Kjo intervistë me Ramiz Alinë, pjesë e një cikli të botuar në gazetën Abc në vjeshtën e vitit 2005, është pa dyshim intervista eskluzive më e gjatë, më e plotë, më e çlirët, të ish presidentit komunist në fund të jetës. Kemi zgjedhur të ofrojmë optikën me të cilën ai sheh Mehmet Shehun, dhe duket qartë se Ramizi është shkëputur nga linja zyrtare e Enver Hoxhës, sipas të cilës Mehmeti ishte poliagjent, shkruan konica.al.
Cilat kanë qenë etapat e formimit tuaj intelektual, duke nisur që prej periudhës së gjimnazit, kohë për të cilën keni kujtime të mira. Cilët kanë qenë idhujt shpirtërorë, filozofikë e letrarë të asaj kohe, raportet me shokët e gjimnazit. A ka ndër ta personazhe që u bënë figura të njohura dhe veçanërisht raportet me Todi Lubonjën, i cili edhe sot mbetet një prej miqve tuaj?
Alia: Kam lindur në Shkodër, ku kam bërë dy klasë të shkollës fillore. Më pas, familja u vendos në Tiranë, ku vazhdova edhe shkollën. Pasi mbarova filloren në “Shkollën e Kuqe”, u regjistrova në gjimnazin e Tiranës. Në atë kohë, gjimnazi i kryeqytetit ishte një prej shkollave më të mira të vendit dhe mos harroni se ishin vetëm gjimnazi i Shkodrës, Liceu i Korçës, Normalja e Elbasanit dhe gjimnazi i Tiranës. Këto ishin shkollat e mesme të plota, përveç Teknikes në Tiranë.
Dua të them që gjimnazi i Tiranës ishte një institucion, ku jepnin mësim, mësues e pedagogë mjaft të ditur. Unë kam pasur mësues shumë të mirë si Vangjel Gjikondi, Minella Karajani, Sotir Angjeli, Vasil Andoni, Mihal Zallari, Vedat Kokona, Nonda Bulka, etj. Drejtor i shkollës ishte Safet Butka. Kur u krijua Universiteti i Tiranës, shumica prej tyre u bënë pedagogë themelues të atij universiteti.
Jeta në gjimnaz ishte e veçantë: në atë kohë lexonim shumë, si të rinj që ishim, dhe në atë ambjent u formuam në të gjitha kuptimet. Në vitin 1939, në kohën e pushtimit, unë ndiqja gjimnazin dhe ishte pikërisht ky moment që shënoi për të rinjtë e shkollave formimin e ndjenjës antifashiste. Pas vitit 1941, vit i krijimit të Partisë Komuniste, kur lëvizja antifashiste përfshiu të gjithë rininë shkollore, unë kam hyrë në Organizatën e Rinisë Komuniste.
E thashë këtë, pasi kjo shënon edhe përfshirjen në jetën politike. Kjo kohë përcakton edhe shokët e ngushtë, me të cilët diskutonim për çështje të ndryshme të fushave të ndryshme. Kam pasur shumë shokë, një pjesë e të cilëve janë vrarë, si shoku im i ngushtë Manush Alimani, Siri Kodra, Zeqi Agolli, etj. Diskutonim për politikë, por edhe për kulturën në përgjithësi. Lexonin letërsi, kryesisht italiane, por edhe amerikane si Shtajnbekun, Mark Tueinin, Danten, etj.
A kishte ndonjë afeksion të rinisë shqiptare për Danten, për poetët e tjerë popullorë, për Italinë? Po i referohemi një periudhe të depërtimit kulturor italian….
Alia: Sigurisht, ka patur. Por lexoheshin edhe shumë të tjerë. Lexonim në atë kohë edhe filozofi si Shopenhauerin, Niçen, etj., sepse ishte kuriozitet i madh. Marksin nuk e njihnim mirë. Njihnim vetëm disa teza themelore të tij.
Përmendët Todi Lubonjën. Është personazh që kam qenë gjithë jetën i lidhur, prej rinisë deri më sot. Todi ka qenë më lart në vite shkolle se unë. Kemi qenë shokë fëmijërie e shtëpitë i kemi pasur afër në Tiranë. Edhe pas çlirimit, kemi punuar në sektorë që na lidhte puna, si në sektorin e rinisë, të kulturës, etj. Nuk është e nevojshme të futemi në historinë e Todit.
A keni ndjerë keqardhje për fatin e Todit dhe çfarë keni bërë ju për t’a ndryshuar atë fat?
Alia: Ajo që ndodhi me Todin, e kam thënë gjithnjë, duke u nisur nga vija e partisë në atë kohë, u konsiderua gabim. Edhe unë vetë kam qenë i mendimit se atje (në Festivalin e 11) kishte ekzagjerime, gjithnjë sipas vijës politike të kohës. Për këtë e kam kritikuar personalisht Todin, që në mbrëmjen e festivalit. Por, ashtu si rrodhën ngjarjet, sidomos burgosjen e Todit, e kam vuajtur personalisht, si për një shok të ngushtë timin. Por, është e kuptueshme, në atë kohë, më shumë se të shprehja dhimbjen, nuk mund të bëja asgjë.
Por, kur u bëtë Sekretar i Parë dhe President i Shqipërisë, ju i kishit të gjitha mundësitë ama?
Alia: Po. Mund të thonë se përse nuk bëra gjë për Todin. Por nuk ishte problemi i vetëm Todi. Problemi ishte se në atë kohë duhej rishikuar çështja e dhjetëra e dhjetëra kuadrove të partisë, të cilët ishin dënuar. Pra, t’i hyje një rishikimi të tillë, do të ishte tepër e vështirë për mua. Do të konsiderohej si një shkëputje nga rruga e Enver Hoxhës, si një shkëputje nga e gjithë veprimtaria e partisë deri në atë kohë, një rishikim, një revizionim i plotë i vijës së partisë, gjë që nuk bëhej dot.
Çështja e Mehmet Shehut vazhdon edhe sot të zërë faqet e shtypit. Keni ndonjë refleksion të tanishëm të nxitur nga ky shtyp? Ç’mund të thoni rreth tij si figurë politike e intelektuale? Cili ka qenë raporti juaj me të?
Alia: Përsa i përket Mehmet Shehut, çështja themelore për të cilën shkruajnë autorë të ndryshëm sot, është: Vrau veten apo e vranë? Unë do të them në mënyrë kategorike se Mehmet Shehu e vrau veten dhe prova për këtë është, jo ku u gjet e jo ku nuk u gjet koburja, por letra e shkruar prej tij. Në atë letër, e shkruar nga dora e tij, thuhet që ai po vret veten, jep rekomandimet, etj., etj.
Në ato rekomandime, ai ju përmend edhe juve….
Alia: Në atë letër më përmend edhe mua, në kuptimin që i thotë Enver Hoxhës “ruaju nga njerëzit që ke përreth”, e përmend Kadri Hazbiun që e quan “Jago”, përmend emrin tim dhe të Foto Çamit. Por kryesisht, emrin tim, që më cilëson si “Hrushov”, etj. Këto ishin mendime që kishte Mehmeti.
Pse e kishte këtë mendim Mehmeti për ju?
Alia: Para se të them se përse e kishte këtë mendim, doja të tregoja raportet e mia me Mehmet Shehun, ose më mirë, mendimin tim për Mehmetin. Ai ka qenë një kuadër e udhëheqës i talentuar i vendit tonë. Ai ka qenë i ditur, njeri që lexonte, i mprehtë nga pikëpamja politike, ishte shumë punëtor e aktiv. Nuk kishte lënë zonë të Shqipërisë që Mehmeti nuk e kishte shkelur me këmbë, si i thonë fjalës. Nga kjo pikëpamje, ai ishte padiskutim një prej kuadrove kryesorë të partisë.
Kishte divergjenca me ju, që e bënin atë të arrinte në konkluzione të tilla?
Alia: Jo divergjenca. Ai nuk pajtohej, ose e shihte me sy sektar qëndrimin tim, që ishte relativisht i butë. Nuk kam qenë i egër me njerëzit që punoja, me sektorët që kontrolloja, etj. Për shembull, ndodhi ajo që ndodhi me grupin ku ishte edhe Todi Lubonja, që ishte sektori që drejtoja unë. Mehmeti u ngrit në Pleniumin e Komitetit Qëndror e tha që përgjegjës është Ramizi, domethënë donte, në një mënyrë ose në një tjetër, që të më implikonte edhe mua në atë problem.
Pra, atëherë, raportet tuaja ishin të ftohta?
Alia: Të ftohta nuk kanë qenë asnjëherë, por unë do të thoja korrekte. Marrëdhëniet e mia me Hysni Kapon, kanë qenë shumë më të afërta se sa me Mehmetin.
Qëndrimi i Mehmetit në letrën e fundit para vdekjes, ka pasur si pikënisje qëndrimin tuaj kritik ndaj tij në mbledhjen e Byrosë?
Alia: Jo, nuk e besoj. Qëndrimi im ka qenë i matur. Unë nuk jam futur në kritikë ndaj Mehmetit me fjalë kot. Por atë mendim për mua, Mehmeti duhet ta ketë krijuar përpara, duke parë tolerancën time në drejtimin e sektorëve për të cilët kisha përgjegjësi. Unë isha më i kuptueshëm me njerëzit. Nuk isha i egër në drejtimin e këtyre sektorëve, ku ai mendonte se influencat e huaja po shfaqeshin, po dukeshin.
Mos vallë ka qenë pjesë e luftës për pushtet? Mos ndoshta ju konsideronte si rival kryesor për të qenë pasardhës i Enver Hoxhës?
Alia: Nuk besoj të jetë nisur nga ky koncept pasi, për drejtuesit e partisë, Mehmeti konsiderohej si njeriu që do të vinte pas Enver Hoxhës. Sa ishte gjallë Hysni Kapo, kishte një lloj dyshimi se cili do të ishte pasuesi i Enverit, por absolutisht për mua që isha në radhën e tretë apo të katërt. Pasi vdiq Hysniu, ishte Mehmeti ai që konsiderohej si pasardhës. Madje edhe ne, sekretarët e Komitetit Qendror, kur nuk ishte Enveri, shkonim te Mehmeti për t’u këshilluar. Prandaj, nuk ka qenë ky motiv.
Në momentin kur kanë nisur fërkimet e Mehmetit me Enverin, për çështjen e fejesës së djalit, ai mund të ketë menduar për ndonjë konspiracion ku ju ka përfshirë edhe juve….
Alia: Ai mund të ketë menduar shumë gjëra, por nuk jam në gjendje të flas për ato që ka menduar ai.
Pas vdekjes së tij, u mbajt një qëndrim i ftohtë, me një komunikatë zyrtare. Më pas, nisi një fushatë kriminalizuese ndaj tij si poliagjent, etj. I qëndroni ju sot, pas 25 viteve, akuzave që ai ka qenë agjent i Jugosllavëve, amerikanëve, rusëve, etj.?
Alia: Vetëvrasja e Mehmetit e komplikoi problemin, pasi lindi pyetja se përse e bëri këtë? Pse vrau veten? Ishte pikërisht kjo pse. Mua, kur më njoftuan për vrasjen e Mehmetit, kam shkuar te Enveri për t’a lajmëruar. Gjëja e parë që tha Enveri: “Po pse vrau veten?”. I bëri pyetje vetes. Nuk deshi përgjigje nga unë. Pra, lindi kjo pyetje. E më vonë, pas një apo dy ditësh, në zyrën e Enverit, ai më bëri një pyetje: “I ke parë ti ato dokumenta që na kanë ardhur në vitin 1964 për Mehmetin”?
Unë nuk kisha parë gjë dhe i thashë: “Jo, nuk di gjë”. U ngrit, ishin në kasafortën e Hysnin Kapos që kishte vdekur në atë kohë. Kasafortën e Hysniut e mbante Enveri në kasafortën e tij. E hapi atë kasafortë dhe më dha një zarf me kartela, të cilat ishin kartela të zbulimit të huaj. Autentike apo jo, unë nuk them dot gjë. Fakt është që ato i kishin parë në vitin 1964 Enveri dhe Hysniu, vetëm këta të dy, e kishin arritur në përfundimin se ky është një provokacion që na bëjnë rusët për të na ndarë me Mehmetin.
E, për këtë arsye e kishin mbyllur për rreth 17 vjet (1964-1981). Meqënëse Mehmeti vrau veten, Enveri nisi të besojë se këto janë të vërteta. Unë nuk them dot gjë për këto dokumente. Me thënë të drejtën, kur i lexova, të dukej se kishe të bëje me një agjent të tyre të Intelligence Service. Në ishin apo jo të vërteta, nuk them dot gjë. Në vitin 1987, në ambasadën tonë në Argjentinë, një amerikan dorëzon një letër, ku thuhej se: “Ato dokumente që ju janë dhënë në vitin 1964, janë të vërteta”. Pra, kur kishte vdekur edhe Mehmeti, edhe Enveri. Unë e kam parë atë dokument, ia kam lexuar Komitetin Qëndror të Partisë dhe u kam thënë: “Nuk dua asnjë koment, por të futet në arkivë”. Ajo duhet të jetë në arkiv.
Ju duket disi qesharake…?
Alia: Mund të jetë qesharake, mund të jetë hiç. Unë sot nuk mund të prononcohem fare, pasi nuk kam asnjë të dhënë. Unë po flas atë që ishte reale.
Po me zemër?
Alia: Me zemër them këtë: Po të kishte qenë Mehmeti i tillë që nga viti 1942-’43, kohë kur ishte në kampin e përqendrimit, deri në vitin 1981 kur vrau veten, i thonë 40 vjet. Çfarë ka pritur? Ishte në krye të vendit. Po të ishte agjent i amerikanëve apo i anglezëve, çfarë donin më tepër ata për ta shtruar Shqipërinë?! Mehmeti do të kishte vepruar. Por deri atëherë s’ka vepruar. Domethënë, kur them vepruar, një agjent i atij niveli bën përmbysje. Nuk thotë ai: …Ky është kështu, e ky është ashtu… Muhabet kot. Pra, ai një veprim të tillë nuk e bëri. E ka pasur raste të shumta, si për shembull në kohën e prishjes me sovjetikët. Nga kjo pikëpamje, janë të dyshimta konkluzionet mbi atë çështje.
Në vitin 1981, shtypi jugosllav e quajti “vrasje” atë që i ndodhi Mehmetit dhe ka thënë se “me vrasjen e Mehmet Shehut, irredentizmi shqiptar mori goditje të rëndë”. Ndërkohë, nga disa analiza që bëheshin në Amerikë rreth raporteve shqiptaro-jugosllave, Mehmet Shehu është konsideruar si përfaqësues i krahut të ashpër përsa i përkët Kosovës. Kështu shikoheshin edhe shkrimet e iniciuara në gazetën “Bashkimi”, organ i cili ishte më afër qeverisë, pra më afër Mehmet Shehut….
Alia: Këto janë konkluzione që mund t‘i kenë nxjerrë amerikanët, për të cilat nuk jam në dijeni. Përsa i përket problemit të Kosovës, më kundërshtar i serbëve për Kosovën ka qenë Enver Hoxha. Në shkrimet e tij është fare evidente, por kjo nuk do të thotë se Mehmeti nuk ishte i tillë. Por unë besoj se shprehja e thënë nga jugosllavët për “…fundin e irredentizmit…” ka të bëjë me faktin se, duke pasur parasysh karakterin e egër dhe të fortë të Mehmetit, ata mund të mendonin se ky njeri mund të bënte aventurë në Kosovë, domethënë të hynte ushtarakisht në Kosovë.
Ka pasur ndonjë plan ushtarak rezervë për këtë?
Alia: Plane të tilla mund të ketë pasur në Shtatmadhori, por unë nuk jam në korent të atyre planeve. Nga kjo them që mund të jetë më shumë një supozim se sa një vërtetim. Kjo nuk vërteton gjë. Sidoqoftë të sulmoje Jugosllavinë do të ishte aventurë, sidomos duke pasur edhe peshën që kishte ajo në qarqet Perendimore.
Ka një logjikë që e interpreton fatin e familjes Shehu si frymëzim të familjeve përkatëse, domethënë familjes së Enver Hoxhës. Po të shohësh, ka shumë ngjashmëri në formimin e fëmijëve, shkolla të ngjashme, vende pune të ngjashme, por diferencë kulturore. Si mendoni ju, a kanë ndikuar familjet në egërsimin e Enver Hoxhës ndaj Mehmet Shehut?
Alia: Për këtë çështje, të raporteve familjare, nuk jam i prirur t‘i shoh kështu, sepse nuk besoj që midis dy udhëheqësve kryesorë të vendit të jetë bërë garë se fëmija yt apo i imi është më i përparuar, më i zhvilluar, etj. Mua më duket se edhe nuk duhet parë kështu. Ke të bësh me dy personalitete kryesore që kanë probleme të tjera më të mëdha se sa ajo e fëmijëve. Ajo që i ndodhi Mehmetit me djalin e tij ishte një tragjedi për veten e tij, e cila e çoi deri në vetvrasje…. Por jo më tepër.
Kishte preferenca ai për ndonjë aktor, shkrimtar, shkencëtar…
Alia: Mehmeti lexonte shumë. Nuk ishte indiferent për asnjë fushë të veprimtarisë shoqërore. Kryesisht donte letërsinë dhe marrëdhëniet me njerëzit e letërisë i kishte të mira. Edhe Kadarenë e donte. Fillimisht, jo edhe aq, të them të drejtën. Për ç‘arsye? Sepse në natyrën e tij Mehmeti ishte sektar dhe shihte anët negative të të tjerëve. Ishte nervoz dhe shpesh fjalën e fundit e thoshte të parën. Por më vonë, kur Kadareja pati miqësi me fëmijët e Mehmetit, rrjedhimisht e njohu më mirë. Mehmeti nisi ta respektonte e vlerësonte Ismail Kadarenë. Këtu ka ndikuar edhe fakti që Enver Hoxha ka pasur përgjithësisht qëndrim pozitiv ndaj Kadaresë e Mehmeti nuk ia lejonte vetes që të mbante një qëndrim të kundërt nga ai i Enverit.
Ndonjë episod tuajin me Mehmetin…?
Alia: Marrëdhëniet e mia me Mehmetin në përgjithësi kanë qenë të mira. Unë s‘kam pasur ndonjëherë grindje me atë. Natyrisht, nuk pajtohesha me atë nervozizmin e tij, veçanërisht ndaj njerëzve të artit, kulturës ose shtypit, të cilët ishin sektorë që i drejtoja unë. Por dua të them edhe një gjë. Mehmeti ishte shumë korrekt. Unë nuk mbaj mend që të ketë pasur ndonjë vendim në Këshillin e Ministrave, për sektorin që drejtoja unë nga ana partiake, si probleme të arsimit, kulturës, etj., që të merrej pa kërkuar më parë mendimin tim. Më pyeste, qoftë edhe formalisht, nëse isha dakord për çështje të ndryshme. Domethënë, nga kjo pikëpamja, Mehmeti ishte korrekt.
Ju jeni akuzuar se, me mbështetjen e Enver Hoxhës, keni përshpejtuar vdekjen apo eleminimin e figurave që mund të ishin rivalë për ju, si Hysni Kapo, Kadri Hazbiu, Beqir Balluku, etj. A është e vërtetë?
Alia: Ju jeni gazetar dhe përcillni pyetjet e të tjerëve. Unë them se pyetje të tilla janë absurditete, pyetje që i bëjnë ata që historinë e PPSH duan ta paraqesin si një histori klanesh që vrisnin njëri-tjetrin, si një shoqatë ku lufta për pushtet personal ishte qëllimi i gjithë veprimtarisë, duke filluar nga Enver Hoxha e kështu me radhë. Jo, këto janë përfytyrime të stisura që synojnë diskreditimin e partisë dhe të komunistëve shqiptarë. Ndërsa për pyetjen direkte, as nuk do të përpiqem të sjellë asnjë argument, pasi në atë nuk ka asgjë reale, asgjë të vërtetë.
Shtypi ka përcjellë këto ditë atmosferën e plenumeve të spastrimit të disa prej figurave. Ç‘përshtypje ju ngjallin rijetimi i atyre skenave?
Alia: Edhe unë i kam parë këto materiale të ribotuara. Unë e kuptoj se tek shumë njerëz, sidomos tek të rinjtë, mjaft gjëra nuk kuptohen dhe për shumë nga ato që thuhen nga pjesëmarrësit e atyre plenumeve çuditen e mund të krijojnë edhe keqkuptime të ndryshme. Filli i atyre plenumeve janë ato që njihen me emrin “Tezat e Zeza”, përpunimi nga Beqir Balluku dhe një grup gjeneralësh të disa orientimeve për ushtrinë, që ishin në kundërshtim me orientimet që kishte përpunuar Këshilli i Mbrojtjes. Investigimin për këtë çështje e bënë Mehmet Shehu e Hysni Kapo.
Ata i paraqitën konkluzionet në Byronë Politike dhe propozimet për masat ndaj Beqir Ballukut. Më pas rezultoi se nuk ishin jashtë loje edhe Petrit Dume e Hito Çako. Nuk mendoj se këto ngjarje janë përjetuar pa dhimbje nga të gjithë udhëheqësit e kohës, sepse praktikisht u godit pjesa kryesore e Komandës Ushtarake. Por situata ishte tepër e rëndë. Jemi në fillim të viteve 70-të. Kundër vendit tonë vepronin jo vetëm jugosllavët, por edhe sovjetikët, pa përmendur grekët, etj. Ndërkohë, marrëdhëniet edhe me Kinën po keqësoheshin. Në këto kushte, mundësia e infiltrimit të agjenturës së huaj (po flas me gjuhën e kohës) nuk ishte teorike.
Dhe kur u zbuluan “Tezat …” zilet e alarmit ranë natyrshëm. Në këtë situatë, goditja ra jo vetëm tek ata që ishin drejtëpërsëdrejti përgjegjës për “Tezat …”, por edhe në njerëz të tjerë, gjeneralë e oficerë madhorë, ndoshta edhe jo fajtorë. Kanë ndikuar për këtë edhe “miqësitë” klanore, edhe “denoncimet” për njëri-tjetrin, kur kuadro ushtarakë implikonin sho-shoqin për faje e gabime etj. Kjo gjë duket qartë edhe në diskutimet e përgjigjet që japin disa nga kuadrot e akuzuar në plenum.
Ç‘përshtypje të lënë diskutimet e tyre?
Alia: Padyshim janë shumë fragmentare dhe kanë karakter investigues. E theksoj, ato pasqyrojnë frymën e një kohe tjetër, të karakterizuar nga vështirësi të shumta.
Shtypi shqiptar prej një periudhe relativisht të gjatë i ka dhënë vend në faqet e veta historive që kanë subjekte ngjarje, personazhe të periudhës së diktaturës. Diku në një mënyrë nostalgjike, diku në një mënyrë dokumentare, diku në një mënyrë të sforcuar apo plot manira protagonizmi etj. Si e gjykoni ju këtë rikthim të tematikës të diktaturës në faqet e shtypit shqiptar? Është një nevojë historike, mbush një boshllëk në literaturën dokumentare apo çfarë?
Alia: Unë mendoj që në radhë të parë kjo çështje ka të bëjë me njohjen e historisë së vendit tonë, sepse duhet thënë që gjatë këtyre viteve të tranzicionit, për një arsye apo për një tjetër, shumë gjëra janë shtrembëruar dhe njerëzit janë të shqetësuar. Prandaj ata duan të mësojnë. Po marr çështjen e luftës nacional-çlirimtare. Thuhet: nuk ka qenë luftë çlirimtare, por ka qenë luftë për pushtet ose më keq ka qenë luftë civile, vëllavrasëse.
Njerëzit që e kanë bërë këtë luftë, të gjithë ata partizanë apo luftëtarë që vetë kanë marrë pjesë në këtë luftë ose njerëzit, populli i fshatit dhe i qytetit që e kanë mbështetur këtë luftë, duan të dinë si është e vërteta? Ose të marrësh problemin e socializmit, edhe në atë drejtim thuhen lloj-lloj shtrembërimesh.
Mbetemi tek lufta. Ka disa figura të asaj lufte, të cilët janë parë për 50 vjet në një prizëm të caktuar. Por ndërkohë prej kësaj literature për të cilën po flasim, na vijnë në një dritë të re figura si Zef Malaj, apo figura të tjera të lëvizjes komuniste, të cilët janë eleminuar nga Enver Hoxha. Apo mësojmë që Abaz Kupi ka qenë një figurë e rëndësishme në themelimin e strukturave të ushtrisë nacional-çlirimtare. A jeni dakord që një pjesë e gjykimeve historike rreth këtyre figurave të revizionohen apo jo?
