueshme, Moisi u hodh në gjunjët e Bam Brahimit, që i binte çiftelisë dhe me një salto, u pa në mes të sheshit. Të gjithë brohoritën për këtë. Kur filloi të kërcente vallen dyshe dibrane, një tjetër e kapi për dore. Ulja e tij, duke qëndruar në majë të gishtave të një këmbe, e me këmbën tjetër të shtrirë para, dridhja e shpatullave, i jepte bukuri të veçantë.

Nga kënaqësia, një nga krevati i sipërm, tha: “Rrofsh o Mojsi Cami, se na e hoqe lodhjen e ditës”! – si duket, zhurma u dëgjua jashtë, në kulmin e haresë të këtyre fakirëve, nga të dy dyert e kazermës që ishin të mëdha si hyrje shpellash, policët, si egërsirat, u futën njëherësh. Dukeshin që ishin përgatitur për t’u përballur me diçka, që nuk e kishin të qartë as vetë! Të gjithë kishin shkopinj gome në dorë. Për disa çaste, qëndruan aty, gjetën një atmosferë krejt tjetër, nga ajo që kishin parashikuar. Ishte fatkeqësi ta prishje këtë gëzim që i kishte pushtuar këta të munduar, fundja, ç’të keqe po bënin? Edhe ata po e pëlqenin. Kjo atmosferë, të impononte ta gëzoje së bashku me ta. Të dënuarit, kishin harruar çdo gjë, kjo atmosferë, i kishte rrëmbyer mendjet e tyre, nuk e vunë re fare praninë e policëve.

Dikush pas tyre – bërtiti: “Ç’bëni, pse nuk veproni”?! Në zyrë priste toger Hakiu, i cili, shkak donte dhe këtë shkak e gjeti. Njëherësh u lëshua policia mbi ta. Njëri rrëmbeu çiftelinë dhe gjuajte në kurriz të Bam Brahimit, vetëm bishti i mbeti në dorë, tjetri hodhi tepsinë në tokë dhe e shqelmonte me këmbë, thumbat e këpucëve krijonin një zhurmë që të fuste datën, të tjerët duke përdorur shkopinjtë e gomës, qëllonin këdo që u dilte para, tërhiqnin zvarrë kë të kapte dora. Moisiun e kishin vënë në mes dhe e qëllonin, duke i thënë; – “Ti je kërcimtari, hë – hëëë, të bëjmë ne të kërcesh gjithë natën”! Britma policësh, të qarat grash e fëmijësh, të zinte veshi. Një i moshuar thoshte: – “Mosni more burra, ç’bëni kështu! Nuk bënë gjë të keqe bre”! Kazerma ziente nga të bërtiturat e policëve dhe të luturat e të vuajturve. Policët të shpërfytyruar, tërhoqën zvarrë shumë burra e djem. Gëzimi i vetëm dhe ndëshkimi, që vështirë të shlyhet nga kujtesa jonë.

Barbarët dhe viktimat, bërtitnin, ca nga dhimbjet, të tjerët për të kryer detyrën. Gratë e fëmijët qanin. Vetëm njerëz, nuk mund të quheshin, ata ishin xhahilë, të pa shpirt, sidomos, ai që kishte dhënë urdhër. Rrëmbyen shumë vetë, i vunë tufë para, për te komanda, dhe Hazis Allën, – djali i Isak Allës, – unë për atë qava gjithë natën, e kisha kushëri nga nëna, ishte dhe njeriu që më rrinte më pran, që nuk mërzitej kurrë nga tekat e mia, edhe se e shaja apo, e qëlloja me gurë! Më në fund, dhanë urdhër për gjumë. – “Asnjë fjalë mos dëgjohet”! – tha roja. Këpucët e policit që ndenji brenda, bënin zhurmë ritmike, që dukej sikur të godiste diçka në tru. Dhe për të qarë, nuk mundeshim, se po t’na dëgjonte polici, vinte në përdorim kamzhikun. “O prapsi, o dreq, ç’hall na ka zënë ne”?! Për të zbritur nga krevatet e sipërm,- kur na zinte halli- në vend të shkallëve, shërbenin dy tako të vogla, të mbërthyera në këmbët e krevatit, këto ishin shumë të rralla. Që të gjeje në errësirë ato, duhet të mbaje mend, sa vetë duhet të kaloje nëpër këmbët e tyre.

Nga mezi i natës, – ishin fikur dritat – u dëgjua diçka që u përplas në çimento dhe, një rënkim i dobët; polici ndezi shkrepësen të shikonte, edhe disa të dënuar, të njëjtën gjë bënë, ç’të shikonin! Një plak, tepër i moshuar, duke kërkuar shkallën, kishte rënë në çimento. Ishte xha Martini, ai me zor i zbriste ditën ato shkallë, jo më natën. Lart ia kishin caktuar vendin edhe pse u ishte lutur shumë, të rrinte poshtë. Ishte i vetëm, të bijën e vetme që pati, e kishin larguar bashkë me të tjerët, tani nuk kishte kush të kujdesej për të! Për të mos mërzitur të tjerët, sa herë ngrihej natën, u mundua ta gjente vetë shkallën. Nuk ishte i pari ky që ra në çimento, por ky mbeti më i paharruari, se e kish shfaqur më shumë se të gjithë gëzimin, atë mbrëmje; shpeshherë, zëri i tij i ulët, ishte dëgjuar të thoshte: “Ju lumtë! Na gëzuat sonte! Gëzim paçi gjithë jetën”. Të nesërmen, të mbështjellë me batanijen e tij, të vënë mbi dy dërrasa, gjashtë burra, e përcollën për tek ura e Bënçës. Të gjithë, po më tepër të vegjlit dhe pleqtë, jetonim orë e çast pranë vdekjes. Vdekjen e kishim poshtë këmbëve, aty ku ndiznim zjarret, ku loznim, kudo mund të shpërthente një predhë e fshehur, ose dhe mund të binim natën nga krevati, si xha Martini!

Në atë kamp të mallkuar, edhe për fëmijët kishte punë, ata që shkonin në shkollë para dite, punonin pas dite, të pas ditës, i nxirrnin të punonin para dite; puna e tyre ishte të pastronin gurët kur punohej toka, në arat përqark kampit – ekonominë ndihmëse – dhe kush nuk bënte aq sa i caktohej, edhe për këta kishte ndëshkim: me birucë apo, me prerje të racionit të bukës. Një ditë, gjashtë prej nesh që, që polici nuk u kënaq me punën tonë, na dënoi me birucë. Bënte shumë ftohtë, gjithë natën ndenjëm në një dhomë pa derë e dritare, akoma nuk ishte mbaruar së ndërtuari, aty në dhe, na zuri gjumi. Të nesërmen në drekë, na lidhën duart mbrapa me tel, kurse Zef Mirakës, me tela me gjemba, si më të pa bindur, na nxorën jashtë – kishin lajmëruar të afërmit tanë, të na binin bukën, ne na thanë: – “Shtrihuni”! të afërmve – u thane: – “Bëjeni bukën copa copa, ja hidhni secilit para”! Ndërsa ne shtyheshim me ndihmën e këmbëve të arrijmë copat e bukës, polici, kapter Tava – (si duket ai kishte mbiemrin kështu) – zbavitej duke na i larguar kafshatat me shkopin që kishte në dorë, kurse nënat matanë gardhit qanin, kur ne zvarriteshin si gjarpërinj. Nuk vonoj të dellte, duke qeshur- i tha kapterit- i ke lëshuar të kullosin?  Ndërsa kapteri, u zgërdhi- togeri pa grat me lot- i tha Kapterit- zgjidhi dhe lëshoi.

Për këto kushte kaq të vështira, ata më të mëdhenjtë, menduan që të kërkojnë mëshirë – se kërkon mëshirë, kujtdo qoftë, nuk bënë gjë të keqe – por mëshira që do kërkonin këta fëmijë, duhet ta merrnin vesh ata që mund të vinin dorën në zemër e, të mëshironin, kjo duhej menduar, e duhej bërë e mundur. Një ditë kur po shkonim në shkollë, sapo arritëm pranë kalasë, u bë një ndalesë e vogël dhe papritmas, u dëgjua një thirrje, fillimisht me zë të ulët, më pas u pasua nga të gjitha klasat; – “Enver – Stalin, pionierët duan lirim”! Oshtiu qyteti si kurrë ndonjëherë. Duke thirrur kështu, përshkuam qytetin deri te shkolla, që ishte sipër në kodër. Kur dolëm nga shkolla ne të paradites, zbritnim duke thirrur si në mëngjes, të pasdites, që vinin në shkollë gjithashtu, u takuam te kalaja, së bashku bëmë që të uturinte lugina e Vjosës.

Komanda e kampit u egërsua, togerit i hipën kacabunjtë: “Të demonstrojnë këta rreckaman, këta zbatharakë, këta fëmijë armiqsh”, etj?! “Të gjendet kush i organizon”! – urdhëroi togeri. Ai mendonte se dikush nga ata që nuk vinin në shkollë, e kishin organizuar këtë, donte të hante ndonjë kokë. Ne të paditës, na ndaloi te hyrja e kampit, kërkoi të gjente ata që organizuan demonstratën, por më kot. Përdori të gjitha mënyrat. Rrahu dhe izoloi disa por, nuk mundi të gjente atë që deshi. Çdo ditë, po të arrinim te cepi i kalasë, buçima fillonte vetvetiu. Fjalorin më të ulët përdori togeri, kundër fëmijëve, por në vend të përgjigjes që donte, merrte vetëm heshtjen. Kishte raste që nxënësit e paradites, i mbante para hyrjes së kampit, deri në mbrëmje, pa ngrënë drekë dhe kurrë nuk ia arriti qëllimit. Më në fund, u thoshte: “Ikni leckaman”! Vërtet, të vjetra i kishim rrobat, po shpirtin jo! Heshtja e fëmijëve e tërbonte togerin, dhe për këtë, ai do bënte çmos që ata të heshtnin.

Një të diel bëri mbledhje togeri. Ishin të gjithë, punëtorë e të papunë, nxënësit po se po. Na la të pritnim deri afër drekës në fushë. Kur erdhi togeri me kapitenin, marshallin e dy kapterë, qëndroi pak larg dhe bisedoi gjatë me ta. Ne shikonim vetëm gjestet që bënte me dorë. Më në fund, u afrua, na shikoi gjatë, duke e “larë” me sy, gjithë katrorin me njerëz. Ishte krejt xhind, miza i bënte trupi nga inati. Nxori kutinë, e hapi duke e vënë mes gishtave, letrën e vendasi mes gishtit të madh dhe atij tregues, filloi të nxirrte duhanin nga kutia, i dridhej kutia në dorë – kur e paloste në letër – e mbylli kutinë me nervozizëm, drodhi cigaren dhe filloi ta thithte. Tymi që dilte fjollë nga goja, i bënte duhanpirësit, që nuk e kishin atë, t’u shkonte lëng nga goja. Kur cigarja shkoi në gjysmë, pyeti: “Kush më thotë mua, ç’far u mungon fëmijëve, që bërtasin kur shkojnë në shkollë? Eh? Flisni! Ç’duan more? Kush do flasë”?

– Heshtje. S’pipëtinte as miza. Kush guxonte! “Ç’doni more, ç’ju mungon?- vazhdoi. – Fëmijët në shkollë jua çojmë, që të mësojnë, pse bërtasin rrugës? Eh! Hë, flisni”! Vetëm heshtje. – “Ti, – iu drejtua Bib Vokrrit – na thuaj ç’duan që bërtasin”?! – Bibë Vokrri, ishte nga Mirdita, dy djem i kishte të arratisur, një ja kishin vrarë, gruaja i kishte vdekur, ky ishte fillikat, vuante dënimin këtu. Kjo gjëmë e kish bërë që shpeshherë të mos ishte normal. Ne fëmijët kur e shikonim të vetmua, nga një herë e ngacmonim, e tallnim se e quanin të çmendur, po ai nuk na gjuante me shkop. Fatkeqësia e kishte mundur Bibën, i cili u ngrit në këmbë, duke u mbështetur mirë e mirë në shkopin që kishte, i shikoi një herë gjithë njerëzit si i hutuar, fshiu mustaqet me pëllëmbën e dorës, pastaj u drejtua nga komandanti dhe po e shikonte.

