Nuk na e lanë ta jetojmë jetën, Lili!

JU TREGOJ PËR TIM ATË, POETIN VEHBI SKËNDERI –

Ishte një mbrëmje e bukur qershori. 12 qershor 2011. Nga ato më të bukurat e vitit, kur stina e verës është në prag të shpërthimit me plotmadhështinë e vet prej shumëlaryshisë së ngjyrave, që ngjan si një fillim pa fund e të grish vetëm të jetosh pa sosje. Atëher’ kur çdo shpirt njerëzor beson se jeta është e përherëshme, im Atë, poeti Vehbi Skënderi po luftonte me vdekjen.

Në një mbrëmje të tillë qershori, im Atë do të ishte dehur nga abazhuri i hënës në qiell. Ajri i ngrohtë i përzierë me aromat e akacjeve e jargavanëve do ta ngazëllente për të krijuar pastaj në laboratorin e tij poetik përfytyrimet ekstravagante në skulptura poezish.

Asaj nate hëna shembëllente me një UFO, anije kozmike e sheshtë, gjigande, që dukej ishte ndalur mbi kokat tona për të marrë shpirtin e tim eti drejt parajsës. E shihja krejt e shpërqendruar hënën dhe yjet rreth saj pa sjellë ndër mend asnjë nga poezitë që im Atë iu kish dedikuar, kur hënën e quante mëmën e yjve, fëmijëve të universit. Nuk m’u kujtua as Thuaja Hënës një baladë e tim eti po aq e bukur sa ajo e Alfred De Musset, shqipëruar mrekullisht nga Sotir Caci, ku poetit hëna mbi kumbanore i ngjante si një pikë mbi “i”. Im Atë në baladën e tij gjen shpëtimin tek Hëna sepse fara njerëzore është krejt indiferente ndaj dhimbjes /”Sado e largët që të shtiret e mizantrope/ndoshta dhe të mjekon?/Ndoshta të nxjerr nga llumi i kësaj bote?/Dhe në mos të shpëtoftë ajo,/ndoshta të merr me vete në hapësirë/Ku në mos qofsh e lumtur/të paktën je e lirë.” Jo, asnjë varg nuk kujtoja, vetëm iu luta me përgjërimë, t’i shpëtonte jetën tim eti. Në fakt, po ndodhte sikur e kishte parashkruar ai, Hëna ishte stacionuar në spitalin ku dergjej im Atë, për ta marrë me vete e çliruar nga cinizmi i llumtë i kësaj bote, si një shpirt i lirë.

***

Në një natë qershori të tillë të vitit 2005, një dorë kriminale na kishte vrarë rrugës së kthimit nga Prishtina në Gjilan për në shtëpi ku e priste nëna kolegun tonë 28 vjeçar, Bardhyl Ajetin, duke krijuar tragjedinë dhe gërryerjen prej dhimbjes nga një absurd surreal në Kosovën e gjashtë viteve të pasluftës. Si është e mundur të vritet njeriu kur lufta ka mbaruar, aq më tepër një gazetar për ato që shkruan. Të pritet një jetë në mes pa mbushur ende 28 vjeç. Pastaj vrasja të mbulohet nga malet e heshtjes apo nga ngritjet e supeve, që do të thonë “e ku e di unë, e ç’më duhet mua”. Vrasja e këtij djaloshi ka mbetur ende e pazbardhur. Si shumë vrasje të tjera gazetarësh e veprimtarësh politikë të krahut të Rugovës.

Shoqëria shqiptare është tërësisht e çorientuar nga politika tribale dhe kaosi prej eskortave të elitës, që e kanë kthyer në tabu nocionin e drejtësisë, e kanë zhdukur sensin për të kërkuar e gjetur të vërtetën dhe e kanë shpërbërë në antivlerë kulturën. Elitat e botës së civilizuar janë ato të parat që rebelohen, ato që zgjojnë shoqërinë nga apatia, përkundrazi në shoqërinë shqiptare eskortat e elitës janë të emëruara nga politika, të zgjedhura nga politika, të shnderuara nga politika.

***

Im Atë ishte një njeri krejt ndryshe, ishte një libër i hapur, një kryevepër. Ai gjithmonë iu fal së drejtës, si Zotit, si një konstitucioni universal, që nuk varet nga konjunkturat por nga ndërgjegja njerëzore e gjithsecilit prej nesh, që të shtyn të gërmosh me shpresë për ta zbuluar e shpëtuar njeriun apo njerëzimin. Im Atë, ishte besimtar i madh i së vërtetës dhe drejtësë. Ndërsa poezia kishte lindur në një ditë me të. Poetët nuk bëhen me urdhër politik, poetët lindin. E vërteta, drejtësia dhe poezia janë të lidhura si trinitet nga filli hyjnor.

Kur të gjithë thonë se drejtësia ka vdekur, drejtësia nuk vdes kurrë, veç nëse njerëzimit i vjen fundi. Në gjurmët e tim eti rropatem të kërkoj të drejtën edhe unë. Kur vështrimet cinike çinovnikase të superstrukturës komuniste, me pseudonime gërnetash e dajresh, që gjatë tranzicionit kanë trashëguar e forcuar pozitat e tyre duke e degraduar plotësisht sistemin politik dhe kulturën, më thonë “e nuk nxore mësime nga vuajtjet e tyt eti”, ua kthej, se deri sa të kem frymë, nuk do të heq dorë nga kredot e trashëguara prej tij, sepse vetëm kështu do mund ta vijoj denjësisht jetën si bija e poetit. Nuk ka retorikë, është thjeshtë një reaksion, si kundër rrjedhë ndaj një shoqërie në krizë të thellë, me të cilën po tallen deri në poshtrim.