Alia: Unë i mbahem një mendimi. Në radhë të parë, kur flasim për historinë, duhet përqendruar tek ajo që është kryesore. Njerëzit në Shqipëri duhet medoemos të kenë bindjen absolute që lufta që u bë ishte një luftë çlirimtare, një luftë që synoi në radhë të pare çlirimin e atdheut tonë nga pushtuesit italianë dhe gjermanë. Kjo është themelore. Pastaj unë jam dakord që mund të shikohen edhe fenomene të veçanta. Zef Malaj, që përmendët ju, nuk është lufta nacional-çlirimtare e popullit shqiptar. Një person është një person. Ndaj tij mund të jenë bërë gabime, mund të jetë bërë keq, por ai është një person dhe tregimet rreth tij nuk mund të përcaktojnë karakterin dhe rolin e madh të Luftës nacionalçlirimtare..
Enveri ka bërë gabime… ?
Alia: Enveri ka qenë Komandant i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacional Çlirimtare. Dhe kjo ushtri realizoi çlirimin e Shqipërisë. Kjo është kryesore. Po gabime a janë bërë, po Enveri a ka bërë gabime, pyet ti? Enveri ishte njeri, për pasojë edhe ai ka gabimet e veta, të cilat duhen analizuar konkretisht. Por nuk do të ndalem tek kjo çështje. E kisha fjalën tek Lufta dhe vlerësimet që bëhen për atë. Unë e theksoj se lufta jonë ka qenë një luftë çlirimtare. Ajo nuk ishte një luftë civile (vëllavrasëse). Luftë civile (vëllavrasëse) është bërë në Greqi pas lufte kur erdhi puna se kush do të vendosej në pushtet. Në Shqipëri kjo nuk ka ndodhur.
Ndokush thotë, po lufta me Ballin Kombëtar a nuk është luftë vëllavrasëse? Jo, ajo ishte luftë me bashkëpunëtorët e fashizmit, sepse Balli Kombëtar u radhit me fashistët italianë, kundër luftës për çlirim. Nuk është luftë vëllavrasëse. Prandaj jam i mendimit që në radhë të parë duhet të vëmë pikat mbi i mbi kryesoren, pastaj mund të flitet për raste të veçanta. Unë e kam deklaruar dhe e kam shkruar më parë dhe e them këtu me ty edhe tani, që ka patur medoemos gabime, ka patur edhe veprime të gabuara në kuptimin që i kanë kushtuar jetën njërit e tjetrit, madje ndoshta edhe më shumë se njërit e tjetrit. Nuk ka dyshim, se këto duhen parë, por këto nuk e hedhin poshtë luftën Nacional Çlirimtare, siç bëhen përpjekje sot duke përmendur një, dy, pesë apo dhjetë shembuj negativë.
Tani sigurisht mund të ketë segmente politike, studimore që mund të kenë ndonjë synim të tillë, por ka edhe një synim të përgjithshëm që është shkrimi i drejtë i historisë, i cili është ideologjizuar, i cili është bërë në përputhje me ideologjinë e asaj klase, atij grupimi politik që ishte në pushtet, për të mos thënë që ende sot një pjesë e mirë e historianëve që dominojnë skenën shkencore shqiptare janë shkruesit të asaj historie dhe që e kanë vështirë të mohojnë atë që kanë shkruar. Kështu që unë po ju pyes, a duhet ndryshuar, – e morëm vesh këtë që nuk duhet lëvizur nga objektivi kryesor -, a duhet ndryshuar qëndrimi që duhet të mbajë historia ndaj figurave të tilla si Nako Spiru, Zef Malaj apo edhe figura të tjera të cilat janë eleminuar nga diktatura?
Alia: Nuk janë vetëm disa segmente të politikës, të cilët ngrenë probleme të tilla lidhur me luftën. Po krijohet një opinion. Vetë fakti që dilet e propozohet edhe në parlamentin shqiptar që të hiqet data 5 maj dhe të vendoset 7 prilli si ditë dëshmorësh, tregon se goditet vetë Lufta NÇL e popullit, të damkoset ajo si luftë vëllavrasëse. Juve jeni nga Kolonja. Safet Butka, të cilin unë e kam pasur drejtor të gjimnazit të shtetit kur kam qenë nxënës, ka luftuar kundër italianëve. Ai qysh atëhere ka botuar në një trakt të vetin marrëveshjen Dalmaco- Këlcyra, duke e denoncuar Ballin Kombëtar, megjithëse ai vet ishte anëtar i Ballit Kombëtar, por i përkiste asaj pjese që donte luftën kundër pushtuesit dhe jo bashkëpunimin me pushtuesin. Por tani edhe ndonjë historian ballist po përpiqet të bindë njerëzit se nuk ka ekzistuar Dalmaco-Këlcyra.
Mos po manipuloni historinë zyrtare…
Alia: Jo nuk e manipuloj.
Se Safet Butka deri tani nga historiografia komuniste është konsideruar si tradhtar. Ju e rishikoni…
Alia: Jo, jo unë nuk e rishikoj absolutisht me këto që them. Unë fola për një fakt real dhe nuk bëra as biografinë, as vlerësimin e figurës së Safet Butkës. Unë thashë vetëm këtë fakt, që të vërtetoja se bashkëpunimin e Ballit me pushtuesin e ka dënuar edhe një ish ballist si Safet Butka. Në qoftë se ti do konkretisht të të them më shumë për atë figurë, mund të diskutojmë, megjithëse nuk jamë shumë në korent të veprimtarisë së tij konkrete gjatë luftës. Tani po vij tek Nako Spiru. Unë po jua them se Nako Spiru ka qenë një komunist i ndershëm, ka qenë një luftëtar antifashist i vendosur, një udhëheqës i shquar. Nako Spiru gjatë gjithë kohës së luftës antifashiste dhe pas çlirimit të Shqipërisë mbetet për mendimin tim figura e një luftëtari të vendosur jo vetëm në luftë, por edhe për zhvillimin e Shqipërisë. Nako Spiru vrau veten sepse ra viktimë e jugosllavëve. Kjo duhet thënë troç…
Nako Spiru ra viktimë edhe e mosmbështetjes së Enver Hoxhës në presionin jugosllav…
Ramiz Alia: Mundet. Enveri nuk e mbështeti, por në ç‘pozita ishte ai në atë kohë? Kishte ndodhur Plenumi i Beratit dhe vetë Enveri ishte damkosur si antijugosllav. Sidoqoftë mund të diskutohet….
A ishte mungesë e kësaj mbështetjeje nga presioni i jugosllavëve që e çoi në vetëvrasje apo jo?
Alia: Jo, nuk është kjo mungesë që e çoi në vetëvrasje. Nako priste përgjigje nga sovjetikët. Sidoqoftë, ata që e çuan në vetëvrasje Nakon janë jugosllavët, është akuza që i bënë jugosllavët që ti je agjent i imperializimit, që ti po bashkëpunon me imperialistët kundër miqësisë shqiptaro-jugosllave. Kjo ishte kryesore, madje vendimtare. Në qoftë se kapemi te fakti nëse e priti apo nuk e priti iksi apo ypsiloni, do të largohemi nga ajo që është themelore. Ndryshe, dashur pa dashur, po e nxjerrim jugosllavin, Titon dhe shokët e tij, të pafajshëm.
Kjo nuk është e drejtë. Unë nuk e di pse njerëzit duan ta rehabilitojnë Titon dhe Jugosllavinë në raport me Shqipërinë. Jo, vëllezër. Shqipëria ka qenë gjithmonë dhe sot është, mos e harro këtë, në tytë të pushkës së serbëve për arsyet e tyre. Ashtu siç ka qenë edhe për grekët. Tani duke kërkuar fajin e vetëvrasjes së Nakos tek të tjerët, përshtypja ime dhe këtë do t‘ia thoja edhe Liri Berishovës në sy, është që mbrohen Titoja dhe jugosllavët. Jo, ata janë që e vranë Nako Spirun, ata e shtynë në vrasje Nako Spiron. Dhe sikur t‘i jepnin kohën që kërkonte Nako për mbledhjen e Byrosë, pra edhe nëse Enver Hoxha dhe Koçi Xoxe (Koçi Xoxe në atë kohë ka patur një pushtet të madh, madje më të madh se Enveri) do ta linin Nakon të fliste, fati i Nakos ishte përcaktuar prej jugosllavëve, pikë. Unë nuk e mbroj Enver Hoxhën.
Jam dakord që Enver Hoxha ka gabuar, sepse duke e dëgjuar Nakon, mundet të mësonte edhe disa gjëra që mund të mos i dinte. Por prapë, edhe avokat i Enverit do të bëhem, sepse ka edhe rrethana lehtësuese. Mos harro situatën, jemi në vitin 1947. Enver Hoxha ishte viktimë i Beratit, i sulmit jugosllav në Berat. Pra edhe Enver Hoxha ishte në tytën e jugosllavëve, kështu që nuk ishte i lirë plotësisht në veprimet e veta. Thashë, Koçi Xoxe kishte pushtet të plotë.
Nuk ishte i lirë, meqenëse ai kërkoi të emërohet Tito edhe sekretar i Partisë së Punës së Shqipërisë, apo jo? A ka kërkuar Enver Hoxha një gjë të tillë që rezulton nga dokumentet?
Alia: Unë nuk e di, nuk e di që të ketë kërkuar. Kam përshtypjen që këto të jenë abuzime me historinë.
Nuk janë retushime të historisë…
Alia: Jo, jo, janë abuzime.
E kanë hequr ata që e kanë shkruar historinë në kohën tuaj dhe tani rezulton nga një përmbledhje për marrëdhëniet me Jugosllavinë se ka kërkuar një gjë të tillë…
Alia: Nuk e di unë e kanë hequr apo e kanë vënë. S‘e kam dëgjuar, është e para herë që e dëgjoj këtë çështje.
Ata që kanë shqyrtuar dokumentet për marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave e thonë këtë…
Alia: Mundet, por nuk kam lexuar vetë për këtë çështje. Problemi është që historia duhet parë duke patur edhe këmbët në tokë, pra duke gjykuar sipas kohës së caktuar. Në atë kohë të caktuar, mundet ta ketë thënë Enveri atë që thua ti, sepse dihet që në vitin 1947 edhe Enveri edhe Koçi Xoxe, në radhë të parë, ecnin drejt forcimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë, drejt bashkëpunimit të ngushtë me jugosllavët, duke unifikuar doganat, deri edhe paranë (monedhën). Pra, ne do të bëheshim gjoja një dhe të bashkuar.
Konfederatë?
Alia: Gati te konfederata.
Ka qenë dakord me idenë e konfederatës…
Alia: Në atë kohë ai mund të ketë qenë dakord dhe mund të ketë thënë atë që thua ti. Por problemi është këtu që u duk sheshit që me vetëvrasjen e Nakos u zbuluan të gjitha kartat.
Meqë ju thoni që duhet të mbajmë qëndrim kritik ndaj Titos,- unë jam nga ata që mbajnë,- unë po ju pyes si shpjegohet mosmbajtja e qëndrimit tuaj në atë kohë ndaj një krimi të tmerrshëm që u konsumua ndaj një pjese të nacionalistëve shqiptarë, të cilët u morën nga Kosova dhe u vranë në Mal të Zi në një marshim që pati vdekje, vrasje gjatë rrugës dhe pastaj ekzekutim masiv në një vend rreth Ulqinit. Unë dua t‘ju pyes, për këtë: edhe ju jeni akuzuar pak…
Alia: Unë s‘kam patur lidhje me këtë fenomen, as nuk kam patur dijeni në atë kohë, sepse kur ka ndodhur kjo gjë unë kam qenë në Sanxhak me divizionin e pestë, kështu që s‘e di fare se ç‘është bërë poshtë. Por pavarësisht nga kjo…
Kur e keni marrë vesh?
Alia: Unë e kam marrë vesh pas çlirimit, pasi kishte kaluar shumë kohë.
Tani mbetemi te kjo pikë. Meqë ju thoni që duhet të mbajmë qëndrim kritik ndaj Titos, unë jam nga ata që mbajnë, por unë po ju pyes si shpjegohet mosmbajtja e qëndrimit tuaj në atë kohë ndaj një krimi të tmerrshëm që u konsumua ndaj një pjese të nacionalistëve shqiptarë, të cilët u morën nga Kosova dhe u vranë në Mal të Zi në një marshim që pati vdekje, vrasje gjatë rrugës dhe pastaj ekzekutim masiv në një vend rreth Ulqinit. Unë dua t‘ju pyes për këtë: edhe ju jeni akuzuar pak…
Alia: Unë s‘kam patur lidhje me këtë fenomen, as nuk kam patur dijeni në atë kohë, sepse kur ka ndodhur kjo gjë, unë kam qenë në Sanxhak me divizionin, kështu që s‘e di fare se ç‘është bërë poshtë. Por pavarësisht nga kjo…
Kur e keni marrë vesh?
Alia: Unë e kam marrë vesh pas çlirimit, pasi kishte kaluar shumë kohë.
Partia kur e ka marrë vesh?
Alia: Nuk e di kur e ka marrë vesh, por duhet ta ketë marrë vesh në atë kohë, sepse, në fund të fundit, ata kanë kaluar nëpërmjet territorit shqiptar për të shkuar në Tivar. Unë nuk di të të shpjegoj asgjë për atë fenomen, di vetëm që ata njerëz janë marrë si ushtarë, por edhe të dyshuar si njerëz të cilët kanë qenë bashkëpunëtorë me pushtuesit. Me pretekstin se për t‘i çuar në divizionet e tyre e kishin më të lehtë duke kaluar nga Mali i Zi dhe më tutje për t‘u bashkuar me forcat, ato i morën dhe bënë masakër me ta. Pra, plani jugosllav praktikisht ishte që këta njerëz që quheshin si bashkëpunëtorë e t‘i vrisnin. Është ngjashmëri me atë që bëri Zerva me çamët. Zerva vrau atje sa deshi. Kurse 30 mijë çamë të tjerë i përcolli, i nxori nga kufiri, i solli në Shqipëri, domethënë i përzuri nga tokat e tyre.
Komunistët shqiptarë ndiejnë një lloj pendese ndaj këtij fakti që e injoruan këtë…?
Alia: Nuk mund të bënin asgjë komunistët shqiptarë në atë kohë. Dëgjova në një konferencë shkencore një referues që i thotë vetes shkencëtar, që tha se “divizionet tona duhet të qëndronin në Kosovë edhe t’a mbanin Kosovën të bashkuar me Shqipërinë”. Tani njerëz të tillë, ku e di unë, janë si ata kalamajtë e vegjël kur luftojnë luftërash dhe mund ta thonë një gjë të tillë, po të mendosh seriozisht një njeri i pjekur që e quan veten “profesor”, kur thotë që një divizion që përbëhej nga 5 000 veta të qëndronte në Kosovë dhe të thoshte se Kosova është e jona pa pasur parasysh asgjë.
As edhe normat ndërkombëtare. Nuk duhet harruar që ekzistonin disa norma ndërkombëtare në atë kohë, si Karta e Atlantikut. Por, e dyta, përpara një force si ajo e Jugosllavisë që në luftën kundër fashizmit, pas aleatëve Francës dhe Anglisë në Evropë e kam fjalën, vinte Jugosllavia dhe të qëndronte divizioni ynë të “pushtonte” Kosovën, ishte e pamundur. Këto janë përralla dhe absurditete.
Po për Kosovën, a është ngritur zëri?
Alia: Është ngritur zëri që ç’ke me të. Puna është këtu, ju e keni lexuar,e ka shkruar Enver Hoxha takimin që ka patur me Titon, e ka shtruar problemin e Kosovës qysh në atë kohë. Tito i tha që ky problem duhet parë, por neve, tha ai, tani s‘mundemi sepse do të na krijonte problem me serbët etj, dhe u la për t‘u parë më vonë. Këto ishin problemet të cilat mund të diskutoheshin midis aleatëve siç diskutohet sot midis aleatëve. Ka shumë probleme sot që diskutohen dhe mbyllen. Sot amerikani i thotë atij të BE-së, OSBE-së dhe si urdhëron ai bëhet.
Po mirë, ju u thoshit atyre jugosllavë si urdhëron?
Alia: Po, sigurisht. Jugosllavët në atë kohë ishin aleatët tanë që kishin luftuar kundër fashizmit. Bashkimit Sovjetik mund t‘i hedhësh tani gurë sa të duash, por për Bashkimin Sovjetik në Luftën e Dytë Botërore ngrije dolli. Edhe në Kolonjë ngriheshin dolli.
Qartë, qartë…
Alia: Shiko, unë po flas që për kohën që ka kaluar nuk është kollaj të flasësh, siç flet për hallet e sotme…
Ju tani jeni në një moshë që njeriu e shikon në mënyrë kritike atë çfarë ka bërë, domethënë pjesën aktive të jetës së vet. Për këtë pjesë pra, për marrëdhëniet me Jugosllavinë, cilat janë disa prej gjërave shkurtimisht që ju do t‘i shikonit në mënyrë kritike, domethënë i fus koefiçentët -mungesë e eksperiencës, konjuktura ndërkombëtare, dobësitë personale të njërit apo të tjetrit, punët agjenturore domethënë të jugosllavëve me njërin ose me tjetrin, po flasim tani si udhëheqës i Partisë së Punës. Tani po ju pyes disa prej momenteve që ju i konsideroni si gabime, si faje në qëndrimin ose raportet midis dy vendeve…
Alia: Shiko, unë do të t’a them kështu, që në qoftë se flasim për marrëdhëniet e Shqipërisë me Jugosllavinë në fazën e parë, flas gjithmonë për periudhën ‘45-‘48, ne nuk kishim eksperiencën që duhej dhe jugosllavët mund të na e kenë hedhur në çështjet e marrëdhënieve ekonomike. Këtu ne s‘kishim fare eksperiencë dhe jam i bindur për këtë. Ata na e kanë hedhur në ato planet që përpunoheshin, për unifikimin e monedhës, unifikimin e doganave e të tjera.
Por Nako Spiru, dhe kjo është meritë e madhe e Nakos, e kuptoi këtë hile dhe prandaj iu kundërvu këtyre. Dhe duke iu kundërvënë Nakoja, ndodhi tërë ajo që u zbulua më pas, ajo politikë e jugosllavëve që synonte përfshirjen e Shqipërisë në Federatën Jugosllave. Për sa i përket problemit të Kosovës, unë e them me bindje se absolutisht nuk kemi bërë asnjë gabim. Ne gjatë tërë periudhës, madje deri në vitin 1990 që unë kam qenë i fundit në pushtetin e socializmit, kemi luftuar dhe kemi ngritur problemin e Kosovës edhe para opinionit botëror, në ato kushte që mund të ngriheshin.
Luftë me Jugosllavët nuk kemi kërkuar, nuk kemi bërë dhe nuk mund të bënim. Ai që mendon kështu është aventurier. Por që ta ngremë problemin e Kosovës në të gjitha anët- dhe shtypi jonë po të marrësh ka me dhjetëra e dhjetëra artikuj që janë shkruar, domethënë për të krijuar opinionin publik botëror për Kosovën. Nuk është bërë asnjë tolerancë veçanërisht në periudhën prej vitit ‘48 e këtej për këtë çështje.
Na thoni diçka për rënien e komunizmit në Shqipëri. A kishte mundësi të evitohej dhe, nëse po, si? Ç’rol kishte në këtë rënie konceptimi rixhid i sistemit ekonomik të tij?
Alia: Rënia e komunizmit nuk ishte një fenomen vetëm shqiptar. Ky fenomen ishte rezultat i “Luftës së Ftohtë”, i përpjekjeve që bota perëndimore antikomuniste bëri gjatë dhjetëra vjetëve kundër Bashkimit Sovjetik fillimisht dhe vendeve të Lindjes evropiane më vonë, me qëllim përmbysjen e sistemit që u vendos në këtë pjesë të botës. Pas Luftës së Dytë Botërore, në kuadrin e “Luftës së Ftohtë” Perëndimi e tërhoqi Bashkimin Sovjetik në garën e ethshme të armatimit. Kjo bëri që në këtë drejtim të përqendrohen burime të mëdha financiare, duke lënë prapa, si rindërtimin e vendit të shkatërruar nga lufta, ashtu edhe nivelin e jetesës së qytetarëve sovjetikë.
Në librin e vet “E ardhmja është te liria” E. Shevarnadze, që ka qenë një nga njerëzit më të afërt të Gorbaçovit, ministër i Jashtëm i tij, ka shkruar: “Arritëm të bëhemi një superfuqi, falë, mbi të gjitha, potencialit luftarak. Por pikërisht ky zhvillim i tepruar i këtij potenciali, si dhe ekspansioni i tij i pakontrolluar e kanë katandisur vendin si të ishte një fuqi e rangut të tretë dhe kanë gjeneruar procese që e kanë shtyrë atë në buzë të katastrofës…. Siguruam vendin e parë në tregun botëror të armatimeve … por u gjendëm në vendin e 60-të në botë, përsa i përket nivelit të jetesës së popullsisë, në të 32-tin për jetëgjatësinë dhe në të 50-tin për mortalitetin infantil”. Natyrisht diversioni perëndimor përfitoi edhe nga këto dobësi të zhvillimit të brendshëm të Bashkimit Sovjetik.
Përsa i përket Shqipërisë, rënia e komunizmit erdhi si pasojë e përmbysjes që ndodhi kudo në Lindje pas rënies së Murit të Berlinit. Pra primar ishte faktori i jashtëm, ndikimi i ngjarjeve në Lindje, si dhe presioni direkt (politik dhe ekonomik) që bëhej ndaj “dominosë së fundit” në shumë rrugë e mënyra. Por padyshim, përmbysja erdhi edhe si pasojë e gjendjes së vështirë që kalonte vendi, e vështirësive ekonomike në të cilat ishte mbërthyer Shqipëria. Ju pyesni a kishte mundësi të evitohej përmbysja që ndodhi? Kur rendi socialist ra në të gjithë Evropën Lindore, ishte e vështirë, për të mos thënë e pamundur, që të mbahej më këmbë ky rend shoqëror në një vend të vogël si Shqipëria. Por mendimi im ka qenë dhe është se mund të kalohej më lehtë nga njëri sistem te tjetri, se, duke ndjekur kalimin gradual, mund të evitoheshin ato shkatërrime që shoqëruan të famshmet “terapi shock” apo fillimi nga “niveli zero”, se mund të evitohej ai duf antikomunist që shoqëroi dhe shoqëron tranzicionin, ajo urrejtje “klasore” që shfaqet edhe sot midis dy partive kryesore të skenës politike shqiptare.
Ju keni qenë artefic i lëvizjeve për hapjen drejt SHBA-së dhe vendeve të tjera. Ndërsa me Gjermaninë dështuat, ekziston një hipotezë. A ka diçka të pathënë në këto përpjekje? A u bëtë ju i papranueshëm për Perëndimin për vazhdimin e tranzicionit shqiptar?
Alia: Jo vetëm për mua, por edhe për shokë të tjerë të udhëheqjes ishte e qartë se u duhej hapur rruga marrëdhënieve me botën e jashtme, duke përfshirë edhe vende të tilla si SHBA-ja, Anglia, RFGJ-ja e BS-ja, me të cilët vendi ynë nuk kishte marrëdhënie diplomatike. E vërteta është se për marrëdhëniet me Republikën Federale Gjermane si dhe me SHBA-në e Britaninë e Madhe bisedimet kishin filluar duke pasur edhe mendimin pozitiv të Enver Hoxhës. Dihet se kancelari i Bavarisë, Shtraus, ka ardhur në Shqipëri në verën e vitit 1984, pra kur Enver Hoxha ishte ende gjallë. Ai autorizoi që Shtrausi të pritet nga zyrtarët e Ministrisë së Jashtme, si dhe dha udhëzimet lidhur me kërkesat tona për reparacionet, si parakusht për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike.
Edhe për bisedimet me Anglinë e SHBA-në ka qenë dakord Enver Hoxha. Në vitin 1984 si anglezët, ashtu edhe amerikanët, me anën e Ambasadës Franceze në Tiranë kërkuan që të zgjidhej çështja e floririt shqiptar, të mbajtur në bankat britanike qysh nga mbarimi i Luftës Dytë Botërore. Enveri edhe për këtë gjë ishte dakord dhe dha porositë e nevojshme. Në shtypin tonë ka pasur mjaft spekulime lidhur me marrëdhëniet me RFGJ-në. Janë hedhur dyshime, duke e paraqitur çështjen sikur RFGJ-ja i propozuan Shqipërisë një miliard dollarë kredi, kurse PPSH-ja nuk i paska pranuar për t’i qëndruar besnike parimit që nuk marrim kredi nga vendet kapitaliste!