– “Fol, fol! Mos ki frikë, se nuk guxon kush të thotë gjë”!- i tha togeri. – “Të paçim sa malet, o zotni komandant – tha plaku duke u dridhur nga pleqëria – sa t’ju kem ju, nuk kom fryk! Le që…, – mori frymë – kush do i nyjë duart me një plak si unë! Po…, – u përcoll një herë, fshiu mjekrën e thinjur – …mua më ka harru Zoti, po nuk m’ke harru ti, që kujdesesh për mu. Bukën e marr edhe atë gjellë, s’kërkoj gjo tjetër, gjunaf të qahem”! – “Fol për këtë që të pyeta” – i tha togeri. – “Po, ç’të them, o zotni komandant? Unë nuk kom fëmijë në shkollë. Unë… muuu… më ka mbetur vetëm një gjo, o zoti komandat, se…- u përcoll edhe një herë – jom shumë i vjetër, i sëmun, jom shkatërrum krejt,… të numëroj ditët e funit, e t’shpresoj se mos kujtohesh ti, që ke në dorë fatin tonë, të më lironi, të vdes n’katunin tem, kaq mjafton. Po… meqë më pyete… deshe mendimin tem…- togeri e shikonte gjithë inat, kur Biba e zgjaste, pa thënë atë që donte ai. -…Me sa di uuune, ata nuk thonë ni gjo t’keqe, dy komandantëve më të mëdhenj, mesa kom marrë vesh, u luten, mëshirë kërkojn, qi ti lirojn. Fëmijë jonë! Malli i ka marrë për vendin e vet. Nuk di,… nuk di ç’ar t’them tjetër. Një hall kanë, si fëmijët dhe na pleqtë. Kujt tjetër, veç të madhit Stalin dhe komandantit tonë, duhet t’i luten?! ene na pleqt qi nuk kemi fëmije, qi t’na marrë për dore natën, kët hall kemi, u lutemi dy komandantëve te venë dorën në zemër se, nuk thon kot or zoti komandat, qi njeriu, bohet dy her fmi. Ata dy janë nonë e babë e, më shumë për ne, o zoti komandat. E ç’mund të bojn nona e baba, po nuk deshën ata dy? Të lutesh, nuk osht gjo e keqe. Osht ner për ne, t’i lutemi komandantit tonë! Nuk di ç’them tjetër”!

– “Nuk di, ëëëh? – tha përtueshëm togeri – për t’i thënë kapter Selfos, të bëftë Zoti gjeneral, di ti”?! – iu hakërrua. – “Ene ati, nuk i them gjo të keqe, pasha Zotin, jo. Kështu përshneten eprorët, zoti toger, edhe ty, ashtu të themi. Po, po i ka metun hatëri zotni kapterit, nëse nuk do të bohet gjeneral, le të bohet kapiten, a të rrija ashtu si osht, nuk i them moo, jo, ashtu le të rrijë”. – “Ulu”! – i tha. Në kulmin e zemërimit, nxori kutinë të dridhte cigare tjetër. Nga inati, i dridheshin duart. Futi kutinë në xhep, ndezi cigaren, e shpërndau tymin, duke e shtyrë sikur donte të na mbulonte turmën me tym. – “Po ti, Orhan, ç’do na thuash”? Ju drejtua një plaku tjetër. – Orhan Karamani, ishte nga Korça, goca e tij ishte përgjegjëse kazerme, Qerimeja, edhe këtë, si Bibën, e  konsideronim ne fëmijët. Shpesh ky bërtiste, qante e qeshte, sorollatej nëpër fushe, shante pa ju drejtuar as kujt. Edhe me të bijën, zihej shpesh. Të dy me Bibën, njëlloj ishin.

– “Po ç’të thom bre zotni komandant? Fëmijë janë…, të veckël. Malli i ka marrë për vatan e tyre. Luten që t’i lirojë komandanti ynë! Nuk thonë ndonjë gjë të keqe, për atë Zot, jo! Po pate gjë në dorë, bëj ndonjë gjë për ata dhe për ne pleqtë! Kaq kam” – tha, dhe u ul. – “Kush do flasë tjetër” – tha, asnjë nuk pipëtiu. Togerin më shumë e xhindosën këta pleq, foli e bërtiti, u kërcënua duke thënë: “Në burg do i çoj shkaktarët”! U përsëritën shumë herë të njëjtat fjali, disa herë, njëra më e ndyrë se tjetra. Kur u mërzit a u lodh, ktheu shpinën e iku, pa dhënë urdhër të shpërndahen. Turma s’dinte ç’të bënte. As policët nuk dinin si të vepronin. Më në fund, polic Hekurani – tha: “Ikni”! – “More Bibe – iu drejtua një djalë – a po të duket pak Selfua kapter, po e dashke të bëhet gjeneral”?! – “Eh more djalë, ati i bohet qejfi, togerin e paska zonë fryka, se mos bohet vërtet Selfo gjeneral. Ku ta gjejmë të bohet gjeneral, po atë, as marshall nuk e bojn! (mashalla ishte si kapteri i par) Ishalla dhe togeri bohet, se ikin e thyejnë qafën”! – i tha Bibës. Në mbrëmje, pasi u lexua gazeta, thirrën disa nxënës, ata të klasave të gjashte e të shtatë, në komandë. Vazhdoi dhe netët e tjera dhe, çdo natë, në kazermë nuk ktheheshin të gjithë. Disa i dënonte me birucë, disa me prerje të racionit të bukës, disa nxënësve u thanë: “jeni të përjashtuar për gjithmonë, nga të gjitha shkollat e Shqipërisë”. Togeri shfryu dufin, po nuk i mposhti dot “leckamanët”, nuk mundi të gjente atë që mendonte ai, se e ka stimuluar këtë.

Po ç’e kishte gjithë këtë urrejtje togeri kundër këtyre fëmijëve, shumicën e të cilëve, i kishin lënë edhe pa prindër?! Kur isha në fshat, pas disa vitesh, shkoja me barinjtë, unë nuk e njihja jetën e barinjve, qentë e tyre ishin të mëdhenj, si ujqër, se ata me ujqër do ndeheshin. Qentë lëviznin sa andej këndej, secili ruante tufën e vet; unë iu drejtova një tufe delesh të një fshatari, kur qesh afër, dëgjova qenin që lehu dhe m’u turr, unë ja shkela vrapit, një kushëri më thirri: – “Ulu në tokë, se nuk të ha, – po unë nga frika vetëm se vrapoja,  u lodhe dhe u rrëzova, qeni, – ishte shumë pran meje, – nuk mundi të ndalonte vrapin dhe, për të mos më dëmtuar, mundi të më kapërcente pa më prekur po, kur u hodh në anën tjetër, u rrëzua, me njëherë u ngrit dhe u kthye nga unë. Unë dridhesha nga frika, kurse ai, u ul në bisht pran meje, më shikonte dhe bënte një kuisje të vogël, pas pak, ngriti një këmbë dhe me putrën e tij butë, më preku disa herë, sikur më fërkonte, – kurse unë dridhesha se do më kafshonte, – pastaj qeni u ngrit, iku duke tundur bishtin.

Këto kafshë ishin aq fisnikëri, nëse i kërkoje mëshirë, nuk të luante, madje edhe më përkëdheli, për të më qetësuar. Po togeri ynë, ç’ishte; a mos ishte rritur kopil, që nuk ndjente farë dhimsë për këta fëmijë të uritur, e të mallëngjyer për vendin e tyre dhe prindërit se, po të ishte rritur me prindër, vëllezër e motër, nuk ka mundësi të ishte tillë?! Togeri, as sa ai qen, nuk kishte fisnikëri?! Me gjithë masat e rrepta të togerit, fëmijët çdo ditë, sa futeshin në qytet fillonin: “Enver – Stalin, pionierët duan lirim”. Dhe kjo lloj demonstrate, vazhdoi deri sa karrierës së togerit, i erdhi fundi. Pasi iku togeri, duke marrë mbi “shpinë” gjithë mallkimet për mëkatet që kishte bërë me këta të vuajtur të pafajshëm, vendin e Hakiut, e zuri një vartës i tij, nëntoger Ahmeti. Ky ishte krejt e kundërta e Hakiut, ky po, edhe se komandant, kishte fisnikëri, ishte paqësor, ndoshta ndjente edhe dhimbje, por nuk kishte mundësi, për më tepër. Nuk zgjati shumë, pas vendosjes së Ahmetit komandant, – ndoshta nën togeri ka bërë kërkesë, – se vërtetë u bë një lirim i pionierëve, të paktën, i atyre që ishin pa prindër.

                                                                          *     *    *

Në dymijë e dhjetën, kur kthehesha nga Greqia, me djalin dhe time shoqe, shkova të shikoja atë vend ku më kishte ikur fëmijëria. Pashë ato kazerma hijerënda, të cilave u kishin rënë çatitë brenda. Shkova te ura e Bençës, të shikoja varret e shokëve të mi të vegjëlisë, por aty nuk kishte varre. Një plak që kulloste ca dele, – më pyeti: ç po shikon ore djalë? – “Këtu ka pas varre po, nuk qenkan”?! – “Ata të internuarve”? – më tha. – “Po”!- i thash. – “Eh more djalë, po si mund t’i linin ata varre aty”?! – më tha. – “Pse? –i  thash. – “Se ata ishin dëshmia që tregonte, se këtu ka qenë një burg shfarosës. Kur shkonte një herë Enveri, për në Gjirokastër, pyeti: “Ç’janë këto varre këtu mo”? Kur i thanë se janë të atyre të kampit. – “Të atyre armiqve mo? – tha. – Kur të kthenemi për në Tiranë, mos i shikojë më këtu; ti plugoni me traktor! Armiqtë tanë – tha – do t’i ndjekë ndëshkimi ynë, edhe pas vdekjes”! “Si mund të rrinin ata varre, pasi dha urdhër i gjithëfuqishmi”?! – tha plaku.

Kur shkuam të organizuar në 2015 – ën, na lejuan të futemi brenda, aty kishin bërë një lapidar, por ai, në vend që të ishte të paktën një dy metro i gjatë, që të dukej që nga rruga automobilistike, sepse, përfaqësonte një masakër të pa shoqe, ishte i vogël dhe për më tepër, ishte vënë në vend të ulët, sikur kishin dashur ta fshehin nga sytë e udhëtarëve. Të më falin moshatarët e mi që po ua kujtoj atë kohë pas kaq vitesh. Memorie.al

E vërteta e arratisjes së Dom Zef Oroshit, kur ishte rrethuar nga Sigurimi për t’u arrestuar pas meshës

Refleksionet e gazetares: Përse miqtë e tij në SHBA, s’duan që eshtrat e klerikut të kthehen në atdhe…

Qëllimi i këtij shkrimi është, që të shpjegoj të vërtetën e arratisjes në mal të Mons. Dr. Zef Oroshit, që për nga mënyra si u realizua, u duk shumë e pabesueshme. Duke hedhur hipoteza të ndryshme, madje deri dhe në përbaltosjen e Dom Zef Oroshit. Historia dhe peripecitë e jetës së Mons. Dr. Zef Oroshit,  i lindur në Kaftall të Oroshit, Mirditë, në 1912-ën e largët , si bash-kohës i shumë ngjarjeve vendimtare të kombit shqiptar, deri sa mbylli sytë në vitin 1989, duhet të jetë pjesë e historiografisë sonë, aktiviteti dhe kontributi i tij kombëtar, duhet të shënohen me germa të arta në altarin e Kombit, për të mos u harruar kurrë.