***

Mbrëmja e 12 qershorit 2011 na përhumbi e na e mbushi mendjen se jeta gjithmonë ia del e triumfon mbi vdekjen, se jeta triumfon edhe ndaj prognozave të mjekëve. U bëmë naivë. Me vullnetin tonë. Aq më tepër duke e njohur dëshirën e paepur të tim eti për të jetuar, si poeti i zhgënjyer, që për të sfiduar rrokaqiellat e cinizmit, kishte krijuar botën dhe universin e tij poetik.

Sot familja shqiptare i ngjan një kështjelle prej rëre e lumturia një misioni të pamundur, sepse njerëzve u është shtuar makutëria, babëzia e lumturinë e kërkojnë tek paratë, pasuria, mantenutat, makinat, vilat, tradhëtitë ndërsa ne e kemi përpara syve, lumturia është gjithmonë me ne, ne jemi lumturia e njëri-tjetrit. Im atë e kishte zbuluar Amerikën tek poezia dhe familja e tij. S’kishte qenë asnjëherë një rebus as dilemë, por dashuria dhe poezia i dhanë kuptim jetës së tij për të mbijetuar në kohën e kolerës komuniste dhe postkolerës së tranzicionit. Për të mbijetuar si shpirt i lirë, megjithë injorimin si mjeti efikas që kryepolitika përdor për t’i vrarë poetët. Poetin Vehbi Skënderi nuk e varën në litar si Havzi Nelën apo me një skuadër pushkatimi, por me indiferencë. Institucionet e shtetit, nga niveli më i lartë deri tek Ambasadat që ushtrojnë në heshtje indiferencën ndaj vlerave të vërteta, duke promovuar antivlerën e përdhunuar shijet që krijon arti i vërtetë, janë sot dhomat e hetuesisë që në diktaturë torturonin dhe vrisnin elitën e vërtetë dhe poetët.

Të gjitha dramave të jetës së tij, për fajin e një regjimi monstër, ai iu kishte mbijetuar për arsye, për shkak, për hir të familjes që, me të njëjtën monedhë, ia kthente dashurinë me dashuri e nuk e tradhtoi kurrë.

Të dy prindërit e mi regjimi i vuri në provë, i thirrën veçmas dhe i thanë seicilit “prishe familjen e pastaj do t’i kesh të gjitha”! Por e gjitha dhe gjithçkaja për të dy ishte familja. Për t’i mbijetuar atij ferri ishim ne të tre të pandarë.

Kur nuk kishte nisur ende gjuetia e shtrigave, të dy prindërit e mi kishin gjithçka. Poezinë, dashurinë dhe mua. Më 1964, tridhjetë e sa vjeçar im atë ishte vlerësuar me çmimin e Republikës për vëllimin poetik “Fletë nga Ditari im”, ku përfshihej edhe poema e Ofelisë, libër që do të botohej në Prishtinë me titullin “Vdekja e Ofelisë”.

Isha mësuar ta shihja time më me buzë të kuqe, ngjyrë scarlet, të thellë, me thonj me manikyr të kuq të ndezur, mahnitesha prej bukurisë së saj, qeshja edhe unë pa e kuptuar se përse prej të qeshurave të saj, që e bënin shtëpinë të kumbonte. I vetmi shqetësim i sime mëje ishte kur unë nuk e pija gotën e qumështit apo nuk e mbaroja pjatën e supës me lëng mishi e zarzavate. Ajo m’i krihte flokët, më mësonte të laja dhëmbët. Unë nga ana ime përpiqesha të plotësoja gjithçka që më lutej, si të ulesha në tryezë, si ta mbaja trupin, shpinën duhej ta mbaja drejt, bërrylat nuk duhej t’i vendosja mbi tryezë. Edhe ushqimin e mbaroja me zor veç ta kënaqja atë.

Pastaj erdhën ditë të mbyllura. Jetonim në një bunker pa frëngjij, ime më nuk i lyente më buzët, as thonjtë, qante fshehur për të mos e parë unë. Tek kopshti për të më çuar e marrë vinte gjyshja nga im atë.

Gjithë dielli që kishte pasur apartamenti ynë i vogël u fundos. Jeta jonë dukej si e një të varuri që nga nga çasti në çast do t’ia shkelmonin karriken, për t’ia këputur fillin.