Më vjen keq se, ndonjëherë, turbullirë për këtë çështje ka shkaktuar edhe ndonjë diplomat që gjoja në ato kohë paska marrë vesh nga x person gjerman ose i një kombësie tjetër se Shqipëria e paska refuzuar kredinë gjermane. Jo, kategorikisht, jo! Gjermanët asnjëherë nuk kanë propozuar ndonjë kredi të atyre dimensioneve. Pala jonë iu ka kërkuar gjermanëve reparacionet e Luftës (po, miliona, bile një miliard dollarë). Por gjermanët na janë përgjigjur zyrtarisht se të tilla nuk jepnin dot, sepse ua kishte ndaluar Konferenca e Londrës e vitit 1953 midis SHBA-së, Anglisë dhe Francës, që ishin tutorë të Gjermanisë Perëndimore në atë kohë.
Më në fund, për t’i mbyllur bisedimet dhe për të treguar se më vonë mund të rriteshin marrëdhëniet tona, gjermanët vendosën t’i jepnin Shqipërisë 20 milionë dojçmarka kredi me 1 deri 10 % interes dhe me një afat shlyrjeje 40-vjeçar, njëkohësisht 20 milionë dojçmarka falas për teknikë e teknologji gjermane. Dhe qeveria shqiptare, pavarësisht se Kushtetuta e ndalonte, e pranoi këtë kredi. Në atë kohë ne nuk ishim aq “fanatikë” të nenit të Kushtetutës që ndalonte marrjen e kredive! Po të ishte kredia prej 1 miliard markash, do ta kishim pranuar edhe më me entuziazëm. “Gjynahu” njësoj bëhet, si duke pranuar 20 milionë, apo duke pranuar 1 miliard! Ja, kjo është e vërteta.
Për ta mbyllur përgjigjen e kësaj pyetjeje, ju kujtoj se marrëdhëniet diplomatike u vendosën me RFGJ qysh në vitin 1987. Një ditë pas shpalljes së vendosjes së këtyre marrëdhënieve, unë prita dhe zhvillova bisedime miqësore me zotin Gensher. Ndërsa marrëdhëniet me SHBA-në dhe Britaninë e Madhe u vendosën në vitin 1990, megjithëse bisedimet për zgjidhjen e çështjes së floririt shqiptar, që ishte parakusht i lidhjeve diplomatike, kishin filluar qysh në vitin 1985. Përsa i përket çështjes, nëse unë u bëra i papranueshme për Perëndimin lidhur me tranzicionin shqiptar, nuk më rezulton një gjë e tillë. Unë dhashë dorëheqjen nga posti i presidentit të Republikës në prill 1992, jo pse kisha ndonjë presion nga jashtë, por sepse e quajta të arsyeshme të mos qëndroja në atë post, pasi zgjedhjet e marsit 1992 u fituan thellë nga PD-ja dhe, për pasojë, ajo do të kishte si shumicën absolute në Parlament, ashtu edhe qeverinë. Në klimën e asaj kohe kishte rrezik që presidentit t’i rezervohej roli i “kukullës”. Prandaj dhashë dorëheqjen.
A keni ndonjë sugjerim për marrëdhëniet me Greqinë? Ndonjë gjë që vjen nga ajo kohë?…
Alia: Kam menduar edhe më parë, po kështu mendoj edhe sot, se marrëdhëniet e vendit tonë me Greqinë, por edhe me fqinjët tjerë, duhet të jenë sa më të mira. Njeriu nuk bën dot pa fqinjët. Ky është ligj i njohur. Përveç faktorëve të mëparshëm, për marrëdhëniet e vendit tonë me Greqinë, është shtuar edhe një faktor shumë i rëndësishëm, sa për Shqipërinë, aq edhe për Greqinë. E kam fjalën për emigrantët, që thuhet se janë rreth 800 mijë veta. Me punën e djersën e tyre këta emigrantë i sjellin vendit tonë të ardhura të mëdha, që ndihmojnë në rritjen e nivelit ekonomik të Shqipërisë. Por në të njëjtën kohë ata ndihmojnë zhvillimin edhe të ekonomisë greke, sepse janë të përfshirë në të gjithë sistemin ekonomik të vendit fqinj.
Nga ana politike emigrantët shërbejnë si ndërlidhës midis dy popujve tanë, ashtu siç shërbejnë për këtë qëllim edhe minoritarët grekë që jetojnë në Shqipëri. Midis Shqipërisë e Greqisë nuk ka probleme të pazgjidhura që do të pengonin zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve tona. Minoriteti grek në Shqipëri jeton i lirë, me të drejta të plota si çdo qytetar shqiptar. Qëndrimi i organeve shtetërore është korrekt ndaj minoritarëve dhe respekton normat ndërkombëtare për minoritetet. Në shtypin tonë nga koha në kohë flitet për të drejta të çamëve në Greqi. Eshtë fjala për pasuritë që ata kanë matanë kufirit shtetëror.
Më duket se në kuadrin e marrëdhënieve miqësore, me durim e mirëkuptim, çdo gjë mund të zgjidhet. E drejta e pronësisë është e njohur edhe nga normat e organizmave ndërkombëtare. Por zbatimi i këtyre normave kërkon përpjekje nga të dy palët, kërkon durim dhe jo nervozizëm, që fatkeqësisht vihet re ndonjëherë, duke e shndërruar këtë gjë në një problem politik që helmon marrëdhëniet midis dy vendeve. Mendimi im është që organet shtetërore të vendit tonë, si këtu në qendër, por edhe në ambasadën tonë në Athinë, kanë detyrime të shumta ndaj shqiptarëve-emigrantë që gjenden në Greqi. Eshtë e pakuptueshme që rreth 800 mijë shqiptarë nuk kanë shoqata të organizuara, të njohura si nga ambasada jonë, ashtu edhe nga autoritetet greke, lokale dhe qendrore. Emigrantët kanë shumë probleme, ndonjë herë edhe konfliktuale me autoritete e me vendas. Kush i mbron interesat e tyre? Kush ndihmon që ata të ndreqen kur gabojnë, kur shkelin normat e sjelljes apo rregullat e vendit ku punojnë e jetojnë? Çfarë bëhet me fëmijët e emigrantëve? Me shkollimin e tyre, me mësimin e gjuhës amtare? Greqia është mjaft e përhapur, për pasojë edhe emigrantët gjenden në çdo anë të saj, në të gjithë ishujt. Ekzistenca e shoqatave të emigrantëve do të ishte një ndihmë e madhe që ata ta ndjejnë veten sa më afër atdheut e familjeve të tyre.
Ju mbeteni një figurë e keqkuptuar në përpjekjet tuaja politike. Nuk ju duan demokratët, por dhe një pjesë e komunistëve. Cili është mezazhi juaj i jetës që mund t’u jepte përgjigje këtyre keqkuptimeve apo…?
R. Alia: Unë nuk pretendoj që çdo politikan, i cilitdo korrent të jetë dakord me mua, ose të miratojë qëndrimet e veprimet e mia. Në të gjithë veprimtarinë time kam ndjekur atë që më ka thënë ndërgjegja ime. Pikërisht me këtë bindje kam marrë pjesë në Luftën Antifashiste për çlirimin e vendit, kam milituar në radhët e PPSH-së dhe me këtë bindje kam punuar me të gjitha fuqitë e mia për ruajtjen e lirisë e të pavarësisë së vendit, ashtu siç i jam përkushtuar ndërtimit të Shqipërisë së re, të një shoqërie të drejtësisë e të barazisë shoqërore, siç e dëshironim ne, mbështetur në teorinë marksiste. Kur, si pasojë e përmbysjes që ndodhi në tërë Lindjen Evropiane, socializmi do t’ia linte vendin demokracisë pluraliste dhe ekonomisë së tregut, me ndërgjegje u përpoqa që ky ndryshim të bëhej pa trauma të mëdha shoqërore e veçanërisht pa gjakderdhje e luftë vëllavrasëse. Jam i lumtur, që në bashkëpunim me të gjithë shokët dhe protagonistët politikë të kohës, ndryshimi u bë i qetë. Padyshim, si çdo njeri, gjatë jetës sime kam bërë edhe gabime. Por asnjëherë për të përfituar ndonjë gjë personalisht, asnjëherë me qëllim që të dëmtoj me ndërgjegje popullin tim apo ndonjë person të veçantë.
Kryetari i Partisë Demokratike dhe lideri i opozitës, Sali Berisha në një intervistë ekskluzive për revistën “The Frontliner” nga gazetari Vudi Xhymshiti, ka ofruar një perspektivë të thellë mbi trazirat aktuale gjeopolitike në Ballkan, duke u fokusuar në luftën e Kosovës për sovranitet mes tensioneve në rritje rajonale.
Intervista eksploron pikëpamjet e Berishës për politikat kontroverse të Edi Ramës, ndikimin e George Soros dhe qëndrimin agresiv të Aleksandar Vuçiçit ndaj Kosovës.
Berisha thekson se peizazhi politik i Ballkanit ka pasur një ndikim të ndjeshëm nga Kremlini, teksa iu referua presidentit serb Vuçiç dhe politikave të promovuara nga George Soros. Shfaqjen e Edi Ramës në arenën politike, Berisha e sheh si një rrezik sidomos për Kosovën.
Lideri i opozitës thotë se ideja e Ramës për ndryshimin e kufijve u mbështet nga Soros, pas takimit me Vuçiç në Beograd.
Ndër të tjera, Berisha thekson se nisma “Open Balkan” synon të pohojë hegjemoninë serbe, duke favorizuar Beogradin në kurriz të vendeve të tjera rajonale.
INTERVISTA E PLOTË:
Vudi Xhymshiti: Zoti Berisha. Ju lutem, a mund të ndani njohuritë tuaja mbi zhvillimet në rajon që nga viti 2013?
Sali Berisha: Që nga viti 2013, peizazhi gjeopolitik i Ballkanit është formësuar ndjeshëm nga ndikimi i Kremlinit, veçanërisht përmes figurave si Aleksandar Vuçiç dhe George Soros. Politikat e promovuara nga Soros përputhen tërësisht me ato të Sergei Lavrov dhe Kremlinit. Para vitit 2013, Bashkimi Evropian dhe Shtetet e Bashkuara bënë përpjekje serioze, duke kulmuar me një sërë marrëveshjesh ndërmjet Prishtinës dhe Beogradit. Këto marrëveshje, veçanërisht Marrëveshja e Përgjithshme e nënshkruar në vitin 2013 dhe e riafirmuar në vitin 2015, në fakt e njohën Kosovën si shtet të pavarur nga Serbia.
Megjithatë, me ardhjen e Edi Ramës në pushtet në Shqipëri, u shfaq një alternativë e rrezikshme. Pavarësisht kundërshtimeve fillestare nga qeveritë e Kosovës, Shqipërisë dhe Shteteve të Bashkuara, Rama ndoqi idenë e shkëmbimeve territoriale dhe ndarjes së Kosovës. Në takimet e fshehta me Vuçiqin dhe udhëheqjen politike të Kosovës, ai përgatiti një plan për ndarjen e Kosovës ndërmjet Shqipërisë dhe Serbisë, duke synuar krijimin e Serbisë së Madhe. Kjo qasje ishte thellësisht shqetësuese, pasi kërcënonte të minonte stabilitetin dhe sovranitetin e Kosovës.
Vudi Xhymshiti: A mund të elaboroni rolin e Edi Ramës në këto zhvillime dhe mbështetjen që ai mori nga George Soros dhe figura të tjera ndërkombëtare?
Sali Berisha: Është veçanërisht alarmante përfshirja e Edi Ramës. Pas takimit të tij me Vuçiqin në Beograd, me Fondacionin e Shoqërisë së Hapur në sfond, Rama shtyu në mënyrë agresive idenë e ndryshimit të kufijve. Ai i prezantoi këto plane si të tijat, megjithëse ato ishin në thelb harta të ricikluara nga fillimi i viteve 1990. Negociatat sekrete të Ramës dhe mbështetja nga Soros e çuan në mënyrë të konsiderueshme këtë axhendë përçarëse. Vetë George Soros sponsorizoi dhe promovoi këto ide, duke angazhuar diplomatë të ndryshëm për të nxitur shkëmbimet territoriale.
Ky plan ishte jo vetëm i rrezikshëm, por edhe thelbësisht i mangët. Ideja e rivizatimit të kufijve bazuar në linjat etnike hapi kutinë e Pandorës së konflikteve të mundshme në Ballkan, një rajon tashmë i mbushur me ankesa historike dhe mosmarrëveshje territoriale. Duke mbështetur një plan të tillë, Rama rrezikoi të rindezte tensionet etnike dhe të minonte paqen e brishtë që ishte arritur në rajon.
Vudi Xhymshiti: Ju përmendët Vuçiqin dhe implikimet gjeopolitike. Cilat janë pikëpamjet tuaja për agresionin politik të Vuçiqit ndaj Kosovës?
Sali Berisha: Politikat e Vuçiqit janë të rrënjosura thellë në nacionalizmin serb. Ambiciet e tij shtrihen përtej Kosovës, duke kërkuar të vendosë dominimin serb në rajon. Vuçiq manipulon minoritetin serb në Kosovë, duke i paraqitur si zgjatim të shtetit serb. Kjo e destabilizoi Kosovën dhe e minoi sovranitetin e saj. Mbështetja e Edi Ramës për Vuçiçin vetëm sa i fuqizon këto lëvizje agresive, duke paraqitur një kërcënim të rëndësishëm për stabilitetin rajonal.
Strategjia e Vuçiqit përfshin përdorimin e pakicës serbe në Kosovë si mjet për të çuar përpara qëllimet e tij politike. Duke i portretizuar ata si viktima të politikave të qeverisë së Kosovës, ai fiton simpati dhe mbështetje nga komuniteti ndërkombëtar, ndërsa njëkohësisht destabilizon Kosovën nga brenda. Kjo qasje jo vetëm që minon sovranitetin e Kosovës, por gjithashtu përkeqëson tensionet etnike, duke e bërë më të vështirë për rajonin arritjen e paqes së qëndrueshme.
Vudi Xhymshiti: Ka pasur sanksione ndaj jush nga Shtetet e Bashkuara. Cili është këndvështrimi juaj për këtë dhe a besoni se Edi Rama ka luajtur një rol në këto sanksione?
Sali Berisha: Sanksionet ndaj meje janë rezultat i drejtpërdrejtë i lobimit korruptiv të Edi Ramës dhe ndikimit të George Soros. Menjëherë pas shpalljes së sanksioneve, unë e sfidova publikisht Sekretarin Blinken që të paraqiste çdo provë për keqbërjen time të supozuar. Unë besoj se këto sanksione janë të padrejta dhe të nxitura nga përpjekjet e Ramës për të shtypur kundërshtimin ndaj politikave të tij. Pavarësisht këtyre sfidave, unë mbetem i përkushtuar për të mbrojtur sovranitetin e Kosovës dhe për të kundërshtuar çdo plan për ndryshimin e kufijve të saj.
Është e rëndësishme të theksohet se këto sanksione u vendosën tetë vjet pasi u largova nga detyra, gjë që ngre pikëpyetje në lidhje me kohën dhe motivimet pas tyre.
Gjithmonë kam thënë se këto veprime kanë qenë të motivuara politikisht, të nxitura nga dëshira për të më heshtur dhe dobësuar opozitën ndaj politikave kontroverse të Ramës.
Vudi Xhymshiti: Si e interpretoni përfshirjen e figurave të tjera ndërkombëtare, si Daniel Vajdich dhe Gabriel Escobar, në këtë peizazh gjeopolitik?
Sali Berisha: Daniel Vajdich dhe Gabriel Escobar kanë role të rëndësishme. Vajdich, me lidhjet e tij me Vuçiqin dhe ndikimin në Këshillin Atlantik, promovon interesat serbe. Escobar, pavarësisht pozicionit të tij zyrtar, duket se është i ndikuar nga agjendat serbe, siç tregohet nga thirrjet e tij të vazhdueshme që Kosova të tërhiqet nga forcat e saj të sigurisë. Këto veprime minojnë sovranitetin e Kosovës dhe përputhen me strategjinë më të gjerë për të dobësuar Kosovën dhe për të forcuar pozitën e Serbisë.
Ndikimi i Vajdich në Këshillin Atlantik i lejon atij të formësojë politikat ndërkombëtare në favor të Serbisë, duke çuar më tej qëllimet e Vuçiqit. Qëndrimi i Escobar-it, duke bërë thirrje që Kosova të tërheqë forcat e saj të sigurisë, minon drejtpërdrejt aftësinë e Kosovës për të mbrojtur sovranitetin e saj dhe për të ruajtur stabilitetin. Këto veprime, të qëllimshme apo jo, janë në dobi të atyre që kërkojnë të dobësojnë Kosovën dhe të kërkojnë dominimin serb në rajon.
Vudi Xhymshiti: Në lidhje me nismën e Ballkanit të Hapur, çfarë mendimi keni për ndikimin e saj në rajon?
Sali Berisha: Nisma e Open Balkan, e cilësuar fillimisht si Mini-Shengeni Ballkanik, është një tjetër përpjekje për të pohuar hegjemoninë serbe. Ajo krijon një peizazh të pabalancuar ekonomik që favorizon Serbinë në kurriz të ekonomive të tjera rajonale. Kjo iniciativë, e mbështetur nga Soros dhe Lavrov, integron më tej Serbinë në ekonominë rajonale duke e izoluar Kosovën. Pjesëmarrja e Alex Soros në këto samite nxjerr në pah ndikimin e jashtëm që drejton këto politika.
Nisma e Ballkanit të Hapur paraqitet si një mjet për të rritur bashkëpunimin ekonomik dhe integrimin në rajon. Megjithatë, realiteti është se në mënyrë disproporcionale përfiton Serbinë, e cila ka një ekonomi më të fortë dhe burime më të mëdha se fqinjët e saj. Kjo krijon një fushë loje të pabarabartë, ku ekonomitë më të vogla si ajo e Kosovës nuk janë në gjendje të konkurrojnë në mënyrë efektive. Duke nxitur këtë iniciativë, Serbia kërkon të konsolidojë dominimin e saj ekonomik në rajon, duke e margjinalizuar më tej Kosovën.
Vudi Xhymshiti: Zoti Berisha, a mund të elaboroni më hollësisht përfshirjen e Serbisë në një treg të hapur me ish-republikat sovjetike dhe si i sjell dobi Serbisë nga kjo marrëveshje? Gjithashtu, si lidhet kjo me nismën e Ballkanit të Hapur dhe ndikimin e saj të mundshëm në Shqipëri dhe Kosovë?
Sali Berisha: Sigurisht. Pjesëmarrja e Serbisë në një treg të hapur me ish-republikat sovjetike, si pjesë e Bashkimit Ekonomik Euroaziatik, i ofron asaj avantazhe të konsiderueshme ekonomike. Kjo marrëveshje i lejon Serbisë të hyjë në një treg të gjerë me kushte të favorshme tregtare, duke forcuar pozicionin e saj ekonomik në rajon. Përfitimet që Serbia përfiton nga kjo marrëveshje përfshijnë kushtet preferenciale të tregtisë dhe aftësinë për të eksportuar mallrat e saj pa tarifat e rënda të vendosura nga Bashkimi Evropian.
Në kontekstin e nismës Ballkani i Hapur, Serbia synon t’i shtrijë këto avantazhe në marrëdhëniet e saj brenda Ballkanit. Ballkani i Hapur, i prezantuar fillimisht si një zonë Mini-Shengen, është krijuar për të lehtësuar lëvizjen e lirë të mallrave, shërbimeve dhe njerëzve midis vendeve pjesëmarrëse të Kosovës – përkatësisht Serbisë, Shqipërisë dhe Maqedonisë së Veriut. Megjithatë, kjo iniciativë, edhe pse në dukje e dobishme në sipërfaqe, ka pasoja që mund të dëmtojnë Shqipërinë dhe Kosovën.
Çështja themelore me nismën e Ballkanit të Hapur është mungesa e barazisë ekonomike midis vendeve pjesëmarrëse. Serbia, me ekonominë e saj më të fortë dhe subvencione të konsiderueshme për sektorin e saj bujqësor, mund të vërshojë tregjet e Shqipërisë dhe Kosovës me produktet e saj. Kjo do të çonte në një mjedis konkurrues të padrejtë, duke vënë në disavantazh prodhuesit vendas në Shqipëri dhe Kosovë, të cilët nuk marrin nivele të krahasueshme të mbështetjes nga qeveria.
Për më tepër, integrimi ekonomik i Serbisë me Bashkimin Ekonomik Euroaziatik do të thotë se ajo mund të përdorë pozicionin e saj për të dominuar më tej tregtinë rajonale. Nisma e Ballkanit të Hapur do të krijonte në mënyrë efektive një platformë për Serbinë për të zgjeruar ndikimin e saj ekonomik, duke minuar sovranitetin ekonomik të fqinjëve të saj. Ky skenar përbën një kërcënim të drejtpërdrejtë për ekonomitë e Shqipërisë dhe Kosovës, duke çuar potencialisht në kolapsin e industrive vendase të paaftë për të konkurruar me produktet serbe të subvencionuara.
Për Kosovën situata është edhe më e pasigurt. Përfshirja e Kosovës në një marrëveshje të tillë, duke pasur parasysh brishtësinë e saj aktuale politike dhe ekonomike, do ta ekspozonte atë ndaj një varësie më të madhe ekonomike nga Serbia. Kjo varësi mund të shfrytëzohet për të ushtruar presion politik, duke kompromentuar më tej sovranitetin e fituar me vështirësi të Kosovës.
Në thelb, ndërkohë që nisma e Ballkanit të Hapur është përshtatur si një lëvizje drejt bashkëpunimit dhe integrimit rajonal, ajo përfiton në mënyrë disproporcionale Serbisë dhe rrezikon të përkeqësojë pabarazitë ekonomike në rajon. Për Shqipërinë dhe Kosovën, dëmi i mundshëm ekonomik është i rëndësishëm, duke kërcënuar industritë e tyre vendase dhe stabilitetin e përgjithshëm ekonomik.
Vudi Xhymshiti: Zoti Berisha, përmendët një figurë shumë interesante të diplomacisë amerikane – Gabriel Escobar. Si rezultat i hetimeve të THE FRONTLINER, ne kemi gjetur dhe raportuar pretendime të dokumentuara se gruaja e Escobar mund të financohej nga Ministria e Punëve të Jashtme të Republikës së Serbisë.
Këtë gjetje e kemi publikuar më 22 mars të këtij viti. Pavarësisht përpjekjeve tona të vazhdueshme për të marrë një përgjigje nga Departamenti Amerikan i Shtetit, ne nuk kemi marrë asnjë përgjigje. Një dokument tjetër – një kontratë – sugjeron mundësinë që një firmë ligjore, ku një anëtar i ngushtë i familjes së diplomatit amerikan Gabriel Escobar mund të jetë partner, të ketë një kontratë me liderin serb të Bosnjë-Hercegovinës, Milorad Dodik. A mund të na thoni më shumë për këtë, duke pasur parasysh se në përpjekjet tuaja për të parandaluar projektet e dëmshme gjeostrategjike në lidhje me Kosovën dhe për të penguar ambiciet rajonale të Republikës Srpska, duket se Gabriel Escobar mund të përfshihet më thellë se sa mund të mendojmë, duke pasur parasysh se ai ka kërkoi vazhdimisht që të hetoheni për korrupsion të dyshuar, pavarësisht mungesës së provave deri më sot, gjë që edhe ju e keni mohuar?
Sali Berisha: Nuk ka dyshim se qëndrimet e mia kanë shqetësuar shumë diplomatët, të cilët në një mënyrë apo në një tjetër kanë mbështetur projekte që, sipas vlerësimit tim, nuk i shërbenin stabilitetit të Ballkanit, por favorizonin Serbinë e Madhe. Unë i kuptoj plotësisht përpjekjet e Shteteve të Bashkuara për të pasur Aleksandër Vuçiqin në bord. Megjithatë, më duhet të them se për mendimin tim ata nuk e kanë kuptuar siç duhet Aleksandër Vuçiqin. Nacionalizmi i Vuçiqit është tërësisht në përputhje me traditat më të këqija të nacionalizmit serb, dhe ata që mendonin se mund të kishin Vuçiqin në bord, kanë gabuar në çdo përpjekje.
Sa i përket Gabriel Escobarit, nëse janë të vërteta pretendimet se gruaja e tij financohet nga Ministria e Jashtme e Serbisë, ai është në konflikt të qartë interesi. Personalisht, nuk kam prova të drejtpërdrejta se vetë Escobar financohet nga Beogradi, por nëse vërtetohen këto lidhje, kjo do të ngrinte shqetësime të mëdha për paanshmërinë e tij. Për më tepër, në kontekstin e Ballkanit, ndikimi i George Soros nuk mund të anashkalohet. Soros ka një sasi të konsiderueshme pushteti brenda administratës aktuale të SHBA-së dhe axhenda e tij përputhet me promovimin e interesave serbe në rajon, gjë që e ndërlikon edhe më tej situatën. Ky ndikim nuk ishte aq i theksuar gjatë administratës së Obamës, me të cilën kam bashkëpunuar ngushtë.