 

Ardhja e komunizmit

Fitorja e komunizmit në vitin 1944 në Shqipëri, do rezultonte vetëvrasja më e madhe që i bënë shqiptarët vetës, për ata që e pranuan atë. Dom Zef Oroshi bën pjesë në ata njerëzit që nuk u pajtuan asnjëherë me fitoren e komunistëve, ai nuk e pranoi as në atdhe, por as në Shtetet e Bashkuar të Amerikës, fitoren dhe pushtetin e komunistëve. Dom Zefi në fillim të viteve ’50-të, u tregua mjaft aktiv në zonën e Mirditës, kjo ishte periudha më e ashpër e represionit shtetëror, ndaj armiqve të pushtetit.

Si një antikomunist i vendosur, ai i qëndroi besnik atdheut dhe fesë. Sigurimi i Shtetit po ushtronte një presion të madh mbi popullsinë civile, duke qenë se dhe iniciativa anglo-amerikane, për të shembur komunizmin në Shqipëri, kishte ndikuar që lufta e klasave brenda vendit, të ishte më e ashpër, konkretisht lufta kundër armiqve të pushtetit, të cilët që në vitin 1945, kishin mbushur burgjet dhe kampet e internimit, duke u torturuar në format më çnjerëzore ngjashëm me kampet e nazizmit, dhe me metodat e tyre.

Dom Zefi përveç detyrës fetare, duke parë çdo ditë se çfarë i bëhej popullit të tij mirditas, zgjodhi të ishte aleat i tyre. Ai bëri përpjekje për kryengritjen por që pa sukses, pasi komunistët tashmë kishin përgatitur terrenin dhe njerëzit, për të zbuluar veprimtarinë e antikomunisteve. Aktiviteti i tij ra në sy të Sigurimit të Shtetit dhe qeverisë së Enver Hoxhës, duke kërkuar dhe arrestimin e tij, me çdo kusht.

Pa nënshtrimin e Veriut e konkretisht Mirditës, komunistët e kishin të qartë që pushtetin nuk mund ta kishin të plotë. Në një qarkore që Ipeshkvi Bernardin Shllaku, i dërgon dioqezave, (shkruar nën torture, nga Sigurimi), tregohet sesa bujë kishte bërë arratisja e Dom Zefit dhe jo vetëm Sigurimi ishte në kërkim të tij, por ishte ngritur dhe një komision kërkimi, i përbërë nga Dekani i Tiranës, Dom Mark Dushi, dhe Administratori Dioqezan i Lezhës, Dom Ndoc Sahatçija.

Madje vet Dom Ndoc Sahatçija, në nëntor të vitit 1952, merr rrugën për në Veri të Shqipërisë, për ta kërkuar vetë! (Referuar nga libri i Dom Markus Ë. Peters, ‘Përballjet e historisë së Kishës Katolike në Shqipëri 1919-1996’).

Për arratisjen e Dom Zefit, është shkruar dhe në studimet “Dosjet e Diktaturës” e studiuesit Pjetër Pepa dhe në monografinë, “Mons. Dr. Zef Oroshi –Një jetë e shkrirë për fe e atdhe”, të studiuesit dhe Sekretarit të Lidhjes së III të Prizrenit, z. Tomë Mrijaj (SHBA) dhe në veprën e Nikollë Melyshit, “Ngjarje Historike, të ndime, të pame e të jetueme”.

Momenti i arratisjes së Mons. Dr. Zef Oroshit, është kthyer në një legjendë, por për ta bërë reale dhe të mos mitizohet më tej me këto fakte, pata një bashkëbisedim me nipin e Mons. Dr. Oroshit, Prend Gjokën, i cili më rrëfeu të vërtetën, sesi Dom Zef Oroshi i kishte shpëtuar arrestimit dhe ishte fshehur në mal, deri sa largohet fillimisht në Evropë e, më pas në tokën e premtuar, SHBA-ës.

Amerika u bë atdheu i dytë për të dhe veprimtarinë e tij, atje la gjurmë me themelimin e Kishës së Parë Katolike Shqiptare, kjo tregon se i shërbeu më mirë atdheut larg tij, duke qenë se Shqipëria u kthye në një burg të madh për intelektualët dhe ndrydhi jo vetëm dëshirat për t’u arsimuar, por ndrydhi dhe burgosi dhe mendime, për t’u shprehur e, për të arritur në jetë.

Ai (Prend Gjoka), rrëfen se halla e tij (motra e Dom Zefit, Lukja, e cila përjetoi kalvarin nëpër burgjet e kampet e internimit, dhe pas rënies së komunizmit, ka jetuar në shtëpinë e nipit, deri ditën që mbylli sytë) kishte qenë personi i fundit që Dom Zefi kishte takuar, para se të arratisej në mal.

Por si ndodhi ngjarja?

Ishte janari i vitit 1952 (viti është i diskutueshëm mund të jetë dhe 1951), Dom Zefi si famullitari i Ungrejt, do zhvillonte meshën e së Dielës, në Kishën “Shën Maria Magdalenë”. Kisha e fshatit, kishte një distancë prej 50 metrash, me qelën ku ai banonte.

Në Kashnjet dhe në fshatin Ungrej, por dhe fshatrat përreth, gëzonin respekt për meshtarin dhe është meritë e fshatit Ungrej, që realizuan arratisjen e Dom Zefit, që të mos binte në duart e Sigurimit, të cilët bënë të pamundurën të informojnë Dom Zefin, se kisha ishte e rrethuar nga forcat e Sigurimit.

Urdhri i arrestimit kishte ardhur nga Mehmet Shehu dhe forcat e Sigurimit po prisnin që mesha të përfundonte dhe prifti të dilte i fundit, për ta arrestuar, e ata vëzhgonin nga dera kryesore, daljen e popullit. Plani ishte që ai të arrestohej në momentin e daljes së popullit nga kisha dhe Dom Zefin ta arrestonin, që të mos mund të kundërpërgjigjej.

Dom Zefi shfaqet se nuk ndjehet mirë dhe pa zhurmë lë meshën dhe del nga dera sekrete mbrapa Kishe, dhe shkon tek qela, që ishte sipër Kishës e, takon të motrën, e cila i shërbente, Luken.

Ndërkohë që ajo gatuante dreken, dëgjon Dom Zefin që e thërret:-Luke, Luke unë ika”, koha nuk i premtoj që të përshëndetej më tej, dhe Lukja duke e kuptuar situatën, e sheh Dom Zefin që kapërcen murin rrethues, rreth 2 metra të lartë, për të humbur gjurmët, në pyllin me gështenja.

Në këtë kohë, ajo është kujtuar, që të marri pardesynë dhe ja ka hedhur matanë murit, duke i thënë -“Paç Zotin me vedi”. Ndërkohë populli në kishë, po priste përfundimin e predikimit të priftit.

Dhe panë që diçka nuk shkonte dhe prifti nuk po dilte tek elteri, duke qëndruar dhe pas orës 12:00, ku pretendohej që mesha të përfundonte. Në këtë kohë, forcat e Sigurimit të Shtetit, dyshuan se pse populli, nuk po dilte nga Kisha! Kështu ata vendosin të hyjnë në Kishë dhe ngelën të befasuar, kur nuk kanë gjetur priftin aty.

Populli e kuptoj që Sigurimi kishte ardhur për arrestimin e Dom Zefit dhe ky ishte arratisur. Pasi Sigurimi bëri një kontroll të shpejt të kishës, u nisën për tek Qela, aty pyetën Luken, e cila i jep përgjigje se: -“Dom Zefi po jep meshë”, – mbyll rrëfimin e tij, nipi i Dom Zefit, Prend Gjoka.

Dom Zefi në mal, bashkohet me grupet antikomuniste, ku do qëndronte për tetë muaj, deri sa kaloi në Kosovë e cila, ishte pjesë e Federatës Jugosllave, me gjithë vështirësitë dhe i plagosur, kalon në Mitrovicë e, nga aty së bashku me Atë Daniel Gjeçajn, O.F.M, At Ambroz Martinin, O.F.M, dhe Nikollë Kimzen, pas garancive që i dhanë Dera e Gjomarkut e, personalisht Kapidan Ndoi, shkojnë në Itali.

Nga aty, në vitet ’60-të, Mons. Oroshi, niset drejt Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Për veprimtarinë në male të Dom Zef Oroshit, na jep të dhëna Bep Kuqani, ish-i burgosur politik për shumë vite, në një shkrim të botuar në vitin 2009, i cili thotë:

– “E tash në lidhje me nji shënim të Z. Ndue Melyshi, citue në faqen 53, ku thuhet: ‘Meqenëse ishte Komitet klandestin, nuk mund të zgjidhej kryetari me vota të lira të popullit, prandaj anëtarët në brendësinë e Komitetit, caktojshin nji kryetar…”, dëshiroj të plotësoj këtë mendim, tue shtue, se; ‘në brendësinë e këtij Komiteti’, kje zgjedhë si Kryetar Dom Zef Oroshi dhe Sekretar, Jak Perjaku, i cili, kje vra në mal, në përpjekje me Forcat e Ndjekjes të Sigurimit.

Këtë ma ka thanë përveç të tjerëve, që do t’i përmendi ma poshtë, edhe vetë i vëllai: Gjon Perjaku, që u kap n’atë përpjekje, i plagosun randë dhe me të cilin kam ndejtë në burgun e Burrelit. Veç kësaj, kam pasë rast me njohë personalisht edhe katër anëtarë të këtij Komiteti, nga të cilët për Karlo Çoben, avokat, (i biri i Ndoc Çobës), që ka kenë Kryetar i Këshillit Antifashist Nacional Çlirimtar dhe Sulë Hafizin, Kryemyfti i Lezhës, nuk e kam ditë se ka kenë Antar i Komitetit të Maleve; ndërsa për Haki Bushatin, i vëllai i ish–Kryeministrit Maliq Bushati, që u pushkatue bashkë me At Anton Harapin, O.F.M, dhe Lef Nosin e Ndrek Kakarriqin, e kam dijtë dhe, edhe këta më kanë thane, se; “kena pasë për Kryetar Dom Zef Oroshin’.

Haki Bushatin e kam njoh vetëm për nji periudhë të shkurtë kohe, në burgun e Tiranës; ndërsa Ndrekën e kam njohë qysh se kam kenë në moshë adoleshente, se ka kenë mësues në Kolegjin Saverian, kryetar i Shoqatës “Rrethi Don Bosco” (krijue nga At Pjetër Meshkalla); kam ndejt në burg të Burrelit, mbasi kje denue 17 vjet si anëtar i atij Komiteti, i arrestuam në Lezhë, vetëm pak muaj mbasi kishte fillue punën si avokat. Miqësinë e kena vazhdue edhe mbas daljes nga burgu, deri në ditën që vdiq.

(…) Për Dom Zef Oroshin, duhet dijtë edhe kjo: Qysh nga dita e arratisjes, që hoqi veladonin e doli në mal, e deri që iku në Jugosllavi, banorët e Mirditës dhe të malësisë së Lezhës, e kanë njohë ma fort se prift, si Kryetar të ‘Komitetit të Maleve’, si organizator i ‘Çetave të Shpagimit’, si luftëtar shumë trim dhe si antikomunist i vendosun’ – shkruan në shkrimin e tij, Bep Kuqani.

Mons. Dr.  prehet në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe është hedhur diskutimi, për kthimin e eshtrave në atdhe, por diaspora e SHBA-ës dhe miqtë e tij, kanë qenë të mendimit se -“Ai bëri historinë atje dhe atje duhet të vazhdoj të prehet i qetë”. Memorie.al

Panorama

DATA N’ GUR!- Nga Fritz RADOVANI

 

 

 

AT GJERGJ FISHTA O.F.M.

                         (1871 – 1940) Grafikë nga F.Radovani (1991).

 

AT GJERGJ FISHTA (1871 – 1940) ISHTE, ASHT E DO T’JETË NDER SHEKUJ !

