Ndër trevat shqiptare, gjithandej, ka mjaft gjëra interesante që i kanë mbijetuar shekujt e mijëvjeçarët, objekte që i kanë rezistuar kohës, mirëpo, për fat të keq, s’dihet saktë për to, për shumë gjëra kyç në fakt nuk dihet asgjë.

Psh. Ura e Vjetër e Gurit, e Vushtrrisë, vërtet objekt madhështor. Lidhur me vjetërsinë e urës ka opinione sa të duash, ka versione të ndryshme, ide të ndryshme. Optimistët thonë se dominojnë mendimet sipas të cilave është ndërtuar në kohën e Perandorisë Osmane, apo ndoshta dhe më herët në kohën e Perandorisë Romake.
Shih pra, ndërsa dihet që mes kohës së Perandorisë Osmane dhe asaj Romake nuk ishin thjesht ca dekada “ndërmjet” por me shekuj e shekuj. Të Romës “perëndimore”, sepse ata patën qenë andej, s’e kemi fjalën për Bizantin. Si është e mundur t’jenë zhdukur kronikat ballkanike të dhjetra shekujve dhe të mijëvejçarëve – qëkur Lindja gjallonte, ishte fakt dmth. si “mbijetesë” e Romës!

E qartë, thuase dikush i “errërsirës” është impenjuar, është kujdesur sistematikisht për shekuj e shekuj që të zhduket gjithçka në këtë drejtim. Tani dihet për çdosecilin akuadukt madhështor, për secilën urë e për secilën kullë (gjermanët madje i ruajnë dhe ato pontonike, dhe ato të drunjtat, gjithçka), gjithandej skajeve të pafund të perandorisë dihet për secilën “Egnatia” të Romës, për secilën udhë, për secilën urë.

Mirëpo thuase “shkencat” e 2000 viteve ballkanike, regjistrat, kronikat e fuqive që e kanë sunduar rajonin e Ballkanit, e ruajnë historinë e Manastirit të Deçanit me të gjitha kronikat e rrotullamat, por thuase janë përpjekur me shekuj e mijëvjeçarë që gjithçka tjetër e trevave shqiptare të ngelet në mjegullnajë, e mbuluar me plafin e zi të harresës.

Apo pse t’mos thuhet troç e shqip, pse t’mos shkapuritet bërthama akoma më thellë në thelb; shqiptarët e Shqipërisë sot madje s’e kanë idenë mirëfilli as për “zanafillën” e vetë Tiranës komplet, të atij mega-shehrit si Kryeqytet, të Kryeqyetit të shtetit modern, të Zemrës urbane shqiptare, të Kryeqendrës artistike, ekonomike, kulturore… ehuuu ç’jam duke dërdëllitur tani, të gjithçkaje të shqiptarisë! Gjysma e popullsisë shqiptare jeton në Tiranë – andej gravitojnë dhe ajo gjysma tjetër e shqiptarëve të “provincave”.

Vallë a nuk është për t’u “çuditur sa e paturpshme” ishte thundërzeza e perandorisë osmane kur bëhet fjalë për vilajetet dhe trevat e shqiptarëve?!
Dhe prapë askush as gëk as mëk, përveç opinione e thashetheme, mirëpo shkencërisht s’ndjehet i gjallë kush, as Akademi, as universitet as askush, shtiremi shkencëtarë të zotët dhe arkeologë, shtiremi historianë por ku janë. Thuase “gjysma” e shqiptarëve akoma pas çallmave, tullumbave, bakllavave, hanumeve. Booo, mirë që vetëm të hutuar pas ëmbëlsirave turke, duhet ta ndiejmë veten fatlumë.

Nëse dihet që për 4-5 shekuj thundërzeza e çallmave na i ndaloi me diell, me dritë, me germa e me gjuhë, tani s’domend, sipas tyre duhet thënë “rahmetullaaaah” lum e lum që shqiptarët s’e shpallen veten “gjysmë-turq” or something. Si duket Qemali i madh, erdhi nga andej, u kthye por s’pati dhënë ndonjë shenjë – s’e bëri ai, heshti Shqipëria mbarë, s’e bëri të madhe kush. Njerëzia u rrekën pas ngushëllimit, pas mëkëmbjes, pas gjallimit, iu kthyen patriotizmit, nisën t’i kujtojnë vështirësitë e shekujve, uaaa ç’pati hequr Skënderbeu dikur, habiteshin, s’e kapërthenin dot : )

Nuk dihet saktësisht se kur lumi Sitnica ka ndërruar rrjedhën dhe nuk kalon më nën Urën e Gurit – thonë “shkencat” kosovare të së sotmes. Por dihet që ka sëpaku 2 shekuj që kjo Urë e Gurit ka mbetur pa lumin e vet, dhe si e tillë bëhet rast i rrallë në botë, bëhet Ura pa lumë. Uaaa… diç si mrekulli, “Lumë i Vdekur” do thoshte Jakov Xoxa, vetëm 2 shekuj dhe s’mbajkan mend shqiptarët asgjë!

U bë pothuaj gjsymëshekulli unë vetë s’jam në vendlindje dhe sikur s’ka ndryshuar “asgjë” e atjeshme, sa për 1 autostradë dhe sheshin e rrotulluar të Tiranës, qebesa këto shihen dhe nga sateliti, tashmë gjithçka regjsitrohet dhe në memorien e satelitëve të orbitës, s’do koment. Për sa më takon e historisë, për gjysmëshekullin tim mbaj mend gjithçka. Si t’mos e mbaja mend, bie fjala eventin fiktiv, kur Lana ia pati bër “mac” Tiranës, si ndonjë dhelpër-përrockë dinake duke u zhdukur, a duke e anashkaluar, për inat. Si t’mos e mbaja mend Tiranën e thatë, të ngelur pa lumë e pa freskinë. Ndërsa andej në Kosovë, vallë si na qenkan bërë shqiptarët “harrestarë” pas vetëm 2 shekujve… ec e mos u çudit.

Mirëpo, për fat të mirë, disa gjëra dhe nuk harrohen, shqiptarët i kanë ca mbamenje specifike, kur u teket, kur t’ndjehen vullnetmirë. Dikur, në të kaluarën jo dhe aq të largët, ekzistonte besimi a miti se prekja e gurëve të kësaj ure, u falte shëndet dhe harmoni në jetën bashkëshortore. Prandaj të sapomartuarit, bashkëshortët e rinj na paskeshin vajtur ta bënin betimin e tyre për dashuri.

Askund tjetër, por duke i prekur gurët e Urës së Gurit bekohej dashuria e shqiptarëve dhe gjithçka e lumturisë së çifteve. Urojmë ta kenë festuar daçulinë dhe me ndonjë puthje tinëz, mpuuuç, aty në hijen e harqeve s’do i shihte kush, do ishin rehat për cilëndo amoriadë-aventurë. Sa për të tjerat, harroji të tjerat, le t’ngelet “lumë i vdekur”, “urë pa histori”, herë quaje kryevepër e otomanëve herë e romakëve, herë who cares : (

Një artikull i “Artdaily-magazine” (nga autorja Ruxi Rusu, Cambridge University) thoshte se astrologjia perëndimore është e lidhur ngusht me mitologjinë dhe kulturën e lashtë greko-romake. Sipas autores, me kalimin e kohës secila nga shenjat zodiakale-astrologjike i ka zhvilluar “lidhjet” e veta me mitet, me kafshët, me simbolet. Shenja juaj e zodiakut i përshkruan tiparet kryesore të personalitetit, frikën dhe besimet tuaja – shkruante ajo.

Se shenja e zodiakut i përshkruan tiparet tona të personalitetit, ne lexuesit sikur pajtohemi aty për aty, tekefundit ashtu na thotë dhe astrologjia. Ta besosh astrologjinë dtth. t’i besosh shenjat e zodiakut, do t’thotë madje dhe më shumë. Psh. do nënkuptonte t’i besosh perëndeshës Asteria, apo vajzës së saj Hekate, apo t’i besosh perëndeshës Ishtar, apo Inana, apo Lakshmi, apo Afërditës… apo Venerës. Apo sido që të quhen, perëndeshat pothuaj të panumërta, besimi ka t’bëjë me besimin. Kur e ke besimin atëherë aq e lehtë, në fakt e gjitha ç’nevojitet është të besosh.

Si mund t’ketë astrologjia kuptim nëse t’mos i besonim, pa besimin madje as vetë Zoti (ai kryesori, jo vetëm i Universit por i Multiversit, i gjithçkaje) s’do ishte i besueshëm. Rregulla e hyjnorëve është e thjeshtë, fare bazike – o i beson o nuk i beson, s’ka tjetër alternativë : ) Natyrisht, “ndërlidhja” e artit me astrologjinë mund të shihet dhe ashtu, siç e ka thënë autorja. Nëse ashtu na pëlqen ta shohim, atëherë ashtu dhe do e shohim, ashtu dhe do e besojmë – ne vetë jemi zotërit e besimit tonë, të asaj çfarë besojmë (sapo e thamë më lart, o besojmë o s’besojmë).

Ashtu-kështu tropet e artit vetiu ndërlidhen me gjithçka të gjallimit tonë; me mitet, me ëndrrat, me besimet, me mosbesimet, me vizionet, madje dhe me halucinacionet, me lajthitjet, me dëshirat, me nëndijen, me vetëdijen… me një milion e një gjërat e psikës.

Bie fjala, vallë si do i pikturonte Dali ato surrealizmat, gjithë ato “vizione” surreale, vallë si do vinin në jetë gjithë ato shtrembërime (surreale) të realitetit… pa qenë i lidhur kryekëput me shtratin psikologjik?! Madje qoftë dhe me “automatizmin” (si teknikë krijuese, si tekno-kreativitet, siç do insistonin abstraksionistët e tipit “Pollock”) prapë s’ka ikje nga baza psikike. Me fjalë të tjera, truri i piktorit prapë e ka të qartë se është duke “pikturuar”, e jo duke fluturuar drejt Marsit. Qoftë me brusha o me tasa, qoftë me vazhgët e vetëdijshme a me spërkatjen automatike, truri i Pollock e “dinte se është duke pikturuar”. Pikturat lidhen me psikologjinë komplete dhe me shpirtin e artistit, pikturat dhe çdo krijim artistik janë diç si “zgjatim” i personalitetit, në rrafshin intelektual dhe ndjesor.

Dmth. nëse e “shohim” ashtu ndërlidhjen artistike me astrologjinë (siç ka shkruar autorja Rusu), atëherë e pashmangshme dhe buzëqeshja, atëherë e qartë se ne ashtu besojmë (na pëlqen ashtu të besojmë). Madje mjaft simpatike kjo punë, sepse pothuaj i bie “një udhë e dy punë”. Nga njëra anë i zbukurojmë artikujt e revistave me art, por njëkohësisht e “intrigojmë” vëmendjen astrologjike të lexuesve, e shkapurisim kureshtinë e tyre zodiakale. Padyshim kjo teknikë ndihmon për t’i afruar artin dhe astrologjinë. Absolutisht njësoj siç janë afruar ndër shekuj dhe arti me mitologjinë – mbase e njëjta gjë. Padyshim ia vlen, ta lidhësh artin dhe astrologjinë, do jetë diç edhe-edhe, diç si grep dhe si joshje e ëmbël rretherrotull materies revistologjike.