Ishte 1966-67, kur im atë u akuzua si pjesëtar i një “grupi armiqësor”. Ai ishte autori i një fejtoni kritik për Institutin e Gjuhësisë dhe Historisë që nuk u botua kurrë. Si redaktor i revistës Ylli e kishte përgatitur këtë fejton mbështetur tek të dhënat e një ekipi pune të nivelit më të lartë akademik me Profesor Selman Rizën, Profesor Ligor Milen, Profesor Dhimitër Pilikën, Profesor Zija Shkodrën, ku bënin pjesë edhe kolonel Dilaver Radeshi e majori Bektash Bedo. Ai fejton ka humbur pa nam e pa nishan. Im Atë dhe ime më më kanë treguar se gjatë gjyqit politik, kopjen e fundit kishte ardhur dhe ua mori në shtëpi Xhelil Gjoni, i cili sapo e kish nisur karierën tek Zëri i Popullit, pas martesës me motrën e Hysni Kapos, por që nuk u bë dot kurrë gazetar. Ylli ishte një organ që botohej nga Zërit të Popullit. Prej asaj kohe Xhelil Gjoni njëri nga persekutorët më të egër të inteligjencies shqiptare, nuk iu nda tim eti dhe për pasojë edhe mua. Pas vdekjes së diktatorit, kur do t’i shkonte në zyrë ish Prokurori ushtarak Sali Hoxha me të cilin im Atë kishte qenë në Medrese dhe pastaj të dy bashkë adoleshentë kishin lënë studimet për t’iu bashkuar në vitin 1943 Çetës së Dibrës, Xhelil Gjoni do të reagonte me egërsi, duke përjashtuar çdo mundësi që unë të vazhdoja studimet universitare.

Një ditë, kur u ktheva nga kopshti, e pashë tim Atë që qante. Nuk do të qante kurrë më në jetën e tij veç asaj here, megjithë ferrin e vuajtjeve. Ime më i lutej të qetësohej. U frikësova shumë. Më vonë do të më tregonin se Bektash Bedo kishte vrarë veten, ngaqë nuk e kishte përballuar dot torturat e presionit psikologjik, pasi “grupi armiqësor” krahasohej me atë të “Konferencës së Tiranës”. “Vehbi Skënderi është i lidhur me armiqtë e partisë.” Kjo ishte “damka” e diktatorit për tim atë. Më kujtohet se nganjëherë e shoqëroja edhe unë tek apartamenti i Profesor Dhimitër Pilikës, i cili i kishte mësuar tim eti një soj fërgese me domate, vezë e djathë që unë nazelia e pëlqeja shumë. Sa për miq, im Atë kishte mendje të ndritura. Po përmend Nonda Bulkën, Skënder Luarasin, Petro Markon, Petro Zhejin, Sterjo Spassen, Zisa Cikulin me familjen e tij, të cilët e mbajtën afër duke rrezikuar. I ndjeri poeti Llazar Siliqi i thosh tim eti me humorin shkodran, se me u ndalë me Vehbi Skënderin asht sikur me dalë n’bulevardin e Tiranës me kallashnikov.

Me mendjen e një fëmije të mitur nuk po kuptoja asgjë se çfarë po ndodhte tek ne. Gjithçka e mësova kur u rrita. Nuk kuptoja gjë, por përjetoja si fëmijë mungesën e tim eti mbrëmjeve pasi seancat e pyetjeve në Komitetin Qendror të Partisë zgjasnin deri në mesnatë. Zakonisht përpara se të shkoja për të fjetur në orën 20:00, im atë më recitonte poezi, më lexonte libra ose më tregonte përralla.

Kisha qenë deri atëherë një fëmijë shumë e lumtur. Kisha gjithçka, dy prindër që i mbanin sytë tek unë, shkoja në kopësht me gëzim, ku zysh Nazmia na mësonte të performonim me recitime dhe kërcime, ndërsa zysh Lirika na lexonte një libër që nuk i shterrnin kurrë përrallat, prindërit më çonin rregullisht në Teatrin e Kukullave, në cirk, bënim vizita rregullisht tek dy gjyshet, ku kënaqesha pa masë, kisha shoqet e shokët e pallatit me të cilët luaja me orar. Në verë shkonim në plazh dhe në Pogradec tek daja, ku takohesha me dy kushërinjtë e mi që i doja shumë, Mozën dhe Maksin.

Dukej se si me gomë ishte fshirë ky vizatim i bukur, por një natë, në shtëpinë tonë u duk se u kthye gëzimi. Nuk e kisha nocionin e kohës se, kur errësohej, për mua ishte vetëm natë. E asaj nate im atë, që u kthye më shpejt se zakonisht, iu tha të mëdhenjve se do të shkonte në Vaun e Dejës. Nisa të qaja me të madhe. Kush do të më recitonte poezi, kush do të më mbante në prehër e tregonte përralla aq të bukura! Ndërsa prindërit e mi dhe më të afërmit tanë, që na kishin ardhur ndiheshin të gjithë të çliruar. Sepse mendohej se im atë i kishte shpëtuar burgut. Për ta festuar i thanë gruas së xhaxhait të vogël, Myneverit, të më merrte mua e të shkonim të blinim tullumba tek pastiçeri Agimi. Disa ditë më vonë im atë do të nisej në Vaun e Dejës si punëtor në Hidrocentralin që po ndërtohej. Do të ishte ndarja e parë me tim atë. E fundit do të qe kur na la më 13 Qershor 2011.

***

Në Vaun e Dejës im Atë qendroi për riedukim mbi pesë vjet, punonte saldator me tre turne pranë gjirit të klasës punëtore. Vinte në shtëpi një herë në muaj ose edhe më rrallë. Në dimër mbante një xhup punëtorësh, ku vendet e grisura ishin qepur me tela të hollë. Me punëtorët mbante marrëdhënie shumë të mira njerëzore. E donte fort inxhinier Sokrat Kalivopullin. Si do të na tregonte më vonë, u shmangej provokimeve. Për një kohë ndau dhomën e barakës me piktorin e talentuar Nexhmedin Zajmi, me të cilin u bënë shumë miq. Në Tiranë u kthye në 1972. E punësuan në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, në fillim si korektor e më pas në redaksinë e poezisë si redaktor. Ishte rikthyer dielli në shtëpinë tonë. Unë kisha mbaruar filloren dhe vazhdoja 8 vjeçaren tek Emin Duraku. Shkëlqeja në të gjitha lëndët dhe dallohesha në letërsi. Krenohesha gjithmonë me prindërit e mi. Dhe, kur më pyesnin se e kujt isha, iu përgjigjesha shkurt: Jam vajza e poetit Vehbi Skënderi.

