Kumtesë interesante me vlera historike është ajo e studiuesit historianit Sherif Delvina me titull “HIMARA- EPIRI I ARBËVE”. Ja seç shkruan Sherif Delvina për Himarën:

Në lashtësi, Himara ndodhej në Kaoninë e Epirit e banohej nga fisi i keraunëve. Në veri Epiri kufizohej me malet Keraune( malet e Vetëtimës), e ndërsa në jug me Greqinë, në fund të Gjirit të Ambrakisë. Nga Skylaksi mësojmë se Epiri, përkatësisht Kaonia, fillon me keraunët (Skylaksi 26, 28,). Fisi i keraunëve e kishte marrë këtë emër nga malet Keraune( të vargut të Karaburun- Shëndelli- Çikë) Rripi i ngushtë i prapatokës, që nga Palasa deri në Hundësovë, me dy qendra të pajisura me kala, që ruhen edhe sot, kalaja e Himarës përmendet si kështjellë nga autori latin Gai Plini i Dytë (shek, i parë pas Krishtit) në veprën e tij “Historia e natyrës”.

Nga studimi i mjaft skeleteve të trevës kaone të kohës së lashtë dhe të mesjetës nga antropologu A. Dhima, theksohet se: në kokë qëndrojnë elementet adriatike e mesdhetare, të njohura si përcaktues në sintezë e etnosit ilir, më pas atij arbëror”. Në vitin 395, më pas Himara u përfshi në Epirin e Vjetër. Ajo përmendet në shekullin e gjashtë nga Prokopi i Çezaresë, historian, bashkëkohës i Justinianit (527-568) pas Krishtit, perandor i Bizantit. Deri në shek. E VIII Epiri i Vjetër, ku përfshihej Himara, ishte pjesë përbërëse e patriakatit romak, na bën të ditur Alain Ducelleir. Në vitin 1199, perandori i Bizantit Aleksi III Komeni, u njohu venedikasve privilegjet në krahinën e Himarës. Në vitin 1275 Karli Anzhu e përmend atë në mbretërinë e Arbërisë. Në shek.XIV princi Balsha II, zoti i Himarës, u vra më 1385 në betejën e Savrës nga turqit. Në zotërimet që trashëgoi gruaja e tij, Komita Muzaka, përshihej edhe Himara. Në regjistrin Osman të sanxhakut të Shqipërisë, të vitit 1431, përfshihej edhe Himara. Ajo është “naije” (krahinë) e përbërë nga 9 fshatra: Balasa,Vune, Belovodë, Stefanaj, Kavalarilediç, Rufani, Selcë, Shalsi dhe Kirderjani me 229 shtëpi, 23 gra të  veja dhe 22 beqare. Taksat e të dhjetav, që i paguanin këto fshatra sunduesit Osman, ishin 548 dukatë ari. Ato merreshin për një vit nga krahina e Himarës. Gjergj Aranit Komeni, vjehrri i Skënderbeut, theu në grykat e Kurveleshit ushtritë osmane. Në ushtrinë e tij bënin pjesë edhe himarjotët.