Edhe Botiçeli (ky madje sikur i kishte të gjitha “fajet për Venerat e reja” pikturale – jo se Botiçeli na ishte dje, por në kuptimin… pas Praksitelit dhe pas Frinesë), edhe Cabanel, dhe Bouguereau… edhe kush tjetër jo, i janë qasur Venerave të detit, shkumbëzuar e praruar nudistikat e tyre e mahnitin botën artistike sa i përket bukurisë së perëndeshës. Cilido muzeum i botës nëse ta ketë një Venera në koleksionin e vet pothuaj sikur nuk “preket” nga krenaria e mendjelartësia – fitohet përshtypja sikur Venera na i paska fajet që dhe biletat do jenë më të shtrenjëta. Ka diç të vërtetë, pakashumë ngjashëm si ai rasti i portretit të Mona Lizes, shpesh biletat e Louvre shtrenjtohen për sherr të saj – tjetër se zyrtarisht mohohet kjo punë, zyrtarët e Louvre kurrë s’e pranojnë : )

Kush, cilikush, që ka sadopak shije artistike dhe “sens për bukurinë” do thoshte se Venera na qenkësh një shëmtaraçe. Ç’është e drejta dhe mund ta thoshim, për “inat” dhe mund ta thuash, s’na e ndalon kush, por s’do përputhej. Jo pra, nuk shiten “dërdëllitjet” nga inati, më e lehtë ta pranojmë të vërtetën, ta kapërdijmë krenarinë, perëndesha e bukurisë patjetër se do jetë e bukur, sidomos nëse kemi shansin ta shohim nudo. Pa le që si mund t’na jesh perëndeshë e bukurisë dhe… shëmtaraçe. Jo pra, të njëjtën e dinin dhe Botiçeli, edhe Cabanel edhe Bouguereau, e dinte dhe skulptori i lashtësisë, Praksiteli – perëndesha Venera ishte “tmerrësisht” e bukur.

Botiçeli e pati pikturuar “Venerën” rreth 1484-86, edhe përkundër se krahu i majtë i saj i çrregullt, dorën në zemër mjaft “atavistik”… mirëpo për kohën e vet, si prurje artistike e shek. XV, kryevepër, asgjë s’e cenonte bukurinë veneriane. Sa e sa piktorët dhe artdashësit do jenë frymëzuar nga bukuroshja e Botiçelit, diç e tillë s’ka as si hamendësohet. E megjithatë, ku është Botiçeli e ku Praksiteli.

Mendohet se Frineja, bukuroshja antike ishte modeli dhe muza e Praksitelit për skulpturën e Afërditës. Kjo i bie pothuaj 2000 vjet para Botiçelit. Frineja ishte prostituta më e bukur dhe më e pasur e Greqisë së lashtë, pati qëlluar ishte e dashura e skulptorit të famshëm, Praksitelit. Frineja pati grumbulluar aq shumë pasuri, sa pas shkatërrimit të Tebës (nga Aleksandri i Madh, kur ata të Tebës qenë kryengritur), ajo e pati bërë publike ofertën që me ekonomikat e veta personale t’i rindërtonte muret e qytetit, me kushtin që t’vendoseshin pllakat “Çfarë qe shkatërruar nga Aleksandri, rindërtuar nga Frineja” !

Natyrisht grekët e patën heshtur, kishin ujë në sy dhe ata, ofertë mjaft tunduese por u vinte inat. Nëse dihet fakti që Teba ishte vetë djepi i “qytetërimit” grek, nga aty qe nisur gjithçka… mjaft “fyese” do ketë qenë që një prostitutë ta mëkëmbte privatisht, me ekonomikat e veta, qyetetin e shembur. Sidoqoftë, thuhet se Praksiteli qe frymëzuar kur ajo, në “Festën e Poseidonit” qe zhveshur dhe qe zhytur në det të lahej. Dhe duke dalur nga uji e rrethuar nga shkuma e shkëlqimi, detaj që do kthehej pastaj në versionin mitologjik për lindjen e Afërditës (Venerës) nga shkuma e detit.

Dhe ja, e dimë pakashumë si “lidhen”, si janë lidhur mitologjia greko-romake dhe arti piktural perëndimor – e lehtë me mitologjinë, por shtrohet pyetja vallë si t’ia bëjmë me astrologjinë.

Apo mbase, ashtu-kështu mjaft nga pikturat e artit perëndimor patjetër se “lidhen” me shenjën tonë të horoskopit. Gjatë shekujve të historisë pikturale, cilindo nga piktorët që i është qasur temave mitologjike, automatikisht mund ta “lidhim” dhe me astrologjinë. Psh. nëse na teket të flasim për “Demat”, e dimë detajin kyç, pa të cilin s’bën hiç se hiç, Venera (perëndesha romake e dashurisë) e sundon secilin aspekt të “shenjës së demave”. S’kemi si i shmangemi Venerës dhe po të donim, Demat (dmth. të Zodiakut, jo demat e vërtetë : ) kanë t’bëjnë me perëndeshën e dashurisë dhe të bukurisë, s’është shaka ky detaj astrologjik.

Le t’supozojmë se jemi “dem”, ai demi horoskopik – si mund ta konsideronim profecinë e zodiakut diç të besueshme nëse pikësëpari t’mos i besonim Venerës. Madje bën të thuhet se demat janë dhe fatlumë, s’do ishte e pavërtetë, pasi e kanë aq të lehtë. Fillimisht duke e patur besimin tek perëndesha Venera aq i lehtë për ta besimi i astrologjisë. Nëse i beson Venerës atëherë pse t’mos i besosh dhe Asterisë, dhe Afërditës, dhe perëndeshës Isis, perëndeshës Ishtar, perëndeshës Hator… etj. etj. aq e lehtë pastaj ta besosh gjithë mitologjinë.

Ja pse, në kohën moderne, ka kuptim ta lidhësh artin me astrologjinë, qëkur ashtu-kështu arti veç i lidhur me mitologjinë. Mitologjia dhe Astrologjia… pothuaj e “njëjta” gjë, pse t’mos zbukurohen të dyja me artin e mirëfilltë. Pse vallë do duhej vazhduar akoma dhe ende (në modernitetin tonë) me ilustrimet e shëmtuara të shtrigave, me ilustrimet e zverdhura, plot pluhur e merimanga të Mesjetës… duke i patur Venerat marramendëse : )

Për 12 shenjat e zodiakut të cilat autorja Rusu i ka “ndërlidhur” me pikturat e artit, për Demat e ka zgjedhur “Venerën” e Bouguereau. Anise mund t’i kishte zgjedhur dhe të tjerat, psh. Venerën e Cabanel, apo atë të Botiçelit etj. Mirëpo dihet, cilëndo ta zgjedhim s’prish gjë punë, Venera është mishërimi i bukurisë dhe i elegancës. Demat pëlqejnë t’jenë të llastuar – ka sqaruar autorja. Të qeverisur nga Venera, ata dinë të kujdesen për veten e tyre dhe të ndihen rehat në mjedise luksoze. Edhe pse ndonjëherë mund t’jenë kokëfortë, demat janë këmbëngulës por dhe besnikë ndaj miqve të tyre. Për shkak se elementi i tyre është Toka, ata dëshirojnë stabilitet dhe pëlqejnë t’i marrin gjërat ngadalë. Në përgjithësi, demat dinë ta shijojnë çdo moment të ditës së tyre.

Ec e mos buzëqesh, ec e mos u mahnit me saktësinë, i bindur jam secili dem e di dhe e ndjen të vërtetën zodiakale, jo sepse profecitë astrologjike janë “art në vete” por sepse ashtu kemi zgjedhur të besojmë – ba besimin asgjë, u muar vesh tashmë. Ne vetë jemi zotërit e besimit tonë – të asaj çfarë besojmë.

Le ta përmendim dhe shenjën e Luanit (pak dhe si shkas, lum si ata që në familje e kanë ndonjë “luan”, unë për vete i kam 2 luanë). Luanët janë të zjarrtë – paska shkruar autorja, të sigurtë, bujarë dhe ndonjëherë xhelozë, e dinë se çfarë nevojitet që t’jenë në qendër të vëmendjes. Janë liderë të guximshëm dhe yje të çdo shfaqjeje, s’ka sfidë të madhe për ta, luanët urrejnë të varen nga të tjerët dhe janë fort elastikë. Edhe pse kujdesen për imazhin, ata nuk shqetësohen për ndonjë dramë eventuale të jetës e tyre.

Dhe siç shihet, autorja ka zgjedhur t’i prezantojë “luanët e zodiakut” me një pikturë të Napoleonit, të artistit Jacques-Louis David, sepse Napoleon Bonaparte ishte “luan” në zodiak. Ku ka më luan sesa vetë luani Bonaparte. Piktura duke i kaluar Alpet, si një gjeneral i madh dhe komandues i ushtrisë madhështore, pikturë epike, pozë epikale si një kalorës i vërtetë. Paçka se imazhi i pikturës në fjalë s’është vërtetësi, as historike as artistike, është imazh i stisur, imazh imagjinar. Napoleoni pati refuzuar të pozonte për portretin (ehu, ku kishte kohë, ku kishte nerva të pozonte), e pati udhëzuar piktorin David ta pikturonte si një kalorës, si një Aleksandër të Madh. Piktori David na thotë se retë e errëta po mblidhen diku në distancë, sëshpejti do ngryset, qejfi mund t’i prishet dhe Napoleonit, ne duhet ti “shohim” ushtarët e Napoleonit duke marshuar pas tij – e vërteta pra është se Napoloni si “luan” nuk u pati prirë gjatë kalimit të Alpeve por pati vajtur pas ushtrisë mbi një mushkë. S’ishte askund “afër” imazhit piktural.

(- ashtu-kështu politikat gjithmonë “problematike”, ja pse, nëse jashtë politikës, aty-këtu ia vlen ngapak humor )

…s’duhet mohuar, ishte diç si lajm-bombë, lajm bombastik, pothuaj sikur qesh “çuditur” me lajmin e arrestimit të ish-Presidentit të Republikës së Shqipërisë, athua vallë pse (pse-ja me P të madhe), nuk arrestohet një dikush tek ashtu, e sidomos një ish-President, e qartë se politikanët s’janë engjëj… dihet dhe kjo, por Meta një shiptar politikisht aq i “madh”, e sidomos si u arrestuaka një ish-President Shqiptar, qe zgjedhur President me votat e afro 90 “kolegëve” të politikës, athua vallë ç’të ketë bërë, mos vallë t’i ketë zhgënjyer vetë kolegët e vet, uroj t’mos ketë qenë ndonjë faj i madh sepse përndryshe mëkat ta arrestosh një të pafajshëm, mos vallë t’jetë korruptuar, helbete… sepse nuk i dihet, ego-ja e njeriut si gastarja e hollë e shampanjes, boooo uroj jo, sepse i bie t’ketë qenë President i korruptuar, i bie ta ketë pësuar dhe vetë Presidenca, e gjithë Shqipëria no, no nooo uroj jo… mozomokeq, sepse do ishte e pafalshme, s’duhet harruar, në kohën e Xhaxhit të vet do ta meritonte madje dhe pushkatimin, mos pyet, do ia ngjisnin ato etiketat e kuqe “tradhtar, tradhti ndaj Partisë, ndaj shtetit, tradhtar i popullit, i proletariatit” etj. etj., uroj t’mos i jetë korruptuar mendja, xhepi, gruaja, zemra, kravata etj etj. çfarë mund t’korruptohet tjetër tek burrat, pasi në kohët tona të bujshme aq e lehtë me korruptimet, me tundimet, me joshjet, me mashtrimet, kahdo që rrotullohemi na tundon e na trullos shumçka, vallë me cilët djaj t’ketë ndenjur, kush ta ketë mashtruar, dhe kështu… vramendje kot, më qe bërë pikë, duke e lodhur kokën sepse lajm i dhimbshëm, por s’e gjeja dot…