Por shpejt do të vinte marsi i 1974. Ime më me shoqet kishte shkuar në Durrës për të festuar 8 marsin e do të kthehej në mbrëmje. Unë e shihja tim Atë shumë të shqetësuar. Shtypte diçka në makinën e shkrimit, e pastaj e hiqte fletën i pakënaqur dhe e fuste direkt në sobën e druve. Kur mbaroi, faqet e shtypura i mbajti vetë, fshehur në dosjen e poezive që ripunonte. Si një fëmijë kurioz, por edhe për të kuptuar se çfarë halli mund të kishte im Atë, mora fletët e kopjativit dhe nisa të lexoj. Aty lexova për herë të parë fjalën “korrupsion” dhe “qendër korrupsioni”.

Në ditët e mëpastajme, për familjen tonë do të niste një kalvar i gjatë, i mundimshëm, i frikshëm, nga ato që tregohen natën e varrit. Ne të tre do të përpiqeshim ta përballonim duke dashur njëri-tjetrin sa më fort. Vetëm një herë, ishte qershor, unë posa e kisha mbaruar vitin shkollor, kur tim eti iu shemb toka nën këmbë dhe u nis i sigurt drejt vetvrasjes, për t’u hedhur nga ballkoni i apartamentit tonë në katin e tretë, me emrin tim në gojë dhe me brengën se nuk mundi ta mbronte dot familjen e sidomos të bijën e vetme nga ndëshkimi i të qënit bija e tij, bija e poetit. Për fat u ndodh xhaxhai im, Skënderi, që ishte oficer artilerie në Durrës, e që më vonë do ta përjashtonin nga partia dhe nga rradhët e ushtrisë sepse do të takohej me tim Atë ditën e varrimit të nënës së tyre, dmth gjyeshes time. Ai e shpëtoi tim Atë. Kjo ndodhi kur e thirrën në lagje, pasi e kishin lënë të papunë, kur i dhanë urdhër që, brenda javës, duhet të nisej me familjen në internim në një fshat të humbur pas Dajtit.

Atë moment e humbi busullën im atë, në një ditë të bukur qershori tiranas nën prangat e burgut të braktisjes nga pjesa më e madhe e miqve dhe kolegëve, të cilët iu larguan dhe ai nuk kishte një derë ku të trokiste për ndihmë. E shihnin në rrugë drejt e në sy dhe bënin sikur nuk e njihnin, kishte nga ata që ndryshonin rrugën se ndofta iu vinte keq ose viheshin në pozitë të vështirë, kishte edhe nga të tjerë që e fyenin apo e kërcënonin me emrin e partisë në gojë. Im atë vritej pak e nga pak. Jo për vete. Vuajtja më e madhe e tim eti vinte nga pafuqia për të mos mundur t’i ndalte që pasojat e dënimeve të tij t’i vuante ime më dhe unë, bija e tij me flokët e verdha si Ofelia e tij, por që im Atë i thosh sime mëje të m’i krihte me kordele alla Jacky Kennedy. Nuk e përballoi im atë kur i thanë se brenda javës do të vinte makina të na internonte dhe unë do ta kisha të pamundur vijimin e shkollës. Sa ëndrra kishin thurur bashkë me time më për Lidkën, domethënë për mua. Dhe e gjitha ishte përmbysur bashkë me jetën e tonë në apartamentin tek Pallatet e Aviacionit, shkalla 12, apartamenti 84.

***

Përpara se të banonin në apartamentin tek Pallatet e Aviacionit, prindërit e mi të posa martuar, jetonin në dy dhoma të një vile buzë rrugës Kajo Karafili afër ish Kursalit, që im Atë e kishte marrë me qira kur ishte beqar e punonte si gazetar duke vazhduar studimet. Ato dy dhoma, kur erdha në jetë, u bënë edhe shtëpia ime. Përpara se të martohej, im Atë kishte tërhequr në Tiranë gjyshe Selimen, nënën e tij dhe vëllain e motrën e vogël, xhaxhi Habipin e halla Bukurijen, që unë e thërrisja Tatale. E kam para sysh atë vilë, se aty jetoi gjyshja me familjen e xhaxhi Habipit, nusen e tij e dy vajzat e tyre, Enkeledën e Irmën deri sa morën një apartament me punë vullnetare, të ndërtuar në lagjen e Kombinatit të Tekstileve nga punëtorët e Fabrikës së Qelqit ku punonte xhaxhai. Dy dhomat me qira ishin në katin e parë të vilës me një oborr të brendshëm. Në të njëjtin oborr ku ndodhej një pus ngrihej edhe një vilë tjetër tipike tiranase me verandë ku jeshilonin gjethet e hardhive të rrushit. Të dy ndërtesat ishin ngjitur me Hotel Internacional përballë Shtëpisë së Oficerëve, që më vonë do të bëhej Lidhja e Shkrimtarëve. Korridori i madh i katit të parë ku ndodheshin dyert e dy dhomave gjithmonë në gjysmë errësirë ishte me dysheme prej dërrasash që, prej vjetërsisë, kërciste. Në njërën nga dy dhomat që përdorej edhe si guzhinë e dhomë ndejtje e gjumi me dritaren nga Hotel Internacional flinte gjyshja me xhaxhain dhe hallë Tatalen, ndërsa dhoma tjetër me dritaren nga Shtëpia Qendrore ishte jona. Në atë dhomë me tavane të lartë ndodhej një shtrat i madh me një mbulesë të bukur, që ime më e kishte sjellë në pajë, ngjitur të cilit kishin vendosur krevatin im të vogël, që, pa mbushur vitin, fillova ta kapërcej për t’u hedhur në krevatin e madh. Në atë dhomë të mbushur me flutura ëndrrash dhe dashuri im Atë do të shkruante poezitë me makinën e tij të shkrimit Corona që e solli edhe këtu në Zvicër.

