Ndërmarrjet publike të Kosovës Telekomi dhe Trepça – dikur motorë të ekonomisë – vështirë se mund të rimëkëmben përmes Fondit Sovran, thotë Berim Ramosaj, ligjërues i lëndëve ekonomike në Universitetin e Prishtinës.

“Kam dilema, duke u bazuar edhe në faktin se pronësia publike është burimi kryesor i korrupsionit dhe nepotizmit në ekonominë e Kosovës”, thotë ai për Radion Evropa e Lirë.

Qeveria e Kosovës ka paraparë që Fondi Sovran t’i marrë nën pronësi të gjitha asetet strategjike të vendit, përfshirë gjigantin metalurgjik Trepça, Telekomin e Kosovës, Korporatën Energjetike të Kosovës, Korporatën e Thëngjillit e të tjera.

Fondi do ta ketë, pastaj, përgjegjësinë ekskluzive për të investuar në rritjen e vlerës së tyre.

Ramosaj thotë se ndërmarrjet që janë nën pronësi të shtetit, operojnë vazhdimisht me afarizëm të dobët. Sipas tij, problemi qëndron edhe te ndërhyrja e politikës në përzgjedhjen e bordeve që i mbikëqyrin ato.

“Në bordet e ndërmarrjeve publike zgjidhen zakonisht njerëz joprofesionistë dhe kjo bën që ndërmarrjet të performojnë dobët”, thotë Ramosaj.

Sipas tij, zgjidhje do të ishte privatizimi.

“Për ta rimëkëmbur Telekomin [për shembull], duhen investime të mëdha që mund t’i bëjnë vetëm kompanitë e suksesshme, që kanë kapital të mjaftueshëm dhe udhëheqje të suksesshme”, thotë Ramosaj për Radion Evropa e Lirë.

Nga viti 2003, në Kosovë janë privatizuar mijëra asete dhe ndërmarrje shoqërore. Kjo ka ndodhur pasi shumica e tyre pas luftës, më 1999, kanë mbetur pa mirëmbajtje, me teknologji të vjetruar dhe pa investime për një kohë të gjatë.

Procesin e privatizimit e ka nisur Agjencia Kosovare e Mirëbesimit (AKM), ndërsa e ka vazhduar Agjencia Kosovare e Privatizimit (AKP).

Kjo e fundit, aktualisht, është duke krijuar listën e aseteve, të cilat do t’i barten Fondit Sovran të Qeverisë së Kosovës.

Me themelimin e Fondit Sovran, AKP-ja do të shuhet.

Telekomi i Kosovës është kompani publike, e transformuar në shoqëri aksionare, që pritet t’i kalojë Fondit Sovran. Qeveria e Kosovës është pronare e të gjitha aksioneve të Telekomit.

Deri në vitin 2015, kjo ka qenë kompania më fitimprurëse në vend.

Madje, nga viti 2008 deri më 2015, ajo i ka paguar Qeverisë së Kosovës mbi 250 milionë euro dividenda – mjete që ndahen kur kompania shënon rezultate të mira financiare.

Por, në vitin 2022, Zyra Kombëtare e Auditimit, që është institucioni më i lartë i kontrollit ekonomik dhe financiar në Kosovë, ka gjetur se Telekomi, në shtatë vjetët paraprakë, ka operuar me humbje.

Sipas raportit, humbjet e akumuluara deri më 31 dhjetor, 2021, arrijnë vlerën e afro 80 milionë eurove.

Raporti ka gjetur se rënia e performancës ka ndodhur kryesisht për shkak të keqmenaxhimit dhe keqpërdorimeve.

Ngjashëm si Telekomi i Kosovës, edhe gjiganti metalurgjik Trepça ka operuar me humbje viteve të fundit.

Dikur shtylla kryesore e ekonomisë së Kosovës, Trepça pritet t’i kalojë, po ashtu, Fondit Sovran. Sot është shoqëri aksionare: 80 për qind e aksioneve janë të Qeverisë së Kosovës, kurse 20 për qind janë të punonjësve të ndërmarrjes.

Në raportin e publikuar vitin e kaluar, Zyra e Auditorit ka gjetur se kjo ndërmarrje, gjatë periudhës 2019-2021, nuk ka arritur të jetë efikase në shfrytëzimin dhe përpunimin e burimeve minerare.

Gjatë kësaj periudhe, Trepça ka operuar me humbje mujore mbi 600 mijë euro, thuhet në raport. Sipas tij, teknologjia dhe infrastruktura e vjetruar kanë pasur rol kyç në performancën e dobët të ndërmarrjes.

“Trepça nuk ka arritur t’i krijojë parakushtet e duhura për operim, të cilat do të siguronin shfrytëzim efikas dhe fitimprurës të burimeve minerare”, thuhet në raportin e Zyrës së Auditorit.

Projektligj për Fondin Sovran është aktualisht në konsultime publike dhe, sipas programit legjislativ të Qeverisë, pritet të miratohet brenda këtij viti.

Projektligji e definon Fondin Sovran si institucion investues dhe zhvillimor të Kosovës.

Kapitali themeltar i Fon­dit Sovran është 20 milionë euro dhe mbulohet nga Qeveria e Kosovës.

Për t’u bartur një aset në pronësi të Fondit Sovran, Qeveria e Kosovës ka vënë kusht që ai të jetë i komercializueshëm dhe të premtojë fitim brenda një periudhe të arsyeshme.

Ish-drejtori menaxhues në Agjencinë Kosovare të Privatizimit, Ekrem Hajdari, ka thënë më herët për Radion Evropa e Lirë se projektligji i Fondit Sovran është kualitativ dhe ofron mundësi për zhvillim ekonomik.

Megjithatë, burimet e financimit të Fondit Sovran janë pakta, sipas tij.

“Gjëja më e rëndësishme në këtë drejtim mbetet financimi i nevojshëm për funksionalizmin e këtyre asteve, në dobi të një interesi të dobishëm financiar dhe zhvillimor në vend. Njëzet milionë euro për fillimin e punës së fondit nuk janë të mjaftueshme”, ka thënë Hajdari.

Kosova, prej vitesh, përballet me probleme ekonomike. Rritja ekonomike vjetore nuk kalon 4 për qind – shifër e pamjaftueshme për të adresuar problemin e papunësisë që e kalon 20-përqindëshin.

Për më tepër, viti i kaluar është mbyllur me normë mesatare të inflacionit gati 12 për qind.​