…dhe ja tani, fare papritmas hoooop diç si çlirim, më doli artikulli “SPAK: Të gjitha akuzat për Ilir Metën!”, e t’u gëzova… çlirim që ç’ke me të, dmth. larg keqkuptimit, jo gëzim për arrestimin, s’më ka bërë kurrë gjë, madje as nuk më njeh, as që e kam njohur, gjatë gjithë jetës 1 herë e pata takuar në avion, 1 herë të vetme, fluturuam “bashkë” me t’njëjtin avion nga Roma në Tiranë, saora ishte kjo punë, jo gjithë natën por 1 orë fluturim, shtireshim të dy lexues të pasionuar, ai andej tek ulëset djathtas unë majtas, atëbotë as që e pata përshëndetur, as mirëmbrëma, as gëk as mëk, as në “sy” s’jemi parë, sepse i panjohur, e njihja si “figurë”, e kisha parë në TV, surratin ia njihja dhe nga gazetat por ai s’e kishte idenë për mua, shikuar holl-e-holl pavarësisht se fluturonim për në Tiranë unë s’llogaritem madje as “shqiptar”, nuk e pata zgjedhur unë President, s’kam patur as të drejtë vote, s’kam as nënshtetësi as pasaportë shqiptare, dhe kështu… dmth. në këtë mes s’ka asgjë “pesonale”, ishte diç si keqardhje për arrestimin, dhe nuk e dija shkakun, arsyen, e ndieja keqardhjen por s’e gjeja dot, tani u gëzova që i mësova detajet dhe akuzat, jo për ndonjë diç tjetër, ruana zot… larg qoftë, pa le që sipas të drejtës dhe ligjeve gjithsekush është i pafajshëm derisa t’jetë provuar e kundërta, na mbron madje dhe policia, nëse nevoja angazhohet madje dhe ushtria, derisa me fakte të qëndryueshme t’jetë vërtetuar fajësia : )

T’ia vjedhësh ndokujt disa kilogramë drogë… s’ka si ndryshe por do jetë diç e rrezikshme, s’do jetë punë e hijshme dhe as e mençur. Qëkur fjala do jetë për miliona verdhushka, afërmendsh që ndokush nga mafiozët do na ndjek, kurrë s’do na lerë rehat. E sidomos, ruana zot, s’është punë asfare e mençur t’ua vjedhësh drogën mafiozëve shqiptarë – kështu aludon filmi “Wolfs (Ujqit)”, 2024 – për të cilin desha t’i radhis ca fjalë, si koment.

Me cilësimin e shqiptarëve si mafiozër të rrezikshëm, me kaq sikur dhe mbaron përmendja e “shqiptarëve” gjatë filmit, s’ka ndonjë pasqyrim më “keq” se kaq, për fat të mirë nuk portretizohet ‘in persona’ asnjë kriminel shqiptar.
Mirëpo, për audiencën filmike, si truk i çuditshëm psikologjik, rreth këtij detaji të vockël (gjoja vjedhja e drogës, e provokimit të mafiozëve shqiptarë) sikur vërtitet e gjithë “tendosja” filmike. Personalisht, sikur më qe krijuar përshtypja – detaj mjaftueshëm kyç, rrezikshmërinë dhe bujën famëkeqe të mafias shqiptare skenari e përdorte si “perin e kuq” rreth të cilit për ta “vërtitur” një film të tërë.

Sipas Hollivudit, për të gjitha aktivitetet e mafias del se shqiptarët na qenkan liderët global. Nëse, eventualisht kriminel a mafioz, megjithatë s’ke dëshirë të kesh punë me shiptarët, sepse fort të rrezikshëm, s’ke si shtyhesh me ta. Dhe këtë s’ta thotë ndonjë aktor i panjohur, ndonjë star-debutant por do e dëgjosh nga vetë George Clooney dhe Brad Pitt.

***
Meqë Amerika përbëhet nga 1001 kombe-kombësitë e planetit, sikur aty kryqëzohen e ndërthuren të gjitha mafia-organizatat e rrezikshme. Të paktën, sikur gjithmonë këtë përshtypje mëtojnë të ngjallin krimi-filmat e Hollivudit. Dhe meqë Amerika e madhe, kuptohet edhe spektakolaritet kinematografike zakonisht janë aso të mëdha. Investohen me dhjetra e qindra miliona, andaj dhe spektaklet janë diç si mega-spektakle filmike.

Mirëpo ta përdorësh namin e mafias shqiptare në v. 2024, tingëllon sa detaj qesharak… po aq dhe detaj realistik, probabilitet real. Andaj mbase dhe shitet si truk, me gjasë t’jetë diç si “detaj” i besueshëm. Nga njëra anë del se shqiptarët na qenkan të famshëm për të qënit “shqiptarë” (ngaqë janë thjesht siç janë, nga natyra, të rrezikshëm dhe të zotët si mafia-biznismenë – njësoj të rrezikshëm janë dhe mafiozët italianë, edhe ata irlandezë, japonezë etj.). Nga tjetra anë, aspak e lavdërueshme të të marrin si shembull i “botës së madhe të krimit”, si lider i mafiozitetit global.

Dhe meqë kriminaliteti është prore aktual, dhe meqë në Amerikë (siç e thamë) “gërshetohen” të gjitha mafiat e Evropës e të botës, dhe meqë mafioziteti s’ka t’bëjë me kombet… por është problematikë globale (Amerika është diç si “pekmez” i globalizmit, si marmelatë kulturore me lloj-lloj frutash) – i bie sikur amerikanët s’janë duke hyrë në hak të askujt, dhe as jo në “hak” të shqiptarëve nëse i cilësojnë (mjaft shpesh nëpër projektet filmike) si “liderë” të mafiozitetit botëror.

Doja të komentoja rreth Wolfs (2024) por s’e gjeja dot 1 min të klipit filmik, tani e gjeta… Sipas meje filmi s’është ndonjë projekt që ia vlen lodhje-mendjen (ndoshta qasjen e kritikëve s’e meriton as hiç, por madje as komentin tim : ) Përveç faktit se rolet kryesore luhen nga Brad Pitt dhe George Clooney… sikur s’ka ndonjë gjë tjetër aq “interesante”. Dy aktorët e njohur, dyshja, kjo duo simpatike sikur ishte “arsyeja” që dhe unë e pata parë filmin – duke pandehur 2 aktorë të hijshëm dhe të shtrenjtë, pa hë, të shohim… mbase dhe ia vlen.

Sidoqoftë, doli se nuk përputhej me parapritjen time, por nuk jam ankuar, as që kam menduar për ankesa. Dihet se regjisorët e Hollivudit nganjëherë i “lidhin” 1 a 2 emra të famshëm me ndonjë film-mediokritet, sa për bujën e marketingut, si truk për t’i vjelur ca metelikë më tepër.

E gjithë “tendosja” filmike thuase vërtitet rreth ca pakove të drogës, e cila drogë supozuar t’na ishte vjedhur si dërgesë e mafias shqiptare (e që gjoja duhej t’kishte qenë pjesë e furnizimit të narko-tregut amerikan). Dhe tani… mos pyet, mafiozët shqiptarë janë xhindosur, s’ka kush që i ndalë, i kanë vrarë dhe do i vrasin të gjithë ata që dyshohen si “hajna të drogës” së tyre. E thamë që në hyrje të komentit tonë – vjedhja e drogës së mafiozëve, mos pyet… e pafalshme.

Dhe siç dihet, ndër të tjera, aktiviteti kriminal i mafiozëve lidhet me tregti armësh, me trafik dhe distribuim narkotikësh (dmth. me shitje e shpërndarje të lloj-lloj drogave të rrezikshme), me kërcënime, me sulme, me ryshfet, me korrupsion, me zhvatje, me huadhënie e huamarrje, me pastrim parash, me vrasje e likvidime, me shantazhe, me grabitje, me trafik seksual apo të prostitucionit, me kontrabandë, me plaçkitje, me vjedhje automjetesh… etj etj. ka dhe plot të tjera, mjafton për momentin (të gjitha aktivitetet dhe punët e tjera mund t’i marrim dhe me mend, ndonjëherë tjetër, kur t’kemi kohë).

Natyrisht, Hollivudi i ka projektet dhe taktikat e veta, ka pothuaj mbi një shekull vazhdon me magjitë e veta, secilikush me bizneset e me punët e veta. Dihet se Industritë e Argëtimit të ShBA (udhëhequr nga Hollivudi) e ndihmojnë ekonominë amerikane me mbi 505 miliardë $ secilin vit. Afërmendsh, filmat janë filma, aspekti kriminalistik i kinematografisë amerikane dihet se është nga më të bujshmit – amerikanët i vërtisin në “zgarën” e investimeve dhe i pjekin me miliarda e miliarda. Vit për vit biznes marramendës duke “shitur vrasje fiksionale dhe krimi-ide”, shiritat dhe rrotullamat e Hollivudit e mahnitin mbarë rruzullin.

Krimi-mendësia e Amerikës pakashumë njihet si “Criminal Minds”, dhe të ngjashme – sa për ta përmendur ndonjë seri të famshme (me rreth 15 vazhdime sezonale, dmth. i ka 15 vjet që vërtitet). Kuptohet, asgjë nuk “vërtitet kot”, seria vërtitet për aq gjatë sepse ia vlen, nëse për asgjë tjetër atëherë sepse biznes fitimsjellës. Mirëpo ia vlen dmth. të inkuadrohen ndër projektet dhe krimi-mendësitë ballkanike. Sepse disa gjëra dhe janë ciklike, janë universale, diç si “rrathë të mbyllur”, s’ka si mohohet as kjo.

Shkurt, ia vlen të merresh me krimi-filmat – prandaj dhe biznes i levërdishëm. Mirëpo, sidoqoftë, me gjasë edhe klishetë rretherrotull mafiozitetit ballkanik, rreth bujës famëkeqe (si pjesë e “mozaikut” të grand-mafiozitetit evropian) kanë efekt të madh, ia vlen t’jenë pjesë e krimi-skenografive amerikane.

Prodhohen me qindra e me mijëra filma rreth krimeve, rreth dhunës dhe vrasjeve… Të gjitha vrasjet janë “akte”, të gjithë të vrarët janë aktorë (i nderojmë madje dhe me çmime akademike… nëse aktrojnë bukur, nga ta kërkohet që t’na gënjejnë sa më bukur). Me bukë e me mjaltë i fitojnë duke u shtirur, duke aktruar, duke na gënjyer ëmbël për “vrasjet, për dhunën… “. Aktorët e kanë për detyrë të impenjohen sa më bindshëm t’jetë e mundur, bëmat e tyre filmike duhet t’jenë sa më realistike. Nëse ia dalin, pastaj u takojnë dhe çmimet, e qartë.

Dhe bota nuk e njeh vetëm ndarjen e Çmimeve të Akademisë “Oscar”, as jo vetëm festivalin e Kanës, as jo vetëm mbrëmjet e BAFTA-s… bota i paskësh jo më pak por 2300 festivale filmike. Lexuesi le ta merr vetë me mend gjithë “marramendjen” e 2300 festivaleve – sa e sa qilimat e kuq, sa e sa kamerat, sa e sa fustanet, sa e sa shkrepjet, sa e sa verdhushkat, sa e sa buzëqeshjet, sa e sa çmimet yyyyyyyyyiiiii… pothuaj sikur duhet një kuantum-kompjuter për kalkulimin e saktë : )

Në këtë pikë, më shkrepi ashtu kot, e pyeta Internetin “sa filma prodhohen çdo vit” (sepse 2300 festivale vërtet shumë). As 1 sekondë s’iu desh, si rrufeja ma ktheu 4.752 filma. Imagjino, afro 5000 sosh – athua vallë sa prej tyre kanë t’bëjnë me krimet, me heroizmat e policisë, me heroinat, me heronjtë, me gangsterët, me temat e mafiozitetit. Mund ta pyesja rishtas… por e lashë, pasi e lehtë ta merrja dhe me mend (shifër aq e saktë dhe s’na nevojitet, për neve mjafton diç përafërsisht).