Situata në Ballkan është shumë e brishtë dhe këto ndikime të jashtme, veçanërisht ato që favorizojnë Serbinë në kurriz të Kosovës, shërbejnë vetëm për destabilizimin e rajonit. Qëndrimi im i vendosur kundër projekteve të tilla sigurisht që më ka bërë një objektiv për ata që mbështesin këto strategji përçarëse.
Vudi Xhymshiti: Së fundi, si e shihni të ardhmen e Kosovës në dritën e këtyre sfidave?
Sali Berisha: E ardhmja e Kosovës varet nga aftësia e saj për t’i rezistuar presioneve të jashtme dhe për të mbrojtur sovranitetin e saj. Komuniteti ndërkombëtar duhet të mbështesë të drejtën e Kosovës për vetëvendosje dhe të kundërshtojë çdo përpjekje për të ndryshuar kufijtë e saj. Politikat e Edi Ramës kanë qenë të dëmshme, por ka ende shpresë nëse lidershipi i Kosovës mbetet i palëkundur dhe komuniteti ndërkombëtar i njeh dhe i kundërshton këto strategji përçarëse.
Çelësi për të ardhmen e Kosovës qëndron në qëndrueshmërinë dhe vendosmërinë e saj për të mbështetur pavarësinë e saj. Kjo kërkon udhëheqje të fortë, përkushtim të palëkundur ndaj sovranitetit dhe mbështetje të fuqishme nga komuniteti ndërkombëtar. Duke qëndruar e vendosur kundër presioneve të jashtme dhe duke mbajtur një vizion të qartë për të ardhmen e saj, Kosova mund t’i kapërcejë këto sfida dhe të vazhdojë të ndërtojë një shtet të qëndrueshëm dhe të prosperuar.
Vudi Xhymshiti: Faleminderit për vështrimet tuaja zoti Berisha.
Sali Berisha: Faleminderit Vudi. Është thelbësore të vazhdohen këto diskutime dhe të sigurohet që e vërteta rreth këtyre manovrave gjeopolitike të dalë në dritë.
Tirana dhe Shqipëria i ka një borxh të madh familjes Mulleti dhe ka gjasë që shkaku të ketë lidhje pikërisht me komedinë e famshme “Prefekti”.
Nipi i ish-prefektit të Tiranës thotë se kjo ishte një hakmarrje e Enver Hoxhës ndaj xhaxhait të tij që e mbajti në Paris kur ai vazhdonte shkollën. Në komedinë e shkruar nga një anëtar i lëvizjes në kohën e luftës, Qazim Mulleti vihet në lojë duke përfaqësuar një njeri të prapambetur dhe në një nivel të ulët intelektual, aq sa edhe sot shprehja e “O Qazim more Qazim puna jote aferim….” vazhdon të jetë në kujtesën e shqiptarëve. Për autorin e libretit të komedisë, familja Mulleti ka mllef pasi ka qenë pikërisht ish-prefekti që e ka shpëtuar nga vdekja pasi Besim Lëvonja ishte arrestuar gjatë kohës së luftës. Tanush Mulleti ka shumë për të treguar për pasojat që patën si pasardhës të Mulletëve, por mbi të gjitha kërkon që shqiptarët ta njohin ashtu siç ishte Qazim Mulleti dhe jo ashtu siç e transformoi komunizmi.
“Babai im e ka pasur vëlla dhe kujdestar Qazimin pasi ai është kujdesur shumë për të qysh kur i vdiq vëllai. Me largimin e xhaxhait, babai nuk u largua asnjëherë nga vendi. Edhe pse u betua se nuk do të merrej me politikë, kjo nuk e shpëtoi nga internimi e burgosja derisa vdiq në spitalin e burgut të Tiranës. Nënën e internuan në Kavajë dhe qëndruam deri në 59-ën kur edhe na lejuan të iknim në Shkodër. Na morën të gjithë pasurinë. Edhe një pjesë që na e kishin lënë, e shtetëzuan në kohën që ishim në internim. Mulletët themeluan Tiranën, e megjithatë asnjëherë nuk u vlerësuan për kontributin e tyre edhe tani që jetojmë në kohën e demokracisë. Jo vetëm që nuk u vlerësuan por i morën të gjithë pasurinë e nuk pati asnjë gjest mirënjohje për kontributin e tyre. Madje i bënë të dukeshin qesharakë dhe pa shkollë, si në rastin e komedisë Prefekti. Për këtë komedi ka një koiçidencë interesante, pasi Qazim Mulleti e ka shpëtuar nga pushkatimi Besim Levonjën. Besimi në atë kohë ishte i angazhuar në sekretariatin e rinisë së lëvizjes dhe kushurira jonë, vajza e Mytesim Këlliçit ndërhyri që ta lironin e xhaxhai i la të lirë. Janë disa raste kur vihet në lojë prefekti i Tiranës. Ata i janë përshtatur komedisë “Revizori”, por nuk duhet të kishin dalë me emër e mbiemër. Kështu ia shpërbleu Tirana prefektit të saj që ka bërë shumë për Tiranën. Shumë objekte, bulevardin, ujësjellësit madje dhe VC-të e nëndheshme si në Paris, Tirana i ka nga xhaxhai im Qazim Mulleti”, thotë i nipi, Tanushi.
Si reagoi Qazim Mulleti kur mësoi për komedinë “Prefekti”?
Në kohën e shkrimit të libretit, Qazim Mulleti ishte gjallë dhe jetonte në Romë. Ia dërguan dhe u njoh me tekstin e komedisë. Reagimi i tij ishte mjaft interesant. Ai u shpreh: “Më paskan bërë nder pasi më kanë bërë të përjetshëm”.
Si shkoi çështja e pronave për familjen Mulleti?
Me ligjin e parë të pafajësisë në fillim të viteve 90-të, babait i takonte t’i merrte të gjithë pronat. I paraqita në atë kohë dokumentet aq sa kishim pasi tapi e dokumente të tjera nuk rezistuan dot nga internimi e burgosja. Besova se do na ktheheshin. Vetëm vjet e kam marrë shtëpinë. Në vitin ‘98 kemi marrë dyqanet , një pjesë të tyre kuptohet . Vazhdojmë nëpër gjyqe, nëpër hipoteka për pronat. Nuk do ndalemi deri në gjykatën e Strasburgut dhe kostoja do të jetë e madhe për shtetin shqiptar. Familja e parë e Tiranës u godit më fort se të gjitha. Mendoni: ia mora pronën komunizmit me ligjin e pafajësisë, ndërsa në demokraci do të detyrohemi t’i drejtohemi organeve ndërkombëtare për të fituar të drejtën tonë.
Kur thoni Mulletët themeluan Tiranën por nuk u vlerësuan asnjëherë, çfarë nënkuptoni?
Familja Mulleti ka qysh në 1604 në Tiranë. Sulejman Pashë Mulleti themeloi Tiranën si qytet, por pak e dinë këtë gjë. Më vjen keq që është bërë një monument si dordolec me qeleshe. Ai është pasha dhe si i tillë duhej vlerësuar edhe me këtë monument. Është e dhimbshme pasi sheshi është quajtur “Sulejman Pasha”, por vetë monumenti është vendosur me kurriz nga sheshi. Nëse pyesim njerëzit askush nuk e bën lidhjen me themeluesin e Tiranës. Ndërkohë varri i tij është zhdukur. E dini se poshtë “Ushtari i Panjohur” ndodhet varri i Sulejman Pashës. Në çdo vend të botës themeluesin e nderojnë dhe varrin e tij e ruajnë. Vetëm në Shqipëri shkatërrojnë varre, dëmtojnë identitetin dhe nuk vlerësojnë figurat që kanë kontribuar.
Si përfundoi bashkëshortja dhe djali i vetëm i Qazim Mulletit?
Qazim Mulleti u largua për tu kthyer sërish dhe la bashkëshorten me djalin këtu. Ata pësuan të gjitha pasojat nga komunizmi. U internuan dhe jetuan mes vështirësive. Gruaja Hajria vdiq në interrnim ndërsa djali i tij i vetëm, Reshiti nuk u martua dhe vdiq para 10 vjetësh, natën që hyri në shtëpinë e vet. Ai bashkë me të ëmën, veç internimin jetuan edhe poshtërimin e Qazim Mulletit. I biri ishte në shkollë kur doli komedia dhe të gjithë ia bënin me gisht si të birin e njeriut të prapambetur kur Qazim Mulleti ka qenë i shkolluar, njohës i 9 gjuhëve të huaja, kontribues për kombin dhe për zhvillimin e Tiranës.
Pse u vu në lojë Qazim Mulleti?
Komunizmi e kishte si objektiv vënien në lojë, uljen dhe krijimin e urrejtjes ndaj të pasurve. Xhaxhai im e ka mbajtur me bukë Enver Hoxhën kur ai ishte në Paris. Ai kishte një restorant në vendin e kulturës dhe Enveri ka qëndruar tek xhaxhai im në këtë kohë. Ai e njihte shumë mirë kush ishte Enver Hoxha dhe kjo nuk i pëlqente diktatorit. Kështu gjeti mënyrën për ta ulur e për ta diskretituar duke përdorur një vegël të tij si Besim Lëvonja që shkroi libretin fyes. Qazim Mulleti shiti pasurinë e tij në Paris e në Vjenë duke u kthyer në Shqipëri. Erdhi me qëllimin për të bërë Shqipërinë, por pikërisht kjo i hëngri kokën. Meritat e tij janë të shumta dhe nëse ia mohojmë do të jemi gjithmonë të mallkuar.
Qazim Mulleti njihej si fannolist. Pse Qazim Mulleti i shkroi Nolit pas vendosjes së sistemit monist?
Xhaxhai i shkroi Fan Nolit kur ishte në Itali aty nga viti 1946. Në atë kohë Enver Hoxha po përdorte Nolin por realisht miqtë e tij po i vriste dhe dënonte. Në një letër që e disponoj, xhaxhai i shkruante të reagonte pasi diktatori po shfaroste shokët e tyre dhe po ndërton një shtet terrorist. Qazim Mulleti është i pari që e përdori këtë shprehje dhe vërtet ashtu ndodhi me sistemin komunist.
Kush ishte Qazim Mulleti
Qazim Mulleti lindi në vitin 1895 në një familje tiranase. Pasi mbaroi Zosimenë në Janinë, kreu studimet e larta ushtarake në Gallatasaraj, Stamboll (Turqi), ku u dekorua me medalje ari, për të vijuar më pas dy vitet e fundit të studimeve në Vjenë.
Fare i ri ai ka shoqëruar patriotët e njohur në ngritjen e flamurit në Tiranë më 1912, ndërsa pak kohë më vonë u vu në krye të rinisë fanoliste. Qazim Mulleti ka qenë një ndër katër adjutantët e Princ Vidit. Më 1919-1920, tiranasi u bë komandant i forcave vullnetare në luftën kundër serbëve. Si delegat i zgjedhur në Kongresin e Lushnjës për 4 vjet ka qenë deputet në Parlament. Në vitin 1924-1925 emërohet si prefekt i Matit. Pas Revolucionit të Qershorit dhe rimarrjes së pushtetit nga Zogu bashkë me 500 vullnetarë, Qazim Mulleti ikën në Vlorë, Bari, Zarë të Kroacisë për t’u vendosur në Vjenë. Në vitin 1931 bashkë me Ndokë Gjeloshin dhe Aziz Çamin i bëjnë atentat mbretit Zog në Operën e Vjenës. Dënohet nga gjykata për këtë vepër me 6 muaj burg, ndërsa shokët e tij me burg të rëndë, duke u shpallur non grata në Austri. Qazimi shpërngulet në Francë ku bashkë me të vëllain hapin një hotel-restorant, duke u bërë njëkohësisht kryetar i shoqatës së emigrantëve jashtë shtetit. Në muajin korrik të vitit 1939 disa muaj pas largimit të mbretit Zog, Qazim Mulleti kthehet nga emigrimi, ndërsa në Durrës e presin me dhjetëra njerëz të njohur. /tesheshi.com/
(Me sociologun Gëzim TUSHI, “Mjeshtër i MADH”, “Kalorës i Urdhërit të Skënderbeut”)
– Shqipëria po përjeton një situatë të dhimbshme kriminale, ku del në pah një dhunë e pashpjegueshme ndaj femrës. Si mund ta konsideroni ju këtë situatë dhe cilat do të ishin rrugët për ta kapërcyer këtë gjendje?
-Realitetet sociale në shoqërinë shqiptare kanë kohë që janë të inonduara nga shumë dukuri shqetësuese, të cilat tregojnë dobësimin deri në nivele kritike të shëndetit, kohezionit dhe funksionalitetit të saj. Për nga gjerësia e shtrirjes dhe intensiteti i shfaqjes së disa dukurive, si dhuna, krimi, neurotizmi social, konfliktet në familje, fenomeni i bullizmit në shkollë, divorci në zgjerim dhe dekompozimi i strukturës dhe funksionalitetit në shumë familje, zgjerimi i përdorimit të drogës, alkoolit dhe substancave psikotrope nga të rinjtë, rritja e krimit minor dhe abuzimi seksual në moshat e reja, trajtimi i keq i të moshuarve në familje dhe braktisja e tyre në vetmi, bashkuar këto me patologjitë e politikës shqiptare dhe nivelet alarmante të korrupsionit e bëjnë tablonë të dyshimtë dhe fare pak optimiste. Në këtë tablo të problemeve të shumta sociale, më të cilat po përballet shoqëria shqiptare, në mënyrë evidente dhe shumë shqetësues paraqiten dhuna dhe krimi në familje. Sidomos dhuna dhe krimi mbi gratë për shkak të dominimit të koncepteve maskiliste dhe modeleve autoritariste, të cilat jo vetëm nuk janë zbutur, por përkundrazi janë në një proces agravimi të akseleruar, duke e bërë situatën e familjes dhe statusin e gruas shumë të prekshëm. Në jo pak raste, për shkak të dhunës permanente fizike, psikologjike, verbale dhe emocionale që ushtrojnë meshkujt mbi femrat, burrat mbi gratë e kanë bërë familjen “burg për gratë”. Nëse në mënyrë sintetike dhe sociologjike do të përkufizonim situatën e dhunës mbi gratë në familjen dhe shoqërinë e sotme shqiptare, padyshim do të themi se me këto përmasa alarmante në gjerësi, thellësi dhe intensitetin me të cilin ajo shfaqet, duhet konsideruar si një “betejë e pafituar” nga gratë. Burimet dhe gjeneratorët e vazhduar e të “pashtershëm” të dhunës ndaj grave janë disa faktorë me natyrë të ndryshme fizike dhe metafizike, konceptuale dhe materiale, historike e kulturore, biologjike e psikologjike. Sikur të tentonim të bënim diagnostikimin e këtyre shkaqeve në mënyrë enumerative, do të na duhej shumë kohë dhe investim më strategjik. Por në kuadrin e sensibilitetit për gazetën e nderuar “Nacional”, mund të themi se të gjithë këta faktorë kanë secili peshën e tyre në ekzistencën e dhunës mbi gratë. Një gjë është e sigurt: ne jemi para nevojës që pasi kemi bërë këtë diagnostikim të shkaqeve të dhunëqs mbi gratë, duhet të mendojmë, të ofrojmë dhe propozojmë edhe “terapitë” e duhura politike, psikologjike, kulturore e materiale. Në këtë kontekst, gjykoj se paradigma që është instruktive, në këtë rast ka të bëjë dhe lidhet ngushtë me punën që duhet bërë nga institucionet e edukimit dhe formimit human e qytetar, sikurse janë familja, shkolla, media, institucionet fetare. Por natyrisht edhe ato të parandalimit dhe ndëshkimit të dhunës mbi gratë, e cila, sikurse ka thënë me të drejtë Hillari Klinton në Konferencën e Pekinit në 1995, nuk duhet konsideruar si difekt kulturor, por si veprim i hapur dhe i pastër kriminal, i cili duhet trajtuar dhe ndëshkuar si i tillë. Unë mendoj se bashkimi kompakt i këtyre dy hallkave të procesit të luftës kundër dhunës mbi gratë, domethënë i punës së institucioneve të formimit dhe edukimit me ato të ndëshkimit, kthimi i tyre në një strukturë operacionale kompakte, do të ishte rruga e duhur dhe ajo që imediatisht kërkohet për të mbrojtur gratë tona nga patologjia e dhunës, për t’u garantuar atyre liritë dhe të drejtat njerëzore, duke shmangur kështu paragjykimet e korracuara, arkaike e bashkë me to edhe arketipet maskiliste të trashëguara nga e kaluara dhe që akoma “frymojnë” edhe në ditët tona. Gratë duhet të luftojnë kundër çdo shfaqje mizogjene në familje, shkollë, vendin e punës, politikë, komunitet, familje e kudo që shfaqet. Ato janë në kohën e tyre dhe kanë të drejtë të trajtohen me dinjitet si qënie njerëzore të barabarta. Identiteti seksual i tyre nuk ka pse të jetë “mallkim” për to. Përkundrazi, ky identitet në një shoqëri të emancipuar mund të kthehet në një lloj të veçantë të “privilegjit social”, pikërisht për shkak të gjinisë së tyre. Dhe më në fund, gratë nuk duhet të heshtin ndaj dhunës, përkundrazi ato duhet ta denoncojnë atë pa hezitim. Heshtja është kundër tyre dhe në çdo rast ajo bëhet aleat i dhunës mbi gratë. Ndoshta kjo kërkon edhe një sulm qytetar dhe të qytetëruar edhe kundër indiferencës sociale, që shfaqet shpesh në shoqërinë tonë, e cila ushqehet nga koncepti semplist, i cili dhunën mbi gratë nuk e konsideron problem. Madje e konsideron si problem anësor dhe “çështje rutinore”. Një qëndrim social e qytetar më i angazhuar do t’i ndihmonte gratë në kauzën e tyre të përbashkët kundër dhunës në familje e shoqëri.
Ne foto: Sociologu Gëzim Tushi -Ngjarja në Shkodër ka tronditur gjithë opinionin publik shqiptar. Cili është mendimi juaj, si profesionist, ndaj shkaqeve dhe arsyeve që çuan në këtë krim?
-Ngjarja e ndodhur para pak ditësh në Shkodër është tejet tronditëse dhe makabre. Në historinë e ngjarjeve kriminale është ndoshta më e rënda, sepse kemi të bëjmë me një kompleks kriminaliteti, ku bashkohet paradoksalisht vetëvrasja me krimin. Këto ditë, me të drejtë, kjo ngjarje ka kapur apogjeun e sensibilitetit social dhe reagimit mediatik. Por shpesh, në analizat e ngjarjes, të shkaqeve dhe përgjegjësive individuale e sociale, në interpretimin e faktorëve janë shfaqur shumë pasaktësi, njëanshmëri e sensibileitete të deformuara. Që jo vetëm nuk të lejojnë të kesh optikë të qartë për shkaqet, por edhe që japin mesazhe të gabuara sociale për rrethanat dhe përgjegjësitë. Ngjarja është e rëndë dhe perceptimi i saj ka qenë tejet tronditës për familjet e viktimave, por dhe opininonin publik. Por nëse duam që të bëjmë analizë objektive dhe të nxjerrim mësime sociale për të ndihmuar në parandalimin dhe “zgjidhjen ndryshe” të kontradiktave dhe konflikteve sociale brenda dhe jashtë familjes, duhet të fillojmë që me objektivitet të bëjmë analiza pa sentimentalizëm dhe gjërave t’u vëmë emrat e duhur. Sepse kjo ngjarje, aq shumë tragjike, në thelbin e vet dhe tronditëse për familjet e viktimave dhe opinionin publik, u bë një lloj “casu beli” për trajtime kakofonike mediatike, me shumë deformime e ambiguitete interpretative. Shpeshherë media në vend të ruajë pavarësinë në analizën dhe gjykimin e rastit është bërë aleate me gjykime apo paragjykime të natyrës empirike apo shkaqeve të improvizuara. Duhet folur shqip, nëse duam të ndihmojmë për të parandaluar dhe shmangur ngjarje të tilla. Pavarësisht se viktimat nuk gjykohen, por përgjegjësia sociale na detyron të themi se sido që të kenë qenë rrethanat, motivet, presionet materiale e agresionet psikologjike që kanë ndikuar si faktor i brendshëm në këtë veprim, nëna ka kryer krim. Së pari, që ka bërë vetëvrasje, që është një akt i papranueshëm dhe i dënueshëm në çdo rrethanë, qoftë nga feja apo edhe shoqëria. Askush nuk ka të drejtë, në asnjë rrethanë t’i marrë jetën vetes me vetëvrasje. Kjo është e para. E dyta, nëse është e vërtetuar se ajo është vrasësja e fëmijëve të saj, ky është krim i rëndë dhe duhet cilësuar pa mëdyshje si i tillë. Megjithatë, tani, pasi ngjarja ka ndodhur, na takon të mendojmë se çfarë duhet të bëjmë për të parandaluar akte të tilla. Dy janë burimet e krimit dhe vetëvrasjeve: shkaqet e brendshme me natyrë psikologjike, mentale e shpirtërore, të cilat janë delikate dhe shpesh e bëjnë të pamundur parashikimin e vetëvrasjes. Por familja, shkolla, komuniteti dhe sidomos rrjeti kapilar i institucioneve mjekësore ka mundësi të dallojë, të marrë masa, të ndihmojë dhe parandalojë ngjarje të tilla. Nuk duhet ndonjë mënçuri e madhe që të dallosh njeriun kur shfaq gjëndje ankthi, pasigurie, dëshpërimi, makthi, paqëndrueshmërie emocionale, etj., që janë shënja të sigurta të fillimit të procesit të destabilitetit mendor, që mund të çojnë njeriun drejt suicidit apo krimit. Ndërhyrja në këtë rast mund të jetë shpëtimtare, rikuperuese dhe rehabilituese, duke shmangur tragjedinë e menduar apo të planifikuar të vetëvrasjes apo krimit. E dyta, janë rrethanat sociale, apo faktori i jashtëm që ndikojnë në situate të tilla, që lidhen me statusin e familjes, gjendjën ekonomike, marrëdhëniet bashkëshortore apo lidhjet midis pjesëtarëve të familjes, konfliktet e mundshme, situatat e agravuara nga përdorimi i lëndëve psikotrope, drogë apo alkool, etj. Këtu është roli i institucioneve sociale dhe atyre të përkujdesit shëndetësor. Sidomos të nevojës për të patur ekipe mobile për të ndërhyrë në momentin e duhur dhe për të intervenuar me instrumente profesionale adekuate për ndryshimin e situatës materiale, psikologjike e sociale në familje.
– A ndikojnë negativisht përplasjet e politikës, që dhuna të bëhët prezente në çdo celulë të shoqërisë dhe si mund te ndikohet mbi një fenomen të tillë?