Edhe kur ndërruam shtëpinë, aty vinim çdo ditë, deri kur im atë mori dënimin e parë me riedukim pranë klasës punëtore në Hidrocentralin e Vaut të Dejës. Unë e desha shumë atë shtëpi me atë oborr. Im atë më ka fiksuar aty me aparatin e tij Laika që kur isha bebe deri sa mbusha dy vjeç, kur ndërruam shtëpinë, në disa foto më ka fiksuar me time më në oborrin e vilës ku unë luaja. Më ka fiksuar edhe në trotuarin buzë rrugës pranë portës kryesore nga hyhej në oborrin e bukur të ndërtesës. Aparatin fotografik e kishte blerë gjatë një udhëtimi në Riga, kryeqytetin e Republikës baltike të Letonisë. Që kur isha e vogël më fliste për poetin Rainis, se si adhurohej në vendin e tij. Kishte sjellë edhe albume fotografike ku e shihja Rainis në foto dhe monumente. Ai është poeti kombëtar i Letonisë që kishte vdekur më 1929, vitin kur im atë kishte lindur. Atëherë isha e vogël dhe nuk e kuptoja se përse im atë më fliste aq dendur për Rainis, se si letonët e adhuronin. Më vonë, kur u hap Shqipëria, mësova se Rainis me veprën e tij si poet kombëtar kishte qenë udhëheqësi shpirtëror për një Letoni indipendente.

***

Ne i qendruam tim eti rreth shtratit mbrëmjen e 12 qershorit, duke e kundruar e kundruar. Fytyra e tij ishte e bukur. Ngjyra e lëkurës ishte rozë. Im Atë nuk e tregonte moshën, ai është dukur gjithmonë i ri, i mbushur me energji të pashterëshme. Kjo bënte që unë të ndihesha gjithmonë fëmijë. Edhe mbrëmjen e 12 qershorit. Unë i vërtitesha rreth dhe ia puthja duart e faqet, ia prekja këmbët e bardha. Kisha një kaskatë lotësh që e mbaja me zor, duke iu lutur Zotit siç më kishte mësuar nënka, mamaja e sime mëje. Im atë ishte i pastër si drita. Unë e përkëdhelja, Babush, Babush i flisja, po të presim në shtëpinë tonë të kthehesh. Të lutem Babush. Ai nuk reagonte. Flinte. Nën efektin e qetësuesve. Që kur u shtrua në spital ai kishte qenë nën efektin e qetësuesve dhe vetëm një herë ishte zgjuar sa për të thirrur vetëm një emër: „Lili“. Emrin e gruas së tij e nënës sime. Librin e tij të parë me poezi titulluar “Këngët e para” im atë ia kishte dhuruar sime mëje, posa kishte nisur lidhja e tyre me një dedikim fatalist të shkruar me një kaligrafi të bukur të një 28 vjeçari “Me ty do të shkruaj edhe këngët e fundit Lili”. Dhe ashtu kishte ndodhur.

Duke e parë të flinte i qetë, dikur vonë, ne vendosëm të ktheheshim në shtëpi. Të bindur se të nesërmen do ta gjenim më mirë. Ishte mbrëmja e vonët e së dielës. Jeta gumëzhinte. Në tram u takuam me Endritin që kthehej nga kinemaja, e kishin marrë me zor shokët, sepse e dinin lidhjen e tij me gjyshin. Përpara filmit Endriti kishte qenë në spital. Zbritëm të tre nga trami në stacionin tonë dhe kur iu afruam shtëpisë, dritat e apartamentit tonë nuk ishin të ndezuara si zakonisht. Shtëpia jonë gjithmonë ishte e hapur, gjithmonë kishte njerëz e drita. I ramë ziles dhe derën na e hapi Prizreni. Ai po vuante. Im atë i kishte rritur djemtë. I kishte marrë sa kishin ardhur në shtëpi nga materniteti, bebka dhe iu kishte përkushtuar kohën dhe jetën. Me një dashuri pa cak e kufi. U ka treguar me mijëra përralla, edhe ato që nuk m’i kishte treguar dot mua, i krijonte enkas për ta, u ka mësuar alfabetin e shqipes, gjuhën, u ka lexuar libra, u ka recituar poezitë e tij, poezitë e tij për ta. Midis tyre mbretëronte një aleancë sublime. Të dy djemtë tanë kanë qenë me fat që i ka rritur një gjysh si ai. Megjithëse të gjithë gjyshat e gjyshet e botës janë të mrekullueshëm.