Po mendoja, nga këta 5000 filma secilin vit, padyshim rreth 2000 i takojnë sferës indiane, Bollivudit dhe industrive filmike të atjeshme (sepse kështu pata lexuar diku tjetër). Pra e qartë, 3000 filmat e tjerë i takuakan sferës amrikane-evropiane, Hollivudit… dhe botës rretherrotull (Azisë, Afrikës, Antarktidës etj).

Ndoshta 1500-2000 prej këtyre 3000 filmave kanë t’bëjnë me krimet, me dhunën, me vrasjet, me horrorin. Në fakt, nga statistikat e Worldmetrics doli se horror-filmat na qenkan zhanri më fitimprurës… Uaaa, ja pra e qartë, audiencat e botës i pëlqyekan argëtimet sa më horrorifike.

Absolutisht e qartë, mjaft argëtuese dhe fitimprurëse t’i filmosh tematikat e kriminologjisë. Pse jo, nëse vrasjet dhe krimet e argëtuakan njerëzimin aq shumë, pothuaj 1 shekull duke shitur krimi-filma… dhe njerëzia thjesht s’dinë të ngopur, atëherë pse jo. Atëherë lum e lum… aq fatlume kjo punë. S’do koment, biznesi-biznes, mjalti dhe miliardat janë të ëmbla, ç’të thuhet tjetër, ngelet vetëm urimi “suksese Hollivudit me mjaltin e vet” : )

***
Për ta kuptuar globin e mafiozitetit (qendra e të cilit “glob” tani për tani mund t’jetë Amerika, meqë aty gërshetohen të gjitha nacionalitetet dhe kulturat e globit) ndoshta më e lehtë ta krahasojmë me globin e politikave.

Si paralelizim, edhe në rrafshin politik e dimë se veprojnë forcat e rivalërisë dhe të interesave; psh. nga njëra anë na rreshtohen “Perëndimorja” e politikave, nga tjetra anë Lindorja; nga njëra anë të ashtuquajturat “super-fuqi” si ShBA, BRSS (etj. ok, histori kjo – por historirat përsëriten, apo jo) dhe nga tjera anë Kina, India, Azia, Afrika etj. Thjesht pra nja 2 kombinime fiksionale, si shembuj…

Aktualisht e kemi psh. mosmarrëveshjen Lindje-Perëndim, i kemi rusët, ukrainasit, i kemi invazionet, kundërsulmet, sanksionet, sabotimet e ekonomisë, i kemi luftrat, i kemi shtrenjëtimet (për t’i paguar luftrat dhe sanksionet), i kemi armatimet, tregtinë ushtarake (shit-blerjen e armëve), i kemi ndihmat ushtarake, i kemi taborret politike që i kundërvihen njëri-tjetrit… si gjithmonë, s’ka diç të re me veset dhe me hujet politike të globit. Edhe forcat politike ndonjëherë bashkohen, lindin aleancat, bëhen tok aleatët (nëpër konferencat) dhe merren vesh si t’ia hedhin grepin palës rivale.

E njëjta, ekzaktësisht, 100%, absolutisht e ngjashme është dhe pasqyra globaliste e mafiozitetit. Edhe në rrafshin e kriminalitetit të organizuar veprojnë forcat e rivalërisë rreth interesave. Sipas mafiozëve tani për tani globi është “përçarë” në dy hemisfera interesash; nga njëra anë janë bërë bashkë “mafia-aleatët” si vijon:
mafia shqiptare, narko-kartelet e mbarë Amerikës Jugore (booo dhe vetëm këta t’na ishin… mos pyet, tepër madje), mafia turke, mafia armene, mafia britanike, mafia bullgare, camorra, mafia çeçene, clan del golfo, “nëntoka” e organizuar holandeze, mafia greke, hells angels mc, mafia irlandeze, mafia marokene, ‘ndrangheta, mafia rumune, sacra corona unita, mafia serbe, mafia siciliane, sinaloa carte, societa foggiana etj. (edhe ndokush tjetër, s’i dimë të gjitha, s’jemi ekspertë : )

Dhe nga ana tjetër, kundër interesave të mafia-aleatëve (siç i përmendëm më lart), veprojnë rivalët të cilët janë diç si “super-fuqi mafiozësh”, e që janë: mafia amerikane dhe mafia ruse-ukrainase.

Shih pra, dhe vetëm mafia ruso-amerikane më e madhe se gjithë bota e mafia-aleatëve.
Prandaj s’është për t’u çuditur që amerikanët i njohin fort mirë punët e mafiozëve. Ata e dinë që shqiptarët janë liderët e mafias botërore, ua kalojnë edhe irlandezo-italianëve por dhe japonezo-kinezëve. Jo vetëm sepse aty “gërshetohen” të gjitha nacionalitetet e botës (ka madje dhe shqiptarë, e sidomos aq shumë italianë, lloj-lloj Al Kaponesh e Corleonesh, në Amerikë i kanë strofullat të gjitha mafiat e botës, i kanë dhe shqiptarët, psh. gjoja “strofulla paralele” me ato të Evropës), por dhe për faktin se mafia amerikane (si entitet mëvete, si entitet i pavarur kriminal) është diç masive, aq e madhe… sa vetë marramendja – aq sa gjithë mafiozët e botës janë shtrënguar t’bëhen “aleatë” kundër tyre.

Na kish marrë malli ta shihnim sallën e Universitetit të Arteve të mbushur plotë e përplotë me një publik që e do artin muzikor.

Kjo ndodhi sonte në koncertin e Orkestrës Simfonike të RTSh, me solistë flautisten Jonela Golemi, pianistin Eni Barbullushi, dirigjent Gridi Karaja.

Programi i përzgjedhur nga kryeveprat e literaturës botërore përmbante “Il Carnevale di Venezia op. 77 për flaut dhe orkestër,-Giulio Briccioldi, Koncertin për piano dhe orkestër nr 1 në Es Dur op. 124,- F. Liszt dhe Simfoninë nr 4 në f mol op. 36,- P. I. Tchajkovsky.

Flautistja e mirënjohur Jonela Golemi ka vite e vite që kontribuon me koncerte solistikë. Kurdoherë e suksesshme ajo gëzon respekt për talentin, seriozitetin dhe përkushtimin e treguar.

Tema me Variacione “Il Karnevale di Venezia kompozuar në shekullin e 19-të konsiderohet si një nga kryeveprat e flautit. Kompozitori Briccioldi ( 1818-1881) duke qëne edhe flautist virtuoz njihet për kontributin e tij në zhvillimin e teknikës së instrumentit, gjë që e ka pasqyruar më së miri në këtë vepër.

I frymëzuar nga tradita e festimit të Karnavaleve, citoi për temë një melodi të thjeshtë tradicionale veneciane që zhvillohet në variacione mes elegancës, virtuozitetit e shkëlqimit teknik. Vepra shquhet per frymën dhe idealet romantike të kohës, shprehshmërinë emocionale dhe plastikën ekspresive. Ndaj interpretimi mbetet sfidues për çdo flautist, pasi kërkon jo vetëm aftësi teknike virtuoze, por edhe ndjeshmëri e muzikalitet të thellë.

Flautistja me pjekurinë artistike, natyrshmërinë e lojës së përkorë, teknikën preçize dhe frymëzimin plot pasion i përcolli idetë e veprës bukur tek publiku, që e mirëpriti dhe e duartrokiti gjatë. Në suksesin e saj rol jo më pak të rëndësishëm luajti dirgjenti i cili diti me nuhatje artistike të ruante ekuilibrat e duhur mes solistit dhe orkestres.

Koncerti vijoi me pianistin Eni Barbullushi. I larguar nga Shqipëria në moshën 9 vjeç edukimi pedagogjik i tij muzikor vijoi në konservatorin G. Donizetti në Bergamo nën drejtimin e Maestro Marco Giovanetti, ku paralel ndiqte edhe Akademinë Santa Cecilia me pianistin dhe pedagogun e mirënjohur rus Konstantin Boginjo, deri sa mbaroi nivelin bachelor.

Masterin e vijoi në Edsberg ” Royal College of music” në Stokholm nën drejtimin e Maestro Mats Widlund, ku diplomohet me rezultate të shkëlqyera si solist dhe muzikë dhome.

Formimi i tij artistik plotësohet në vazhdimësi në nivel Master me artistë dhe mjeshtra me famë botërore si: Boris Petrudhansky, Tuija Hakkila, Vladimir Ogarkov, Aleksander Romanovsky etj.

Pas një përvoje koncertore të sukseshme në europe ai vjen për herë të parë në skenën shqitare me këtë background artistik..

Premiera e Koncertit për piano nr 1 u realizua nga vetë Liszt-i në vitin 1855. Ideja e tij zë fill që kur ishte ishte 19 vjeç në vitin 1830. Ky proces i gjatë kohor deri në përfundim të veprës është tregues i zhvillimit dhe formimit të Liszti-it, nga një pianist i shquar virtuoz në një kompozitor të pjekur dhe ndikues të periudhës romantike.

Strukturimi i formës së koncerti, që luhet e unifikuar si një e vetme i përmban të katër kohët e ciklit simfonik. Bartok e ka vlerësuar si “Kompozimi i parë perfekt i Sonatës ciklike”.

Ndjesia dramatike e madhështore e Allegro maestoso në kohën e parë qetësohet nga dialogu i një lirizmi të thellë mes pianos dhe orkestrës në kohën e dytë. Në kontrast me të karakteri lozonjar i Allegro animato i kohës së tretë është një çlirim emocional. Për të vijuar në kohën e katërt Allegro marziale animato ku kompozitori rikthen temat e mëparëshme në një temp të shpejtë dhe energjik, duke përfuduar koncertin me një shfaqe të shkëlqyer të virtuozitetit të pianos dhe fuqisë shprehëse emocionale të orkestrës.

Roli i saj në këtë vepër e tejkalon faktin e një shoqërimi. Në shumë raste dialogjet muzikorë shumë shpesh kthehen gati me të njëjtën peshë emocionale ndërmjet solistit dhe klarinetës, spalës së violinave, viollonçelave , por në kohën e tretë po kaq protagoniste bëhet triangola në grupin e perkusionit. Studjuesit e trajtojnë edhe këtë dukuri si risi individuale e të Liszt-it.

Pikërisht për risitë e saj vepra ndikoi shumë në brezin e kompozitorëve romantikë.

Pianisti me talentin, njohjen në thellësi të ideve artistike, aftësinë virtuoze teknike, kualitetin e tingullit, natyrshmërinë dhe artistizmin e kalimit të situatave të ndryshme e të larmishme emocionale tërhoqi në mënyrë manjetike vëmendjen e publikut, duke i dhënë tërë kënaqësinë e mundshme të shijimit të veprës.

Para koncertit e dëgjova me pianistë me famë botërore dhe në interpretimin e Enit dallova qëndrimin individual në konceptimin tërësor të veprës dhe realizimin e saj, që buron nga thellësia e brendëshme e ndjeshmërisë dhe kultura e formimit të tij.

Kjo është karakteristika e talentit me aftësi koncertale, kjo e bëri lojën e tij komunikuese jo vetëm me profesionistët, por dhe me publikun e thejshtë. Për dijeninë e lexuesit duhet thënë se pianisti e realizoj në gjëndje shëndetsore jo të mirë, por me përfshirjen maksimale në interpretim nuk u ndje aspak. Padyshim një bravo edhe për dirigjentin dhe orkestrantët, veçanërisht për solot e tyre.

Paraqitja për herë të parë në skenën shqiptare kaloi me shumë sukses dhe duartrokitjet zgjatën mbi disa minuta.

