dita atje
është mollë
e kalbur
pa shënjë
dielli portokall
i kalbur
prilli një pemë
ulliri e kalbur
në rrënjë

atje kalbësira
lëpihet
si akullore
puthet
gjuhë më gjuhë
e kopjohet
me seri
mutacionesh

ky është
universi
i këtij fshati
pa të mbjella
ngërthyer
brënda një skene
karakatine teatri
ku turma
mëma e tiranëve
tha Diogjeni
është prore
spektatore

në atë fshat
ka vetëm një rrugë
qorre
që e udhëheq
pafytyrësisht
kalbësia horre

nga atje ku
iket si vërshim
revolte

vetëm kockat e eshtrat
qendrojnë stoikë
as nuk kalben
as nuk kanë
nga të ikin

xixëllojat
lindin nga fosfori
i skeletëve
të varreve
tē ndriçojnē
ditēn errësirë
të çlirojnë turmat
humbëtirë
nga kalbësimi
lebetitës
i kalbjes kalbësirë

(Marrë nga libri poetik i Elida Buçpapajt Of-shaj, Onufri 2022)

Dr. Mujë Buçpapaj, Botues dhe themelues i gazetës “Nacional”

Në një kohë të papërshtatshme për shtypin e shkruar, gazeta letrare dhe kulturore “Nacional” ja ka dalë prej 15 vjetësh të qendrojë në tregun shqiptar dhe rajonal falë një politike editoriale të qartë dhe gjithëpërfshirëse, si dhe idealizmit të stafit të saj. Duke vijuar në kohë moderne, një traditë të shtypit kombëtar të kulturës, letërsia shqiptare, kultura dhe çështja shqiptare kanë qënë për redaksinë qendrore në Tiranë dhe ato rajonale, jo vetëm obligim, por edhe frymëzim në punën tonë si profesionistë të fushës.
Ndërsa gazetat ndjekin të njëjtën rrugë të lajmit për tek lexuesit si këtu e 200 vjet më parë, sfida dhe kërcënime të reja dhe të paparashikuara ja kanë bërë edhe më të vështirë këtë komunikim shtypit të shkruar, pra edhe gazetës Nacional me lexuesit klasikë.
Konkurentëve tradicionalë si televizioni dhe radioja, këto vitet e fundit ju shtuan edhe interneti dhe trasmetimet online, duke e spostuar shtypin e shkruar si burim kryesor të lajmit, do të thotë edhe si burim kryesor të reklamave, pra edhe të të ardhurave.