Tani në shtëpi ishim të katërt. Familja Buçpapaj. Familja Skënderi ishte në spital. Folëm fare pak midis nesh. Djemtë ishin bërë burra papritmas. Pastaj mora në telefon time më që nuk i ishte ndarë kurrë tim eti. Edhe ajo më qetësoi. Po fle i qetë, më tha. Unë i qetësova të tjerët. Dhe u shtrimë të flemë si robotë.

Kishim fjetur pa ëndrra, shpejt, përhumbshëm, për t’iu larguar një frike. Deri kur ra zilja e telefonit, në mesin e natës që na ngriti menjëherë të katërve, gatitu. Zëri i panjohur matanë telefonit jepte lajmin që ne nuk do të donim ta dëgjonim kurrë.

Kur po gëdhihej 13 qershori dhe kalendari shënonte ditën e Shëna Ndout, shpirti i tim eti u largua prej trupit të tij. Në agun që ai e ka përmendur shpesh në poezitë e tij, ku ai e ka përshkruar me laryshi nuancash e ngjyrash, hijesh e dritash të pafundme. Por agu i ikjes së tim eti ishte i vërejtur, i humbur në tymnajën e mjergullave dhe ngjante e pamundur që kjo ditë të kish lindur prej barkut të një nate magjike qershori, kur ne u larguam nga spitali dhe e lamë tim atë në një gjumë të thellë e shpresëdhënës.

Gjithçka ishte përmbysur brenda dy-tri orësh, ashtu si jeta që ishte shndërruar në ikje, largim e vdekje. Për dy-tre orë qielli kishte ndryshuar uniformë në një antitezë të plotë. Ishte zhdukur hëna, yjet, magjia e natës kur ne i dhamë përshëndetjen, pa e ditur se do të qe përshëndetja jonë e fundit në këtë tokë, pak përpara kur fryma e tij do të fluturonte si zog i çliruar nga prangat e një kohe mistrece, që tim atë e zhgënjeu fund e krye.

***

Kur ne vendosëm të largoheshim nga spitali, në prag të shkëmbimit të 12 me 13 qershorin, im Atë ngjante sikur flinte si normalisht. Nuk e kishte më frymëmarrjen e dendur, të vështirë, të mundimshme që e kishte pasur prej ditës së mërkurë, që do të na detyronte të premten të thërrisnim urgjencën, 144. Një ditë më parë, dmth të martën, ai bile kishte bërë një shaka me ne. Ime më ashtu si e kanë zakon gratë përdori klishenë e njohur se po vdiste prej lodhjes, dhe im Atë, që rrinte me orë e ditë të tëra pa folur, ia ktheu me buzën në gaz, « po për mua kush do të kujdeset atëherë?!» Reagimi i tij ne na hodhi të gjithëve përpjetë. Na zgjoi. Sepse sëmundja e kishte transformuar. Ngjante si Mbreti Lir. Tragjik, i madhërishëm, i vuajtur, i heshtur e solitar në botën e tij të mbyllur. Kështu e përjetonte largimin apo distancën nga mungesa e tij fizike me botën që kish patur rreth tij, nga mosprania në rrjedhat e ditës, në rrugët që ai i kishte kaluar çdo ditë, që edhe sot i mbajnë gjurmët e tij, siluetat e tij me republikë dhe një xhaketë Hugo Boss të blerë në një dyqan me second hand.

Reagimi i tij na e ktheu humorin. Kujtuam se ishte shenja e rikthimit në jetë, për të shpëtuar nga sëmundja e zezë, që është depresioni, ashtu si kishte shpëtuar edhe në vitet ’70. Unë e mbaj mend atë kohë, se si vuante im Atë, si lëngonte. Pranë tij ishte im më dhe unë, fëmijë. E vizitonte rregullisht, për çdo ditë njëra prej hallave të mia, Lumja me fëmijët e saj dhe vëllai i tij i vogël, sepse të tjerët nuk vinin dot pasi kishin frikë nga partia kuçedër. Atëherë im Atë sapo i kishte mbushur 40 vjeç dhe ngjante i moshuar si një plak. Por një mëngjes papritmas u ngrit nga shtrati e ul në makinën e shkrimit dhe rinisi të shkruante poezi. Prej asaj dite nisi të dilte nga shtëpia e të shëtiste nga Kodrat e Liqenit. I vetmuar. Kolegët i largoheshin, shokët i fshiheshin, të afërmit kujdeseshin për biografitë.

Por atë të martë, reagimin e tij e morëm si shenjë fatmirë, të daljes nga kështjella që kishte ndërtuar me mure qiklopikë prej heshtjes së vet. U lumturuam pasi e dinim se im Atë dinte të ngrihej gjithmonë më këmbë, se im Atë do ta kalonte edhe këtë sprovë, pas aq provash e vuajtjesh, që i kishte e kishim kaluar së bashku.

Por ndodhi e papritura dhe ai u përkeqësua papritmas të mërkurën. Iu vështirësua frymëmarrja. Ne u trembëm. Filluam t’i luteshim të hante. Sepse kishte dy vjet që kishte hequr dorë nga e ngrëna. E ushqente me shumë mundime ime më. Im Atë refuzonte ushqimin, refuzonte ujin, po ime më nuk dorëzohej deri sa e ushqente çdo ditë, çdo vakt, dalë e nga dalë, një kafshore, një lugë, ishte një fitore, një gllëngjkë ujë, një gotëz me lëng frutash, ishte jetë për tim atë.