Në pjesën e dytë patëm kënaqësinë shpirtërore të ndiqnim simfoninë e katërt të Tchaikovsky-it premiera e së cilës u realizua në Moskë në vitin 1878, dirizhuar nga N. Rubinstein.

Periudha gjatë krijimit përkon me një gjëndje të rënduar psikologjike të kompozitorit. Situata ishte tepër e trazuar emocionalisht për faktin e zbulimit të prirjeve homoseksuale pas divorcit nga Antonia Milinkova.

Sipas studjuesve kjo krizë e rëndë ndikoi emoconalisht ne idetë estetike të veprës duke i dhënë asaj një karakter të fuqishëm dramatik në pershkrimin aktual të jetës së tij. Ndaj tema e fatit dhe lufta për lirinë individuale udhëheqin tërë strukturën e simfonisë dhe zhvillimin emocional. Motivi i fatit simbolizon jo vetëm krizën personale të kompozitorit, po edhe përpjekjet e tij për t’u shkëputur drejt lirisë.

Në aspektin teknik forma e saj mban lidhje me tradirën klasike në krijimin e situatave kontraste e të tensionuara, por me ngarkesa të dallueshme të frymës romantike.

Dirigjenti Gridi Kraja ka disa vjet që drejton orkestrën simfonike te RTSh. Pas një eksperience një vjeçare me orkestrën e Prishtinës ai rikthehet shumë i sigurt ne pultin e dirigjimit, duke shënuar suksese të njëpasnjëshme koncertesh.

Edhe në këtë mbrëmje me nuhatje të mirë artistike bëri dallimin mes shoqërimit të solistëve, duke ruajtur me ta raporte të drejta dhe koncertimit të vetë orkestrës.

Tek interpretimi i simfonisë Kraja i trajtoi me vërtetësi dhe emocion idetë e veprës. Pas hyrjes së fuqishme me karakter dramatik, në kontrast me të ai nënvijzojë karakterin e një meditimi të thellë në prezantimin e temës kryesore të kohës së parë – Andante sostenuto- Moderato con anima, duke luajtur bukur emocionalisht me dinamikën, tempet dhe valët e ngritjes dhe uljes së tensioneve gjatë ecurisë. Një qëndrim më i kujdesshëm për të mos e konsumuar gjithë forcën e shprehjes orkestrale që në fillim do t’i shërbente më bukur organizimit artistik drejt kulminacionit

Në kohën e dytë Andatino in modo di Canzone ruajti qetësinë duke kënduar karakterin lirik disi melankolik të temës prezantuar fillimisht nga oboja që më pas e merr sektori i harqeve. Bukuria e ngjyrave timbrike ndërmjet dialogëve të sektorit të harqeve dhe atij të frymës u trajtua me sens emocional.

Por edhe këtu dirigjenti pati kujdes të shprehte brishtësinë e ndjesive të individit përballë forcës së errët të fatit.

Koha e tretë Skerco: Pizzikato ostinato- Allegro dirigjenti jo vetëm ruajti karakterin skercoz, por kërkoi prej orkestrës kontraste te bukura dinamike forte- piano kaq artistike realizuar me shumë sens emocional në pizzikato. Krejt në kontraste me të e gjithë koha e katërt Finale:Allegro con fuoco, që si ide është fitorja e lirisë së individit ndaj paragjykimeve sociale, dirigjenti e trajtoi me një frymë me një ritëm shumë të shpejtë duke nënvizuar karakterin e saj dinamik. Edhe këtu për mendimin tim duhej patur parasysh një kujdes më i vëmendshëm ndaj dinamikës pasi gjithë kohës mbizotërojë forte dhe shumë forte. Gjithësesi këto sugjerime në shërbim të cilësisë nuk e zbehin suksesin e interpretimit të simfonisë, përderisa ajo komunikoi me publikun dhe e entusiazmojë . Ndaj ai jo vetëm e mirëpriti por dhe e duartrokiti gjatë.

Urime të përzemërta solistëve orkestrës dhe veçanërisht dirigjentit.

FALEMINDERIT!

I. Dama. 12. 10. 2024

Vitet e para

Michelangelo Merisi, i njohur si Caravaggio (emri i marrë nga qyteti Lombard ku lindi), lindi më 29 shtator 1571 nga një arkitekt në shërbim të Markezit të Caravaggio, Francesco Sforza.

Piktori i përkiste një familjeje të vlerësuar dhe mjaft të pasur. Vokacioni i tij duhet të jetë shfaqur shumë herët, pasi më 1584 tashmë ai hyri si nxënës në punëtorinë e piktorit të Bergamos Simone Peterzano, një nxënës i Ticianit.

Është një periudhë në të cilën ai përfiton nga disa mbrojtës, duke përfshirë Sforza dhe Colonna, ose si kardinali Del Monte, i cili e strehon atë në pallatin e tij dhe e urdhëron të pikturojë nature morte.

Caravaggio në Romë

Më 1592, piktori i shqetësuar vendosi të transferohej në Romë, ku u prit në mesin e shërbëtorëve të Pandolfo Pucci, një fisnik vendas.

Ende jo shumë i pavarur, ai u detyrua të punonte për artistë mjaft të njohur në atë kohë, si Antiveduto Grammatica, Lorenzo Siciliano ose Giuseppe Cesari i njohur si Cavalier d’Arpino, piktor i temave me lule, natyrave të qeta ose temave fetare.

Në këto vite “atë e goditi një sëmundje e rëndë, e cila, duke e gjetur pa para, e detyroi të shkonte në Spedal della Consolazione” (Baglione): kjo është periudha në të cilën ai pikturoi portretet e famshme të pasqyrës dhe “Bacchino-n e sëmurë” (ruajtur në Galerinë Borghese).

Pika e kthesës në karrierën e Caravaggio-s u shënua nga blerja e pikut¨res “I bari” nga kardinali Francesco Maria del Monte: pas kësaj ngjarjeje, ai u transferua në Palazzo Madama, rezidenca e kardinalit (tani selia e Senatit), ku qëndroi deri në vitin 1600.

Admirimi i kardinalit u nda edhe nga fqinji i tij i rëndësishëm, Markezi Vincenzo Giustiniani, banor në pallatin e familjes që ndodhet pak hapa larg Palazzo Madama. Përveç Giustiniani-t, klientët e Caravaggio-s përfshijnë familje të rëndësishme si Barberini, Borghese, Costa, Massimi dhe Mattei.

Vitet e trazuara

Por episodet e jetës së artistit gjatë këtyre viteve të hershme romane mbeten të errëta dhe shqetësuese. Më 1597 atij iu kërkua të pikturonte disa piktura për kapelën Contarelli në San Luigi dei Francesi, të gjitha të përqendruara në jetën e San Matteos:

Këto vepra e bëjnë atë të famshëm dhe të kontestuar. Atij do t’i duhet të japë një version të ri të kësaj vepre të fundit, pasi ajo ishte gjykuar në mënyrë vulgare të pandershme.

Vokacioni i Shën Mateut

Që atëherë e deri në vitin 1606, historia e Caravaggio-s është e mbushur me ngjarje të ndryshme të zymta dhe të dhunshme që mbivendosen.

Më 11 shtator 1599 ai dëshmoi ekzekutimin e Beatrice Cencit në sheshin e Castel Sant’Angelo, i mbushur me turma (midis të pranishmëve ishin edhe piktori Orazio Gentileschi dhe vajza e tij e vogël Artemisia). Tema e prerjes së kokës prek në mënyrë të pashlyeshme artistin: shembuj të qartë dhe të famshëm mund të gjenden në veprat: “Judith dhe Holofernes”, “Davidi me kokën e Goliathit”.

Judith dhe Holofernes

Në fillim të shekullit të ri ai krijoi vepra të shumta me rëndësi të dukshme, të cilat nënvizojnë frytshmërinë dhe fuqinë e tij krijuese: vetëm për të dhënë një shembull, midis viteve 1600 dhe 1601 ai pikturoi “Kryqëzimi i Shën Pjetrit” dhe “Kthimi i Shën Palit”; në 1604 “Madona e pelegrinëve ose e Loretos”, në 1605 “Vdekja e Virgjëreshës”, e refuzuar nga besimtarët e Santa Maria della Scala dhe e blerë në vend të saj nga Duka i Mantovës, me këshillën e të riut Rubens.

Një jetë në arrati

Në të njëjtat vite të shënuara nga ky shpërthim krijues, duke filluar nga viti 1603, ankesat në polici, zënkat dhe gjyqet pasuan njëra-tjetrën pa ndërprerje. Më 1605 Caravaggio u strehua në Genova pasi plagosi një kancelar në gjykatë. Në maj të vitit 1606, një duel përfundoi tragjikisht me vrasjen e kundërshtarit të tij (por ai mbeti i plagosur), një vrasje që e detyroi të arratisej, fillimisht në Palestrinë dhe më pas në Italinë e Jugut.

Më pas fillon një jetë si i arratisur, në të cilën sukseset dhe fatkeqësitë ndërrohen. Në vitin 1607 ai shkoi në Napoli ku ekzekutoi disa kryevepra si “Flagjella e Krishtit” dhe “Shtatë Veprat e Mëshirës” për kishat dhe manastiret.

Por bredhjet e tij nuk ndalen dhe me të vërtetë e çojnë atë, në vitin 1608, në Maltë. Portreti i mjeshtrit të madh Alof de Wignacourt i dha atij urdhra të tjera, në veçanti “nokturnin” e madh të “Prejtimit të kokës së Shën Gjon Pagëzorit”, i ruajtur në katedralen e Valetës.

Caravaggio është i mirëpritur në urdhrin e Kalorësve, por lajmet nga Roma në lidhje me arsyet e mërgimit të tij shkaktojnë një hetim dhe për këtë arsye arratisjen e njëmbëdhjetë të piktorit.
Vitet e fundit

Në vjeshtë shkon në Siçili, ku, duke lëvizur nga një qytet në tjetrin, ai lë shembuj të shumtë të gjenisë së tij: “Varrimi i Shën Luçisë”, i kryer në Sirakuzë për kishën me të njëjtin emër; “Ngjallja e Llazarit” dhe “Adhurimi i Barinjve” (tani i ekspozuar në muzeun e Mesinës); dhe një “Lindje me shenjtorët Lorenci dhe Françeskun e Asizit”, ruajtur në oratorinë e San Lorenzos në Palermo (nga studimet e fundit duket se kjo e fundit është krijuar në Romë në vitin 1600).

Pas kthimit në Napoli në tetor 1609, ai u sulmua dhe u plagos rëndë. Në të njëjtën kohë, mbrojtësit e tij romanë punuan për faljen e tij. Ende duke u shëruar, ai u nis për në Shtetin Papnor në korrik 1610. I arrestuar gabimisht në kufirin e Porto Ercoles dhe i liruar dy ditë më vonë, ai endet nëpër plazhe kot në kërkim të varkës që e kishte transportuar atje.

I goditur nga ethet, Michelangelo Merisi vdiq më 18 korrik 1610 në një han, i vetëm, pak ditë para se të shpallej miratimi i kërkesës për mëshirë. Ai ishte vetëm 38 vjeç.