E themeluar 15 vjet më parë nga një grup shkrimtarësh, artistësh, studiuesish, përkthyesish dhe albanologësh të shquar në vend dhe jashtë tij, gazeta javore “Nacional”, ka hyrë me modesti në historinë e shtypit shqiptar në përgjithësi dhe atë kulturor në veçanti, me individualitetin e saj, me shpresat dhe ndijimet e saj për kombin tonë, për trashëgiminë kulturore dhe të ardhmen.
E mbajtur nga një numër gazetarësh idealistë që mendojnë se çeshtja kombëtare është së pari edhe një çështje kulturore, Nacional ka mundur të thotë fjalën e saj për çdo problem të shqiptarëve në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi, në Luginën e Presheves, në Greqi etj, duke patur një vision të qartë.
“Nacional”, ka sherbyer si një kanal komunikimi me emigracionin e shumtë shqiptar në botë, duke qënë ndoshta e vetmja media në Tiranë që tregon këtë kujdes.
Kemi përkrahur talentet e reja në letërsi dhe arte si dhe nxitur ata t’i përkushtohen letërsisë, kritikës, studimeve dhe përkthimeve.
Kemi sjellë në çdo numër letërsinë më të mirë rajonale dhe ndërkombëtare, duke shndërruar kështu Nacionalin në një pikë takimi dhe shkembimi kulturor, të hapur dhe me interes kombëtar.
Kemi polimizuar, kemi denoncuar dhe reaguar ndaj çdo deformimi që ka pësuar klasa politike shqiptare dhe bashkë me të edhe demokracia, pasi shkrimtarët dhe artistët shqiptarë nuk jetojnë vetëm brenda metaforave të tyre, por janë pjesëtarë të këtij kombi, të kësaj shoqërie.
I kemi thënë me emër ata që kanë anashkaluar interesin kombëtar shqiptar, që e kanë bërë këtë vend të pabanueshëm për shumicën e shqiptarëve që kanë ikur jashtë dhe kështu do të vijojmë edhe në të ardhmen, me besimin se instalimi i një demokracie të tipit perëndimor dhe bashkimi kombëtar janë të vetmet rrugë që do ta shkëpusin këtë komb nga varfëria, pasiguria, korrpsioni i përhapur, staniacioni ekonomik etj, që nxisin shpërngulljen masive të të rinjve dhe profesionistëve shqiptarë.
Gazeta “Nacional” kontribuon me modesti në këtë mision kombëtar, duke bashkuar rreth vetës elitat kulturore dhe letrare që i besojnë kësaj ëndrre, pavarësisht vështirësive financiare që kalojmë, pavaresisht qe siç thotë shkrimtari ynë i shquar Ismail kadare, jo shqiptarizmi por antishqiptarizmi është bërë një profesion fitimprurës. Në Shqipëri po qe patriot duhet të vdesësh për bukë, pa punë, pa të ardhme, ose duhet të ikësh nga vendi.
Gazeta Nacional si i gjithë shtypi shqiptar në Shqiëpri, Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi etj, kalon vështirësi të panumërta financiare. Në Kosovë kjo situatë duket edhe ma e rëndë, pasi prej vitit 2020 gazetat e printuara janë vetëmbyllur. Po kështu edhe shtypi i shkruar në botë ka pësuar një kolaps të vertëtë.
Sipas një studimi të vitit 2022 botuar nga Northwestern University , vetëm në Shtetet e Bashkuara kanë falimetuar mesatarisht dy gazeta në javë për periudhën nga fundi i 2019-ës dhe maji 2022. Nëse trendi vazhdon, një e treta e gazetave do të falimentojë deri në vitin 2025.
Nga viti 2005 deri në vitin 2021, rreth 2200 gazeta të shtypura lokale amerikane u mbyllën. Nga viti 2008 deri në vitin 2020, numri i gazetarëve të gazetave amerikane ra në më shumë se gjysmën.
Në Shqipëri, gjatë këtyre 15 viteve që është në treg gazeta “Nacional”, kanë janë mbyllur rreth 12 gazeta të përditshme dhe dhjetra gazeta lokale, për fat të keq edhe disa gazeta dhe revista kulturore.
Numri i lexuesve ka rënë në mënyrë katastrofike, gjë nuk kishte ndodhur prej më shumë se këtu e 400 vjet më parë, ashtu siç e kanë thelluar këtë distancë me lexuesit e gazetave edhe zhvillimet teknologjike që nga shpikaje telegrafit, radioja , buletinet e lajmeve në kinema, televizioni dhe tani intenerti.
Ashtu si të gjitha gazetat në botë, jemi përpjekur ta zgjerojmë redaksinë online, duke komunikuar me një numër të pakufizuar të lexesve të “Nacionalit” në botë, ndërkohë që një numër lexuesish të “Nacionalit në Ballkan, duan akoma që të lexojnë krijimtarinë tyre në variantin e printuar, pra në letër, duke I qendruar besnik kulturës së tyre të leximit.
Në këtë 15 vjetor, dua të falenderoj të gjithë bashkëpunëtorët e gazetës “Nacional” në Shqipëri dhe rajon, mbi 50 gazetarë, shkrimtarë, përkthyes, studiues të shquar dhe albanologë në rajon dhe në botë, artistë, shkenctarë etj, të cilët kanë bashkëpunuar me “Nacionalin” falas, me idealizëm dhe atdhetari, me dashuri ndaj fjalës shqipe, gjuhës së saj dhe letërsisë.
Por në konstrast me idealizmin tonë, gjendet një treg i deformuar i shtypit të printuar.
Sot çimi i letrës, shtypjes dhe transportit është dyfishuar krahasuar me 15 vjet më parë, sidomos pas luftës së padrejtë të Rusisë në Ukrainë kur këto çmime njohën rritje të tmerrshme. Ndërkohë që çmimin e gazetës jemi detyruar ta mbajmë po atë të fillimit, kostojo përfundimtare e gazetës nga redaksia deri tek kioska e shitjes është rritur dyfish, ndërsa fitimet janë reduktuar në minimum.
Në këtë përvjetor, dua t’i falenderoj ato pak biznese që kanë bërë reklama, sido në vlera modeste, por me dashmirësi dhe patriotizëm.
Dua të falenderoj qindra dhe mijëra autorë që bashkëpunuam me “Nacionalin” gjatë këtyre viteve.
Dua t’u shpreh mirënjohjen time edhe punëtorëve të shtypit, të transporit të shpërndarjes, qindra gazetashitësve që sigurojnë bukën nga gazeta “Nacional” dhe gazetat e tjera, pavarësisht veshtirësive të gazetës tonë dhe gazetave të tjera.
Qeveria, agjencitë e saj nuk mund të heqin dorë nga shtypi i kulturës, pasi do të ishte njësoj sikur të heqësh dorë nga shpirti i kombit, sidomos tani që agresioni kundër kulturës shqiptare dhe çështjes kombëtare shqiptare sponsorizohet rëndë nga qendra ndërkombëtare antishqiptare lindore. Shëmbujt e këtij shqetësimi në botë janë të qarta. “ Përkeqësimi në tregun e gazetave të Shteteve të Bashkuara bëri që senatori Ben Cardin të prezantonte një projekt-ligj në mars të vitit 2019 që lejonte kompanitë e gazetave të ristrukturoheshin si korporata jofitimprurëse me një sërë lehtësimesh tatimore.
Akti i Rivitalizimit të Gazetave do t’i lejonte gazetat të operonin si organizata jofitimprurëse.
Nëse nuk gjendet një mbështetje shtetërore, edhe në Shqipëri, gazetat do të mbyllen, si në rastin e Kosovës dhe do të na marrë malli për to si për gjyshet tana, ndjesë paçin.
Në Shqipëri ka mbi dhjetë vjet që flitet për hartimin e një projektligji për sponsorizmin e artit dhe sportit, por ka mbetur vetëm një premtim i kësaj qeverie. Biles tani nuk flitet më as në parlament dhe as në media, sido që pati filluar me aq bujë nga njerëzit afër qeverisë.
Është e qartë se pa kaluar ky ligj, i cili e bën të mundur partneritetin biznes-art, mbijetësa e kulturës, shtypit të saj dhe në përgjithësi të asaj që quhet industri krijuese kombëtare, nuk ka të ardhme, pasi në kushtet kur një sponsorizim nuk njihet nga tatimet natyrisht që nuk nxit bizneset të sponsorizojnë artin dhe shtypin e tij.