Unë po punoja në kompjuter atë të mërkurë, kur ime më më erdhi pranë e më tha se ai nuk po hante dot më. U ngrita menjëherë. I shkova pranë dhe i vura buzët në ballë. Si veproja me djemtë. Kishte temperaturë. I dhamë menjëherë një dafalgan dhe e shtrimë në shtrat. U qetësua pak. E zuri gjumi dhe frymëmarrja ju bë normale. Pasdite bashkë me Skënderin blemë biskota fëmijësh që ime më t’i shtypte e ta ushqente më lehtë.

Hëngri nga mbrëmja pa e refuzuar ushqimin si bënte zakonisht. Dukej se e mendonte atë që i ishte afruar dhe donte ta shmangte vdekjen. Por ne nuk na shkonte mendja fare tek vdekja.Kur ra nata i shkova në dhomën e tij ku flinte. Dhe qava e qava me lot e pa zë. Për të gjitha vuajtjet që kishte hequr, pa i bërë kujt keq në jetën e tij. E pastaj iu luta Zotit që vetëm ta linte të jetonte. Edhe me depresion. Veç të jetonte. Ishim mësuar tashmë edhe me këtë gjendjen e tij. Ai rrinte i ulur në kolltukun e tij në një cep të dhomës. Hijerëndë, pa folur, duke na parë herë herë ne. Herë i përhumbur në mendimet e tij, herë me sy të trishta e herë me sy të trembura, sepse e shkuara i kthehej si fantazmë, si makth e ankth. Mallkuar qofshin ata që e kanë bërë tim atë të vuante. Që nuk kanë marrë mundimin kurrë të kërkojnë ndjesë. Një pjesë e tyre kanë shkuar në ferr. Në ferr shkofshin të gjithë që e kanë merituar. Sepse nuk e njohin ende pendesën.

Im Atë ishte shtruar në spital edhe në marsin e 2011, për rehabilitim, pas një reaksioni që pati prej një pomade me antibiotikë. Një natë vonë na mori ime më në telefon, kur nuk kishte shumë që kishim shkëmbyer me njëra tjetrën natën e mirë, pasi ajo rrinte me tim Atë. Nga telefoni ime më ngashërente. U tremba. Jo, jo, mos u bëj merak, ma ktheu ajo. Desha t’ju tregoja se pak para se ta zinte gjumi Vehbiu më tha « ata nuk na lanë që ta jetonim jetën tonë Lili». « Ata » nuk ishte thjeshtë një përemër vetor në numrin shumës. “Ata” identifikohen me emra e mbiemra. Shkofshin në djall, në ferr. Sepse na e kishin ndryshuar tërësisht rrjedhën e jetës, brutalisht, na kishin detyruar të jetonim kalvarin dhe kanë mbetur deri në fund përbindsha. Po sa e sa mijra jetë kanë shkaterruar “ata”, ai regjim.

Sot është e trishtë kur lexojmë se disa shkrimtarë qahen nga vuajtjet që paskan përjetuar në diktaturë. Shkrimtarët e regjimit, tani të tranzicionit, të superstrukturës staliniste, tani të superstrukturës së tranzicionit që ka shpopulluar vendin. Një farsë e vërtetë cinike ndaj vuajtjeve, dramave dhe tragjedive të vërteta, ndërsa kultura shqiptare sot po identifikohet me antikulturën.

Ne e shtruam në spital të premten, kur frymëmarrja iu rëndua rishtas. Ishte 10 qershor, paradite. Sa herë i shoh sot makinat e verdha të urgjencës më kaplon trishtimi, një makinë e tillë na e kishte marrë edhe time më. Kur erdhi urgjenca, im Atë nuk ishte më im Atë. Erdhën e morën lart me barelë sepse ishte krejt i pafuqishëm. Mezi merrte frymë. Nuk më kërkonte mua me sy, por time më e cila hypi me të në makinë. Ne i shkuam pas. Pas kësaj ai nuk u kthye më në shtëpinë tonë. Ishte ikja e tij e fundme.

Frymëmarrjen e tij të rënduar e kam edhe sot në vesh, si asaj të premte. Dukej sikur prapë po luftonte, deri në frymën e fundit.

Pasi e shtruam në spital të premten, e pasi biseduam me mjekët u kthyem për t’u kujdesur për fëmijët. Sa hymë në shtëpi, na ra në sy kolltuku i tij bosh, që priste më kot. Në dhomën e tij makina e shkrimit rrinte e heshtur, me tastet e ngurta si copa kalldrëmash, të palëvizur nga gishtat e bukur të tim eti. Gjithmonë im atë na e kujtonte se si një pianiste e njohur shqiptare mahnitej nga gishtat e bukur të tim eti, që tani rrinin të palëvizur dhe nuk krijonin vargje e rima me makinën e tij të shkrimit. Makina e shkrimit ishte si faltore për tim atë. Atje ai falej duke zbrazur shpirtin e tij të kthjellët si kristali. Kanë qenë shumë të rrallë shkrimtarët bashkëkohës me tim atë që e kanë patur shpirtin e pastër si të tijin. Pa asnjë njollë. Shpirt njeriu. Ecce Homo ishte im atë.