Personaliteti i Caravaggio-s

Për të kuptuar më mirë personalitetin e Caravaggio, ne përfundojmë duke ofruar një profil përmbledhës të Gianni Pittiglio:

Romantizmi nuk bëri gjë tjetër veçse [bazuar në biografitë e kohës. Shënim i redaktorit] krijojnë një mit i cili, në shekullin e 20-të, siç ndodh në shumë raste të tjera, mezi u hodh poshtë. Edhe sot publiku i gjerë e njeh Caravaggio-n në versionin më pak besnik të gjeneruar në ato vite. Rezultati është një artist “i mallkuar”, bohem, pa marrë parasysh kontekstin. Në fakt, Caravaggio është i dhunshëm, por ai nuk kujton se në të njëjtat vite ngjarje të ngjashme kanë përjetuar figura të tilla si Cavalier d’Arpino, Torquato Tasso, Giovan Battista Marino, Ignazio da Loyola e shumë të tjerë; Prirjet e supozuara homoseksuale të Merisit nuk konsiderohen si një faktor margjinal në personalitetin e tij si artist (për disa ato madje përfaqësojnë rrugën interpretuese për shumë prej pikturave të tij rinore), si në rastet më të caktuara të Leonardo apo Michelangelo Buonarroti. Megjithatë, ateizmi dhe injoranca në lidhje me çështjet fetare janë elementi më i largët nga e vërteta: artisti është thjesht i lidhur me varfërinë e Federico Borromeos me gjithçka që kjo përfshin; Caravaggio nuk trajton kurrë një temë fetare pa pasur parasysh burimet e shkruara ose ikonografike, të cilat tregojnë tek ai një kulturë mbi mesataren e teksteve të shenjta.

Vepra të Caravaggio-s

Djali i kafshuar nga një hardhucë ​​(1595-1596)
Shporta me fruta (1596)
Lahutari (1596)
David dhe Goliath (1597-1598)
Judith dhe Holofernes (1597-1600)
Thirrja e Shën Mateut (1599-1600)
Shën Mateu dhe Engjëlli (1602)
Ngritja e Llazarit (1609)
Davidi me kokën e Goliathit (1609-1610)

Elida Buçpapaj

Përse ishte Shkodra e para, që u bë djepi i artit realist shqiptar? Përse Kolë Idromeno u bë artisti i parë realist shqiptar dhe përse do ishin të rinjtë shkodranë të parët ndër shqiptarët, që nisën të ëndërronin të bëheshin piktorë?

Rreth këtyre pyetjeve interesante u zhvillua takimi me studiuesen Eleni Laperi në Muzeun Kombëtar të Fotografisë “Marubi”. Studiuesja në fushën e arteve pamore dhe autore e librit “Kolë Idromeo, themeluesi i artit realist shqiptar” u foli të pranishmëve mbi jetën e një artisti si Kolë Idromeno.

Takimi “Kur të rinjtë shkodranë nisën të ëndërrojnë të bëhen piktorë”, u zhvillua në kuadër të aktiviteteve me rastin e Ditëve Evropiane të Trashëgimisë, duke u mbështetur nga Ministria e Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit. Muzeu “Marubi” shkroi në faqen e tij se, “kur nis të punosh për të njohur jetën e një artisti si Kolë Idromeno, kupton se sa e rëndësishme është të saktësosh faktet, të dish të ndash legjendën nga realiteti historik, të shpëtosh nga prirja për ta zbukuruar realitetin. Madje, edhe legjendave të duhet t’u gjesh shkaqet historike, që i krijuan”. Këto janë pika kyç që shënjojnë procesin e njohjes, të dokumentimit të zhvillimeve historike, gjeopolitike, ekonomike e kulturore, të cilat krijuan kushtet, që në Shkodër të hapej e para studio e fotografisë dhe e para atelie e artit realist shqiptar. Muzeu “Marubi”, ashtu si edhe institucione të tjera kulturore në vend, ka organizuar disa aktivitete në kuadër të Ditëve Evropiane të Trashëgimisë Kulturore.

PREJARDHJA

Idromenot kishin prejardhjen nga Parga, asokohe në Vilajetin e Janinës, prej ku u larguan në kohën e Ali pashë Tepelenës për t’u vendosur në Korfuz. Popi Andrea Idromeno ishte mësues në Korfuz, ku përpiloi dhe botoi historinë e Pargës dhe të Sulit, e gjithashtu ndihmoi Grigor Gjirokastritin në përkthimin e Ungjillit sipas Matheut dhe Dhjatës së Re në gjuhën shqipe me alfabet grek.

Pop Andrea kishte dy djem, Mihalin që ishte jurist dhe Arsenin, që kishte lindur në Korfuz. Më 1856 u shpërngul në Shkodër, ku ushtroi zanatin e tij të marangozit e drugdhendësit si dhe projektuesit autodidakt e zbatuesit të ndërtimeve private në qytet, si shtëpitë e familjes Lukaj tek Arra Madhe, Rokacollëve në Serreq, ndërtesa e Kryqit të Kuq, liceu “Illyricum” dhe shtëpia e vet në Gjuhadol. Dy vite më pas Arseni u martua me një vajzë shkodrane, Dranden ose Rozen e Filip Saraçit, më 5 dhjetor 1858. U lind në Shkodër më 15 gusht 1860, një vit pas së motrës, Tones.

I vendosin dy emra të dytë: Rrok (si ditë emri) dhe Spiridon. Nisi shkollën fillore më 1867 në njërën prej shkollave qytetëse, ku mësim mund t’i kenë dhënë dy italianët Andrea Skanjeti dhe Marco Rebeschini. Ndër bashkënxënësit e tij në këtë shkollë ishte edhe poeti i ardhshëm Filip Shiroka, me të cilin do të kishte miqësi të gjatë e letërkëmbim të vazhdueshëm. Përpos klerit, vizatim i dha Pietro Marubbi. Kohës kur ende nuk kishte mbaruar klasën e katërt i përkasin vizatimet e hershme “Krye fëmije”, “Malësorja” dhe “Gomari n’udhë”. Në vitet 1871-1875 iu përkushtua akuarelave të para “E vorfna”, “Baresha”, “Fshatarja”, kompozimi i tij i parë mendohet të jetë “Pusija”, më pas “Netë kazanash” dhe “Dymdhetë luftarë të Pargës në Lundër”. Marubbi ndikoi tek Arseni që ta niste në Akademinë e Arteve në Venedik më 1875, ndërsa Mati Kodheli studionte për fotografi në Trieste. Duke mos duruar mësimdhënien formale të akademisë, hoqi dorë pas gjashtë muajsh dhe nisi punë në studion e një piktori venecian. Pasi u kthyen në vendlindje më 1878, me Matinë iu bashkuan Daulles së Palokë Kurtit, ku Idromeno ishte trombist dhe hynë çirakë te “Dritëshkronja” e Marubit.

Miku dhe kolegu i tij ndërroi jetë më 1881, vendin e tij si çirak e zuri i vëllai, Keli. Më 1883 hapi studion e vet të fotografisë me kamera të importuara nga kompania “Pathé” në Francë, emërtuar “Dritëshkronja Idromeno”. Më 1884 Idromeno u martua me Gjyzepinën e Gaspër Muzhanit, në llasë e quajtur Cina. Më 20 korrik 1886 u lindi një djalë, Zefi, i cili vetëm pas dy vjetëve më 15 korrik 1888, ndërroi jetë. Pas dy vjetëve do t’i ndërronte jetë edhe e motra, Tonja, dhe Idromenoja mori në përkujdesje vajzën e saj të mitur, Orsolinën. Gjatë viteve 1902-1906 si mësues në shkollën italiane të artizanatit, pikasi e afroi në rrethin e vet të pikturës dhe përkrahu piktorin e ardhshëm, Simon Rrota. Më 1904 ndihmoi në pajimin e shkollës së Mati Logorecit. Më 1911 hartoi programin e karnavaleve të organizuar nga klubi “Gjuha shqipe”. Në gusht të 1912 nënshkroi një kontratë me kompaninë austro-hungareze “Joseph Stauber” për të importuar pajisje kinematografike dhe u bë njeriu i parë që hapi kinemanë e parë rudimentare, ku u shfaqën pamjet e para filmike. Gjatë viteve 1912-1920, pasi përshtati një mjedis poshtë shtëpisë së tij në Gjuhadol, një sallë për shfaqje filmash, hapi atë që atëkohë si në vendet e tjera, quhej kinemaja, një theatër elektrik.

ARTI

Me hapjen e “Dritëshkronjës” së tij më 1885, Idromeno në Salnamenë (vjetarin) e vilajetit ishte regjistruar si fotograf, duke zënë një vend mes Marubit, Kodhelit, Kristo Shulit, Petro Korçarit etj.. Në botimet ndërkombëtare emri dhe puna e tij u shquan e bënë të ishte fotografin e parë, duke u përmendur para mjeshtrit të vet Marubit. Pas vizatimeve dhe akuareleve të para, Idromeno kur ishte vetëm 23 vjeç punoi portretin e së motrës, që është edhe vepra më përfaqësuese e tij, “Motra Tone”.

Kjo është edhe e para pikturë realiste e tij dhe kryevepra e artit figurativ shqiptar, portret të cilin do ta riprodhonte me të njëjtën pozë, drejtim të syve, të njëjtat dritëhije më 1922-‘23, të veshur allafranga. Më 1898 u ftua në një ekspozitë ndërkombëtare në Budapest. Më 1904 punoi portretin e Ndoc Xhuxhës, njëri prej anëtarëve themelues të Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip. Si skenograf punoi siparin e parë me dekor, një grup fëmijësh duke u argëtuar me lojën popullore të boçave. Më 1902 skenën e një pylli nga natyra e alpeve. Të mëvonshme janë skenat “Limani i Durrësit”, “Dhoma me qoshk”, “Dhomë shkodrane” etj.. Përgatiti po ashtu mjaft objekte butaforie për teatrin amator të kohës, si armë zjarri, shpata, heshta, përkrenare, mburoja, punoi edhe shtatore me aftësitë e tij si skulptor.

Njëvjetorin e shpalljes së pavarësisë në Vlorë punoi dekorin skenik “Festa e vetëqeverimit të Shqipnisë” për një shfaqje që u dha në qytet. Bazat e inxhinierisë dhe arkitekturës i mori nga i ati dhe Marubi, të dy autodidaktë. Më 1907 Idromeno bën projektin për një fabrikë, ndërsa më 1912 e nënshkruan një dokument me titullin e inxhinierit. Mendohet se planet e para të zbatuara prej tij nisën që pas tërmetit të 1905, që e dëmtoi shumë qytetin. Më 1908 ndërtoi shtëpinë e familjes Mazi, ku në mjedisin e poshtëm projektoi një sallon mbledhjesh e shfaqesh të klubit “Gjuha shqipe” dhe në katin e epërm për banim. Më 1925-1926 iu ngarkua zbatimi i planit për ndërtimin e vilës së Presidentit të Republikës, Ahmet Zogu, në Shirokë. Më pas projektoi një fabrikë lëkurësh, të cilën e zbatoi më 1927. Më 1928 bashkëprojektoi dhe zbatoi centralin elektrik që ndërtoi shoqëria italiane ‘SESA’. Në vitet ’30 projektoi dhe zbatoi planin e ndërtesës së Bankës së Shtetit me disa modifikime të mëvonshme, kafen “Adriatik” më 1932, kafe “Park” më 1935 dhe po këtë vit zbatoi edhe planin e kinemasë “Rozafat”./Gazeta Panorama

Kur dëgjon këngën Labe kënduar nga i Madhi Hysen Ruka , ske se si të mos mbash frymën e të përqëndrohesh për ti shijuar në maksimun çastet e gëzuara që të dhuron ajo. I gjithë grupi në një harmoni të plotë zërash melodioz, pa asnjë stonaturë, me një ritëm të plotë, të saktë dhe të ëmbël duke i përmbledhur të gjitha notat e pentagramit, kënga të ngazëllen.Të duket sikur një orkestër e madhe harqesh dhe veglash muzikore frymore, dirigjohen me shumë saktësi nga maestro Hysen Ruka. Baritoni brilant Hysen Ruka me zërin e tij të pastër dhe të qartë që kumbon si jehonë e maleve Smokthinjote shoqërohet në ritëm e në kohë dhe ndërthuret me tenorë të shkëlqyer të grupit duke i kënduar fjalët thellë, të plota, të japin ndjesinë sikur dëgjon një Kor të stërmadh, laureuar në Akademitë e Arteve më me emër të botës. Marrësi këngës, dirigjenti Hysen Ruka me virtuozitetin e tij e shtrin vargun me shumë muzikalitet duke i treguar Hedhësit ose kthyesit të jetë i vëmendshën për të mos humbur asnjë notë muzikore, grupit të gjerë të Isos të jenë të gjithë në një tonalitet pa rënduar harmoninë muzikore.