At Gjergj Fishta O.F.M.,asht le në fshatin Fishtë të Zadrimës më 23 tetor 1871. Ishte i biri i Ndokë Simon Ndocit e i Prendes së Lazer Kaçit prej Kotrri me emnin Zekë.

Asht pagëzue nga italo-arbneshi At Leonardo de Martino, famullitar në Troshan.

1861 Shkolla e Fretënve (Etënve Françeskan) ishte hapë në Shkodër.

Në vitin 1880 në Troshan afër vendlindjes së Fishtës, françeskanët në kuvendin e tyne hapin Kolegjen ku Zefi vijon sërish mësimet në Troshan, Eprorët vendosin që t’a dërgojnë për studime të mandejshme në filozofi e teologji në Bosnje. Bosnja në këtë kohë sapo kishte fitue pavarësinë nga Turqia dhe katolikët studionin tek Urdhni françeskan. Në Bosnje françeskanët kishin një histori të mirë tradicionale të tyne me kisha, famulli, kuvende, kolegje e seminare. Mbas 5 vitesh studime në Troshan, Zefi u nis vetë i shtati më 1886 së bashku me At Ejëll (Sebastjan) Paliq, At Severin Lushaj, At Pjetër (Simon) Gjadri, At Loro Mitroviç (Pashko Mazreku), At Bona Gjeçaj dhe At Pashko Bardhin (Anton Nënshati me emrin e pagëzimit, Martin; Jozef Blinishti, me emrin Mhill).

Mësimet filozofike i mori në kuvendin e Sutidkës, ndërsa ato teologjike në kuvendin e Livnos. Lexonte klasikët grekë e latinë si dhe Dante Alighieri (1265-1321),

Sikurse dëshmon biografi i parë i jetës së Fishtës, njikohësisht edhe koleg i tij At Pashko Bardhi. Fishta dallohej në provat e hartimeve në punimet filozofike, teologjike e letrare vjetore në gjuhët latine, italiane dhe kroate.

Fishta ideoi krijimin e një shoqnie të vogël letrare-artistike, e cila do të mund zhvillonte e të ruente traditat dhe vlerat ma të mira të kulturës shqiptare. Në një letër, e cila mban datën 2 shtator 1892, ndër 10 nënshkruesit ishte edhe emni i fra Gjergjit. Ruejti emnin Gjergj, emën me anë të të cilit ne sot e njohim poetin kombëtar. Emni i fundit Gjergj, në aspektin fetar, personifikim i Shën Gjergjit, martir, shek. V, dhe në anën kombëtare, emri i Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti. Fishta shpenzonte pak kohë në përgatitjen e mësimeve, mjaftonte një lexim i vetëm që ai t’i riprodhonte gati krejt përmendësh.

Në vitin 1893 kandidati për meshtar kthehet në Shqipni, tashma i formuem edhe me kulturë gjuhësore në disa gjuhë (latinisht, italisht, kroatisht, frangjisht e gjermanisht), me njohuni mbi muzikën, artet figurative e letersinë).

Të dielën më 25 shkurt 1894 në moshën 23 vjeçare, tha Meshën e parë në Troshan. At Fishta caktohet famullitar i përkohshëm në famullinë e Gomsiqes.

Detyra e famullitarit i jepte mundësinë që të ishte vazhdimisht në kontakt me grigjën e tij shpirtnore dhe në këtë mënyrë të prekte me dorë e të kundronte për së afërmi cilësitë morale e shpirtnore të banorëve të këtyre maleve, doket, gjuhën shpesh enigmatike, bujarinë, nderen, besnikëninë, trimëninë, urtësinë, krenarinë, drejtësinë, vorfnninë ekonomike, mungesën e shkollimit, hakmarrjen, dëshirën për të kenë të lirë.

At Gjergj Fishta do të grumbullonte visarin gjuhësor, i cili do të ishte brumi me të cilin do të gatuente ma vonë veprën e tij letrare.

Në Gomsiqe; “…At Fishta do të njohë deri edhe skutat ma të thella, njerëzit që u bindeshin normave juridike të Kanunit, Kodit Zakonor të Shqiptarve ku asht pasqyrue shpirti i vërtetë i rracës.” “Në Gomsiqe, ishte koloriti i gjuhës së Zadrimës,”

1899, At Fishta shkruen me alfabetin latin të françeskanëve.

Pra më 1899, falë miqësisë dhe admirimit që krijoi tek Abati Imz. Prengë Doçi, një nga personalitetet intelektuale ma të kulturueme të kohës, ky i fundit e ftoi At Fishten si bashkëthemelues të shoqërisë «Bashkimi» me Dom Ndoc Nikajn, e me At Pashk Bardhin, At Ambroz Marlaskajn, etj.  Më 1899 themeloi Shoqëninë Letrare “Bashkimi” sëbashku me abatin të Mirditës, Imzot Preng Doçi, At Gjergj Fishta i zotnonte të gjitha nivelet e komunikimit në gjuhën shqipe Po at vit i vritet vëllai për gjakmarrje, që u ba shkak që ai të shfryhet mbi këtë fenomen në poezinë Gjaksorëve. Me gjith këta, ky e fali mejherë gjaksin e pashpirt, e bâni çmos deri sa i detyroi të vetët jo vetëm me e falë, por edhe me u miqasue ato dy shtëpi”.

1889 shënon fillimin e krijimtarisë letrare të Fishtës, e cila nis e publikohet së pari në revistën Albania të Faik Konicës, por gati e gjithë me pseudonime.

Po ashtu do të botojnë edhe në të perkohshmen Elcija (mâ vonë: Lajmtari) i Zemres së Krishtit.

1902 emnohet sekretar i Komisariatit të Misionit Françeskan si dhe drejtor i shkollës Françeskane në Shkodër. Si i pari drejtor shqiptar i kësaj shkolle,

At Fishta vendos në programin mësimor në vend të gjuhës italiane, Gjuhën Shqipe në të gjitha landët.

1911 u festue 50-vjetori i hapjes së saj, dhe me këtë rast u ba nji aktivitet kulturor, në të cilin nuk munguen me pjesëmarrjen e tyne autoritetet zyrtare, fetare, shërbimi diplomatik, (I konsullatës austro-hungareze), dhe shumë antarë të bashkësive të tjera fetare myslimane dhe ortodokse.

Me 24 mars 1912, programi i këtij aktiviteti ishte përgatitë prej vetë At Fishtës. E thirrun prej të gjithëve në Shkodër si shkollë kombëtare.

Në verën e vitit 1902, gjatë pushimeve të verës At Fishta shkonte në Rrapshë të Hotit për të zëvendësue famullitarin e atij fshati, Át Leonard Gojanin, e aty frati do të njihej e të lidhte miqësi me plakun Marash Uci, të cilin do ta përjetësonte ma vonë në vargje.
“Kënaqej poeti, tue veshtrue kallximet e kreshnikut të maleve mbi lufta, në të cilat ai vetë kishte pasë marrë pjesë si i ri. Përleshja te Ura e Rrzhanicës iu ngul At Fishtës në tru dhe, pa u largue nga ambienti i ushtarëve me çakçirë e kapuç të bardhë në krye, u vu ta përshkruej, ashtu si e kishte ndigjue nga luftari.”

Në vitin 1904 Át Pashk Bardhi, ndërsa nepte mësimin e gjuhës shqipe në Borgo Erizzo (Zara, Dalmaci) (Kroaci) dhe ishte kthye në Shkodër për pushime, merr prej At Fishtës për me lexue dorëshkrimin e disa kangëve dhe mbasi dha pëlqimin për to, vendosi m’i botue. Do t’ishte Faik Konica, botuesi i revistës Albania dhe njikohësisht miku i tyne, si dhe ndihma financiare e Ministrisë së Jashtme Austro-Hungareze, të cilët do të kontribuonin në botimin me titullin: Lahuta e Malsis – Kangë Popullore I – Marash Utsi. Do t’ishte kjo sprova nismëtare, që do t’i nepte edhe famën At Gjergj Fishtës. Edhe pse u botuen pa emën, At Fishta muer urime e lavde nga shumë miq, intelektualë shqiptarë mbrenda dhe jashtë Shqipnisë, si dhe nga albanologë të huej.

1906 Luigj Gurakuqi do t’ia kushtonte At Fishtës veprën e vet Vargnimin n’ gjuhë Shcype, e cila asht metrika e parë në gjuhën shqipe.

Dy vjet ma vonë, 15 shkurt 1907, sëbashku me At Shtjefën Gjeçovin, themeloi të parën Bibliotekë shkollore në Shqipni, Po këtë vit pranë shkollës çon nji trupë teatrale amatore, në të cilën së pari do të vêntë në skenë pjesët e veta dramatike, si dhe përshtatjet nga gjuhët e hueja, tue vû kështu nji tjetër gur themeltar në kulturën kombëtare. Po këtë vit ai arriti me botue pjesën e dytë të “Lahutës” me titullin Vranina, në të cilën protagonisti ishte sivëllai i Marash Utsit, Oso Kuka.

vjeshtën e atij dimni At Fishta hapë kurset e natës për të rritunit, për të mësue shkrim e këndim dhe ma vonë krijon nji shoqni bamirse për fëmijët e vorfën, për të cilët siguron ndihma të ndryshme ushqimore dhe veshmbathje. Ky do t’ishte nji nga shembujt e dashnisë së krishtenë per të vorfnit e Shën Françeskut në mision.

Po këtë vit 1907 arrinë me botue në Sarajevë përmbledhjen satirike Anzat e Parrnasit, që At Fishta ua kushton “mikrobeve të Kombit” asaj frotës së shqiptarëve të shitun, pa ndërgjegje e moral mbi të cilët At Fishat lëshon pa mëshirë ironinë dhe sarkazmen e tij.

nandor 1908 mblidhet Kongresi i Manastirit. At Fishta sëbashku me Luigj Gurakuqin merr pjesë atje si përfaqësues i Shoqnisë Bashkimi, ku dhe mbajti ligjëratën “Për alfabetin latin”, që i dha udhëzgjidhje marrëveshjes për alfabetin.

Karrshi Dom Ndre Mjedës, Mati Logorecit, Hilë Mosit dhe Luigj Gurakuqit si përfaqësues nga Shkodra. Aty “Fjala plot kuptim, logjika dhe oratoria e françeskanit të Shkodrës, që e bante At Fishtën të dallohej ndër të tjerë, ku bani që nga 52 anëtarë të Kongresit të fitonte përvete 49 zâje porsi kryetar komisioni, të ngarkuem për studim të alfabetit. Ishte një triumf për fratin e përvuejtë”.

Simbas Prof. Karl Gurakuqit: “Kongresi e pau t’udhës të caktonte poetin kombëtar At Gjergj Fishtën ma fort në shenj nderimi dhe çmimi për veprat poetike”. Për Prof.Tomorr Osmanin përveç kësaj ai u zgjodh edhe për: “erudicionin e thellë, kulturën e gjërë, forcën e fjalës, mendjen e mprehtë dhe logjikën e fortë”.

Ditën e dytë të Kongresit të Manastirit At Gjergj Fishta mbajti nji fjalim të zjarrtë për vetitë e mira të shqiptarëve dhe për nevojat e tyne. Fjala e At Fishtës në Kongres simbas shtypit të kohës bani për vedi të gjithë delegatët, mjafton me sjellë këtu nji letër të At Pashk Bardhit dërgue At Shtjefën Gjeçovit, në të cilën i shkruen se fjalimi i At Fishtës “kishte ba me kja shumë kongresista dhe mbas fjalimit nji hoxhë toskë e ka marrë ngrykë me lot për faqe”. At Fishta tashma ishte ba një personalitet publik i veçantë në jetët e qytetit të Shkodrës, por edhe të gjithë Shqipnisë, përmes njohjes dhe bashkëpunimit me intelektualët ma të njohun, predikimeve, konferencave, fjalimeve publike etj. Jeta publike kishte ba që ai të merret e të trajtojë edhe çashtje politike.