Në fund të këtij shënimi, dua t’u falenderoj ju lexues të dashur dhe besnikë të Nacionalit në të gjitha hapsirat shqiptare dhe kudo ku jetoni në botë, duke ju sigurar se dyert e “Nacionalit” do të jenë të hapura për ju me korrektesë dhe dashamirësi, sot dhe sigurisht edhe në të ardhmen.

Ishte 1 dhjetor 1911,
Dielli nje pash mbi det,
para se te nisej Edith,
grate e shtepise i hodhen
nje tallagan mbi krye e trup,
per t’a mbrojtur
nga te ftohtet,
shiu po kercenonte dhe u nis,
drejt Gurzit.
I zoti i shtepise i printe,
ecte permes duke kerkuar,
rrugen neper balte
mes shelqeve per te vau,
te trapi.

Pas pak kalerimi,
para saj u cfaq nje pamje,
e mahniteshme,
ujrat kishin mbushur rruxhajt,
gjith zalli ishte i mbuluar,
me nje pasqyre te argjendte,
vezulluese.

Nga mbrapa rete e zeza po i linin,
ne thellsi malet e purpurta,
te Malsise se Lezhes dhe Kurbinit.

Mbi trapin/mbi dy sula te bashkuar,
me derrasa nga siper,
u imbarkuan,
trapaxhiu po i priste ne va,
te lumit te Matit,
zbarkuan te Hanet.

Duhej edhe pak te arrinte,
te shpia ma e kamur,
te kushrinjte e Ded Cokut.
Edith/it per nje cast iu kujtuan,
rruget e Londres dhe po i krahasonte,
me keto te kesaj mbremjeje,
kur zhytej ne rruge,
te panjohura me pare,
rruge ekzotike,
shoqeruar me disa malsore,
te tjere kishin dale per ta pritur.

Ndersa drita po venitej,
nje shtrengate filloi,
i kishte paralajmeruar,
qe ne Shenkoll.

Kur arriten ne Gurez,
errsira kishte mbuluar,
vendin dhe shiu filloi,
te binte me gjygyma.

Deda u dha nje sinjal,
me vershellime dhe u fut,
ne nje shteg te ngushte,
dhe Edith-i tashme,
me zi ndiqte me sy,
kalin e tij vetem si njolle,
ngjyre hiri,
ecte me revan perpara,
permes baltes e ujit,
duke ulur koken,
te ulta deget e pemeve ishin.

Edith qendronte pothuaj,
shtrire mbi qafen e kalit,
ndiente prekjen e degave,
tallaganin ia preknin,
kuajt rreshqitnin permes baltes,
dhe erresires,
anoheshin ndonje grope,
per t’iu shmangur,
ngriheshin perseri.

Dy here kali i saj kaloi,
mbi drure te rrezuar,
Shiu shushiste,
binte me rrembim
druret nuk dalloheshin.

Edith u bllokua,
te shikonte me perpara,
nuk mundte,
kali i saj vazhdonte te ndiqte,
nga pas kalin e kallauzit.

Kerpurdha te medha,
te shndriteshme mbi drure,
te kalbur dilnin aty ketu,
te mistershme ne erresire,
si copa peshku te cofte,
prej perplasjes shpetoi nje here,
ne nje trung.