E duke e dëgjuar dhe shijuar çdo varg nuk mundet kurrësesi mos ta ndjesh thellësinë e vargjeve popullore , të cilat në dhjetra vargje, përmbledhin brenda tyre periudha të mëdha historike, prijësa të Mëdhenj të Labërisë që kanë bërë Shqipërinë Shqipëri.

Ja si shprehet poeti ynë i Madh Lasgush Poradeci për artin e bukur të të shkruarit, por edhe të të kënduarit : “Mallkuar qoftë jeta materiale që ndalon artin, gëzimprurësin e math të njeriut – po i lavduruar, lart dhe fellë dhe gjatë dhe gjërë dhe fortërisht dhe krejtësisht dhe përjetësisht i lavduruar qoftë arti, i madhi gëzimprurës – i cili, shpirt prej shpirtit më të kulluar, formë prej formës më të purifikuar, e mposht dhe e mund materjen dyke u sakrifikuar.”
Poeti popull shkruan :
Do qaj unë Labërinë
Për Çelon që mbet n’Athinë
Gjolek kordhë këqinë
Bashkë me Hodo Alinë
Njëri Rjekë tjetri Cetinjë
Për të mbrojtur kufinë
Çke që qan moj Këndrevicë
E larta mbi male gjithë
Qaj për trimn e Shqipërisë
I shkreti Hodo Nivicë
Bën dyfek në Podgoricë
Bam ja bëjnë e dot se vrisnë
Plumbat mbi të s’kolisnë
Rrobat e shkreta ja grisnë.

Brenda katërmbëdhjetë vargjeve poeti popull përmbledh heroizmin e shqiptarëve për të mbrojtur trojet e të parëve, kufijtë etnikë e gjeografikë pra tutje tutje në Greqi, e akoma më tutje në Rijekë, por edhe Cetinja nuk është pranë Labërisë. Dhe kjo këngë, krijuar në mesin e shekull XIX , para 170 vjetësh e trasmetuar bres pasbrezi deri sot në ditët tona, e pandryshueshme, si jehonë mbushur me krenari është madhështore. Ardhur sot në ditët tona, si një margaritar i rallë, gojë mbas goje, këngatar mbas këngëtarësh, nga breza të tërë bashkëqytetarësh, qindra vjetë më parë të cilët kurrë nuk e kanë harruar, e nuk e harrojnë edhe sot në kohëra moderne. Kënga të detyron ti kthehesh për ta rilexuar, e përsëri duke të venë në mendime, duke të mbushur edhe me krenari për të parët tanë, pse jo. Çdo varg edhe veçmas ta lexosh, është kuptimplotë në thellësi mendimi, madhështor, në harmoni fjalesh të gjetura të vendosura si megalite,të radhitura në mënyrë të përpiktë për çdo fjalë duke i treguar dëgjuesit dhe lexuesit pavdekësinë e Tij. Shumë këngë janë krijuar më parë e krijohen edhe sot, duke ju kënduar interesave të ditës, personale të individëve kushdo, po ato kanë fatin e shumë shumë këngëve të tilla, të mëparshme të cilat jetgjatësinë e tyre e kanë patur disa ditë ose më e shumta, dhjetra ditë.
Dhe vargu i parë :
“Do qaj unë Labërinë”

Kush unë, poeti ?!

Ky “Unë“ është madhështor e i pambarimtë, ka mbi dyqindë vjet që ka krijuar këtë këngë e mijra e mijëra vjet e nuk ka vdekur! Vazhdon dhe mbetet në përjetësi, e do të vazhdojë të mbetet edhe kur brezat tanë që e dëgjojmë sot këngën, të mos jenë më. Sigurisht nuk është Zoti vetë, por pavdekësinë e ka fituar dhe këtë të drejtë, as Zoti vetë nuk ja merr dot më. Vazhdon dhe përcjell në breza jo vetëm me këngë por edhe me fjalë. Ja miklon qysh me qumshtin e nënave që kërthi në djep, në ninullat e përkundjeve dhe përkëdheljet e tyre. Ja ushqen brezave në rini, në burrëri edhe në moshën e madhe nuk i le të humbasin, por tregon me shumë dashuri e vëmendje për të mos harruar asnjë fjalë, për tua ngulitur atyre thellë në shpirtin e pastër dhe të papërlyer si fëmijë.

Kush, Këngëtari ?!

Gjithë jetën është përpjekur të nxjerrë zërin sa më melodioz, sa më të ëmbël dhe të qartë si gurgullimë uji burimi i kristaltë që nuk pranon asnjë ndotje, që të pëlqehet deri në pafundësi e të mos humbitet.

Apo gjithë Labëria mbarë ?!

Ajo përzgjedh, nuk gabon kurrë, nuk trasmeton përçudnira, stonatura ose budallëqe. Ajo përcjell shembuj sinjifikativë me vlera dhe virtyte të larta, heroizmi dhe patriotizmi, hidhërimi dhe gëzimi, jete dhe vdekjeje.

Apo gjithë Shqipëria ?!

Ah Shqipëria ! Ajo është Altari. Kurrë nuk trasmeton bres pas brezi gaztorët e pallatit. Palaçot, Ajo i shpërfill, i injoron edhe me veprime edhe me gjithçka, e jo vetëm ata individualisht, por Ajo i përbuz ata me të gjithë shpurën e tyre lapangjoze. Me të gjithë kopenë e tyre të zagarëve dhe langove të cilët turren të lëpijnë në një zallamahi trubulluese kockat ditore.
Pra“Do qaj unë Labërinë“ e përmasave madhështore. Labërinë !

Siç thotë Rexhep Qosja i Madh “ … Labëria (ashtu siç unë e përjetova) është Shqipëria natyrore, kjo do me thënë Shqipëria etnike.” “Në këngën labe, të djeshme dhe të sotme jetojnë shqiptarët e të gjitha trojeve kombëtare shqiptare …. “

Do tu tregoj “Unë” sepse, do t’ju këndoj sepse, do t’jua recitoj sepse, jo me vaje arkmorti por me këngë. E me këngë të përjetshme, të papërsëritshme, të paharrueshme, të thella dhe të gjera, të ndihen deri në kockë dhe jo me fjalë tmerri por me fjalë burri kurajoz, me fjalë trimi dhe guximtari, me fjalë Ati e me fjalë biri. E për të bërë këtë jam “Unë“,Poeti, këngëtari popull..
Dhe vazhdon si më poshtë :
“Për Çelon që mbet n’Athinë
Gjolek kordhë këqinë
Bashkë me Hodo Alinë “

Po, emrat janë të përveçëm, sepse kanë bërë historinë e Shqipërisë. Janë trimat e saj që kanë luftuar për Të, kanë skrifikuar edhe më sublimem për Të. E sigurisht këta kapedanë nga poeti popull kanë veçmas të tre shumë e shumë këngë, shumë e shumë vjersha dhe shumë e shumë rrefenja të vertata të bëmave të tyre. Janë kapedanët e saj trima të shquar, luftëtarë të pa epur, shpëtimtarë të saj prandaj nuk është e nevojshme që poeti popull ti japë hollësira të tjera. E kanë shkruar me veprimtarinë e tyre historinë e jetës të tre kapedanët dhe nuk është aspak e nevojshme të ti thotë e ti përsëritë. E kanë shkruar historinë duke ju kundëvënë një perandorie të madhe e cila në kohën për të cilën kënga është krijuar shtrihej në tre kontinente, por duke ju kundërvënë edhe shteteve lilipute fqinje. Kanë lindur për të mos vdekur më. E kapedanë të cilët ishin nga Labëria, pra Toskëria. Emra që kanë mbetur në përjetësi. Është kënduar e thurur vjersha e do vazhdohet të kendohet e shkruhet për këta kapedanë pa reshtur përherë e me pathos të lartë. Vetë bashkëluftëtarët, bashkëqytetarët, bashëmoshatarët e tyre e kanë ngritur këngën. Dhe kënga nuk është vaj por përjetim për të cilin poeti popull tregon dhe e ruan brenda ndërgjegjes se vet bëmat dhe veprimtarinë e kapedanëve të tij, të cilët po nga gjiri i tij kanë dalë.

Në këto vargje shumë domethënëse thuhet :
“Njëri Rjekë tjetri Cetinjë
Për të mbrojtur kufinë”
Në të njëjtën periudhë kur fqinjët lakmiqarë të jugut, rrëmbenin pjesë Shqipërie ndihma për vëllezërit e tyre gegë kurrësesi nuk mund të mungonte. Asokohe territoreve arbërore ishin sulur të gjitha shtetet shovinste fqinje që e rethonin atë, për të rrëmbyer sa më shumë pjesë. Kur bëhet fjalë për të mbrojtur atmëmëdheun vëllazërimi i shqiptarëve bëhej pa dallim krahine dhe besimi fetar, pa dallim shtrese shoqërore apo politike pa dasi përçarëse e bëheshin një, vetëm një si heronjtë mitik për ta ruajtur atë, atëmëmëdheun, të pacënuar. Dhe kapedanët e jugut krahëpërkrahë me kapedanët gegë luftonin për ti mbrojtur ato. Kufijtë e arbërisë nga veriu në jugë dhe nga lindja në perëndim duheshin mbrojtur pa as më të voglin hezitim. Me çfardolloj sakrifice edhe sikur humbjet të ishin të mëdha. Duheshin mbrojtur që të vazhdonte jeta, të bëhej vazhdimësia të cilën shekuj e shekuj me radhë armiqtë e saj nuk kishin mundur dot ta zhbënin.
Poeti vazhdon e i drejtohet Labërisë, vatanit të tij dhe shkruan si më poshtë :
“Çke që qan moj Këndrevicë
E larta mbi male gjithë”

Duke ju drejtuar malit më të lartë të Labërisë, krahasuar me majat po të larta te maleve që e rrethojnë, pra i drejtohet Olimpit me pyetje retorike, e poeti popull të le të kuptosh që po i drejtohet qiellit, e më lartë, Zotit vetë. I drejtohet malit më të pamposhtur të vendlindjes së tij. Këndrevica që lartësohet drejt qiejve e papërkulshme e lirë dhe krenare, poeti i drejtohet të mos heshtë për bijtë e saj, pa dallim, prijësa dhe luftëtarë, bij të gjallë të cilës i dalin për zot.
Poeti vazhdon e bënë tregimin tij duke ju përgjigjur pyetjes po vetë, si më poshtë.
“Qaj për trimn e Shqipërisë
I shkreti Hodo Nivicë
Bën dyfek në Podgoricë
Bam ja bëjnë e dot se vrisnë”

Labëria qan për trimin e Shqipërisë, pra biri saj tashmë nuk ishte vetëm i Labërisë. Trimin që me vlerat, virtytet veprimtarinë patriotike atdhetare e vuri si qëllimin e jetës së tij, mbrojtjen e saj në planin e pare, për Shqipërinë e trashëguar nga të parët e tij. Trimi që luftoi heroikisht në mbrojtje të kufijvë që i rrezikoheshin atëmëmëdheut. Pa bërë asnjë hap mbrapa e sidoqë armët armike shkreheshin me breshëri drejtim tij por “dot se vrisnë“. Batare pushkësh shkreheshin kundër tij e prap dot se vrisnë. Më bukur nuk thuhet. Kënga labe është e lashtë sa vetë Labëria. Ajo është dëshmi e gjallë e një kulture që i ka kënduar si i vetmi instrument muzikor të gjitha halleve gëzimeve dhe trimerisë të trevës po edhe me gjerë. Janë ndikimet shoqërore, natyrore, historike që e kanë zhvilluar në shekuj këtë dukuri, duke e fiksuar si një kulturë me tipare të ngritje uljes e forcës së zërit e si model mbarë labe. Kënga labe të emocionon e të frymezon.