Në të gjitha qeveritë shqiptare prej vitit 1912 e deri sa vdiq, ai kje përfaqësuesi i vërtetë i shqiptarit dhe i etnisë, kampion i mbrojtjes së të drejtave të popullit të vet. Françeskanizmi shqiptar falë kontributit të At Fishtës do t’ishte ai që njihet. Ai ishte ndër patriarkët e riorganizimit të Provincës. Në cilindo pozicion pune, famullitar, drejtor shkolle, bibliotekar, botues, sekretar province, guardian, definitor, kustod, e Ministër Provincial ai ishte shembulli i njeriut të përkushtuem, “.

Një avokat i përbetuem i integrimit të Shqipërisë në kulturën perëndimore të krishtenë.” Thotë Át Anton Harapi, nji prej kulturologëve ma të shkëlqyem shqiptar, n’artikullin ”Shqiptari i Madh”, në rastin e nji botimi përkujtimor mbi jetën dhe veprën e At Fishtës, më 1943: ”Kam ndollë vetë aty, kur njiditë, nji shqyptar i këthefit të vjetër, tue ankue për do shpërdorime të nierëzve të Shtetit me At Gjergjin, donte disi me përfundue, se s’ ka Shqypni. Fishta don t’ia spjegojë punën, se njerzt e Shtetit nuk janë Shqypnija, edhe plaku, per me i diftue se kishte mbetë i bindun, i thotë: Po na s’e kemi dijtë, more zotni…veç prej jush e kemi xanë shka asht Shqypnija!”.

Po këtë vit ai nisë me lexue e njikohësisht tuj studjue me kujdes e vëmendje veprat e Shekspirit e Molierit. Vitin pararendës ai kishte ngritë një teatër të vogël, i cili vijonte ashtu si me nismën e De Martinos. Kështu ai ven në skenë: Gjokë Tarçuku ase mjek përdhuni, I ligu për mend, Dredhitë e Patukut. At Fishta pati bashkëpunim me motrat Stigmatine, të cilat kishin ardhë në Shqipni në 1879. Ato mbasi kishin hapë në Shkodër shkollën e tyne për vajza (1876). 1925 e kthejnë me emnin Normalja e Stigmatineve,

Gjithashtu në 1908-1909 shkruen melodramat Sh’ Françesku i Asizit, e cila u shfaq me rastin e 700-vjetorit të Urdhnit Françeskan (1209-1909), e që u botue në 1912, Odisea, Ifigenija n’Aulli dhe Kryepremja e Shën Gjonit.

Po në 1909 boton në Zara Pika voeset, Shtypshkroja Vitalini, nji përmbledhje lirikash fetare, vepër së cilës ma vonë do t’ia ndryshojnë titullin në Vallja e Parrizit, por që kështu në botimin e parë ia kushton Luigj Gurakuqit.

1911, më 19 dhetor, me rastin e 50 vjetorit të hapjes së shkollës françeskane nisë me shkrue dramën Juda Makabe, të cilën e përfundon vetëm mbas tre vjetësh, por këtu në këtë përvjetor u shfaq melodrama Shqyptari i qytetnuem, prej së cilës delte mesazhi i Shqipnisë së lirë, çka shkaktoi entuziazëm e brohoritje tek të ftuemit. At Justin Rrota kujton se “N’atë rasë, nepër dritën e llampave, prej korit së kangtorìs pàshë, ke burra me mustakë e pleqë me thìja, të përmalluem, kjajshin si fëmija”.

Po këtë vit falë autoritetit që kishte dërgohet nga qeveria turke në Podgoricë së bashku me Imzot Jak Serreqin dhe Dom Luigj Bumçin (1872-1945) si ndërmjetës për arritjen e marrëveshjes së paqes midis Portës së Lartë të Stambollit dhe malcorëve kryengritës të Malsisë së Madhe dhe të Mbishkodrës që u çuen kundër xhonturqve.

Më këtë rast nji vit ma vonë dekorohet nga Sulltani me dekoratën Mearif për shërbime paqe dhe humaniteti.

Më 28 janar 1912, Klubi “Gjuha Shqype” në pallatin ipeshkvnor në praninë e Imzot Jak Serreqit, përmes kryetarit të saj Ndoc Çobës, i cili më këtë rast mbajti edhe nji ligjëratë mbi veprimtarinë e tij, i dhuroi At Fishtës nji kunorë argjendi për merita në krijimtarinë letrare dhe po këtë vit ai dekorohet dhe nga Mbretnia Austro-Hungareze me medaljen Ritterkreuz (1912), për kontributin kulturor në Shqipni, sikurse e përmendëm nga Turqia u dekorue me dekoratën Mearif (1912), qyteti i Beratit i dërgoi nji pupël ari (pendë) (1913), Piu XI Medaglia di Benemerenza (1925), Urdhni françeskan Lector Jubilatus (1929), Greqia Phoenix (1931); qeveria italiane e bani anëtar të saj, Academico d’Italia më 1939. Miqtë e tij të ngushtë do të ishin Imzot Prengë Doçi, Luigj Gurakuqi, Faik Konica, At Pashk Bardhi, At Anton Zanoni S.J, At Pal Dodaj etj.

Nga tetori 1912 deri në fund të prillit 1913, kohë kur Shqipnia gjindej në prehën të pavarësisë së saj, dhe kur Imzot Nikoll Kaçorri dhe Luigj Gurakuqi mbanin në kontakt gjithë zhvillimin e ngjarjeve, për rreth shtatë muej Shkodra u rrethue nga ushtria malazeze ndersa At Fishta me Imzot Jak Serreqin ishin n’ Arqipeshkvinë e Shkodrës,

Më 12 qershor At Fishta ngriti Flamurin kombëtar në Kishën Françeskane të Gjuhadolit, që dëshmon se edhe Shkodra u bashkue me Shqipninë mbas muejve të gjatë të rrethimit malazez. Në tetor të 1913 në prag të përvjetorit të parë të Pavarësisë, At Fishta themelon të përkohshmen Hylli i Dritës, nji nga revistat ma të mira në historinë e shtypit shqiptar. Qè si shkruhej në editorialin e parë të saj “Perlimi ase programi i së përkohshmjes sonë, s’âsht tjetër veç t’orvatunt për lulzim t’Fesë e t’Atdheut, për t’marë t’Familjes e të zhdrivillimit t’Dijes në Shqypni, shka âsht njà për njà si me thânë për gjytetni e përparim të vërtetë t’komit Shqyptar”. Këtu tek kjo revistë At Fishta do të tregojnë nji tjetër cilësi të formimit të tij kulturor: publicistikën e tij. Do të jenë me dheta artikujt letrarë, politikë, pedagogjikë e polemikë që do t’i napin nji tjetër përmasë personalitetit të tij. Hylli i Dritës mbas numrit të saj të dhetë, At Fishta botoi artikullin e famshëm “Nji komedi e pandershme e XX-ës qindvjetë”, në korrik 1914, që u ndërpre nga autoritetet ndërkombëtare (Komisioni i Kontrollit) sepse At Fishta e dënoncoi hapun për pandershmëri dhe pabesi hipokrizinë dhe intrigat diplomatike që baheshin në kurriz të shqiptarëve. Për pasojë drejtori i saj u padit në Romë prej qeverisë ndërkombëtare si njeri i rrezikshëm për qetësinë e vendit dhe u dënue nga koloneli anglez G. Philipps me 20 muaj burgim në Maltë. At Fishta iku mshehtas në Gomsiqe, tek Át Shtjefën Gjeçovi, mandej në Vig, ku ishte Át Pashk Bardhi e ma në fund në Troshan, ku shërbente Át Pal Dodaj, sepse vetëm atje mund t’ishte jashtë juridiksionit të ndërkombëtarëve, të cilët administronin vetëm Shkodrën.

Për fatin e At Fishtës shpërtheu Lufta I Botnore dhe ai doli jashtë vëmendjes. Më 28 Nandor 1913 u kremtue festa kombëtare, natë në të cilën u lidhën simbolikisht me drita kandilash, minarja e xhamisë së Fushë-Çelës me kambanoren e kishës së Gjuhadolit. Gjatë kësaj kohe u desht ndërmjetësia e Imzot Serreqit, Imzot Bumçit e Imzot Kolecit që internimi të pezullohej.

Filloi edhe Lufta e Parë Botnore dhe çeshtja e At Fishtës sikur u harrue, sepse ndërkombëtarëve ju desht të merreshin me të tjera gjana ma të rëndësishme.

Janari i vitit 1916 e gjen Shkodrën sërish të pushtueme, kësaj here nga austro-hungarezët, tashma jo për ndonji përfitim territorial, por ma tepër për justifikim strategjik.

Ky vit do të shënojnë tri ngjarje të randësishme për At Fishtën: Themelimin e revistës Posta e Shqypniës (5.12.1916 – 11.1918), instalimin e shtypshkronjës françeskane, si dhe krijimin e “Komisisë letrare” me sugjerimin e konsullit të përgjithshëm August Ritter von Kral (1859-1918). 3 gusht 1916 e themelon, bashkë me Luigj Gurakuqin, Rajko Nachtigall, Dom Ndre Mjedën,  Mati Logorecin, Gjergj Pekmezin, Át Ambroz Marlaskajn, Át Shtjefën Gjeçovin, Sotir Pecin, etj. Komisia Letrare e Shkodrës hjedhi bazat e drejtshkrimit bazue mbi të dy dialektet e shqipes, si dhe punoi për nji terminologji të re për administratën shqiptare. Mbas disa diskutimeve Komisia vendosi të përdorej “dialekti i Elbasanit” si një kompromis asnjanës për gjuhën letrare, më 1923 me nismën e Sotir Pecit. Ky vendim binte mjaft në kundërshtim me dëshirat e At Gjergj Fishtës, për të cilin dialekti i Shkodrës ishte ma i përshtatshmi. At Fishta shpresonte se koineja shqiptare e Veriut së shpejti do të shërbente si normë letrare për të gjithë vendin, ashtu si gjuha e Dantes kishte shërbye si udhërrëfyese për italishten letrare.

Po këtë vit më 5 dhjetor 1916 del numri i parë i gazetës “Posta e Shqypniës” shqip – gjermanisht e subvencionueme nga Austro-Hungaria në kuadrin e Kultusprotektorat-it, me gjithë që forcat pushtuese nuk parakishin besim te At Fishta për shkak të aspiratave të tij kombëtare. Doli dy herë në javë për dy vjet me radhë deri më 23 nëntor 1918 (gjithsej 89 numra), dhe punën e drejtorit për pjesën shqipe e kreu Át Gjergji, i cili botoi aty afro 37 artikuj. Gazeta simbas At Fishtës ishte ”themelue për Kombin Shqyptar; veç po, artikuj kanë me u botue edhe gjermanisht, qi edhe dheu i jashtëm të dijë do punë tona, për të cilat Kombi mundet me pasë interesë…”.

1916 At Fishta sjell në Shkodër shtypshkronjën, e cila do të marrë emnin Shtypshkroja Françeskane, pra françeskanët tash e mbrapa do të kenë shtëpinë e tyne botuese. Kujtojmë këtu se botimet e deritashme u banë në shtypshkronjën “Nikaj”. Bashkë me Át Harapin, e Gurakuqin bajnë bashkë malcorët e Hotit e Grudës me ra në Shkodër në shenjë proteste për lanjen e ktyne tokave Malit Zi.