– Besimi se sa më shumë të përparonte demokracia në Shqipëri, aq më i zhvilluar, qytetar dhe qytetërues do të ishte gjuha dhe dialogu politik, nuk po vërtetohet. Përkundrazi gjëndja linguistike, retorike e oratorike e saj, në gjuhën e politikanëve të pozitës dhe opozitës, është duke u degraduar deri në nivele alarmante. Sidomos në këto ditë të nxehta klimatike dhe politike, marrëdhëniet e pozitës me opozitën kanë qenë të jenë të vështira. Nuk bëhet fjalë për mungesën e logjikës së kompromisit, që në politologji konsiderohet si “lavdia e demokracisë”, por thjeshtë për deformimin e standardeve dhe rrugullat e “gjuhës politike” në Shqipëri. Në Parlament dhe sidomos mediatikisht, ajo është banalizuar deri në limitet e fundit të etikës dhe ka marrë një rrugë të mbrapshtë në dialogun interaktiv të politikanëve kundërshtarë. Madje ajo është deformuar keq jo vetëm tek politikanët profesionistë, ndikimi i saj si refleks ngjitës ka filluar të ndihet në media dhe e reflektuar gjerësisht edhe në gjuhën komunikuese dhe dialogun neurotik tek publiku i gjerë. Nuk është fjala për të bërë teori për rolin e gjuhës në politikën moderne, por ama kur shikon këtë situatë të shpërdorimit ekstrem, nuk mund të mos evidentosh të vërtetën për nivelin e mjeruar të “gjuhës politike”, për këtë mjet kryesor, në mos të vetëm, me të cilin bëhet politika e kohës demokratike. Një mjet që është pasqyrim i faktit, që politika në këtë vend, në vend të emanciohej si instrument i komunikimit politik, kulturor e publik, po ecën drej degradimit dhe banalizimit të saj. Nuk e di nëse politikanët tanë kanë nivelin e duhur dhe konceptin adekuat për të kuptuar se forca dhe vlera e gjuhës politike, si mjet komunikimi në shoqërinë demokratike, është shumë e madhe. Duket që politikanët, shumica e tyre më saktë, nuk e kanë të qartë “përgjegjësinë e gjuhës politike”. Këtë të vërtetë e kupton kur përballesh me atë që po ndodh në politikën shqiptare, në të cilën ka shpërthyer “epidemia” e një fushatë gjuhësore politike banale, e shfrenuar, e dalë nga kontrolli etik, nga vetëpërmbajtja demokratike. Përgjithësisht politika jonë, tradicionalisht në tre dekada, ka qenë e ashpër, jo tolerante nga pikëpamja fizike, konceptuale e gjuhësore. Sipas mendimit tim, artikulimi gjuhësor ka rënë kaq poshtë, gjuha e politikanëve të këtij vendi duket se ka percepituar në “fundin e lejueshëm saj”, duke e reduktuar debatin jo me instrumentet adekuate e elokuente të saj, por në gjuhë të ashpër, të drunjtë, të fortë, jo etike. Padyshim, atmosfera politike në Shqipëri duket se është e tensionuar për shkaqe thelbësisht ekstragjuhësore. Kjo ndihet dhe kuptohet lehtë nga qytetari, sepse është ai që po përballet përditë nga “bombardimi politik” me gjuhën e “drunjtë”, madje të hekurt, që ka mbuluar politikën tonë. “Eteri” i jetës publike është inonduar nga fushata dhe kundërfushata retorike paralele, të goditjeve dhe kundërgoditjeve gjuhësore politike të pozitës dhe opozitës. Vrazhdësi e skajshme, brutalitet i dukshëm, gjuhë politike devijante, e cila para se të shfaqet në ekran, gati ka nevojë për “pullë të kuqe”. Fytyra të acaruara, grimasa të pakontrolluara të politikanëve e kanë inonduar keq situatën qytetare. Kjo gjëndje e sjelljes dhe e gjuhës politike është duke e cënuar keq dinjitetin e politikës shqiptare, e cila për fat të keq, jo vetëm që nuk po frenohet, por ka marrë rrugën e degradimit moral dhe profesional kreshendo. Një bezdi e vërtetë qytetare, që na vjen si “peshqesh”nga politika, të cilës të paktën mungesën e etikës së sjelljes politike dhe artikulimin banal gjuhësor, nuk ja kemi borxh. Sepse një politikë me gjuhë frenetike, të pa ekulibruar, nuk dëmton vetëm cilësinë dhe performancën e politikës, por pengon qytetarët të jenë në gjëndje të dallojnë, ca më shumë, të ndajnë thelbin e vërtetë të debatit politik, esencën e çështjes nga objekti i artikuluar i “gjuhës politike” që përdoret. Kaq intensive është bërë të folurit me tone banale dhe ofenduese, sa që është bërë e vështirë për qytetarin të dallojë se ku është “argumenti” dhe ku fillon “shpifja”, ku është dhe sa është e vërteta e konfliktit pozitë-opozitë dhe ku mbaron retorika gjuhësore si mjet që fsheh objektin e vërtetë të konfliktit politik, pas “ambalazheve” gjuhësore të përdorura nga politikanët. Gjuha e politikanëve ka humbur sensin, elegancën, argumentin dhe është lëshuar brutalisht në “fushën e vet”. Madje, tani lëviz e lirë, pa asnjë “censurë etike”, sepse ka dalë e lirë në qejfin e saj. Në vend të gjuhës që duhet të ketë argument politik mbushamendës, ne po përballemi me një “fjalamani” të tepërt, me abuzime të shëmtuara me faktet dhe të vërtetat, me shkelje të rregullave dhe standardeve të komunikimit politik. Në historinë e politikës moderne, jo vetëm në Shqipëri, ka raste kur objekti delikat i një debati mund të çojë në degjenerime të përkohshme të gjuhës politike. Por kjo që po ndodh në politikën tonë është ndryshe. Nganjëherë të duket më shumë si qëllim në vetvete, nga që nuk ka aq “lëndë ontologjike”, që të justifikojë këtë gjuhë me logjikë politike sakate, të artikuluar keq, e cila jo vetëm po rëndon situatën e vet, por veçanërisht gjëndjen psikologjike të qytetarit. Nuk është gjuhë politike ajo që kanë përdorur politikanët kundër njëri-tjetrit, sepse në esencë nuk kemi gjuhë që pasqyron të vërtetën politike, por një gjuhë që ka marrë forma të shëmtuara, dredharake, që nuk të tregon as thelbin e debatit, sepse është një gjuhë që nuk është e lidhur drejtpërdrejtë me përmbajtjen e debatit dhe objektin e të menduarit, madje as me standardet elementare, mbi të cilat duhet bazuar të folurit politik. Kjo e ka cënuar rëndë nevojën dhe detyrimin gjuhësor elitist të politikanëve. Në politikën e sotme moderne ka një normë edukate gjuhësore, që politikës i vjen si imperativ kategorik i brendshëm, të paktën që nga koha e Aristotelit, sipas të cilit punët e shtetit dhe të politikës duhet të udhëhiqen nga ata që kanë edukim dhe formim sa politik, etik edhe gjuhësor. Politika është art i vështirë, sidomos kur duhet lufta për gjetjen e argumentit dhe përdorimin adekuat të gjuhës, sepse plotësimi i këtyre standardeve kërkon formim intelektual. Politikanët tanë kanë filluar të flasin pa doganë, pa kujdes etik. Si qytetar i këtij vendi, mendoj se duhet frenuar kjo gjuhë banale, që nuk është natyrale apo organike, për të zhvilluar politikën në një vend të qytetëruar. Nuk është modeli gjuhësor i duhur që duhet përdorur, sidomos nga ata që udhëheqin punët e politikës në këtë vend. Por askush nuk beson se e keqja është vetëm këtu dhe problemet e ditës për politikën tonë janë vetëm “probleme gjuhësore”. Çështja është ca më e thellë. Por atmosfera gjuhësore që ka krijuar politika shqiptare, duke u marrë në frontin më të gjërë të mundshëm me banalitete, po ndikon shumë në deformimin e opinionit demokratik të qytetarëve, të cilët janë bombarduar me gjuhë politike banale, e fshehur në emër të moralitetit politik.
– Sapo ndodh një krim, çdo shqiptar bëhët gjykatës dhe vë dorë “me kompetencë” mbi fajtorin. Si e shpjegoni këtë gjë?
– Është e vërtetë që shoqëria shqiptare, për shkak të së kaluarës së vet kolektiviste, vazhdon inercinë e gjykimeve populiste dhe reagimeve instiktive, bazuar në arketipet e gjykimeve dhe paragjykimeve të ardhura si module të gatshme të reagimit. Shpesh të parakohshëm apo instiktiv. Kjo është një nga shënjat e nevojës së formimit dhe konsolidimit modern të shoqërisë shqiptare, për të mbajtur distancën nga gjykimet e improvizuara apo konkluzionet e parakohshme. Shqiptarët e kanë qejf gjykimin e personalizuar dhe konkluzionet e “instancës së fundit” për çdo ngjarje apo raste. Këtu kanë ndikimin e tyre kontroversal edhe sistemet e informimit dhe gjykimit, të cilat gjithashtu nuk kanë reagime adekuate dhe informacione definitive e të bazuara në fakte. Kjo bën pastaj që të kemi”çarje të brendshme” të opinionit publik, gjykime të diversifikuara, të cilat, në jo pak raste, shoqërohen me konflikte të përhapura, të cilat përplasen në të njëjtën kohë me paradigmat morale dhe gjykimet e secilit, të lidhura këto pastaj me nivelin e tyre kulturor, traditën e kulturën familjare, paradigmat rrethanore jetike dhe stuatat e habitateve komunitare. E kemi patur, për fat të keq, në AND e shoqërisë tonë procedimin dhe gjykimin e ngjarjeve, fakteve, ndodhive duke i vënë nën “panoptikonin” e njohur të “vijës së masave” dhe të drejtës së kujdo për të “gjykuar për gjithçka e për çdo gjë”. Besoj se koha e sotme ka si gurë caku të drejtat e njeriut dhe gjykimin e fajtorit nuk e bëjnë as masat, as opinion publik, por organet e drejtësisë. A, kur është fjala për gjykim moral të një akti që ka peshë, interferim dhe ndikim social, po, kushdo ka të drejtë të gjykojë e të mbajë qëndrim. Qoftë në nivel social apo në plan të personalizuar.
– Përfundimisht, a shihni ju mundësi dhe rrugë për t’i shëruar këto plagë sociale në Shqipëri?
– Situata sociale në Shqipëri këto kohët e fundit është bërë shumë e agravuar. Në sipërfaqe të saj kanë dalë shumë probleme. Të reja dhe të vjetra, të njohura e të panjohura, të cilat duket sikur e kanë zënë shoqërinë në befasi sociale dhe e kanë “kapur për fyti” dhe nuk po e lënë të marrë frymë. Shoqëria po shfaq doza të larta neurotizmi dhe konfliktualiteti shoqëruar me zgjerim të dhunës dhe shtimit të mosmarrëveshjeve sociale. Probleme të shumta në familje, e cila në disa raste duket se ka pësuar rupturë të forta në strukturë, funksionalitet e komunikimet interpersonal brenda saj. Në vend që të jetë një qendër e paqes sociale për pjesëtarët e saj, ajo po bëhet një vatër e konfliktualitetit midis bashkëshortëve, prindërve dhe fëmijëve, të rinjve dhe të moshuarve. Probleme ka edhe shkolla, e cila gjithashtu po vuan patologjitë e saj jo vetëm në aspektin professional e cilësor të mësimdhënies e mësimnxënies, por sidomos në “thelbin deontologjik” të përgjegjësive të saj formuese dhe edukative për formimin qytetar të nxënësve. Probleme kanë edhe institucionet sociale, shëndetësore, strukturat e shtetit dhe pushtetit vendor. Megjithatë, unë mendoj se ka një rrugë për të ndalur këtë kaos social dhe anarki të jetës urbane. Sipas mendimit tim, është e udhës të investojmë për të forcuar ato që përbëjnë bazën e formimit dhe rregullimit të “amortizatorëve” të shoqërisë. Kjo do të thotë që politika, shteti, bashkë me ata që shoqëria i ka zgjedhur apo të përzgjedhur në strukturat e politikëbërjes apo në “bordin e shoqërisë”, duhet të mendojnë dhe të investojnë për të rregulluar funksionimin normal të institucioneve të autoritetit social. Kjo do të thotë që për të sjellë në normalitet jetën shoqërore, duhet të forcojmë ato institucione ku mësohet, edukohet, formohet, por dhe ndëshkohet, sikurse janë familja, shkolla, institucionet fetare, media, shoqëria civile, por dhe institucionet e autoritetit shtetëror.
– Është degjeneruar familja shqiptare aq shumë, sa tradhëtia bashkëshortore është bërë shqetësim i ditës. Në gjykimin tuaj, si e shikoni ketë fenomen tronditës?
– Padyshim, një nga dukuritë që po e trondit familjen shqiptare dhe po i shton problemet dhe kostot sociale shoqërisë, është zgjerimi i përmasave të divorcit. Në shikimin tim, divorci duhet parë me kujdes në të dy “kahjet” e veta. Nga njëra anë, ai është “kazma e martesës”, por nga ana tjetër, është edhe shprehje e emancipimit të saj, si zgjidhje e qytetëruar në rastet kur lidhja martesore nuk funksionon. Megjithatë, fakti që sasia e divorceve është rritur në përmasa alarmante dhe me shifra socialetronditëse, të detyron të mendosh se shkaqet e këtij fenomeni janë të lidhura me martesën, me kulturën e martesës. Sepse shumë martesa bëhen shpeshherë me mëndjelehtësi dhe pa përgjegjësi, në mënyrë të parakohshme ose nën tundimet e seksualitetit. Krahas tyre, dhe shumë evidente, është tronditja e monogamisë martesore (martesa seksualisht e mbyllur) dhe përhapja e lidhjeve jashtëmartesore apo e lidhjeve paralele. Pasojat e numurit të divorceve në shoqërinë shqiptare janë të shumta, të shumëfishta e të shumëllojshme. Ato rëndojnë mbi familjen, gratë, fëmijët dhe të moshuarit. Megjithatë kemi nevojë të përmirësojmë edukatën për martesën, kulturën e saj dhe kulturën e divorcit, në mënyrë që ato së pari, të jenë zgjidhje humane, të qytetëruara e konsensuale për ato martesa që nuk funksionojnë apo që janë në situata të parikuperueshme konsensualiteti. Ndërkaq është e udhës që partnerët e divorcuar, por që kanë fëmijë nga martesa e tyre, duhet të kuptojnë dhe të pranojnë se ata, nga divorci, nuk janë më bashkëshortë, por statusi i prindit dhe përgjegjësia sociale e prindërimit ndaj fëmijëve që kanë sjellë nga martesa, mbetet një detyrim i pandryshuar. Ky është një problem që po e shqetëson situatën e fëmijëve, të cilët nga divorci nuk duhet të mbeten “jetimë socialë”, kur i kanë prindërit biologjikë. Qoftë edhe të divorcuar…
– Sa e rëndësishme është marrja serioze e shëndetit mendor dhe sa e vlerësojnë sot institucionet shtetërore dhe sociale?
– Filozofët, psikologët, sociologët dhe psikoterapistët kanë parashkiuar se për shkak të ndryshimeve thelbësore që po ndodhin në jetën e sotme, ekzistenca e një shoqërie me natyrë liberale dhe individualiste e gjithnjë e më pak solidare e humaniste, thellimi i natyrës egoiste dhe ambicioze të njeriut, etja e shfrenuar për para, sukses, karrierë, celebritet e famë kanë krijuar kushtet e shfaqjes së problemeve dhe shqetësimeve të shëndetit mendor. Kudo në shkollë dhe në vendet e punës, në rrugë e jetën komunitare përballemi me njerëz që shfaqin shënja pasigurie e dëshpërimi, ankthe e makthe, tronditje shpirtërore dhe çrregullime psikologjike. Është një situatë që duhet vlerësuar, duke evidentuar shkaqet e kësaj dukurie sociale e psiko-patologjike si dhe masat që duhen marrë për të parandaluar agravimin e sëmundjeve dhe kalimin e tyre nga niveli i shqetësimit psikologjik, në standardin e vështirë të sëmundjeve psikiatrike. Duhet treguar kujdes me fëmijët, por dhe njerëzit e tjerë, kur ata shfaqin shenja sikurse janë vetmia, mbyllja në vetvete, asocialiteti, mungesa e dëshirës për t’u përfshirë në jetën sociale, ndërprerja e lidhjeve komunitare, mungesa e dëshirës për të shkuar në shkollë apo për t’u përfshirë në punë aktive, mungesa e oreksit e plot shenja somatike paralajmëruese. Në këtë rast, në mënyrë evidente, është e nevojshme që prindërit, mësuesit, familjarët duhet të kenë kulturën dhe vigjilencën e duhur për të dalluar në horizont fillimet e shfaqjes së problemeve psikologjike, duke bërë ndërhyrjen e domosdoshme përmes trajtimit familjar dhe sidomos psikologjik të shenjave të para të anomalive shpirtërore apo psikologjike. Parandalimi i sëmundjeve mendore është plotësisht i mundur dhe shërimi plotësisht i sigurt, nëse i diktojmë simptomat tek njerëzit dhe bëjmë intervenimet e duhura psikosociale për të rikuperuar shëndetin e tyre mendor. Tani i kemi njohuritë, kushtet, institucionet dhe një armatë të gjerë me punonjës të specializuar, sikurse janë psikologët gjëneralistë e të specializuar, punonjësit socialë, psikoterapistët, sociologët, që kanë “pushtetin e dijes” dhe kompetencën profesionale. Na duhet një kulturë tjetër, duke shmangur stigmën që akoma në pjesë të caktuara të shoqërisë ekziston, që shfaqet në frikën nga kontakti me figura të tilla profesionale, sikurse janë psikologët, sociologët apo edhe psikiatrit. Tendenca globalisht në zgjerim e problemeve të shëndetit mendor, që po agravohen në këtë shoqëri turbokapitaliste e likuide (sikurse thotë Zygmunt Bauman), të konkurencës dhe rivalitetit të pandërprerë, me punë stresuese dhe me orë të gjata, kërkon një tjetër kulturë dhe trajtim preventiv, paraprakisht diagnostikues dhe pastaj edhe terapeutik e rikuperues nga familja, shkolla dhe institucionet e specializuara të shëndetit mendor. Një rishikim më me përgjegjësi i Strategjisë së Shëndetit Mendor dhe aktivizimi më kompakt i strukturave dhe institucioneve me funksione specifike të drejtpërdrejta apo të tërthorta, është një detyrë immediate dhe konditë “sine qua non”, për t’u përballur me situatën aktuale, por dhe tendencat e së ardhmes në këtë fushë delikate të jetës sonë sociale.
Gerald Knaus, nga Iniciativa Evropiane për Stabilitet, thotë se nuk pret që Kosova të jetë në agjendën e Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës më 17 maj, ku do të mund të votohej për pranimin e saj në këtë organizatë.
Kjo, me gjithë faktin se Kosova tha të enjten se i ka dërguar letër Këshillit të Evropës për ta njoftuar se është duke përgatitur draft-statutin për Asociacionin e komunave me shumicë serbe, për ta dorëzuar për shqyrtim në Gjykatën Kushtetuese.
“Mendoj se letra ka ardhur pak me vonesë”, thotë Knaus, i cili ka përcjellë nga afër rrugëtimin e Kosovës drejt KiE-së.
“Por mendoj se vendet anëtare duhet të thonë se e mbështesin nismën e Kosovës dhe duhet të bëjnë thirrje për një samit të jashtëzakonshëm së shpejti – me shpresë brenda disa javësh”, thotë ai për Radion Evropa e Lirë.
Asambleja Parlamentare e KiE-së ka votuar për pranimin e Kosovës më 16 prill dhe vendimi përfundimtar ka kaluar te Komiteti i Ministrave.
Ndërkohë, disa vende si Gjermania dhe Franca kanë kërkuar nga Kosova që të bëjë hapa konkretë drejt themelimit të Asociacionit, për t’i bindur qeveritë skeptike që të votojnë në favor të saj për anëtarësim në KiE.
Qeveria e Kosovës, fillimisht, e ka refuzuarkëtë kusht.
Radio Evropa e Lirë: Kosova është duke përgatitur draft-statutin për Asociacionin e komunave me shumicë serbe, për ta dorëzuar në Gjykatën Kushtetuese për shqyrtim. A është një ndryshues loje ky hap?
Gerald Knaus: Do të duhej të ishte ndryshues loje. Le të jemi të qartë se cili ka qenë qëndrimi i Kosovës dhe i demokracive evropiane. Kosova është zotuar në letrën e tri institucioneve të saj – presidenti, kryeministri dhe kryetari i Parlamentit – drejtuar Këshillit të Evropës, se do të ndërmarrë një hap për ta bërë këtë të mundur sa më shpejt. Por, në letër nuk thuhet se ky asociacion duhet të jetë i tillë që të pranohet nga [presidenti i Serbisë, Aleksandar] Vuçiq, sepse nuk do të ketë kurrë një të tillë.
Andaj, me dërgimin në Gjykatën Kushtetuese të një drafti që kanë hartuar dy institutet më të shquara në Evropë – Instituti Evropian për Paqe dhe organizata Friedrich-Ebert-Stiftung (FES) – Kosova e përmbush obligimin e saj. Pastaj, u takon komunave me shumicë serbe të thonë se duan ta krijojnë këtë asociacion. Nëse nuk duan ta krijojnë, ai nuk mund t’iu imponohet. Por, Kosova e ka përmbushur obligimin.
Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës duhet ta mbështesë pastaj votën në Asamblenë Parlamentare për pranimin e Kosovës.
Radio Evropa e Lirë: Cilat janë shanset që Gjermania dhe Franca të binden me këtë draft?
Gerald Knaus: Demokracia dhe diplomacia kanë të bëjnë me argumente. Kosovës i duhen argumente të fuqishme dhe ajo i ka ato. Ka prej atyre që thonë se Serbia duhet të ketë veto. Ka prej atyre që fshihen pas kërkesës për Asociacionin. Ka prej atyre që e kanë përcjellë vizitën e Vuçiqit në Paris, ku ka thënë se do t’i kërkojë presidentit [të Francës, Emmanuel] Macron që të mos e lejojë hyrjen e Kosovës në Këshillin e Evropës, duke premtuar se do të blejë 12 avionë luftarakë, se do të nënshkruajë kontrata me biznesin francez.
Nëse ky lloj demokracie është i suksesshëm… unë nuk mendoj se është në interesin e Evropës.
Nuk mendoj se Franca – një demokraci krenare që e ka krijuar Këshillin e Evropës për t’i mbrojtur të drejtat dhe vlerat e njeriut – mund të manipulohet kaq lehtë nga presidenti serb.
Unë pres që të ketë debat. I takon Qeverisë së Kosovës që ta bindë secilin se është serioze. Ajo ka qenë serioze në muajt e fundit. Nëse kjo vazhdon, atëherë duhet dëgjuar raportuesen e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës për Kosovën, Dora Bakoyannis. Ajo vjen nga një vend që nuk e ka njohur Kosovën dhe në raportin e saj ka thënë se nuk ka pasur kandidate më të përgatitur se Kosova.
Radio Evropa e Lirë: Po BE-ja, a do ta pranojë këtë draft?
Gerald Knaus: BE-ja është një institucion më vete. Çështja kryesore ka të bëjë me Gjermaninë e Francën, si shtete anëtare të Këshillit të Evropës. BE-ja nuk mund të vendosë veto. Natyrisht, vendet mund të thonë se do ta injorojnë Asamblenë Parlamentare, por atëherë kjo bëhet krizë për Këshillin e Evropës, jo vetëm për Kosovën.
Nëse një proces që është meritokratik – sepse 82 për qind e Asamblesë Parlamentare ka votuar për Kosovën – anashkalohet, atëherë Këshilli i Evropës ka problem serioz me kredibilitetin.
Radio Evropa e Lirë: A mund ta vendosë hapi i fundit Kosovën në agjendën e Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës të premten?
Gerald Knaus: Jo, mendoj se letra [e Kosovës drejtuar Këshillit të Evropës] ka ardhur pak me vonesë. Por, mendoj se vendet anëtare duhet të thonë se e mbështesin nismën e Kosovës dhe duhet të bëjnë thirrje për një samit të jashtëzakonshëm së shpejti – me shpresë brenda disa javësh.
Pra, nëse Kosova e dorëzon këtë draft në Gjykatën Kushtetuese, ashtu siç ka thënë tani, atëherë duhet të ketë së shpejti një samit dhe Kosova duhet të pranohet këtë verë.
Kjo duket reale tani. Merr kohë, sepse nuk është e lehtë për qeveritë në Evropë dhe në Prishtinë të gjejnë konsensus. Është vonë, por nuk është shumë vonë.
Radio Evropa e Lirë: Pra, mendoni se do të ketë një takim të jashtëzakonshëm. Kur ka qenë hera e fundit që Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës është mbledhur në takim të jashtëzakonshëm?
Gerald Knaus: Mesa e kujtoj, hera e fundit ka qenë për çështjen e përjashtimit të Rusisë, pas sulmit në Ukrainë. Pra, kjo ndodh për raste të mëdha, historike. Dhe Kosova tani duhet të argumentojë për pozitën e saj. Por, i ka edhe aleatët e saj në Evropë.
Radio Evropa e Lirë: Dhe, nëse nuk ka takim të jashtëzakonshëm, do të duhet të pritet deri në majin e ardhshëm?
Gerald Knaus: Nëse nuk ka takim të jashtëzakonshëm, atëherë kemi problem të vërtetë. Është shumë e rëndësishme të argumentohet tani. Është, po ashtu, e rëndësishme që vendet të thonë se me nismën për Asociacionin, me dërgimin e draftit në Gjykatën Kushtetuese, Kosova e ka përmbushur atë që i është kërkuar.
Nëse Gjykata Kushtetuese konstaton se [drafti] është kushtetues, atëherë topi kalon te komunat me shumicë serbe. Ato do të duhet ta krijojnë Asociacionin, sepse nuk mund t’iu imponohet. Dhe nëse nuk e krijojnë, ky nuk do të jetë faj i Qeverisë së Kosovës.