Por virtuoziteti i Hysen Rukos të bënë ti ndjesh thellë këtë mori ndjenjash gëzimi dhe krenari për krijuesin e kësaj vjershe tradite. Brilanti Hysen Ruka përveç ndjesisë që të jep teksti, me mënyrën e të kënduarit të tijë, duke e dëgjuari këngën me qetësi, të dhuron njëherësh kënaqsi të hareshme. E do të jetë thesar i Trashëgimisë sonë Kulturore shpirtërore. Përjetësia ta dhuron këtë kënaqsi edhe sot mbas 170 vjetëve, të cilën e arrinë vetëm populli, poeti “Unë” !

Kur e njoha Sergio Biticin  per here te pare ne Boston e pastaj ne New York u befasova nga njohurite  e tij  te gjera rreth artit te piktures gje qe eshte  jo e zakonte per njerezit e biznesit.Me pas duke u shoqeruar me te kuptova se sa i madh eshte pasjoni i tij per muzete e arit ku ai ndjehet  si ne shtepine e vet. Cuditesha qe ai shkeptej befas nga restoranti i tij ne Lexington Ave pe tu hedhr nje vrap e per te pare ekspozitat e pa fundme  qe hapen ne Manhatan prej te cilave ai e bente perzgjedhjen e tij me kopetence e simbas disa preferencave te caktuara te cilat ridhnin jo aq prej  fames se sa nga njohjet personale me artistet dhe nga parapelqimi i pikturave ne leter e vizatimeve te mjeshterve te vjeter.

Sa here kthehesha tek restoranti i tij ai pa e mbaruar akoma kafene e mikpritjes te merte per krahu dhe te conte  per te pare nje ekspozite arti .Keshtu jane te pa harrueshme per mua vizita ime le pare ne Frick Collection  dhe ne Morgan Library ku pame se bashku vizatimet dhe akuarelet e mbrekullueshme te Tiepolo. Sergio i mbante lidhjet me artistet qe i takonte  dhe i njihte permes biznesit te restoranteve dhe fliste per ta me admirim qofshin at ate famshem ose thjeshte artist qe jetonin perreth. Me kohe ne rrethet e New York u shtuan artistet shqiptare dhe Sergio donte ti takonte te gjithe.Edhe mua me vinte ne NJ se bashku me zonjen Feride sa here une ekspozoja punet e mija.E shihja me admirim qe ai  ishte i pasjonuar me dezajnimin dhe paraqitjen grafike te ‘’Macelleria’’ restorantit te tij qe e kishte ne nje shesh piktiresk ne downtown New York  ku edhe  hapte  ekspozita me artiste te zones perreth dhe ku me ka ftuar edhe mua te mar pjese.

Por une atehere nuk e dija qe ai ishte i pushtuar nga deshira feminore per tu bere atist. Si rastesish e me modesti mi tregonte ca vizatime te vogla me mbresa nga vezhgimet e ambjentit  dhe njerezve perreth ,gjithmone i preokupuar per mjeshterin dhe tekniken e te vizatuatit dhe te bojrave te ujit.Mjeshterija, teknika speciale e pikturave me Akuarel ishte gjithmone tema qendrore e bisedave qe Sergio i bente kur shikonim ne donje muze arti se bashku.Te gjitha keto i vura re me kohe. Me vone mesova qe ai ishte i pasjonuar me artin qe gjat viteve te shkolles se mesme ne Prishtine ndersa gjat viteve te qendrimit te tij ne Firence arti u be pasjoni i jetes se tij.

Te aratisur nga Shqiperija ne Kosove dhe mbas kesaj te larguar edhe nga Kosova ne emigrimin e pa kthim arti si duket u be per te si nje faltore .Ne njohjet e mija te para me Sergio Biticin  kjo sperkatje artistike ja hijeshonte personalitetin e tij  kompleks prej buri te hjshem me nje familje te bukur e te perkushtuar per edukimit te vajzave te tij te bukura dhe gjithashtu prej nje aktivisti te vjeter e te devotshem te ‘Federata Panshqiptare  e Amrikës “Vatra’’. Mendoja qe ndoshta Sergio do te behej nje piktor i te dielave sic quhen ata qe e pelqejne artin dhe pikturojne per qejf gjat fundjavave.Isha me keto pershtypje deri kur pa pritur ai me  tha qe ishte regjistruar ne te fameshmen  ‘’Art Students League of New York’’ ku ndiqte kurset e mbremjes per pikture e vizatim.

E kuptova  qe ai kishte vendosur qe te pikturonte , te behej piktor dhe qe kete gje donte ta bente me profesjonalizem e per se mbari ashtu sic kishte bere cdo gja ne jete. U be nje sudent shemullor ,I perkushtuar dhe plot admirim per profesoret e tij qe ishin mjeshtra te shquar te piktures.Sa here qe ta takoja me tregonte vec per shkollen dhe per peripecite me detyrat e akuarelit dhe veshtiresite e te pa priturat e procesit te pikturimit.Nuk hoqi dore nga vizatimet dhe pikturat ne dimensjone te vogla a thua se kishte qene student i Abdurahim Buzes te cilin e admironte pa mase. Ai e dinte se ku donte te arinte.Donte te pervetesonte mjeshterine e pikturimit me akuarel ne leter. Akuarelet e tij shume shpejrt filluan te duken ndryshe. Te vogla nga permasat te fresketa e elegante dhe me nje vemendje te posacme mdaj detajeve te cilat mundohet ti realizoje me pak goditje te penelit. Mesimet qe mori ne klase e dhane rezultatin e tyre dhe cdokush qe e fillonte edukumin artistic ne moshe jo te re do te kenaqej me kaq mirwpo Sergio i entuziazmuar nga rezultatet u perqndrua edhe me shume ne pervtesimin e teknikes duke e ditur qe piktoret e shelqyer jane se pari virtuoze.

Akuarelet me shume se cdo tjeter teknike pikturimi ndricohen nga virtuoziteti.Jo me kote miniaturat qe shoqerojne tekstet e vjetra quhen ‘’Iluminime’’ Tekste te ndricuara nga zbukurimet ‘’  Ja shikoja me kesheri pikturat e tij me bojra uji te cilat ashtu te vogla dhe  me nje  vemendje e preokupacion per detajet ti kujtojne keto iluminime ashtu sikurese te kujtojne edhe akuarelet e piktoreve Romanticiste..Bukorija,harmonija,dramaciteti si edhe mallengjimi qe shoqeron pikturimin nga natyra dihet qe kushtezohen nga zotesija teknike dhe nga zoterimi i mjeshterise. Ne nje kohe kur artistet e sotem rendom e nenecmojne mjeshterine ne favor te koncepteve dhe ideve Sergio ne saje te stervitjes se tij te gjate me studimin e muzeve  dhe te artit te madh e kishte kuptuar qe idete dhe konceptet ngjallen e marin jete vetem permes mjeshterise se perkryer si tek mjeshtit e vjeter japoneze ashtu edhe te Turner apo David Hockney.Pikturat e tij jane paraqitese ,por jo natyraliste seose ai nuk e tepron me imitimin e cdo detaji qe gjen tek natyra.

Detajin ai e realizon me nje prekje dhe kjo i ben pikturat e tij te duken impresionistike vecanerisht per shkakun se natyra dhe drita e diellit jane shpesh here objekti i pikturave te tij. Sergio pikturon per te mesuar e per ta persosur tekniken ashtu si Van Gogh  i cili  pikturonte vecse per tu stervitur e per te persosur mjeshterine pa e kuptuar se nderkohe ai e ka mbritur ate per bukuri.Biznesin e restoranteve ai e ka braktisur prej kohesh.Ai e ushtroi ate me shume sukses ne NY aty ku suksesi cmohet me shume se kudo tjeter.Jeta e tij paralele e piktorit vazhdon  me intesitet me shume se me pare .Pikturon New Yorkun ,pikturon natyra te qeta dhe pikturon cdo gje qe i duket pikturike gjat udhetimeve te tij.Motive te thjeshta gjithmone me permassa te vogla por me ngjyra te gjalla dhe me tone harmonike.Nuk mund te thuash dot a jane me terheqese ndertesat groteske te New York apo rrugicat e qytezave dhe fshatrave shqiptare.

Nga nje here me teheqin vemendjen me shume  pikturat e tij urbane dhe vezhgimi i syrit te tij edhe veshtrimi e vemendja e tij e pa pritur drejt  hyrjeve te   errata te ndertesave qe te kujtojne Edward Hopper.Nga nje here me duket me me shume interes  romanticizmi qe percjellin mbresat e tij nga Shqiperija qe eshte vendlindja e tij prej nga i ka mbrest te pa shlyeshme.Gjithsei ajo qe e udheheq drejt pikturimit eshte deshira per ta rrokur permasen e mjeshterise qe e ben vepren e artit prekese,terheqese, mreslenese. Vecanerisht akuarelet ku mbi gjithcka eshte bukurija e ekzekutimit ajo qe ja ben terheqes e te papritur artin e tij duke ja shperblyer stervitjen ,edukimin dhe rrugen e tij te gjate drejt mjeshterimit.

Nuk me harrohet nje vizite ne shtepine e tij te veres ne North New York ne veren e vitit 1998  .Aty Sergio na tregoi me krenari  nje tavoline te thjeshte  te lyer me ngjyre te erret ,me pak takeme shkrimi te vendosura ne te me kujdes si edhe nje karrige solide ku Ismail Kadare te nesermen e qendrimit ne shtepine e Biticeve me te cile kishte miqesi ishte ulur si per cdo dite te zakoneshen  pune   per te bere ritualin e disa oreve shkrim ashtu si ne mengjeset e tij te cdo dite. Gjat ecjes se mbasdites rreth shtepise se tij Sergio me tregoi me mallengjim te gjita lulet dhe bimet e egra qe kishin mbire ne korije dhe qe ishin po ato  te njejtat qe rriteshin edhe ne vendlindjen e tij te paharrueshme ne Shqiperi.Ky pasjoni i tij  per natyren si dhe per pikturen me sjell nder ment te fameshmin Hokusai qe thoshte:

‘’Cfar vizatova deri ne moshen 70 nuk e vlen te permendet.Ne moshen 73 une munda ne nje fare menyre te kuptoj dhe te paraqes rritjen e bimeve dhe pemeve si edhe strukturen e zogjve e kafsheve, insekteve dhe peshqve. Keshtu pra kur te mbrij 80 vjec,shpresoj te kem arritur nje ngritje e perparim dhe ne te 90 te shikoj perpara drejt kuptimit te principeve te gjerave .Keshtu pra ne 100 vjec une do te arrij nje gjendje hyjnore ne artin tim dhe ne 110 cdo pike e cdo penelate do te jete si te thuash e gjalle.Ata qe do te jetojne gjate do ta deshmojne qe keto qe them jane te verteta.’’

I mencuri Hokusai i ka thene te gjitha per ata qe duan ta kuptojne shkakun e pa arsyeshem pse artistet pikturojne, pse Sergio si cdo artist nuk ndal se enderuari persosjen e mjeshterise  per te cilen eshte i perkushtuar.

Bashkim Ahmeti Izano

       Piktor                                                                                         

  Shtator 13  2024