1917 Kryeipeshkvi i Shkodrës e merr At Fishtën së bashku me Imzot Bumçin si pjestar të grupit negociator mes qeverisë dhe malësorëve. Me përfundimin e Luftës së Parë Botnore, ushtria austro-hungareze tërhiqet nga Shqipnia dhe del në pah çashtja e kufijve territorialë. Kryetari i qeverisë së Durrësit Turhan Pashë Përmeti kryeson delegacionin shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris në prill të vitit 1919, në përbamje të të cilit janë edhe Imzot Luigj Bumçi, Luigj Gurakuqi, Mehdi Bej Frashëri, Dhimitër Berati, Mehmet Konica, Mustafa Kruja dhe Dr. Turtulli. Turhan Pasha emnoi Imz.Bumçin në krye të Delegatës, që të ndryshonte pamjen e huej të Shqipnisë si “Turqi e vogël” tue kenë se ai kishte kenë ambasador i Perandorisë Osmane në Shën Pjetërburg. Mbas nënshkrimit të marrëveshjes më 29 korrik 1919, në mes Tittonit të Italisë dhe Venizelos të Greqisë, për ndamjen e Shqipnisë, simbas Konferencës së fshehtë të Londrës së vitit 1915, delegacionet shqiptare ishin të vendosuna të bashkëpunonin me delegacionin e kryesuem nga Imz. Luigj Bumçi, i cili zgjodhi sekretar të delegacionit At Gjergj Fishtën. Materialin, “Të drejtat e Shqipnisë etnike”, në konferencë të mbajtun në Universitetin e Parisit të shkrueme në frengjisht nga At Fishta e lexoi Imzot Bumçi. Bie në sy në këtë studim përgatitja e gjithanshme historike, kulturore, etnografike, ndërtimi stilistikor në pikëpamje letrare gja që mbetet ende edhe sot nji model i ndërtimit të nji esejeje apo shembull oratorie. Në letrën e Át Fishtës, datë 13 shkurt 1920, shkrue nga Parisi, provincialit Át Vinçens Prennushit, ndër të tjera thuhej: “Mos tjeter, prej fletoreve do të keni marr vesht, se çë rrezik i zi i kercenohet Atdheut t`onë. Me 20 të Kallndorit Konferenca u ka parashtrue Jugosllavëve nji projekt, mbas të cilit Greqija merr Shqipniën jugore me Korçë e Argjirokaster; Italia Vlonen me hinterland e mandat mbi Shqypniën e mesme; Jugosllavija pershtrihet deri në Dri ose, ndoshta der n`Mat”. Tue kenë se situata ishte ndërlikue së tepërmi, në lidhje me shqiptarët dhe tue mos gjetë mbështetje nga Konferenca, delegacioni shqiptar, simbas letrës së At Fishtës, dërgon në Romë Imzot Bumçin, së bashku Mehdi Frashërin, ditën e dytë të Krishtlindjeve, tek Papa Benedikti XV. Papa, tue kenë nga takimi i maparshëm i mirinformuem rreth problemit shqiptar, ndigjoi me kujdes të madh shqetësimet e delegacionit tonë. Në fund të bisedës, tue kenë i bindun se rreth çështjes në fjalë, do gjejë mbështetje në partinë katolike në Parlamentin italian, në diplomacinë angleze dhe amerikane, me të cilat Vatikanit kishte marrëdhënie të mira, Papa pat deklarue se do bante çmos për ta shpëtue Shqipninë nga moscopëtimi i mandejshëm i saj. Tok me Imz. Bumçin më 5 shkurt, 1920, zhvilluen takimin e radhës me kardinalin në zâ të Brukselit, Disidre Mercier, primat i Belgjikës që me ndërkombtarizue ma ndej çashtjen kombëtare, i cili muer përsipër t’i shkruente në favorin tonë kardinalit të Londrës dhe të Burnit, ekselencës së tij Balfuorit, mandej, mareshalit Fosh, Dechanelit, Milerandit etj. Mundi dhe djersa e At Fishtës dhe e të gjithë tjerëve, që u kunorëzue me pranimin e shtetit tonë më 30 gusht 1919 nga Brukseli dhe mandej, më 19 dhjetor 1920, në Lidhjen e Kombeve, me këtë rast Shqipnia së fundi siguroi tanësinë e saj, në kufijtë e Konferencës së Londrës të vitit 1913. Kështu Papa Benedikti XV, më 12 nëntor 1920, emnon Imz.Ernesto Cozzi-n Delegat Apostolik për Shqipninë, 35 ditë përpara se Lidhja e Kombeve ta njihte Shqipërinë si shtet sovran, që do të thotë se Vatikani realizoi i pari njohen diplomatike de facto të vendit tonë. Mbasi pranon se edhe ai vetë, sa herë ka marrë pjesë në bisedimet me delegacionet e huaja:”Të them të verteten se m’âsht dasht t’skuqesha për inferioritetin t’em. Âsht e kotë të gënjehemi. N’se përjashtohet Gurakuqi qi vetëm ai ka nji kulturë të përshtatshme, ka nji atdhetari të shëndoshë dhe nji njohuni të gjânë për njerëzit dhe për sendet e Shqypnisë, asnji nga anëtarët e qeverisë, kjoftë të saj së maparshmes, kjoftë të së tashmes, nuk mund të thotë se e paraqet denjësisht Shqypninë dhe të mbrojë si duhet interesat e saj”.

1921 ridel mbas 7 vitesh revista Hylli i Dritës në rrugën e ndërpreme, ndërkohë që aktivitetin e tij botues, At Fishta e zhvillon në revistën “Zani i Shna Ndout”.

Ndërkohë shkolla publike ishte nji projekt i ri që At Fishta me shokë e kishin gjithnjë në mendje. Niveli i deritashëm nuk ishte i mjaftueshëm prandaj duhej nji gjimnaz klasik.

Duheshin sigurue ndërtesa, orenditë, paisjet dhe mjetet didaktike shkollore, personeli i duhun, leja prej autoriteteve kishtare e zyrtare. At Fishta së bashku me Provinçialin e ri, At Pal Doden, shkojnë në Romë dhe takojnë Kryetarin e Urdhnit dhe priten për të dytën herë në audiencë nga Papa Benedikti XV, i cili u dha nji shumë prej 100 000 liretash, ndërsa Kuria Gjenerale u nep nji hua me lehtësi shlyemjeje, ndihma të cilat i ndihmuen për hapjen e shkollës publike me emnin tashma të njohun “Illyricum” me nxanës të tre besimeve, katolikë, myslimanë dhe ortodoksë.

Ndërtesa e bleme u bekue ditën e Shën Françeskut më 4 tetor dhe mësimin e filloi më 10 tetor të vitit 1921. Në 64 vitet të jetës së saj fillestare, ndër të cilat 22 vite si gjimnaz, tue i hjekë periudhën 3 vjeçare 1933-1936 të pezullimit, kjo shkollë i ka dhanë Kishës 4 ipeshvij, 110 meshtarë, 10 provincialë, 125 fretën.

6 qershor 1921 në zgjedhjet e para demokratike Shkodrën e përfaqësojnë në Parlamentin e parë shqiptarë si deputetë Don Ndre Mjedja, At Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi e Hilë Mosi. At Fishta në fillim zgjidhet antar e më vonë kryetar i komisionit të buxhetit, anëtar i komisionit të arsimit dhe në gusht të atij viti zgjidhet nënkryetar i Parlamentit. Kur dëtyrohet m’e lanë propozon At Ambroz Marlaskajn.

Mbasi niset në shkurt 1922 nga Liverpuli, në letrën e tij datë 8.5.1922, dërgue provincialit, At Pal Dodajt, nga Uashingtoni thekson se, mbas dymbëdhetë ditëve udhëtimi me vaporr nga Anglia, ma në fund kishte merritë në Amerikë. Viziten e përshkruen mjaft bukur në nji letër dërgue At Justin Rrotes, që daton 11 mars 1922. Pa humbë shumë kohë, kishte fillue me bâ lobing rreth çashtjes së Shqipnisë. Mbas takimit që pati me françeskanin me ndikim të madh në qarqet diplomatike të Uashingtonit, At Godfried Shilling, At Fishta takoi dhe senatorin katolik, Henri Cabot Lodge, i Partisë Republikane, njeri me autoritet të madh dhe i nji mendimi me Presidentin Wilson për të drejtat e barabarta të popujve.

Në letrën e naltcitueme, At Fishta do shprehej: “… âsht mirë qi Qeveria e Tiranes, t’i drejtojë nji shkresë nënsekretarit të Ministrisë së Jashtme të Amerikës, tue kerkue zyrtarisht këtë njohje…” Në fund të letrës, shkruen At Fishta: “Ndërkaq vizita eme në Washington ka pasë si përfundim njohjen e Shqypnisë prej anës së Shteteve të Bashkueme të Amerikës. Të gjitha përpjekjet e maparshme të Qeverisë sonë, si ato të “Vatrës”, s’kanë pasë sukses… Kjenë Senatorët katolikë, të cilëve ua paçë paraqitë çashtjen sidomos në pikëpamje fetare, ata qi me ndërhimje të veta xuerën njohjen zyrtare të Shqypnisë nga Qeverija amerikane”. At Fishta, takimet në Uashington nuk i kishte ba në rolin e nji deputeti të Shqipnisë, edhe pse ishte mandatar nga populli në dy legjislacione, por si intelektual që kishte marrë famë kombëtare dhe ndërkombëtare. Faik Konica në përgjegje të nji letre që At Fishta i kishte dërgue, i shkruen nga Bostoni këtij të fundit“Ju falem nderit për letrën e bukur që më dërguat. Kini lënë nër Shqipëtarët e këtushëm nji kujtim lartësie dhe drite, që kà shuar gjithë moskuptimet e shkuara”.

Ndërkaq tue u kthye nga Amerika, At Fishta i shkruen Át Pal Dodës se asht tue shkrue nji poemë satirike. Asht fjala për poemën “Gomari i Babatasit”, vepër e cila u botue në dhetor 1923, me të cilën shënoi pjekuninë e tij të plotë artistike.

Po këtë vit del gazeta “Ora e Maleve”, që u ba shkolla e gazetarisë shqiptare, në të cilën kontribuen oratoria e Dom Lazër Shantojës, mençuria e Luigj Gurakuqit, penda ledhatuese dhe e ambël e Imz. Vinçenc Prennushit, studimet e holla të At Anton Harapit, Nush Topalli, Ernest Koliqi, Karl Gurakuqi, At Bernardin Palaj etj.

Për këtë gazetë Ernest Koliqi shkruen: “Dihet se Ora e Maleve, e nisun ma s’forti me qellime kulturore, pat menjiherë nji zgjanim të papritun politik edhe u ba organi i nji grupi qi përfshinte në gjiun e vet fuqit fetare, shoqnore dhe ekonomike të Shkodrës unji dhe krejt krahinës së saj. Grupin e kryesonte Luigj Gurakuqi. Shkodra nuk njofti kurr stinë ma të lulzueshme me mugullime qellimesh e vullnetesh për nji përparim të njimendtë qytetnuer. Shkodranët pa dallim besimesh, klasash shoqnore, kulturash, me lagje të qytetit e me katunde e me male kreshnike.., mblidheshin tok rreth Gurakuqit,- Bashkqytetarit zemër-madh e mende-ndritun, qi dinte me pajtue në shkrime në sjellje e në veprimtari ndertuese tharme jetike të traditave të shëndoshta me nevojët e kohës moderne. Ai kalonte udhës i përcjellun gjithkund nga nji tubë djelmoshash e gratë nga dyert e oborreve me fëmij në krah e reshëshin me nji breshën bekimesh.

Kalonte si profet i rrethuem nga nderimi dashnuer i mbarë nji populli.” dhe vijon: “Prej frymzuesavet qi ishin Imzot Mjedja, Gurakuqi, At Gjergji, prej bashkëpuntorvet të shquem si At Antoni, Shuk Gurakuqi, Kolë Kamsi, At Bernardin Palaj, prej redaktuesavet të rendomtë qi ishim Dom Lazri dhe unë e deri te shtypshkruesat me Gjon Shqipnin ne krye e Tom Laca, shpërdas e shitës i fletores, kjo njehej si nji gja qi ishte pjesë e sejcilit prej nesh, pjesë e shpirtit dhe e jetës s’onë.”