Kushtëzimin e anëtarësimit në Këshillin e Europës me krijimin e asociacionit, Profesori në universitetin amerikan Johns Hopkins dhe njohësi i zhvillimeve në Ballkanin Perëndimor, Daniel Serwer, e sheh si të padrejtë.
Duke kritikuar atë që e sheh diplomaci të keqe, nga SHBA dhe BE, ai mbështet qëndrimin e Kurtit dhe thotë se asociacioni duhet të krijohet vetëm pasi Serbia të njohë pavarësinë e Kosovës.
“Kosova”, – thotë ai – “duhet të jetë gati për një përshkallëzim të situatës me Serbinë, dhe i bën thirrje SHBA që përveç raketave t’i sigurojë vendit edhe dronë”.
Profesor Serwer, ju falënderoj shumë që na bashkoheni sot, është një nder për ne… Fillimisht dua t’ju pyes për çështjen e anëtarësimit të Kosovës në Këshillin e Evropës. Edhe pse u tha se Kosova është e kualifikuar për t’iu bashkuar kësaj organizate, tani po vendoset një kusht tjetër, Asociacioni… Franca dhe Gjermania kërkuan që çështja të mos futet në agjenten e Këshillit të ministrave. A mendoni se kjo është e drejtë?
Jo, nuk është e drejtë. Mendoj se asociacioni i komunave me shumicë serbe është diçka për të cilën është rënë dakord në vitin 2013 në këmbim të gjërave që Serbia duhej të bënte, duke përfshirë pjesëmarrjen e plotë të serbëve në institucionet qeverisëse, shtrirja e autoriteti ligjor kushtetues të Prishtinës në veri të Kosovës dhe një sërë gjërash që Serbia nuk i ka bërë. Pra, të kërkohet nga Kosova që të përmbushë detyrimet e Marrëveshjes së vitit 2013 pa marrë asgjë nga në këmbim të kuid pro quo-së që u ra dakord, është një gabim i rëndë. Është diplomaci e keqe.
Nuk është hera e parë që Kosovës i premtohet diçka për integrimin; kërkohet plotësimi i kushteve dhe kur Kosova e bën këtë, diçka tjetër vihet në tryezë dhe premtimi nuk mbahet. A e cenon kjo kredibilitetin e bashkësisë ndërkombëtare? Çfarë do të thotë një qëndrim i tillë?
Kjo definitivisht që minon besueshmërinë tek bashkësia ndërkombëtare. Kjo ofendon njerëzit në Kosovë dhe në vende të tjera të cilët po kuptojnë se bashkësia ndërkombëtare nuk i përbush angazhimet e veta, diçka që kufizon levën e saj të ndikimit. Mendoj se është koha të kuptohet se Këshilli i Evropës është një hap i nevojshëm për Kosovën që do të përmirësonte kushtet për serbët në Kosovë. Prishtina ka bërë gjithçka që i është kërkuar, përfshirë zbatimin e marrëveshjes për pronën e manastirit të Deçanit. Mendoj se kjo ishte një lëvizje shumë e mirë nga ana e Prishtinës.
Kryeministri Albin Kurti nuk pranon krijimin e Asociacionit si kusht për anëtarësim në KiE, me argumentin se nuk ka asnjë lidhje mes dy gjërave. A po bën mirë, sepse po bëhet gjithnjë e më e qartë se një qëndrim i tillë mund të bllokojë integrimin?
Shiko, ai ka absolutisht të drejtë se ky nuk është një kusht i duhur për anëtarësim në Këshillin e Evropës. Por unë do të shkoja edhe më tej. Unë do të thosha se asociacioni është diçka që duhet të arrihet vetëm kur Serbia të jetë e përgatitur të njohë plotësisht sovranitetin dhe integritetin territorial të Kosovës. E dini, evropianët tregojnë për shoqatat e shumta që tashmë ekzistojnë brenda BE-së, të cilat janë të krahasueshme me asociacionin e komunave me shumice serbe. Por të gjitha ato shoqata ekzistojnë në vendet që e njohin njëri-tjetrin. Është shumë e qartë se çfarë po përpiqet të arrijë Beogradi me Asociacionin. Ata e thanë qartë, publikisht, se po përpiqen të mundësojnë një qeverisje të veçantë të popullatës serbe, të paktën në veri. Dhe ky është një objektiv që duhet të refuzohet nga komuniteti ndërkombëtar.
Kosova flet për një qasje të pabalancuar, ku Prishtina përballet me presion dhe Serbia po tolerohet për shkeljen e marrëveshjes së Ohrit. Serbia po lufton hapur anëtarësimin e Kosovës në Këshillin e Evropës, akuzon Perëndimin se po sulmon serbët dhe kërkon mbështetjen e Rusisë dhe Kinës. Si duhet t’i lexojmë të gjitha këto?
Duhet ta lexoni pikërisht ashtu siç e lexuat ju. Perëndimi po përpiqet të zbusë Serbinë dhe po përpiqet të vendosë kushte strikte ndaj Kosovës. Kjo për shkak se Serbia ka një politikë të mbrojtjes në çështjet ndërkombëtare ndërmjet lindjes dhe perëndimit, ndërsa Kosova ndjek politikën e ‘Bandwagoning’, pra kur shtetet me të dobëta vendosin se kosto e kundërshtimit të vendeve me të fuqishme I tejkalon përfitimet. Është tërësisht e përkushtuar ndaj perëndimit, NATO-s dhe objektivit të BE-së. Dhe është thjesht një gabim serioz për ne që të mos mbështesim njerëzit që vërtet duan të jenë në perëndim dhe të kënaqim ata që nuk duan vërtet të jenë në perëndim. Dhe presidenti Vuçiç e ka bërë të qartë këtë. Me marrëveshjet e tij strategjike me Kinën dhe Rusinë…
Beogradi ka zgjedhur një qeveri të re, ku pjesë e saj janë individë të sanksionuar nga SHBA, por kjo nuk është dënuar sa duhet nga bashkësia ndërkombëtare. Cili është komenti juaj për këtë?
Epo, unë nuk pres që komuniteti ndërkombëtar domosdoshmërisht të dënojë njerëzit sepse ata janë të sanksionuar nga SHBA, por më e pakta që duhet bërë është që SHBA duhet të flasë me zë të lartë dhe qartë dhe nuk e ka bërë këtë. Komuniteti ndërkombëtar duhet t’i sanksionojë këta individë dhe nuk e ka bërë. BE-ja nuk e ka bërë këtë. Kështu që unë e konsideroj të gjithë këtë një tregues domethënës të dështimit të politikës së SHBA-së dhe BE-së në tre-katër vitet e fundit për t’u përballur efektivisht me një Serbi që po kthehet gjithnjë e më shumë drejt lindjes në çështjet ndërkombëtare dhe drejt autokracisë në mënyrën se si qeveris në shtëpi.
Kosova po pretendon se armatimi i Serbisë me armë nga Rusia dhe Irani është kërcënim për sigurinë dhe po paralajmëron sulme të reja si ai në Banjskë. Diçka e tillë përforcohet nga zbulimi i armëve të reja në veri të martën… Mendoni se ka rrezik përshkallëzimi?
Unë definitivisht mendoj se ekziston rreziku i përshkallëzimit dhe mendoj se është e rëndësishme që Kosova të përgatitet për të. Një nga gjërat e mira që kanë bërë amerikanët është autorizimi i shitjes së raketave antitank Javelin në Kosovë. Do të doja të shihja që edhe disa dronë të shkojnë në Kosovë. Unë mendoj se forcat e sigurisë së Kosovës kanë nevojë për pajisjet, trajnimin, organizimin e nevojshëm për të penguar çdo përpjekje të Serbisë për të pushtuar territorin, veçanërisht në veri.
Si e shihni ju rolin e Rusisë, rolin e Putinit për gjithçka po ndodh në Ballkan?
Rusia është një mundësues i destabilitetit në Ballkan, por nuk mendoj se duhet të gënjejmë veten. Vuçiç nuk është vetëm përfaqësues i Putinit në Ballkanin perëndimor , por ka ambiciet e tij në rajon. Ai i ka bërë të qarta ato. Ka folur për botën serbe dhe bota serbe nuk është gjë tjetër veçse Serbia e madhe në një terminologji të re. Ai do të donte të arrinte këtë fillimisht de facto. Ai ka bërë një rrugë të gjatë për ta bërë këtë në Mal të Zi. Është munduar shumë ta bëjë në Republikën Sërpska, dhe tani do të përpiqet ta bëjë këtë në Kosovë me komunitetin serb atje. Ai ka qenë tejet e qartë lidhur me këtë temë. Pra, po, lidhja me Rusinë e ndihmon, ja mundëson një qëllim të tillë, por ai ka ambiciet e veta, dhe ato ambicie janë shumë të qarta dhe duhet të shuhen.
Në një intervistë për Zërin e Amerikës zëvendësministria e Punëve të Jashtme dhe Diasporës në Kosovë, Liza Gashi, u bëri thirrje qytetarëve, pa dallim etnie, që të marrin pjesë në procesin e regjistrimit të popullsisë dhe diasporës.
Kosova e nisi këtë proces më 5 prill dhe ai pritet të zgjasë deri më 17 maj.
Sipas zonjës Gashi deri tani janë regjistruar rreth 300 mijë pjesëtarë të diasporës në kuadër të platformës e-diaspora si dhe falë regjistrimit fizik.
E pyetur nga Zëri i Amerikës lidhur me thirrjet e Listës Serbe për bojkotim të procesit nga ana e qytetarëve të komunitetit serb, zonja Gashi tha se regjistrimi po vijon normalisht në çdo cep të territorit të vendit dhe se deri tani sipas saj, autoritetet nuk kanë ndeshur në rezistencë.
Zëri i Amerikës: Kosova prej rreth 3 javësh po kryen procesin e regjistrimit të popullsisë dhe të diasporës, procese që nuk janë kryer prej vitesh. Fillimisht le të ndalemi tek regjistrimi i popullatës në vend, si po shkon ai?
Liza Gashi: Po është e vërtetë që Kosova për herë të parë ka filluar regjistrimin e popullsisë dhe pjesëtarëve të diasporës jashtë vendit. Brenda këtyre ditëve sa ka filluar procesi, që ka filluar në datën 5 prill dhe do të vazhdojë deri në 17 maj, ne kemi rreth 300 mijë pjesëtarë të diasporës të cilët janë regjistruar në kuadër të platformës e-diaspora dhe regjistrimi fizik. Kështu që, për fillimet e para, ky proces është duke vijuar shumë mirë dhe synimi jonë është që të gjejmë forma të informojmë qytetarin tanë brenda dhe jashtë vendit rreth procesit dhe rëndësisë së procesit sepse është një proces shumë i rëndësishëm dhe jetik për Republikën e Kosovës sepse me një format përcakton politikat tona për 10 vitet e ardhshme. Si qeveri e Republikës së Kosovës jemi shumë të fokusuar që të gjitha politikat që ndërtojmë për të ardhmen të jenë të bazuara në të dhëna dhe këto të dhëna na kanë munguar për një kohë jashtëzakonisht të gjatë, sidomos në fushën e diasporës, që është një prej dikastereve i ndërlidhur me Ministrinë e Punëve të Jashtme.
Zëri i Amerikës: Lista Serbe ka bërë thirrje për bojkotim të procesit të regjistrimit të popullatës, a është për ju shqetësuese një gjë e tillë dhe çfarë pasojash mund të sillte potencialisht mos-regjistrimi i qytetarëve të komunitetit serb për Kosovën?
Liza Gashi: Regjistrimi i popullsisë për shtetasit e Republikës së Kosovës është i detyrueshëm me Kushtetutën e Republikës së Kosovës, prandaj ne iu bëjmë thirrje të gjithë qytetarëve të Republikës së Kosovës, pa marrë parasysh etninë që të jenë pjesë e regjistrimit të popullsisë. Në këtë drejtim, unë kam informacione nga Agjencia e Statistikave të Republikës së Kosovës që regjistrimi po vijon në çdo cep të territorit të Republikës së Kosovës dhe për të gjitha minoritetet në Republikën e Kosovës. Prandaj nuk e shoh shumë sfidues, përkundrazi shfrytëzoj rastin edhe një herë t’i ftoj qytetarët, të gjithë minoritetet në Kosovë që të jenë pjesë e regjistrimit, sepse regjistrimi është i përgjithshëm, është për të gjithë qytetarët e Kosovës, pa dallim domethënë etnie kështu që është shumë e rëndësishme që ata të jenë pjesë e regjistrimit, sepse këto të dhëna realisht janë për të dizajnuar politika më të mira për jetën e tyre në vendin tonë.
Zëri i Amerikës: Kur thatë që është i detyrueshëm dhe sikundër e parashikon dhe ligji do ketë ndëshkime për ata që nuk pranojnë të regjistrohen?
Liza Gashi: Po, sipas ligjit, regjistrimi i popullsisë dhe ekonomive familjare realisht, Agjencia e Statistikave të Kosovës më andej procedon tutje me pjesën e ndëshkimit në kuadër të procesit, mirëpo deri tani nuk kemi pasur ndonjë rezistencë sa i përket pjesës së regjistrimit dhe ne shpresojmë që ky proces deri në datën 17 maj të vazhdojë në këtë mbarëvajtje me këtë rritëm, sepse vazhdimisht kemi rritje të numrit, për shembull ta zëmë se në 10 ditët e para kur kemi zbatuar platformën e-diaspora, në kuadër të regjistrimit të diasporës kemi patur rreth 180 mijë qytetarë, tani kemi kaluar shifrën e 300 mijë qytetarëve të Republikës së Kosovës që janë të regjistruar në kuadër të platformës dhe formës fizike. Mirëpo, Agjencia e Statistikave, javën e kaluar në kuadër të një komunikate diskutoi edhe për numrat në Kosovë të cilat e kanë kaluar 40 për qindëshin e popullsisë së Republikës dhe ky proces do të vazhdojë deri më datën 17 maj dhe është shumë i rëndësishëm që çdo qytetar të kuptojë që ky regjistrim i popullsisë është shumë i rëndësishëm për të ardhmen e tyre dhe të jetë pjesë e procesit për shkak që me pjesëmarrjen e tyre në kuadër të regjistrimit të popullsisë, që është edhe obligim kushtetues, realisht ata i ofrojnë mundësinë politik-bërësve që të dizajnojnë politika të bazuara në të dhëna.
Zëri i Amerikës: Zonja Gashi, po ndalem edhe një herë te çështja e diasporës, tek regjistrimi për herë të parë on-line i tyre, a besoni se do të arrini që të keni shifra të sakta, reale për shqiptarët nga Kosova që jetojnë jashtë vendit?
Liza Gashi: Realisht ky është një proces shumë i shkurtër, i drejtpërdrejtë dhe një mundësi e jashtëzakonshme për qytetarët tonë në çdo cep të botës që të regjistrohen. Unë shpresoj shumë që të gjithë ata që marrin informacione në kuadër të regjistrimit të popullsisë të kenë mundësinë të regjistrohen në platformë sepse është hera e parë, është tentativa e parë. Realisht Kosova në kuadër të një regjistrimi vullnetar, ka patur një tentativë në vitin 2012 mirëpo është shumë i rëndësishme që qytetarët e Republikës së Kosovës që jetojnë jashtë vendit, por edhe pjesëtarët e diasporës, sepse regjistrimi i popullsisë për jashtë vendit nuk është vetëm për shtetasin e Republikës, por është për pjesëtarin e diasporës. Edhe ata pjesëtarë të cilët nuk e kanë shtetësinë e Republikës së Kosovës, por që kanë ndërlidhje me Kosovën, janë të mirëseardhur të jenë pjesë e regjistrimit. Këtu ka patur një interesim, por është shumë e rëndësishme që të kuptohet që regjistrimi është vetëm një bazë e parë e të dhënave dhe më andej, në kuadër të këtyre të dhënave që ata vendosin në kuadër të platformës, ne synojmë që të ngremë kapacitetet, kapacitetet jo vetëm sa i përket shërbimeve konsullore që ofrojmë nëpër vende të ndryshme të botës, por edhe të dizajnojmë politika mbi institutet e kulturës, gjuhës, mbi kërkesat që ata kanë në të ardhmen. Prandaj ashtu si çdo format në fakt i politik-bërjes, pa një bazament të mirë të të dhënave është shumë e vështirë që të ndërtohet një politikë e mirë, e cila është gjithëpërfshirëse, e cila ofron mundësi të reflektojë mbi kërkesat e komunitetit. Prandaj unë po shfrytëzoj edhe një herë rastin t’u kërkoj të gjithë bashkatdhetarëve që të regjistrohen në kuadër të e-diasporës sepse përmes regjistrimit ose përmes dedikimit të 10 minutave kohë në kuadër të platformës ata na japin një mundësi të mirë të ndërtojmë politika të qëndrueshme mbi bazën e të dhënave të tyre.
Zëri i Amerikës: Dje Kancelari gjerman Olaf Scholz gjatë një bisede me kryeministrin Kurti theksoi rëndësinë e ndërmarrjes së hapave konkretë nga autoritetet e Kosovës për themelimit e Asociacionit të komunave me shumicë serbe. Komentet vijnë vetëm pak javë nga një votim i mundshëm në mbledhjen e Këshillit të Ministrave të Këshillit të Europës për anëtarësimin e Kosovës në këtë organizatë. A pritet të ketë hapa konkretë nga qeveria juaj sikurse mund të ishte edhe dërgimi i statutit të bashkësisë ndërkombëtare dorëzuar tashmë autoriteteve në Kosovë, në Gjykatën Kushtetuese?
Liza Gashi: Qeveria e Republikës së Kosovës ka luajtur një rol shumë konstruktiv në kuadër të dialogut me Serbinë. Në këtë dialog ne kemi një marrëveshje e cila është e obligueshme për të dyja anët, prandaj ne si qeveri e Republikës së Kosovës kemi kërkuar nga pala serbe mbi 5 herë që ta nënshkruajë këtë marrëveshje dhe të kemi një plan të sekuencimit për të zbatuar marrëveshjen. Fatkeqësisht pala serbe deri tani jo vetëm që nuk ka zbatuar marrëveshjen më andej mendoj që pala serbe deri më tani ka shkelur disa herë marrëveshjen. Prandaj kërkesa jonë e vetme në kuadër të këtij rrugëtimi është që marrëveshja të zbatohet në tërësi, nga artikulli i parë deri në artikullin e fundit dhe nuk do të duhej të kishte artikull të veçantë i cili i jepet përparësi karshi të gjithë marrëveshjes. Kështu që në këtë drejtim ne presim që përmes ndërmjetësuesve të kemi një trajtim të barabartë, por edhe të shohim domethënë edhe pjesën e shkeljes të marrëveshjes. Rasti i Këshillit të Evropës është rasti më i mirë për të parë se si pala serbe e ka shkelur marrëveshjen dhe pala serbe duhet të japë llogari për shkeljen e marrëveshjes, në kuadër të këtij drejtimi. Ne si Republikë e Kosovës besojmë se anëtarësimi i Kosovës në Këshillin e Evropës dhe avancimi i Kosovës…Asambleja Parlamentare që ka qenë faza e dytë e këtij procesi ka dhënë një verdikt shumë të qartë, kemi 131 parlamentarë që kanë dhënë votën pro për anëtarësimin e Kosovës sepse besojmë që në 75 vjetorin e jubilesë së Këshillit të Evropës, Kosova si vend i 47 në kuadër të Asamblesë do të ishte një lajm shumë i mirë për demokracinë, një lajm shumë i mirë për kontinentin e Evropës, por mbi të gjitha, një mundësi për të pasur qasje tek drejtësia evropiane.
NIKOLETA KOVAÇI/ Pjesa më e madhe e zyrtarëve të arrestuar, kryesisht për korrupsion, sëmurën sapo të prekin dhomat e komisariateve, e të tjerët, sapo të jepet masa e sigurisë për ta!
Është praktikë e njohur në sistemin tonë të drejtësisë, që personat me lidhje të forta politike të kenë mundësira dhe lehtësira t’i shmangen ligjit e, një prej tyre, është pajisja me raport mjekësor për gjendjen e tyre shëndetësore. Kryebashkiakë, ishkryebashkiakë, zyrtarë e deri drejtorë drejtorish kanë ngritur pretendime se janë të sëmurë, kanë paraqitur raporte mjekësore e për pasojë, janë paraqitur si kërkesa në gjykatë për ndryshimin e masës së sigurisë nga “Arrest në burg” në një masë tjetër më të lehtë, por që ideja ka qenë lënia e qelisë!
Në fakt, Gjykata e Posaçme për më shumë se një vit e gjysmë, kur ka qenë edhe kulmi i arrestimeve të zyrtarëve që ‘vuanin’ nga zemra, tensioni, diabeti e deri te fobia ndaj ambienteve të mbyllura, nuk ka pranuar asnjë kërkesë për ndryshimin e masës së sigurimit personal për ta, edhe pse numri i kërkesave të tilla ka qenë i madh! Por, edhe pse gjykata ka refuzuar të lirojë të arrestuarit e ‘sëmurë’, Prokuroria e Posaçme nuk ka ndërmarrë ende asnjë hap për të hetuar praktikat mjekësore që paraqiten në gjykatë si ‘pasaportë’ e sëmundjes së tyre!
Për këtë dukuri që haset sa herë arrestohet një zyrtar, “Panorama” foli me një prej ishprokurorëve më të njohur në vend, ish-kreun e Krimeve të Rënda, Eugen Beçi. Duke analizuar shkaqet e “sëmundjes” së të arrestuarve për korrupsion, Beci thotë se në fakt SPAK duhet t’i hetojë mjekët që të mos abuzohet me praktikat mjekësore për këta persona. Edhe pse, sipas tij, Gjykata e Lartë e ka zgjidhur me ekspertimin mjeko-ligjor, ku pretendohet se ata tregojnë saktë gjendjen e të sëmurit, duke përcaktuar edhe diagnozën.
INTERVISTA -Z.Beçi, përse ndodh që shumica e zyrtarëve të arrestuar, kryesisht për korrupsion dalin të “sëmurë” sapo prekin qelitë?
Shumica e zyrtarëve të arrestuar dalin të sëmurë mbase për faktin që Drejtoria e Burgjeve është pjesë e ekzekutivit dhe mazhoranca i merr në “sqetull” anëtarët e vet, meqenëse nuk ka mundësi t’i ndihmojë më shumë. Por ka edhe një arsye tjetër. Meqenëse burgjet shpesh nuk ofrojnë kushte specifike për një zyrtar të arrestuar, gjenden këto artifica me sëmundje.
-A mendoni që është një kartë që funksionon në sistemin tonë të drejtësisë?
Është një kartë që shpesh ka funksionuar për zyrtarët. Ndërsa për qytetarët të thjeshtë, megjithëse mund të kenë qenë të sëmurë seriozisht, kanë humbur jetën në burgje.
-A duhen hetuar këto praktika mjekësore nga ana e Prokurorisë, në rastin konkret, nga SPAK?
Këto praktika mjekësore ndonjëherë duhet të bëhen objekt i hetimeve të SPAK që të mos abuzohet me to e mjekët të jenë më të përgjegjshëm. Por, praktika gjyqësore edhe e Gjykatës së Lartë e ka zgjidhur këtë fenomen me procedura strikte të një ekspertimi mjeko-ligjor, që të përcaktojë saktë gjendjen shëndetësore të të arrestuarit dhe mbajtja apo jo në burg e tij vlerësohet me ekspertim.
-Në punën tuaj, pasi ju keni drejtuar Krimet e Rënda, a keni pasur raste të tilla të dyshimta, qoftë edhe me eksponentë të botës së krimit dhe si e kini zgjidhur?
Po, gjatë kohës në Prokurorinë e Krimeve të Rënda ka pasur raste të dyshimta dhe e kemi zgjidhur me grup ekspertësh mjekoligjorë. Por jo çdo rast ka funksionuar perfekt, pasi ka pasur raste që brenda sistemit të burgjeve, eksponent të krimit, kanë përfituar lehtësira duke u shtruar në Spitalin e Burgut.
-A ekziston mundësia që zyrtarët të jenë në dijeni se do të arrestohen dhe të pajisen me “sëmundje” përpara prangosjes? -Është paksa e pamundur kjo, se verifikimi bëhet pas arrestimit. Ata përpiqen, por verifikimi duhet bërë nga mjeku ligjor! gsh
Në një intervistë ekskluzive me DW, Kryeministri i Kosovës Albin Kurti shpjegon se si do ta menaxhojë sfidën aktuale të anëtarësimit të Kosovës në Këshillin e Evropës.
DW: Zoti Kryeministër, sa optimist jeni se Kosova do të pranohet në maj në Këshillin e Evropës?