Ne vazhduam që t‘i luteshim Zotit që im atë ta kalonte edhe këtë furtunë. Ishim mësuar tashmë edhe me këtë situatë. Ai rrinte i ulur në kolltukun e tij dhe na ndiqte me sy. Nganjëherë i shpinte sytë diku larg, nganjëherë i mbyllte si për të mos lejuar që tmerret e së shkuarës t’i ktheheshin si fantazma për ta marrë e larguar nga familja, për t’ia marrë e djegur librat, për ta dërguar në riedukim apo internim, duke i lënë në mes poezitë apo treguar përgjysëm përrallat që ia tregonte së bijës, dmth mua. Aty i ulur në kolltukun e tij, ai me pamje epike, ngjante si një personazh i dalë nga cikli i kreshnikëve. Nganjëherë, dikur, rrallë e përherë rrallë e më rrallë, kur na hidhte ndonjë fjalë, si meteor, na bënte të hidheshim përpjetë dhe kaq pak na dukej aq shumë, sepse mendonim se po i mblidhte forcat për të dalë nga ky tunel i errët. Por fjalët që i tha sime mëje se “ata nuk na lejuan ta jetonim jetën Lili” përmblodhën gjithë jetën e tij përfshi edhe frymën e fundit. Ky është epitafi i pashkruar i tim eti aty ku prehet. A prehet i qetë? Nuk besoj. Poetët janë rebelë, kudo qofshin në tokë apo në Qiell.

***

Sapo zëri në anën tjetër të telefonit do të na jepte lajmin, thirrëm taksinë dhe në minutat që prisnim i qetësuam sa mundëm fëmijët. Nuk kishte zbardhur ende kur taksia mori rrugën nga spitali Bruderholz, qielli ishte i mrrolët, i errët dhe temperaturat ishin ulur menjëherë. Sapo arritëm në spital vrapuam tek dhoma e tim eti, ku na priste ime më. Im Atë i shtrirë në shtrat, ende i ngrohtë. Të tre qanim në heshtje, unë herë pas here ngrihesha dhe e përkedhelja, duke ia numëruar me zë vuajtjet.

Një javë më parë se im Atë të sëmurej kisha rilexuar Testamentin e Mitrush Kutelit për gruan e fëmijët. Kuteli u largua nga kjo jetë 59 vjeç, i sëmurë, i helmuar nga vuajtjet duke jetuar në “një tokë tek gëlojnë gjarpërinjtë e të vrasin shokët, se u bën hije”. Mitrushi kishte kaluar 22 vjet në emigrim dhe amaneti që i linte bashkëshortes ishte: “Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje. Të mos u shkasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile edhe atëherë kur të vret.” Mitrush Kuteli iku i helmuar. Lazgush Poradeci iku i helmuar. Buratinët e socrealizmit, ata që sot mbajnë flamurin e kulturës trash dhe shpërndajnë urrejtje nuk kishin marrë mundimin që ta takonin, ta intervistonin, ta filmonin. Ata edhe sot e kësaj dite i thurrin ditirambe kohës së tyre bosh, mediokritetit të tyre, sepse Zoti nuk i pagëzoi me talent. Talenti është i pastër dhe me integritet. Nuk pranon kurrë të ndyhet.

Unë e shihja tim Atë të shtrirë pa jetë dhe pyesja veten a duhet të ndihesha fajtore që i luta prindërit të jetonin me ne në Zvicër. Im Atë ishte Atdheu për ne. Atdheu i bukur, delikat, që nuk rreshti së dashuri, që fali, që kerkoi ndjesë pa kryer asnjë faj, që shkruante poezi, si tragjedi të kohës kur jetoi. Im Atë ishte Atdheu, aq shumë e deshi. Ishte Atdheu që përhap dashuri, se Atdheu nuk vret.

Prindërit na ishin bashkuar në Zvicër më 15 qershorin e 1996, ndërsa im Atë ndahej nga jeta më 13 Qershor 2011. Përveç dy viteve të fundit, im Atë kishte qenë shumë aktiv. Ai shkrunte rregullisht publicistikë tek Bota Sot dhe i ishte përkushtuar poezisë, i çliruar totalisht nga censura dhe autocensura. Janë vitet më të frytëshme të krijimtarisë së tij poetike. Pas librit “Bëjmë sikur”, botuar në Tiranë më 1995 me redaktore Donika Omarin, botoi në Tetovë më 1996 librin Hënë e vjedhur me redaktor Agim Vincën, ndërsa më 2004 Faik Konica në Prishtinë do t’i botonte Zvicra, Shqipëria ime. Në 2012 postmortum Omsca-1 do të botonte Mirëmëngjes Shqipëri, libër voluminoz me poezitë e fundit të jetës. Gjithçka është mbuluar nga indiferenca, nën tingujt e dajrexhijve shkrimtarë ku përdridhen çingitë e zhveshura nga çdo lloj shije arti në sallat bosh të paguara nga arka e shtetit atje ku vritet kultura shqiptare dhe promovohet antikultura.

Mos harroni. Po e ripërsëris. Poetin Vehbi Skënderi nuk e varën në litar si Havzi Nelën as nuk e vranë me një skuadër pushkatimi, por me injorim dhe indiferencë. Kjo është metoda që vrasin sot. Indiferenca është krim. Institucionet e shtetit, nga niveli më i lartë deri tek Ambasadat që ushtrojnë në heshtje krimin e indiferencës ndaj vlerave, duke promovuar antivlerën e përdhunuar shijet që krijon arti i vërtetë, janë sot dhomat e hetuesisë që në diktaturë torturonin dhe vrisnin elitën e vërtetë dhe poetët.

2014-2025