Në votimet për Kuvendin Kushtetues në dhetor të vitit 1923, At Fishta së bashku me Imz Fan Nolin dhe Luigj Gurakuqin përfaqëson Opozitën, por nuk kje e thanë sepse qeveria nuk zgjati as nji vit, për shkak se Ahmet Zogu përmes Partisë Popullore vjen në pushtet më 24 dhetor 1924. Burgosen klerikët: Ndre Mjedja, Lazër Shantoja, Anton Harapi, Bernardin Palaj, Klement Miraj; Fan Noli dhe Luigj Gurakuqi detyrohen të largohen nga Shqipnia dhe At Fishta për të njajtat arsye largohet gjithashtu në Itali më 1925-26, ku qëndron pranë Urdhnit Françeskan, ku mbas kurimit me kujdes t’ekspozimit në pavionin shqiptar në Romë më 1925, u dekorue nga Papa Piu XII, e jo sikurse asht shkrue në ndonji rast për shërbime klerikale. Hylli i Dritës preu frymën përdhuni edhe nji herë tjetër mbas ndalimit të vitit 1914. Por, penda e poetit nuk heshti. Më 1924 botohet për së dyti “Mrizi i Zanave” dhe në vitin 1925 “Vallja e Parrizit” (botimi i dytë), “Ifigjinia n’Aulli”, “Sh. Luigj Gonzaga” (1927), “Shqyptarja e gjytetnueme”, e cila u shfaq në vitin 1929, dhe, në revistën “Leka”, “Mojs Golemi i Dibrës” e “Deli Cena”.

Në janar 1930 (këtu incidenti me Portland Cementi (142, 159, 164, 165), nis sërish mbas një ndërprerje prej pesë vjetësh, Hylli i Dritës, drejtimin e së cilës At Fishta ua besoi sivëllazënve të tij. Po më 1930 emnohet nga Urdhni Françeskan “Lector Iubilatus honoris causa”. Në vitet 1930 At Fishta përfaqëson Shqipninë në Konferencat Ballkanike në Athinë, (1930), në Stamboll, (1931), ku ai asht anëtar i delegacionit së bashku me Mehmet Konicën dhe më 1932 në Bukuresht.

1930 ftohet dhe pranohet anëtar i Bashkimit Ndërkombëtar të Poetëve në Nju Jork, në të cilin merrnin pjesë shkrimtarë nga rreth 60 shtete të ndryshme të botës. Qeveria shqiptare, për me mbrojtë interesat e vendit, muer pjesë në disa konferenca ballkanike në 1930-1933, nën kujdesin e Francës, ku merrnin pjesë dhe përfaqësues të Lidhjes së Kombeve. Në këto takime ndërkombëtare, flitej për krijimin e zonës së paqes në Ballkan si dhe mbrojtjen e të drejtave të pakicave në këto vende. Në 1930, konferenca kje mbajtë n’ Athinë, Shqipnia kje përfaqësue nga At Fishta dhe Mehmet Konica.

At Fishta në letrën e tij, datë 11 tetor 1930, nga Athina drejtue provincialit Át Vinçenc Prennushit, ndër të tjera, thotë se Konferenca nuk kishte sjellë diçka të re, edhe pse Mehmet Konica me referatin e tij, në krahasim më të tjerët, kishte kenë shumë në naltësinë e duhun. At Fishta, në këtë Konferencë kje përqendrue në zhvillimet kulturore në Shqipni. Konferenca e dytë që mbajtë në Stamboll, në vitin 1931, ku të dërguemit e Shqipnisë, rishtas kjenë At Fishta dhe Konica. Kjo Konferencë, simbas At Fishtës, kje e organizueme shumë ma mirë se ajo e Athinës. Konferenca u hap nga Presidenti i Turqisë, Hasan Begu, fjalën e kishte mbajtë dhe Kryeministri i Turqisë, Ismet Pasha.

At Fishta, në letrën e tij nga Stambolli të datës 20.10.1931, drejtue provincialit, At Pal Dodaj, tue ba nji përmbledhje të Konferencës, shprehet: “Sod, me 21, kemi pasë luftë më Jugosllav në Komisionin Politik, Mehmet Konica âsht sha keqas me Kryetarin e dergatës Jugosllave me nji farë Topaloviç. Joviç, Kryetari e Dergates Jugoslave i paska thânë Konitzes se âsht i shtímë prej dikúj tjetër me prishë Konferencen.

At Fishta, thekson se, për shkak të kësaj ngatërrese, në mes këtyne dy delegacioneve, Konferenca kje rrezikue të mbyllej para kohe, por, nga ana e jugosllavëve ishin tërheqë fyemjet e bame ndaj delegacionit shqiptar.

Derisa grekët, rumunët dhe Turqia kishin kambëngulë që të nënshkruhej në këtë Konferencë pakti për pakicat, nga ana tjetër bullgarët kërkuen që kjo çashtje të shtyhet për nji konferencë tjetër, e cila do mbahej në vitin e ardhshëm. Në v. 1932 u organizue Konferenca e tretë Ndërballkanike, në Sofje të Bulgarisë, ku morën pjesë të njajtët aktorë dhe pati të njajtën tematikë.

Át Fishta, posë rolit të delegatit, tashti kishte dhe rolin e provincialit, që përfaqësonte etnit françeskanë të Shqipnisë. Mbas këtyne Konferencave maratonë Ndërballkanike, gjaja ma e mirë, që ambëlsoi shpirtin e trazuem të poetit, ishte pranimi i tij si anëtar i Bashkimit Ndërkombëtar i Poetëve, organizatë kjo e themelueme në Nju Jork. Ky bashkimi ndërkombëtar i poetëve, ku merrni pjesë rreth 60 kombe të ndryshme, ishte mënyra ma e gjetun për krijimin e urave të reja të bashkëpunimit dhe të mirëkuptimit në mes diplomacive të shumta botënore. Këto vite, ma të frytshmet e jetës së tij, at Fishta i kaloi në qetësinë e kuvendit françeskan të Gjuhadolit në Shkodër, por pa u shkëputë kurrë nga problemet e mëdha qytetase, kombëtare e botnore.

Të kësaj kohe janë edhe pjesa ma e madhe e dramave lirike, tragjedive etj.

1931 del nga botimi pjesa e tretë e Lahutës me titullin Lidhja e Prizrendit, e cila ishte botue periodikisht në revistën Hylli i Dritës në vitin (1921-1922).

Nji vit mandej, pra më 1932 boton në revistën Leka fragmentin në vijim mbas botimit në “Kalendarin e veprës Pijore”, të poemës Mojs Golemi, e cila u la në mes.

Antiklerikalizmi çuditnisht do të kërkonte të përballej me françeskanët përmes dy ministrave t’arsimit, të cilët ishin katolikë. Ivanaj kërkoj polemikën mbështetë në ligjin e datës 23 prill 1933, i cili i mbyllte tashma shkollat private, e që komunistët do ta zbatonin besnikërisht 13 vjet ma vonë më 1946. Ka ngelë proverbiale thanja e At Fishtës në praní të nxanësve në oborrin e gjimnazit “Rrnoftë Shqipnia pa ne! (Këtu janë françeskanët)”. Gjimnazi u mbyll më 25 prill 1933, mbas 12 vitesh si gjimnaz dhe 72 vitesh si shkollë fillore. Po këtë vit At Fishta do të dishmojë edhe nji tjetër anë të personalitetit të tij kulturor, estetin. Në revistën Hylli i Dritës ai do të publikojë traktatin estetik: “Shenime estetike, mbi natyrë t’artit”, të lavduem edhe nga profesora t’universiteteve britanike tue pa tek At Fishta jo vetëm nismëtarin e atij zhandrri në Shqipni por nji estet të përmasave europiane e botnore që do çonte në nji stad të ri t’estetikës.Gjithashtu me randësi asht reçensioni që shërbeu si parathanje, bame për librin “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, mbledhun nga At Shtjefën Gjeçovi dhe botue mbas vdekjes së këtij të fundit, në të cilën ai shfaqi mendimet e tij vlerësuese për krijimtarinë gojore. At Fishta në tetor 1934 do të shkruente nji tjetër artikull magjistral si përgjegje ndaj broshurës së Ismet Totos “Grindje me klerin” që ky i fundit kishte shkrue si përgjegje ndaj polemikës që kishte me At Anton Harapin. Mandej At Fishta i mërzitun nga mënyra se si ishin tue shkue gjanat, sikurse edhe në vitet 1924-25, shkon në Itali.

Në qershor 1935 zgjidhet Proviçial. Po këtë vit rihapet gjimnazi françeskan mbas seancave gjyqsore që kishte fitue në Hagë kundër politikave të shtetëzimit e laicizimit t’arsimit t’aplikueme nga Mosi e Ivanaj. Viti 1937 shënon 25 vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë me ç’rast ban edhe botimin përfundimtar të “Lahutës së Malcisë”, e cila i kishte kushtue ma shumë se 30 vjet punë.

prill t’atij viti shkon me mision në Çekosllovaki me detyrë prej Urdhnit.

Pushtimi italian i Shqipnisë më 7 prill 1939 solli pështjellim në jetën politike, sociale e kulturore të vendit. Më 3 qershor 1939 Fishta emnohet Akademik i Italisë, çfarë do të sjellin edhe mjaft polemika dashakeqe në Shqipninë e periudhës 1945-1990. Duhet skjarue se pranimi i këtij vlerësimi nga ana e At Fishtës nuk asht ba prej kurrëfarë hipokrizie politike, aq ma keq kur Shqipnia sa ishte pushtue nga Italia dhe dihen publikisht qëndrimet e At Fishtës. Akademia e Shkencave e Italisë, ishte institucion shkencor mbipolitik, dhe si i tillë e propozoi dhe e pranoi unanimisht anëtar efektiv të saj At Fishtën, për nji motiv të vetëm; personaliteti kulturor, letrar dhe pse jo edhe politik që i bante nder asaj akademie.

Aty nga fundi i vitit 1940 kërkon të shkojnë në Troshan, aty ku kishte nisë së pari jetën rregulltare, e pse jo edhe atë letrare, aty ku kishte mbathë sandalet dhe kishte vu rreth brezit litarin e Shën Françeskut. Sëmuret me 10 dhetor dhe kërkoi pranë vetes mikun dhe Proviçialin At Pal Dodaj dhe sekretarin e tij Át Viktor Volaj, komentuesin e veprës së tij poetike ”Lirikat”. Më 14 dhetor e sjellin në Shkodër, ku e shtrojnë në spital.

Më 22 dhetor, shikon nga dritaria borën e skllotën që kishte mbulue qytetin, At Fishta e kundron nga dritarja e kuvendit. Më 22 ra një borë e madhe dhe At Fishta mori një polmonit që e rëndoi shndetin e tij. Me 27 dhetor mjekët humbasin shpresat dhe At Fishta bjen në kllapi. Fjalët e thanuna sivëllazënve që i ndejne afër:”Po des kondend (i kënaqun) përse kam punue për Fe, Atdhe, e për Provincën tonë.”,- Me këto fjalë e mbylli testamentin sipas Át Marin Sirdanit.

Më 30 dhetor 1940 Át Gjergj Fishta nep Shpirt. Arkivoli me trupin e tij u vendos në Kishën e Gjuhadolit prej nga u përcoll në banesën e fundit nga pothuej i gjithë qyteti si dhe autoritetet ma të nalta të kohës. Meshën e përmotshme e mbajti Imzot Gaspër Thaçi Arqipeshkëvi Metropolit i Shkodrës. Telegrame të shumta ngushëllimi muer Provinçiali At Çiprian Nika OFM. Ndersa fratel Sala i mori masken prej dylli.Më 31 janar 1941 Akademia Mbretnore e Italisë mbajti nji Meshë Drite në kishën artistike të saj të Shën Lukës dhe Shën Martinës, meshë të cilën e udhëhoqi Gjenerali i Urdhnit Françeskan At Leonard M. Bello, këndue nga Schola Cantorum e Vatikanit, ndërsa pjesën muzikore të saj e drejtoi muzikanti i njohun Akademik Don Lorenzzo Perosi. Ndërsa nji tjetër ceremoni përkujtimore u mbajt Reale Accademia d’Italia me 9 mars 1941.