Albin Kurti: Sipas renditjes organizatave prestigjioze ndërkombëtare ne kemi bërë progres. Kësaj i shtojmë edhe faktin që kemi kaluar me sukses në mbledhjen e ambasadorëve më 24 prill të vitit të kaluar dhe mbledhjen e parlamentarëve më 16 prill të këtij viti, dhe raporti nuk ka parashikuar parakushte apo kushte që nuk i kemi plotësuar. Unë jam optimist edhe për mbledhjen e Këshillit të Ministrave të Këshillit të Evropës në mes të muajit maj për anëtarësimin e Republikës së Kosovës në Këshillin e Evropës.
Megjithatë ka ende dyshime, se vendimi do të shtyhet. Çfarë kontributi mund të japë Gjermania konkretisht sipas mendimit tuaj?
Së pari, më duhet të falënderoj deputetët gjermanë që na kanë ndihmuar aq shumë dhe kanë punuar pa kursim e pa rezerva, e në veçanti do të kisha theksuar Frank Schwabe dhe Knut Abraham, të cilët mbajtën fjalim në seancën e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës më 16 prill. Por kjo mbështetje e madhe për Republikën e Kosovës me 131 vota për, krahasuar me 29 kundër, 82 përqind në mbështetje të vendit tonë, do të duhej që të reflektohej edhe në Këshillin e Ministrave. Prandaj po punojmë që edhe Gjermania në Këshillin e Ministrave të reflektojë vullnetin e saj pozitiv edhe te të tjerët. Ne po e ndihmojmë Gjermaninë që të na ndihmojë neve dhe në këtë mënyrë Kosova të bëhet anëtare e 47-të e Këshillit të Evropës.
Nga ana tjetër, nga kancelaritë evropiane ju kërkohet krijimi i Asociacionit të Komunave me shumicë serbe. Si po e menaxhoni ju këtë presion?
Ne dëshirojmë të eliminojmë disa skepticizma, që mund të ekzistojnë eventualisht deri në mes të muajit maj, por jemi në të drejtën tonë. Mos të harrojmë se Kushtetuta e Republikës së Kosovës ofron të drejta të gjera për pakicat, e në veçanti për atë serbe. Dhe nuk e mohojmë që paraardhësit tanë kanë bërë një marrëveshje për Asociacionin e Komunave Serbe, por gjithçka duhet të jetë në përputhje me ligjshmërinë, kushtetutshmërinë, interesin publik të republikës dhe në mbrojtje të të drejtave të qytetarëve serbë. Pra, edhe plani i Ahtisaarit e ka paraparë një lloj bashkëpunimi ndërkomunal, por larg asaj që ka kërkuar Beogradi, si në Bosnjë, që tash edhe faktori ndërkombëtar, evropianët dhe amerikanët, natyrisht që e kundërshtojnë duke pasur parasysh se çfarë pasojash shkaktoi ajo në Bosnjë. Pra, nuk i reduktojmë ne të drejtat e pakicës serbe në një formulim të Asociacionit, por në të njëjtën kohë nuk mohojmë se këtë asociacion e kanë nënshkruar paraardhësit e mi, Thaçi dhe Mustafa, njëri para 11 vjetëve dhe tjetri para 9 vjetëve.
Gerald Knaus, nga European Stability Initiative, e quan realizimin e Asociacionit në kushtet aktuale të pamundur, sepse mungon dëshira e komunave serbe për ta realizuar. A është kjo që po komunikoni edhe ju në Evropë?
Zoti Knaus niset nga parimi demokratik se demokracia vjen nga poshtë. Nuk mund t’ua imponosh asociacionin komunave. Çka nëse komunat nuk e duan asociacionin? Pra, mendimi i tij është shumë i shëndoshë, por mendimi i tyre (i pakicës serbe, shën i red.) është ende i panjohur. Pra, ai ka të drejtë në këtë aspekt, por të gjitha këto jemi duke i trajtuar. Besoj që ministrat e Jashtëm të vendeve anëtare të Këshillit të Evropës te Kosova e kanë një partner që nuk synon vetëm të përfitojë nga Këshilli i Evropës, por të kontribuojë. Sepse sundimi i ligjit, të drejtat e njeriut, demokracia në Kosovë janë jo vetëm më të mirat në rajon, por edhe më të mira se në disa vende anëtare të Këshillit të Evropës.
Megjithatë, kërkesa e perëndimorëve për Asociacionin mbetet. A keni ju një draft?
Unë kam propozuar që ta shkruaj draftin më 18 mars në Ohër, por nuk është pranuar një gjë e tillë. Kjo është refuzuar nga Serbia. Tash, Asociacioni i komunave me shumicë serbe është në kuadër të nenit 10 të 39 marrëveshjeve që i kanë bërë paraardhësit e mi, të marrëveshjes bazike. Nuk konsideroj që është në rregull që Asociacioni të nxirret nga marrëveshja bazike, të vendoset në qendër si prioritet, dhe që marrëveshja bazike të spostohet në prapavijë. Të gjitha këto janë pjesë të diskutimeve që po i bëjmë. Ne e mbështesim raportin e zonjës Dora Bakoyannis, e cila ka qenë ministre e punëve të jashtme të Greqisë, të një shteti që vazhdon të jetë mosnjohës, dhe e cila e ka thënë qartë se dialogu për normalizimin e marrëdhënieve mes Kosovës dhe Serbisë, që ka një marrëveshje që po shkelet nga Serbia, nuk duhet të ngatërrohet me anëtarësimin e Kosovës në Këshillin e Evropës, për të cilin ne i kemi plotësuar të gjitha parakushtet.
Një çështje aktuale e trajtuar edhe gjatë javës në Bruksel është ajo e dinarit. Si po e zgjidhni këtë problem?
Rregullorja e Bankës Qendrore të Kosovës është një rregullore e një institucioni të pavarur. Serbia nuk e ka hall që po ndalohet dinari, sepse dinari nuk po ndalohet por po ndalohet dinari si mjet pagese dhe kjo është kërkesë e nenit 11 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës: Ajo ka hall që po ndalohet cash-i, paraja e gatshme. Dhe ne, për të pasur transparencë se kush kujt i dërgoi para me çfarë qëllimi, e mbështesim plotësisht këtë rregullore të BQK-së që është institucion i pavarur i Republikës së Kosovës, ndërkohë për modalitetet se si ajo të zbatohet dhe të funksionalizohet pa kurrfarë pasojash janë duke dialoguar në Bruksel dhe unë mendoj që janë në rrugë të mbarë për të gjetur një zgjidhje e cila e mundëson tranzicionin e lëmuar drejt kësaj rregulloreje, e cila jo vetëm që është e drejtë e Bankës Qendrore të Kosovës, por është rregullore e drejtë për të mirën e qytetarëve.
Ju thatë se Kosova është një nga vendet ku të drejtat e njeriut dhe sundimi i ligjit janë më të përparuarat në rajon. Në raportin e fundit të Departamentit Amerikan tö Shtetit, megjithatë, flitet për probleme serioze të pavarësisë së institucioneve juridike dhe intimidim të medias. Si e komentoni raportin?
Natyrisht që ka edhe kritika për ne, por nëse shikoni raportin e vitit 2019, sot Kosova ka progres të jashtëzakonshëm dhe ajo që mua më çudit është që në raportin e Departamentit Amerikan të Shtetit nuk citohet për shembull Freedom House, nuk citohet Transparency International, dhe po të citoheshin, do të duhej të lëvdohej Kosova.
Deputeti ukrainas, Oleksiy Goncharenko, thotë se Kosova nuk mund të jetë “zonë gri” në Evropë. Sipas tij, Serbia duhet ta pranojë faktin se Kosova është shtet i pavarur dhe të krijojë marrëdhënie fqinjësie me të.
“Epoka e perandorive në Evropë ka marrë fund”, thotë Goncharenko, duke iu referuar, siç shprehet ai, trendit në Serbi.
Nëse nuk heq dorë nga kjo qasje, Serbia do të vazhdojë të jetojë në varfëri dhe në revanshizëm, “duke u shfrytëzuar nga Rusia, Irani dhe vende të tjera që duan të ndezin flakë në Ballkan”, thotë Goncharenko.
Në intervistën dhënë Radios Evropa e Lirë, ai shfaq shpresën se Kosova do të bëhet anëtare e plotë e Këshillit të Evropës, pas votimit në muajin maj.
Radio Evropa e Lirë: Zoti Goncharenko, ju lobuat për një votë pozitive për Kosovën në Asamblenë Parlamentare të Këshillit të Evropës. Vendimi përfundimtar pritet të merret nga Komiteti i Ministrave në maj. A mendoni se do të kalojë?
Oleksiy Goncharenko: Mendoj se po. Vota në Asamblenë Parlamentare ishte historike dhe tani duhet ta përfundojmë këtë punë. Mendoj se Komiteti i Ministrave do ta ftojë zyrtarisht Kosovën të bëhet anëtare e Këshillit të Evropës.
Radio Evropa e Lirë: Çfarë do t’u thoshit vendeve që nuk janë ende të sigurta për mbështetjen e Kosovës?
Oleksiy Goncharenko: Kosova e meriton këtë, Kosova i përket botës së lirë. Asaj i duhet ndihma jonë për zhvillimin e vlerave si vend i ri, si demokraci e re. Asaj i duhet ekspertiza e Këshillit të Evropës. Kjo nuk ka të bëjë me debatet politike, ka të bëjë me dy milionë njerëz, të cilët e meritojnë të jenë pjesë e organizatës më të madhe në botë, e cila lufton për të drejta të njeriut, sundim të ligjit, demokraci – për vlerat thelbësore për të gjithë ne.
Radio Evropa e Lirë: A mendoni se, në javët në vazhdim, mund të dalin kushte të reja për Kosovën?
Oleksiy Goncharenko: Nuk e di se çfarë do të ndodhë në Komitetin e Ministrave. Nuk është fusha ime e përgjegjësisë. Unë jam anëtar i Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës dhe vendimi ynë është i qartë: Ne i bëjmë thirrje Komitetit të Ministrave që ta ftojë Kosovën.
Radio Evropa e Lirë: Por disa deputetë e kanë përmendur Asociacionin e komunave me shumicë serbe, të cilin duhet ta formojë Kosova. A mendoni se ai mund të bëhet pengesë?
Oleksiy Goncharenko: Shpresoj të mos bëhet pengesë.
Radio Evropa e Lirë: Si mund të sigurohet Kosova që të mos e humbasë mundësinë e saj në maj?
Oleksiy Goncharenko: Autoritetet e Kosovës duhet të vazhdojnë të tregojnë përkushtim ndaj këtyre vlerave themelore, demokracisë, të drejtave të njeriut, sundimit të ligjit – kjo është më e rëndësishmja.
Dhe, pasi të bëhet anëtare e Këshillit të Evropës, Kosova ka shumë punë për të bërë, të zbatojë e të miratojë konventa, të cilat janë thelbësore për organizatën tonë.
Radio Evropa e Lirë: Ju keni deklaruar hapur se synimet e Serbisë në Kosovë janë të ngjashme me synimet e Rusisë në Ukrainë. A mund ta shtjelloni më shumë këtë?
Oleksiy Goncharenko: Fatkeqësisht, shoh se në Serbi ka dy trende. Njëri ka të bëjë me ndërtimin e një vendi demokratik, të cilin e mbështes plotësisht, dhe tjetri ka të bëjë me rindërtimin e perandorisë serbe. Dhe, e kam thënë hapur se epoka e perandorive në Evropë ka marrë fund.
Të gjitha këto ndjenja revanshiste dhe imperialiste që një pjesë e politikanëve serbë po përpiqen t’i promovojnë në Serbi, t’i forcojnë në Serbi, janë një pengesë e madhe për zhvillimin e vetë Serbisë.
Andaj, Serbia duhet të pajtohet me faktin se nuk mund të jetë më perandori. Duhet të jetë një vend normal dhe demokratik. Në këtë mënyrë, do të ishte pjesë e botës së lirë. Në mënyrë tjetër, do të vazhdojë të jetojë në varfëri, në revanshizëm, duke u shfrytëzuar nga Rusia, Irani dhe vende të tjera që duan të ndezin flakë në Ballkan.
Radio Evropa e Lirë: Si duhet të parandalohen këto përpjekje, sipas jush?
Oleksiy Goncharenko: Nuk jam në pozicion për të thënë se çfarë duhet të bëjnë Kosova dhe Serbia, por, personalisht, besoj se nuk mund të ketë zona gri në Evropë. Kosova nuk mund të jetë zonë gri. Serbia duhet ta pranojë faktin se Kosova është shtet i pavarur, i njohur prej vendeve të tjera, dhe të krijojë marrëdhënie me Kosovën si fqinje. Kjo është një punë që duhet kryer dhe prej saj do të përfitonin Kosova dhe Serbia dhe e gjithë Evropa.
Radio Evropa e Lirë: Ju keni lobuar edhe për njohjen e pavarësisë së Kosovës nga Ukraina. A ka ndonjë përparim në këtë drejtim?
Oleksiy Goncharenko: Jo, nuk ka ndonjë përparim sa i përket kësaj çështjeje, për momentin, por arsyeja është e qartë. Ukraina është në një pozitë shumë të vështirë dhe, me gjithë respektin për Kosovën, ajo nuk është çështja kryesore për Ukrainën tani.
Kur shihni diçka që është teknikisht e ëmbël, ju vazhdoni dhe e bëni atë dhe debatoni se çfarë të bëni për të vetëm pasi të keni pasur suksesin tuaj teknik.Kështu ishte me bombën atomike.
Çdo njeri, gabimet e të cilit duhen dhjetë vjet për t’u korrigjuar, është një burrë.
Shkenca nuk është gjithçka, por shkenca është shumë e bukur.
Më shumë kam nevojë për fizikë se sa për miq.
Në pranverën e vitit 1936, miqtë më njohën me Jean Tatlock.Në vjeshtë, filluam të takohem.Ne ishim të paktën dy herë aq afër martesës për ta menduar veten si të fejuar.
Unë kurrë nuk e pranova dogmën apo teorinë komuniste.
Optimisti mendon se kjo është më e mira nga të gjitha botët e mundshme.Pesimisti ka frikë se është e vërtetë.
Nuk duhet të ketë pengesa për lirinë e hulumtimit.Nuk ka vend për dogma në shkencë.Shkencëtari është i lirë dhe duhet të jetë i lirë të bëjë çdo pyetje, të dyshojë në çdo pohim, të kërkojë ndonjë provë, të korrigjojë çdo gabim.
Nëse bombat atomike do t’i shtohen si armë të reja arsenaleve të një bote ndërluftuese, ose arsenaleve të kombeve që përgatiten për luftë, atëherë do të vijë koha kur njerëzimi do të mallkojë emrat e Los Alamos dhe të Hiroshimës.
Si njeriu i shkencës, ashtu edhe ai i veprimit, jetojnë gjithmonë në skaj të misterit, të rrethuar prej tij.
Është një e vërtetë e thellë dhe e nevojshme që gjërat e thella në shkencë nuk gjenden sepse janë të dobishme: ato gjenden sepse ishte e mundur t’i gjesh.
Shkencëtarët nuk janë delikuentë.Puna jonë ka ndryshuar kushtet në të cilat jetojnë njerëzit, por përdorimi i këtyre ndryshimeve është problem i qeverive, jo i shkencëtarëve.
Popujt e kësaj bote duhet të bashkohen përndryshe do të zhduken.
Fëmijëria ime nuk më përgatiti për faktin se bota është plot me gjëra mizore dhe të hidhura.
Bomba atomike e bëri të padurueshme perspektivën e luftës së ardhshme.Na ka çuar lart ato hapat e fundit drejt qafës së malit;dhe përtej ka një vend tjetër.
Qasja në Vedat është privilegji më i madh që mund të pretendojë ky shekull ndaj gjithë shekujve të mëparshëm.
Unë kisha pasur një zemërim të vazhdueshëm për trajtimin e hebrenjve në Gjermani.
Janë fëmijët që luajnë në rrugë ata që mund të zgjidhin disa nga problemet e mia kryesore në fizikë, sepse ata kanë mënyra të perceptimit shqisor që unë i kam humbur shumë kohë më parë./ Elida Buçpapaj
Ajo ka qenë dhe mbetet një ndër lëvizjet më të bujshme të shekullit të kaluar për sportin tone kombëtar. Një histori që lidhet me Asllan Rusin, kolosin e volejbollit të Dinamos dhe përfaqësueses, ndërsa krejt papritur ai do të kalonte te Studenti, një skuadër modeste që luante në Kategorinë e Parë të asaj kohe. Edhe sot, kur flitet për atë ngjarje, ka pas misterin shoqërues, bashkë me disa enigma: Cilat ishin motivet e atij transferimi befasues, kur Asllan Rusi do të braktiste Dinamon e tij për të veshur fanellën e një klubi tjetër? Aq më shumë kur bëhet fjalë për një sportist të atij niveli, një mit si ai, që për specialistë, trajnerë, lojtarë, spektatorë, admirues, ishte një surprizë, kur në parket, në mjediset e pallateve të sportit, Rusi dinamovit, do të shfaqej me një formacion universitar?
Një histori pak e rrëfyer, pak e njohur dhe e kujtuar apo komentuar, edhe për brezin tim, që e kemi përjetuar nga afër karrierën e tij, të nisur nga parku sportiv i Dinamos, ai pas kryeministrisë, më pas në pallatin e sportit “Partizani”, në përplasjet e mëdha të kohës. Si e kujton sot Edison Pashaj, kur si trajner i Studentit do të kishte në gjashtëshe edhe “studentin” Asllan Rusi, në atë kohë 32-vjecar?. Një rrëfim mbresëlënës, por jo vetëm. “Panorama Sport” rikthen sot historinë e Asllan Rusit në vitet ‘70, me disa të pathëna për ish-volejbollistin.
TE DINAMO, BINJAKËT E RRJETËS RUSI-BONATI
Jemi në vitin 1963, në kampionatin kombëtar të Kategorisë së Parë. Kemi një Dinamo me Vangjel Kojën si lojtar-trajner, Franc Jakova, Ylli Shehu, Anastas Panteqi, Foto Kola, Qemal Gjinali, Hazbi Kotoni, Kreshnik Tartari, Andrea Gjika, Petrit Maçi, si dhe dy të rinj të talentuar, Asllan Rusi e Zhani Bonati. Pikërisht këtu do të startojë karriera e Asllan Rusit, plot lavdi e lidhur me trofe dhe pjesëmarrje të paharruara në Europë, deri në “Final 4”, atë të vitit 1972. Gjithmonë në linjën e parë, shtylla kryesore, njeriu skuadër, tek ai luhej, bazohej dhe orientohej loja.
Shuter, me një potencial unikal. I preferuar, i kërkuar dhe i pëlqyer nga shumë klube të Europës, por pa mundur të transferohet në asnjë prej tyre. I admiruar, adhuruar nga spektatori dhe protagonist i padiskutueshëm. Bashkë me Dashamir Fagun, janë dyshja spektakolare konkuruese në Europë, fillimisht me Dinamon, pastaj së bashku te Partizani, protagonistë në sfidat e mëdha ndërkombëtare të kohës.
LARGIMI I BUJSHËM DHE I PAPRITUR
Në lojërat me dorë, janë disa lëvizje dhe transferime të spikatura për kohën. Janë dy basketbollistët e Partizanit, Guxim Bekteshi që do të kalojë te 17 Nëntori dhe Dodan Përmeti, do të veshë fanellën e Dinamos. Ndërsa në sezonin 1975-1976, volejbollisti Asllan Rusi, në atë kohë 31 vjeç, ishte ende lojtar i Dinamos. Pjesa e bluve ishin edhe Enis Terihati, Kiço Lena, Rajmond Gjerazi, Leonard Tase, Ilir Cirnaku, Shaban Uka, Kostaq Skënderi, Ylli Çela, Andi Tirana, Shkëlzen Hoxha, Hajrulla Beriolli, Vladimir Sadushi dhe me të pandarin, trajnerin legjendar Vangjel Koja.
Një kampionat me dhjetë skuadra, me të zakonshmet rivale, Partizani i Andon Konës, Dash Fagut, Ylli Tomorrit, Bert Borovës, Skënderbeu i Petrika Suxhos, Vllaznia e Skënder Palokës dhe e trajnerit Ali Bushati, Labinoti i Hysen Domit, pastaj Dajti që drejtohet nga Hazbi Kotoni, Studenti dhe Flamurtari. Në përfundim të kampionatit të zhvilluar me tri faza, Dinamo do të shpallej kampione e Shqipërisë. Për të ardhur tek edicioni 1976-77, që do të këtë një fillim krejt ndryshe, kur Dinamo pas 13 vitesh do ta nisë atë pa një lojtar, emër të madh, me të cilin është e lidhur historia e vetë klubit, Asllan Rusi.
Një lëvizje që do të befasojë Shqipërinë sportive, kur krejt papritur, ai do transferohet te Studenti, dikur me emrin Universiteti. Një formacion simpatik, rivalizues, në përbërje me lojtarë të ardhur për të kryer studimet në Tiranë. Nga Petrit Berhani, Arben Take, Rudi Merko, Skënder Xhara, Perlat Voshtina, Bashkim Brahja, Sokrat Qeleshi, Arjan Dino, Agron Lubani, Fatos Qatipi, Vlash Macaj, Pirro Dervishi dhe Ilia Vathi. Një skuadër modeste, jo e elitës, që ka trajner specialistin e njohur, Edison Pashaj, i diplomuar në ILKF “Vojo Kushi”, pastaj volejbollist dhe prej disa vitesh në stolin e skuadrës studenteske. Në atë kampionat, bashkë me klubet e abonuara në këtë kategori, konkuron edhe Studenti, por, me një Asllan Rusi më shumë.
Pas përfundimit të fazes së parë, në muajin janar 1977, nisin gjysmëfinalet e Kupës së Republikës, ku Studenti është në grupin A, së bashku me Dinamon, Partizanin, 17 Nëntorin, Vllazninë dhe Dajtin, sfida që do të luhen në kryeqytet. Dy të parat nuk e patën të vështirë të kualifikohen, ndërsa Studenti derdhi shumë djersë dhe duhej të priste takimin me Dajtin. Nëse e fitonte atë do të ishte fanalisti i tretë. Në këtë ndeshje, universitarët zhvilluan një nga takimet më të bukura të tyre, duke siguruar finalet, aty ku janë edhe Dinamo, Partizani, Skënderbeu, Labinoti dhe Flamurtari. Në ditën e parë, Partizani fiton me vështirësi 3-2 me Studentin, një lojë që edhe mund ta kishte humbur, nëse Studenti do të kishte ruajtur freskinë e fillmit. Edhe në ditën e dytë, Studenti do të pësojë një humbje të thellë 3-0 me Dinamon.
Një takim ku Asllan Rusi për herë të parë në karrierë është përballë Dinamos, lojtarëve të ish-skuadrës së tij. Dramatik do të jetë takimi i ditës së tretë me Asllan Rusin e zgjuar dhe protagonist. Ajo ditë është më e bukura e finaleve. Studenti i udhëhequr nga loja e gjithanshme dhe sulmi i fuqishëm e i lartë i Asllan Rusit, dominoi plotësisht kundër Skënderbeut, duke fituar 3-2. Në mbyllje, Kupa do të fitohet nga Dinamo, që mundi 3-1 Partizanin, pas një rivaliteti deri në pikët e fundit, për t’u konfirmuar sërish triumfuese. “Një turne, ku shquhen veteranët si Rusi, Fagu, Lena, Sh.Hoxha, Terihati, Domi, që u shfaqën në formë shumë të mirë”, shkruan gazeta “Sporti” e kohës. Ndërkohë, qëndrimi i Asllan Rusit te Studenti, nuk do të zgjasë më shumë se nje sezon.
TRAJNERI I STUDENTIT: KAM PATUR FATIN TA DREJTOJ, JU TREGOJ FRIKËN QË KISHA
E kujton mjaft mirë atë periudhë ndërsa nën zë flitej se Asllan Rusi do të largohej nga Dinamo, kur dikush do i thotë: “Asllani dëshiron të vijë te ju, te Studenti”. Ishte Bert Borova, lojtar i Partizanit, me të cilin ai kishte shumë miqësi. “Befasi e madhe, pasi unë të paktën as nuk e mendoja diçka të tillë dhe jo ta besoja”.
Kështu shprehet ndër të tjera për “Panorama Sport” trajneri i njohur, Edison Pashaj, i cili rrëfen kalimin e Asllan Rusit te Studenti dhe detaje nga ai vit.
Edi, si është njohja juaj me Asllan Rusin?