Me ne fund kaluan te fundmin shteg,
pau dritat mikpritese,
te shtepse se madhe te brojanve.

Edith hoqi nga kurrizi,
tallaganin e ber qull,
ne nje dhome te madhe,
te shtruar me sixhade e jasteke,
zune vend,
dy trungje flakronin ne oxhak.

Gurzakt’ kishin patur,
shume vdekje nga semundja,
me shume se sa nga luftrat.

Per nje fare kohe Ded Coku,
popullsia e Bregut te Mates dhe Gurezit,
bere thirrje urgjente,
zonjes per kinina.

Nje sasi te madhe kishte,
mberritur nga vendi i saj,
Anglia.
Kete thirrje per ndihme fisnikja,
ne maksimum e vlersoi,
ky ishte ne fakt perkushtimi,
detyra e saj.

Mu ne qender te epidemise po shkonte,
te malarjes ne Gurez,
ne Shenkoll te Bregut te Mates,
ne te dy anet e lumit Mat,
gjendja ishte shume e rende.

Njerezit rrinin te mbyllur,
si ne karantine, me ethe,
vdekja po u merrte jeten,
nje kolere e vertete,
(n.h. kujtojme vdekjen e Skenderbeut,
nga qendrimi per disa kohe ne zonen e thelle bregdetare,
ne Fushkuqe me v. 1450 mori ethet,
para se te semurej dhjetor 1467 deri sa vdiq ne Lezhe,
me 17 janar 1468).

Njerezit vinin me shumice,
nga periferia ne Gurez,
te Cokajt ne Shenkoll,
po shperndante kinina,
kerkesat ishin shume te medha,
ne krahasim me rezervat e saj,
kjo po i coptonte zemren.

Me pak i semuri i familjes,
vinte e kerkonte,
ato qe i kishin mbetur.

Me sa dukej,
ne te shumten e shtepijave,
te gjithe antaret ishin te prekur,
nga malarja.

Te dobet dhe te keputur,
lekuren e verdhe te ngjitur,
pas kafkes,
me sy te futur i luteshin :
<< me jepni kinina, per pesembedhjete veta!>>,
<<un’ kam gjashte femije,
po vdesin>>.

Kininat <<avullonin>>,
si bora ne diell.
Mjaft nga viktimat,
kishin peshnetken shume,
te zmadhuar.
Gati per njeoregjysem shperndau,
6600 kokrra,
cfare kishte i ndau.
Me pas nje skene me e dhimbshme i ngjau:
I erdhen te tjere te bere qull,
nga shiu,
kishin udhetuar qysh heret,
ne mengjes te deshperuar,
iu luten qe te kishte meshire,
per njerzit e tyre,
t’ua gjente.

Per t’i shpetuar,
kesaj pamjeje fatkeqe,
nuk mund ta lehtesonte,
me shume,
tjeter nuk i mbette tash,
vetem t’u hipnin kuajve,
te hidhte tallaganin siper,
te largohej nga Gurzi,
te dilte ne anen e siperme,
te lumit.

Ishte nje skene,
kurr’ nuk do ta harronte.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Mary Edith Durham (1864 – 15 Nëntor 1944)

Etnografe dhe publiciste angleze, studiuese e popujve të Ballkanit dhe mike e shqiptarëve. Në fund të shekullit të XIX , Edit Durham kaloi disa vite duke udhëtuar në Ballkan. Një nga vendet, të cilat ajo vizitoi ishte dhe Shqipëria. Ajo tregoi një interes të veçantë për kulturën e traditën shqiptare, si dhe duke u fokusuar në çështjen shqiptare. Ajo shkruajti disa libra rreth Ballkanit,
Ded Coku(1875-22 gusht 1945), ishte nje malsor nga Bregu i Matit, me influence edhe ne Gurez, organizator i kryengritjeve per Liri e Pavarsi, 1910-1912. Nje kontribut po jepte ne krahinen e tij Bregu i Mates-Gurez per te mbrojtur popullsine e prekur nga malarja ne eriudhen dhjetor 1911 dhe fillimi i vitit 1912. Ishte nje periudhe e rende, kur perandoria osmane po mbante ne trysni ne vecanti popullsine qe perkrahte kryengritesit. Gurezi ne vecanti mbahej nen vezhgim te vazhdueshem pasi ishte nje toke imperiale dhe populli po bente nje qendrim informal, toka konsiderohej e pushtuar, ndryshe nga Bregu i Mates qe ishte i konsoliduar dhe kishte mbeshtetje me te madhe nga konsullatat ne Shkoder. Prandaj edhe ndihma qe po i jepej Gurezit, behej naten, per te mos rene ne sy te rojeve ne Gurez, Milot, Gjorme, etj.

1.Unë,fusharaku!