Përmbledhim këtu me vlerësimin e bamë nga Ernest Koliqi se:”Tek Fishta u shkrinë në nji, tana cilsitë e tij prej murgu, oratori, edukatori e politikani, ndërthurun në mënyrë të shkëlqyeme në përkushtimin e lindun ndaj poezisë.”

Për At Gjergj Fishtën, gjuha shqipe është një pasaportë e gjallë, që provon identitetin e të kenit Shqiptar:

”Nper gjuhë shqype bota mbârë

ka me ju njoftë se ç’fis ju kini,

me ju njoftë për shqyptarë,

trima n’zâ, sikurse jini…” At Gj. Fishta.

                                 
Tituj të veprave

1*Lahuta e Malcís” – poemë (Zarë, 1925)

2*Anzat e Parnasit”- satirë (Sarajevë, 1907)

3*Pika voese”, ma vonë ribotue si Vallja e Parrizit (Zarë, 1909)

4*Shqyptari i gjytetnuem” – melodramë (1911)

5*Shqyptarja e gjytetnueme” – melodrama

6*Vllaznia apo Shën Françesku i Assisi-t” (1912)

7*Hylli i Dritës” – Revistë (1913)

8*Juda Makabé” – Tragjedi (1914)

9*Gomari i Babatasit” (Shkodër, 1923)

10*Mrizi i Zânavet” (Shkodër, 1924)

11*Sh. Luigji Gonzaga” (Shkodër 1927)

12*Lahuta e Malcís” – botimi komplet (1937)

13*Jerina ase mbretnesha e luleve”, (Shkodër, 1941)

Aurel Plasari ka thanë:

                  “Duke rikthyer Gjergj Fishtën në historinë e letërsisë shqipe, nuk i japim atij vendin që i takon, por i kthejmë histories së letërsisë atë çka i mungon”.

 

At Zef Valentini:

                  “Fishta asht një Homer Shqiptar. Ai nuk asht vetëm një poet i madh   kombëtar. Ai asht nga më të mëdhajtë në Botë.

E rëndësishme asht që ai të njihet prej saj”.

 

At Gj Fishta nga Lambertz:

Albanologu i shquem, përkthyesi virtuoz i “Lahutës Malcisë”në gjermanisht, Dr. i Filozofisë Klasike Maximilian Lambertz (1882-1963 ), shkruan më 1922 se“Fishta asht poeti ma gjenial që deri më sot ka dhanë Shqipnia.  Ai asht Epiku ma i madh i shekullit, Homeri Shqiptar dhe Lahuta Malcisë asht Iljada Shqiptare”.
At Gjergj Fishta: “Laute des Hochlandes” Leipzig 1948.

 

”At Gjergj FISHTA mbas vitit 1990 në Trojet tona, asht matësi ma i sakti i ’zhvillimit parimeve të demokracisë’ së Popullit Shqiptar!”                                                                                                                                                                

Melbourne, Dhetor 2024.                                     Fritz RADOVANI.

Spanjë, 1975- “Shqiptarët janë njerëzit e mi, sigurisht që kam mësuar të flas shqip”. — Intervista ekskluzive e Mbretëreshës Suzanë, nënës së Princ Leka II

Mbretëresha Suzani (në të djathtë) ndan një shaka me nënën e saj znj. Cullen-Ward (në të bardhë me qëndisje ari) dhe vjehrrën e saj Mbretëreshën Geraldinë (me byrynxhyk të zbehtë blu). — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 5 nëntor 1975, faqe n°2

Nga Aurenc Bebja*, Francë –  6 Dhjetor 2024

Revista australiane “The Australian Women’s Weekly” ka botuar, të mërkurën e 5 nëntorit 1975, në faqen n°2, intervistën ekskluzive asokohe me mbretëreshën Susan (nënën e Princ Leka II) në Spanjë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

 

Një pritje e denjë mbretërore

 

Të ftuar të njohur dhe dhurata luksoze në dasmën e Mbretit Leka I dhe nuses së tij australiane…

ANNE MATHESON

raporton nga Londra

 

 

Festimet e dasmës për Mbretin Leka I të shqiptarëve dhe nusen e tij australiane Susan Cullen-Ward vazhduan për tetë orë, pavarësisht nuancave shqetësuese politike që penguan shumë të ftuar të merrnin pjesë dhe bënë të nevojshme ndryshimin e vendit në minutën e fundit.

Një i ftuar në dasëm duke puthur dorën e Mbretëreshës Suzani. Mbreti Leka është në krah të saj. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 5 nëntor 1975, faqe n°2

Mbreti Leka dhe Susan, tani mbretëresha Suzani, ishin martuar tre ditë para pritjes në Spanjë, në një ceremoni civile të qetë në Biarritz, Francë (ku mbretëresha Elizabeth e Anglisë u dërgoi atyre një letër të gjatë duke u uruar gjithë lumturinë).

 

Fillimisht, 1000 të ftuar ishin ftuar të merrnin pjesë në pritjen në kështjellën e madhe mesjetare të të afërmit të mbretit Leka, Markezit të Calderon, në Toledo, dhe qyteti duhej të ishte ndriçuar për këtë rast.

 

Por situata politike në Spanjë, kërcënimet terroriste dhe frika nga bombat e detyruan pritjen të zhvendosej nga Kështjella e Toledos në një kafene buzë rrugës në gjysmë të rrugës midis Madridit dhe Toledos. Restoranti Jose Luis në Illescas është i famshëm për kuzhinën e tij të mirë.

 

Jemi shumë të zhgënjyer që nuk mund të mirëpresim Mbretin Leka dhe Mbretëreshën e tij”, tha kryebashkiaku i Toledos, “por me kaq shumë kërcënime dhune nuk mund të merrnim një rrezik të tillë”.

 

Pati shumë ndryshime në minutën e fundit edhe në listën e të ftuarve, pasi kryetarët e shteteve dhe ambasadorët u larguan njëri pas tjetrit. Në shumicën e rasteve, burrat qëndronin në shtëpi dhe dërgonin gratë e tyre për t’i përfaqësuar.

 

Tas i artë për karkaleca

 

Gratë, të veshura bukur, dukeshin si një linjë e parë magjepsëse e mbrojtjes teksa ishin ulur së bashku në mëngjesin e dasmës.

 

Ambasadori britanik në Spanjë dërgoi gruan e tij, zonjën Charles Wiggin, mbreti i ri Simeon i Bullgarisë dërgoi mbretëreshën e tij të bukur Margarita, familja mbretërore tajlandeze dërgoi një teze dhe Shahu i Iranit vjehrrën e tij.

 

Nëna e Farah Dibës solli dhurata të bukura dasme nga Shahu dhe Perandoresha për Mbretëreshën Suzani — një karficë dhe një palë vathë bruz, guri i tyre kombëtar, dhe për mbretin Leka një kuti argjendi të madhe purosh. (Kishte shumë dhurata argjendi, nga shandanët te tabakatë, dhe gjithsej 22 kova akulli prej argjendi)

 

Një milionere amerikane, zonja Muriel Kauffman, nga Kansas, solli një dhuratë martese me një tas karkalecash prej ari.

 

Ambienti i kafenesë ishte ndoshta më pak madhështor se ai i kështjellës, por për një situatë kaq të mbushur me paroksizmin e tërbimit anti-Franko, ishte ideal.

 

Siguria e rreptë jashtë dhe policia me rroba civile brenda e bëri vendin të padepërtueshëm.

 

Vetë mbreti Leka mbante dy revole, një në secilën anë të gjoksit të tij të gjerë.

 

Pranë tij, mbretëresha Suzani, e gjatë 1.53 m, kishte veshur pallton ceremoniale tradicionale shqiptare, prej qëndisje ari të rëndë, aq të rëndë sa Nëna Mbretëreshë, Mbretëresha Geraldinë (me muslin blu të rrjedhshëm), tha : “Mendoj se mbretëresha jonë e re duket e mrekullueshme duke kaluar mbrëmjen me këtë fustan. Unë e kam patur shumë të vështirë.

 

Pritja, ndonëse e mbushur me yje me emra nga Almanac de Gotha (ekuivalenti evropian i Debrett-it të Anglisë), ishte padyshim një natë për shqiptarët, brohoritjet dhe ovacionet e forta të të cilëve ishin më të zhurmshme se ato të një turme futbolli.

 

Mbretëresha Suzani përqafoi secilin prej të ftuarve të saj, qofshin ata miq të ngushtë apo njerëz në mërgim për të cilët ajo dhe Mbreti Leka janë tashmë një pikë tubimi drejt ditës që shpresojnë të kthehen në Shqipëri.

 

Pranë lotëve

 

Ndonjëherë ajo ishte aq e emocionuar saqë ishte në prag të lotëve. Kur ajo fliste me shqiptarët, e bënte këtë në gjuhën e tyre.

 

Ata janë njerëzit e mi”, tha mbretëresha Suzani. “Sigurisht që kam mësuar të flas shqip”.

 

Të ftuarit, të rënduar nga dekorimet që ngjallin një të kaluar të lavdishme, të veshur me uniforma … dhe breza që mbanin urdhra që sot kanë pak kuptim, ishin më të paktë në numër se shqiptarët me kostumet e thjeshta.

 

Zjarri i brendshëm i shqiptarëve gjallëroi shpejt pritjen, pasi vajzat me kostume kombëtare performuan në dysheme dhe, më vonë, burrat, pa hezituar të kërcenin së bashku, formuan një rreth në mënyrën tradicionale dhe kërcyen deri në agim.

Nusja dhe dhëndri duartrokasin vallëzimin. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 5 nëntor 1975, faqe n°2

Mbreti Leka dhe Mbretëresha Suzani u nisën në muajin e mjaltit pasi dërguan dhuratat e tyre të dasmës në shtëpinë e re që po mobilojnë 17 km larg Madridit.

 

Mbretëresha Geraldinë më vonë organizoi një darkë rreth pishinës dhe u tregoi shtëpinë e re miqve australianë të mbretëreshës Suzani.

 

Dhomat e pritjes hapen mbi njëra-tjetrën për të formuar një dhomë shumë të madhe pritjeje,” më tha zonja Nancy Bird Walton. “Sue do të ketë shumë pritje për të bërë tani dhe e ka planifikuar shtëpinë në atë mënyrë.

 

Të ftuarit australianë në dasmë përfshinin zotin dhe zonjën David Brown, nga Longueville; Znj. Bruce Dixon, nga Mosman; Znj. Minna Garrison, Point Piper; Znj. Adrian Hayes, Cumnock; Znj. Betty Horsley, Dural; Znj. William Hughes. Paddington; Z. dhe zonja Donald Irons. Roseville; Znj. Gwen Johnson. Gordon; Z. dhe Znj. John O’Sullivan, Cremorne; Znj. Rupert Rudder, Vaucluse; Nancy Bird Walton, St Ives; Z. dhe Znj. Brian Mathews, Killara; Zoti dhe zonja Patrick Lucas. Redhill, ACT.

Idriz Lamaj- Fotografi e Vitit 1938

Fotografi e Vitit 1938: Nga e majta – ulur: Imer Musli Krasniqi, Zonja Sherife Bajram Curri dhe Zonja Saime Imer Krasniqi, me djemte e Imerit ne prehen – Bestarin dhe Fatosin. Ne kembe: Dy vajzate e Bajram Currit – Hajria dhe Ganimeti. Ne mes te tyre, Rexhep Musli Krasniqi, i adoptuar nga Bajram Curri. (Idriz Lamaj, faqja në fb)


Send this to a friend