Me Asllanin jemi njohur në vitin 1964 në Lojërat e Shkollave të Mesme që organizoheshin në Vlorë. Unë me shkollën time, “Qemal Stafa”, ai me “Petro Nini Luarasi”, që ishte në varësi të Dinamos. Një veprimtari e ndarë me zona, nga Vlora, Shkodra, Gjirokastra, Tirana, etj, Ndeshjet zhvilloheshin te sheshi ku ndodhej busti i Avni Rustemit. Aty ishte edhe Zhan Bonati, që bashkë luanim me të rinjtë e Dinamos. Krijonin një dyshe shumë të bukur me Asllanin, teksa bënin sikur grindeshin, e pastaj i shihje duke vrapuar bashkë.
Pse dhe si u shfaq kaq papritur kjo dëshirë për të ardhur te Studenti. Cila ishte situata dhe raportet e tij me klubin e Dinamos?
Te Dinamo nuk ishte më lojtar stabël formacioni, dukej një cikël mbyllur i atij grupi, pasi kishte ardhur një brez me të rinj dhe pretendime. Ndoshta mund të ketë qenë edhe urdhër i ministrisë për ta larguar nga klubi. Ata nuk mund të dilnin hapur, që Asllani nuk na nevojitet më. Ndoshta, duke u ndierë jo më pjesë e Dinamos, them se mund ta ketë shfaqur vetë dëshirën për t’u larguar. Janë disa enigma për kohën, ndërsa të tilla kanë mbetur ende sot.
Si e pritët informacionin për një Asllan në skuadrën tuaj?
Kur më thanë që do të vijë te Studenti e prita me kënaqësi këtë lajm. Sidoqoftë u stepa, pasi nuk e dija motivin dhe sa e vërtetë ishte. Një sportist me aq vlerë, ishte një nder për mua dhe klubin Studenti. Por, gjithmonë i rezervuar, diçka e pabesueshme. Çfarë mund të bënte Asllani te ne? Pata frikë se “moshë e madhe, pak problem shëndetësore, nuk na nevojitet”. Pra, me të tilla justifikime, drejtuesit dhe shefi i klubit edhe mund ta refuzonin.
Pse nuk shkoi te Partizani?
Te ai grup, ai brez, Rusi kishte shumë miqësi me Bert Borovën, Dash Fagun, por Partizani që drejtohej nga Andon Kona, në atë kohë ishte një skuadër me shumë pretendime dhe në përbërjeme lojtarë cilësorë. Vetëm pak kohë më parë, kujtoj se e ato e kishin marrë si përforcim në ndeshjet për Kupën e Kampioneve. Mundet që edhe ta kenë biseduar, por nuk mund ta them me siguri diçka të tillë pse nuk shkoi atje.
Dhe vjen një zgjedhje krejt e veçantë e tij, pra u afrua te Studenti…
Zgjodhi Studentin, të cilin ia kishin servirur miqtë e tij. Skuadër modeste, pa pretendime, probleme, jo nën tension, mjedis i qetë, me lojtarë të rinj. Asllani ishte i bindur se do e provonte te Studentin ku do të shkëlqente. Egoja e madhe e një sportisti është normale, aq më shumë për Asllanin. Kështu mendoj se e ka gjykuar. Për një lojtar me një karrierë të madhe te një klub i famshëm, nuk ishte e lehtë ajo zgjedhje. Por, edhe për palestrën, siç ishte ajo e universiteteit, me nje arkitekturë italine, shumë e përshtatshme për stërvitje. Pëlqehej nga lojtarët, sepse klubi ynë kishte hapësirë dhe krijonte kushte të mira në qendër të Tiranës.
Studenti preferohej edhe nga të tjerë sportistë në atë kohë…
Lojtarë të njohur që ishin në fund të karrierës, kanë preferuar të luanin me Studentin. Kam disa raste dhe emra të mëdhenj të asaj kohe, të disa klubeve të Tiranës. Studenti kishte edhe një të veçantë, pasi sportistët merrnin në dorë një shumë prej 4000 lekë, një sasi e konsiderueshme financiare, një praktikë që nuk aplikohej në asnjë klub tjetër. Kjo për faktin se ne nuk kishim mencë dhe lojtarët trajtoheshin në një restorant, ku me një mërrëveshje e konvertonin në para trajtmin ushqimor.
Vijmë te prezantimi, ardhja e Rusit në skuadër. Si e kujtoni?
Ka qenë sezoni 1976-1977, kur Asllani erdhi te ne për herë parë. Atë mesditë e kujtoj sepse isha në pelestër. Ai u shfaq bashkë me Perlat Voshtinën, një lojtar i yni, i cili m’u afrua dhe më tha: “Jam me Asllanin, do të fillojë stërvitjen me ne”. Flitet për një sportist kolos, se kush ishte Asllan Rusi nuk e dija vetëm unë, por e gjithë Shqipëria. Unë pata mundësinë ta shihja nga afër në raportin lojtar- trajner. Në moshë isha më i vogël sesa ai dhe në stërvitje dhe ndeshje isha vetëm një trajner. Por ai ishte shumë korrekt, jo vetëm me mua, por me gjithë ekipin. Asnjë shfaqje të një lojtari të madh, përkundrazi. I plotësonim çdo kërkesë që të mos mërzitej. Tek ai pashë një volejbollist sa të madh, aq edhe të thjeshtë. I tillë ishte!
Si u realizua trasferimi i tij, pasi ishte një praktikë që nuk aplikohej për kohën?
Dinamo e la të lirë të largohej dhe ne e federuam. Nuk u krijua asnjë problem, edhe nga fakti se Dinamo nuk reagoi. Po të mos donte, Dinamo i thoshte federatës të mos federohej me një klub tjetër. Nuk kishin asnjë motiv pse ta kundërshtonin, të mos e lejonin. Kjo është arsyeja. Telat Verzivolli, shef i klubit tonë, ishte njeri i mirë, dashamirës, dhe bashkë me Mustafa Çelkupën dhe Lame Konomin kanë qenë drejtuesit me kontribut të madh në sport në Tiranë në ato vite. Të mbaronin punë.
Një Asllan tashmë që stërvitet me Studentin, çfarë detajesh kujtoni?
I pari në stërvitje para të gjithëve, pastaj vija unë dhe të tjerët. “Hë Asllan, paske ardhur herët”, i thoja me humor. “Po professor”, përgjigjej ai. “Mos më thuaj profesor, më thirr me emër”, i thoja unë. Por, ai ishte tepër i kujdesshëm edhe në këtë detaj. Zhvishej ngadalë, bëhej gati dhe kur dikush vinte me vonesë, pak me shaka, se ishte njeri me shumë humor, i drejtohej: “Pse vjen me vonesë, apo se ke trajner Edin, një njeri të urtë?”. I ngacmonte, por asnjëri nuk ia prishte. Gjithmonë pa i kaluar asnjëherë kufijtë, se “jam unë”.
Ishte një mik i familjes suaj gjithashtu…?
Vinte ndeshja, ditën e shtunë apo të diel, Asllani vinte në shtëpinë time në Rrugën e Durrësit. Trokiste dhe më thoshte: “Më fal professor, ndoshta kohë jo e përshtatshme, se ke prindërit”. Prindërit i kishim miq si dy farmacistë të vjetër. Nuk e pyesja pse ke ardhur, ndërsa qëndronte dhe pas pak me zë të ulët që të mos e dëgjonin prindërit, që nuk ishin kurreshtarë, ndërsa ndiqnin televizor, më thoshte: “Edo, sikur të mos vi nesër në ndeshje?” “Si të gjykosh. Po e pate menduar kështu, asnjë probem”, i thoja unë. Nuk reagoja, t’i kërkoja arsyen, ta pyesja pse nuk do të vish, por e lija në zgjdhjen e tij. “Epo mirë, ashtu po bëj”, thoshte Asllani dhe më pas largohej. Ishte i pari në ndeshje, vetëm kur e shihja në pallatin e sportit “Partizani”. Ma ka bërë disa herë radhazi këtë punë. Nuk ia prishja, sportist i madh e respektoja edhe si njeri. Me numrin 9 edhe te ne, ku me Studentin qëndroi rreth një vit.
Si u përcoll në Tiranë ajo lëvizje, pasi braktisi Dinamon për Studentin?
Jo nuk u trajtua kështu, por largimi nga Dinamo dhe ardhja e tij te Studenti, sigurisht krijoi një atmosferë pak ndryshe në mjedisin sportiv këtu në kryeqytet. Fjalë që qarkullonin, të pabesueshme më shumë, që Rusi po largohej nga Dinamo. Kur erdhi te Sudenti, të gjithë ishin kurioz për ta parë Asllanin në stërvitje, sidomos dinamovitët e vjetër, ish-lojtarë, shokë, miq të tij. Disa vinin me biçikleta, i linin jashtë palestrës dhe ndiqnin seancat.
Me ju ishte edhe në Golem, në kampin e rinisë, por jo për plazh…
Asllani ka qenë me ne edhe në periudhë vere, në kampin e rinisë në Golem, pasi atje e çonin Studentin në 15-ditëshin e fazës përgatitore. Gjatë stërvitjes, bëja ushtrime në rërë, vrapime në 30 metra, dhe si një Usain Bolt ishte kur vraponte, në kuptimin e vërtetë të fjalës. Si një kolos shtynte rërën, godiste fuqishëm me çdo hap të tij. Unë jam aq specialist të kuptoj se si ka mundësi, nuk ka sportist më të fortë se ky, se e shihja me sytë e mi forcën dhe potencialin që kishte.
Studenti me një Asllan Rusi në lojë, si reagonte?
Përpiqej në çdo takim të jepte maksimumin. Por kishte raste, kur me sedrën që kishte, arrinte deri aty, sa e gjykonte si ishte paraqitur dhe kur humbisnim, ndërsa më thoshte: “Edo, sikur nuk luajta mirë sot, më fal. Na iku kot kjo ndeshje”. Ishte edhe një mënyrë me të cilën komunikonim. Donte të fitonte me çdo kusht. Shkëlqente në momente të caktuara.
Ka një një moment që friksohen kundërshtarët kur e shohin pjesë të Studentit?
Kupa e Republikës, faza finale, në ndeshjen me Partizanin, që e humbëm 3-2. Ai luajti shumë mirë dhe aty u krijua një situatë, që e kam përjetuar vetë atë astmosferë në pallatin e sportit. Unë nuk besoja se mund të fitonim, por kishte disa momente gjatë lojës që ata po thyheshin keqazi. Drejtuesit e Dinamos që po ndiqnin ndeshjen u shqetësuan, pasi takimin tjetër e kishin me ne. Po na mund Studenti, po na mund Asllan Rusi.
Asllan Rusi përballë ish-skuadrës, kolegëve dhe miqve të tij. Si ka qenë ajo ndeshje?
Nga dinamovitët nuk kishte as më të voglin reagim dhe përballjen me ne e fituan pastër. Po kështu edhe prej Asllanit. Ndeshje korrekte në përgjithësi, një raport goxha miqësor me të gjithë, sportistë, arbitrat, trajnerët dhe spektatorin. Kështu i kujtoj ato takime. Ai Asllan kishte mbetur, i respektueshëm, si kur luante me Dinamon, tani me Studentin. Shumë korrekt në fushë dhe jashtë saj.
Si do ta përcaktonit ju si trajner Asllan Rusin?
Për aq pak kohë që qëndrova me të, kuptova se ADN-ja e një sportisti, volejbollisti aq të madh, e ka jo vetëm një i talentuar, por edhe shumë punëtor, serioz, profesionist i vërtetë. Edhe me një ekip të dobët, ai reflektonte. Se me një skuadër të mirë edhe shkëlqen, por ndryshe kur je me një formacion modest. Në fund të fundit, Dinamo edhe pa Asllanin, fitoi, se kishte lojtarët të tjerë të mire. Asllan Rusin e kam konsideruar një volejbollist, që sipas meje, ai futej në gjashtëshe të skuadrave më të mëdha të kohës. Këtë e konfirmoi viti 1972, kur bashkë me Dash Fagun, në diagonalen e njohur, kualifikuan Dinamon në katër skuadrat më të mira të Europës.
Por, pati edhe një rikthim surprizë te Dinamo…
Është një moment që ai u rikthye te Dinamo, por jo për të luajtur dhe vazhduar karrierën. Ishte një kërkesë e miqve, shokëve, vetë klubit që e ftuan që ta mbyllte me Dinamon, aty ku e nisi. Asllani pranoi dhe kur ka dalë në pallatin e sportit, në një ndeshje me Partizanin, i gjithë publiku i pranishëm aty, është çuar në këmbë, duke e duartrokitur gjatë. Dhe ai duke bërë nxemjen i përshëndeste.
Gerald Knaus, nga Iniciativa Evropiane për Stabilitet, thotë se votimi pro Kosovës në Asamblenë e Përgjithshme të Këshillit të Evropës, është “sinjali më i fuqishëm i mundshëm” që mori vendi në rrugën drejt anëtarësimit në këtë organizatë.
Por, duke folur për Radion Evropa e Lirë, ai thotë se qeveritë e shumë shteteve nuk kanë vendosur ende se si do të votojnë në maj – kur pritet vendimi përfundimtar.
Andaj, Kosova duhet të bëjë disa “befasi pozitive” në javët e ardhshme, thotë ai.
“Këshilla ime do të ishte ta dërgonte draft-statutin për Asociacionin e komunave me shumicë serbe në Gjykatën Kushtetuese”, thotë Knaus, ndër të tjera.
Asmableja Parlamentare e Këshillit të Evropës votoi mbrëmjen e së martës pro anëtarësimit të Kosovës në këtë organizatë. Megjithatë, disa deputetë theksuan se vendi duhet të ndërmarrë hapa konkretë drejt themelimit të Asociacionit të komunave me shumicë serbe, përpara votimit përfundimtar në maj.
Knaus thotë se themelimi i këtij asociacioni “pa pjesëmarrjen e atyre për të cilët bëhet, nuk është i mundur”.
“Pra, duhet të jemi të drejtë – ka gjëra që Qeveria e Kosovës mund t’i bëjë dhe ka gjëra që nuk mund t’i bëjë”, thotë ai, organizata e të cilit ka publikuar së voni një dokumentpër rrugën e Kosovës drejt Këshillit të Evropës.
Radio Evropa e Lirë: Zoti Knaus, Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës rekomandoi që Kosova të ftohet për t’u bërë anëtare e kësaj organizate. A kishte ndonjë befasi për ju sa i përket debatit, por edhe votimit?
Gerald Knaus: Nëse shohim muajin e fundit, dhe jo vetëm ditën e fundit, kjo ishte një periudhë me plot befasi. Mbështetja ishte e gjerë, edhe nga shumë njerëz kyçë në Asamblenë Parlamentare që vijnë prej vendeve që nuk e njohin Kosovën, si: raportuesja nga Greqia, kreu i grupit liberal nga Rumania, kryetari i asamblesë që është nga Greqia… Pra, edhe nga vende që e njohin Kosovën, edhe nga ato që nuk e njohin, mbështetja ishte e gjerë.
Në komitete, gjithashtu – në komitetin politik që u mblodh pak javë më parë në Paris, dhe në komitetin ligjor që u mblodh këtë javë në Strasburg, mbështetja ishte e madhe.
Radio Evropa e Lirë: Si e komentoni vendimin e disa deputetëve të Italisë – vend që e njeh Kosovën – për të abstenuar gjatë votimit? Disa deputetë hungarezë, gjithashtu, votuan kundër…
Gerald Knaus: Ishte mirë që deputetët nuk votuan në përputhje me qëndrimet e vendeve të tyre. Në të shumtën e rasteve, kjo shkoi në favor të Kosovës.
Por, është fakt që disa delegacione, si ai i Italisë, ishin të ndara. Disa italianë votuan në favor të Kosovës, disa abstenuan.
Në rastin e Hungarisë pamë një qasje që ka kohë që ka nisur. Hungaria po sillet si një vend që nuk e njeh Kosovën, duke votuar kundër përparimit të saj në rrugën drejt institucioneve ndërkombëtare.
Asnjëri rast nuk është befasues, por vë theksin te hapi tjetër i madh – votimi në Komitetin e Ministrave në muajin maj.
Abstenimi i italianëve do të thotë se disa vende – Italia një prej tyre dhe disa të tjera që nuk e njohin Kosovën – konsiderojnë ende se ndoshta është shumë herët për ta marrë vendimin përfundimtar.
Ato nuk kanë shumë argumente, por do të duhet shumë lobim prej atyre që besojnë se anëtarësimi i Kosovës në Këshillin e Evropës do të ishte një gjë e mirë për të drejtat e njeriut në Kosovë, por edhe për stabilitetin në Ballkan.
Radio Evropa e Lirë: Marrë parasysh këtë, a mund të jetë në rrezik vota e Italisë, për shembull, gjatë votimit në maj?
Gerlad Knaus: Qeveritë e shumë vendeve nuk kanë vendosur ende se çfarë do të bëjnë. Madje, as në Gjermani nuk ka ende një qëndrim të qartë nga Qeveria. Pra, javët e ardhshme do të jenë vendimtare, sepse ajo që pamë në Asamblenë Parlamentare është sinjali më i fuqishëm i mundshëm.
Qeveritë, deri më tani, kanë mundur të thonë se presin atë që do të bëjë Asambleja. Tani Asambleja ka folur dhe qeveritë duhet ta marrin vendimin.
Politikanët që të martën mbështetën në mënyrë eksplicite Kosovën me fjalimet e tyre, tani duhet t’i këshillojnë qeveritë e tyre që ta bëjnë të njëjtën gjë.
Kosova, po ashtu, duhet të vazhdojë të veprojë në mbështetje të rastit të saj. Ky [në Asamblenë Parlamentare] nuk ishte vendimi përfundimtar, por atë do ta bëjë më të lehtë vota e tillë e fuqishme në Asamblenë Parlamentare.
Radio Evropa e Lirë: Mbrëmjen e së martës, dëgjuam nga disa deputetë, sidomos prej atyre nga Franca, se Kosova duhet të ndërmarrë hapa drejt themelimit të Asociacionit të komunave me shumicë serbe, përpara votimit në maj. A mendoni se Asociacioni mund ta rrezikojë përfshirjen e Kosovës në agjendën e Komitetit të Ministrave në maj?
Gerald Knaus: Nuk është vetëm Franca. Shumë qeveri i referohen Asociacionit. Mos të harrojmë se edhe Qeveria e Kosovës ka thënë se është në favor të ndërmarrjes së hapave drejt Asociacionit. Por, pyetja është: çfarë do të thotë kjo?
Asambleja Parlamentare ka thënë se themelimi i Asociacionit nuk mund t’i vendoset si parakusht Kosovës për anëtarësim në Këshill të Evropës.
Ka një arsye shumë të thjeshtë përse nuk mund të bëhet kjo. Qeveria e Kosovës nuk mund ta themelojë Asociacionin e komunave me shumicë serbe pa pjesëmarrjen e serbëve. Aktualisht, katër komunat me shumicë serbe në veri nuk kanë kryetarë serbë, sepse ata kanë dhënë dorëheqje dhe, pastaj, i kanë bojkotuar zgjedhjet. Tani, ata po i bojkotojnë përpjekjet që çojnë në zgjedhje të reja.
Nëse nuk keni kryetarë serbë në komunat me shumicë serbe, që janë përgjegjës për të biseduar me Qeverinë, ju nuk mund ta krijoni këtë asociacion.
Radio Evropa e Lirë: Po thoni që topi është tani në anën e serbëve?
Gerald Knaus: Ka disa gjëra që Kosova mund t’i bëjë në javët e ardhshme. Do të ishte e dobishme që Qeveria e Kosovës, në të ardhmen e afërt, të tregojë se çfarë është e gatshme të bëjë, që njerëzit ta shohin se kjo nuk ka të bëjë vetëm me anëtarësimin në Këshill të Evropës, por edhe me përmirësimin e të drejtave të njeriut për të gjithë në Kosovë.
Pra, duhet të jemi të drejtë – ka gjëra që Qeveria e Kosovës mund t’i bëjë dhe ka gjëra që nuk mund t’i bëjë. Themelimi i Asociacionit pa pjesëmarrjen e atyre për të cilët bëhet, nuk është i mundur. Serbia e ka bërë të qartë se më mirë nuk do ta kishte Asociacionin, sesa Kosovën në Këshillin e Evropës.
Radio Evropa e Lirë: Por, për shembull, a do të konsiderohej si hap përpara dërgimi i draft-statutit të Asociacionit për vlerësim në Gjykatën Kushtetuese?
Gerald Knaus: Nuk shoh asnjë problem me dërgimin e draftit në Gjykatën Kushtetuese, sepse nuk është njësoj si miratimi i tij. Ai është një hap për të verifikuar nëse gjërat që po debatohen, janë realisht në përputhje me Kushtetutën. Por, është shumë e rëndësishme të bëhet e qartë se, edhe nëse Gjykata Kushtetuese konstaton se drafti është në përputhje me Kushtetutën, serbët e Kosovës duhet të jenë sërish pjesë e procesit. Kjo kërkon nga serbët të jenë në krye të komunave dhe ata nuk janë.
Radio Evropa e Lirë: Pra, çfarë hapash do t’i sugjeronit Kosovës që të mos e humbasë këtë shans?
Gerlad Knaus: Mendoj se shumëkush është befasuar me vendimin e Qeverisë së Kosovës për të zgjidhur çështjen e tokave të Manastirit të Deçanit. Mos harroni se Gjykata Supreme ka marrë vendimin për këtë çështje qysh në vitin 2012, ndërsa Gjykata Kushtetuese më 2016, dhe ai nuk është zbatuar nga pesë qeveri… Kur papritmas është zbatuar, secili e ka kuptuar se ky ka qenë vendim i duhur. Por, ka qenë një befasi për shumë njerëz që nuk kanë pritur nga Qeveria të veprojë.
Këshilla ime për Qeverinë është të mendojë se çfarë befasish pozitive mund të bëjë tani, për t’u treguar të gjithëve se anëtarësimi i Kosovës në Këshillin e Evropës është, në fakt, një avantazh, jo vetëm për qytetarët e Kosovës, por për të gjithë evropianët që besojnë në të drejtat e njeriut.
Ka një varg çështjesh në të cilat Kosova ka bërë përparim, nisur nga mosdiskriminimi, krijimi i komunave me shumicë serbe pas pavarësisë, barazia gjinore nëse krahasohet me numrin e grave në parlamentet e disa vendeve të tjera të Këshillit të Evropës… Por, sigurisht që ka edhe çështje në të cilat Kosova mund të bëjë më mirë.
Dhe, këshilla ime është që Kosova ta zhvendosë debatin në të ardhmen, në atë që Qeveria e ka ndërmend të bëjë, për të treguar se kjo [anëtarësimi në Këshillin e Evropës] është një gjë e mirë për të gjithë, dhe të bëjë disa befasi pozitive në javët e ardhshme.
Sepse, në fund të fundit, ky nuk është një favor që Këshilli i Evropës po ia bën Kosovës. Është në interesin e të gjithë evropianëve të kenë një regjim sa më të fortë të të drejtave të njeriut, që i mbulon të gjitha demokracitë në Evropë.
Radio Evropa e Lirë: A mund të më thoni diçka konkrete që Kosova mund të bëjë?
Gerald Knaus: Këshilla ime do të ishte ta dërgonte draftin – ose draftet për Asociacionin – në Gjykatën Kushtetuese. Mendoj se kjo do të kishte kuptim.
Këshilla ime do të ishte që Kosova të nënvizojë se – kur bëhet fjalë për bashkëpunimin me organet e Këshillit të Evropës, siç është Komisioni për parandalimin e torturës, i cili raporton për kushtet në burgje në të gjithë Evropën – do të lejojë paraprakisht që të gjitha raportet e Komisionit për parandalimin e torturës të jenë publike. Kjo është një gjë, të cilën të gjitha demokracitë e bëjnë, por Kosova mund ta prezantojë këtë [si zotim].
Ka edhe gjëra të tjera, por mendoj se ato i përkasin Qeverisë dhe shoqërisë civile në Kosovë. Ky është momenti për të qenë të guximshëm, inteligjentë dhe të përqendruar në lobim, veçanërisht me miqtë tuaj. Nga ajo që kemi parë të martën në Strasburg, Kosova ka shumë miq. Ky është momenti që diplomacia e Kosovës ta tregojë anën e saj më të mirë.
Radio Evropa e Lirë: Nëse votimi në maj dështon, çka ndodh pastaj?
Gerald Knaus: Nuk dua të spekuloj, sepse gjasat janë që Kosova të ketë sukses dhe jo të dështojë. Nëse lojtarët kyçë – ministrja e Jashtme, zëvendësministri i Jashtëm, kryeministri, deputetët nga të gjitha grupet politike – vazhdojnë të veprojnë ashtu sikurse në javët e fundit, Kosova do të ketë sukses.
Komentet