Kapedani i tyre Andon Linjerosa, u vra në betejën e 29 qershorit 1444. Kjo krahinë e vazhdoi luftën edhe pas rënies së Krujës në dorë të osmanëve, thekson Sherif Delvina. Dokumentet e vitit 1479, në disa zona malore u krijuan disa Vatra qëndrese; një ndër to ishte edhe Himara. Shumë banorë  u shpërngulën në fund të shek. XV për t’i shpëtuar hakmarrjes osmane dhe u vendosën në malësinë e Kurveleshit, ndërsa të tjerët përtej detit Jon, në Italinë Jugore ku edhe sot ruajnë me fanatizëm gjuhën shqipe. Atje himarjoti Lekë Matrënga përktheu nga italishtja dhe botoi në Romë një katekizëm në shqip. Sipas Papadakis “Historia diplomatike e çështjes së Vorio-Epirit, Athinë, 1958, himarjotët përfunduan një traktat me Portën e Lartë duke fituar venomet më 1518, qeveriseshin vetë, të mbanin armë dhe t’i paguanin haraç sulltanit. Joanis lenclavi në “Pandectae” botuar më 1587, kur na flet për luftërat e himarjotëve kundër turqve më 1572, na bën të ditur në CHR, viti 1572, f.364, se popullsia e Himarës dhe krahina e tyre janë pjesë e Arbërisë. Karakteri etnik thjesht shqiptar i kësaj krahine nuk vihet në dyshim edhe nga shumë autorë të tjerë. Në letrën që himarjotët i dërgojnë Papës më 12 korrik 577, shkruajnë: ..nga Himara, domethënë nga Epiri i Arbërve”. Ndër të tjera, i krenohen për mbretin e tyre Skënderbeun, dhe përfundojnë letrën duke kërkuar ndihmë: “Për këtë qëllim Gjikë Nikolla e Gjergj Katasi, nënshtetasit tanë, vijnë pranë Shënjtërisë suaj si përfaqësuesit tanë e kërkojnë ndihmë të ngrenë peshkopatën, dhe armë për t’u rezistuar turqve”. Në fillim të shekullit XVII në Himarë erdhën misionarë bazilianë. Shumica e tyre ishin arbëreshë. Në vitin 1630 erdhi në Himarë misionari katolik Neofit Rodino një mësues i palodhur. Një nga nxënësit e tij, që më vonë u bë prift ishte Papa Dhimitri nga Dhërmiu, nga familja Gjoleka. Neofiti përktheu në shqip katekizmin. Murgu Zef Skiroi u mësonte katekizmin edhe në sheshe publike në gjuhën greke (gjuhë e ritit), edhe në gjuhën shqipe. Ai së bashku me himarjotin tjetër Matrëngën misionarin katolik, bënë shumë për përhapjen e arsimit shqip. Shkollat e Himarës u mallkuan nga dhespoti i Janinës dhe i Delvinës”,-thotë shkrimtari ynë i shquar Petro Marko. Ndër të tjera Sherif Delvina citon edhe Likun që vizitoi Himaën në fillim të shek.XIX, i cili vë në dukje se gratë e Himarës flasin shqip, ndërsa burrat përveç shqipes dinë edhe italisht, ose greqisht. Millingeri, mjeku i Bajronit, shkruan shprehimisht se dyqind vullnetarë himarjotë, që po i shkonin në ndihmë revolucionit grek, të gjithë veshur me fustanella, nuk dinin asnjë fjalë greqisht. Më 1829 Greqia fitoi pavarsinë. Kryetari i parë i shtetit grek(1827-1831) u zgjodh Konti Jan Kapodistria,ish-ministër i Jashtëm i Rusisë. Bazë e politikës së tij shtëtërore u bë vija e arrogancës shtetërore dhe e  shtypjes së minoriteteve. Në sfondin e ideologjisë grekomadhe shqiptarët i futën si viktima e parë që duhej të flijoheshin. Që të zinin mirë themelet e Megaliidesë, u planifikua të merrej Epiri, kjo tokë etnike nga rusofili Jan Kapodistria. Për të vënë në zbatim Megaliidenë, u përpoq me mish e me shpirt edhe Spiro Miloja. Më 1829 ai kërkoi që të ngrinte flamurin e Greqisë në Himarë, pastaj në Vlorë e në tërë Shqipërinë e Jugut. Himara, sipas tij, duhej t’i merrej Turqisë dhe t’i aneksohej Greqisë. Ai s’u kthye më në Himarë. Sipas Arvantinoit, të 7 fshatrat e Himarës (Bregu i Sipërm) më 1856 kishte 3300 banorë. (P.Arvantinoi, “Kronologji e Epirit”, Athinë, 1856, volII. F.178). Në vitin 1870 gjejmë kajmekam të Turqisë në Himarë Myslim Gjolekën, të birin e Zenel Gjolekës.

Në mesin e shkurtit të vitit 1878 shovinistët grekë nisën pushtimin e Lëkurësit me andartë. Në sajë të manovrave të suksesshme të komanduara nga Myslym Gjolka, së bashku me forcat që u erdhën në ndihmë, grekët u shpartalluan. Sipas Megaliidesë, që ishte shtylla vertebrore e politikës së jashtme greke, u shpall botërisht diagnoza: “Epiri vuan nga sundimi Osman. Terapia është helenizimi i shpejtë i tij”. Me trinomin “Patriakanë-qeveri greke-shkolla greke të Hiamarës”, më kot u përpoqën të helenizojnë Himarën, sepse grekët nuk arritën ta ndryshonin substancën krejtësisht shqiptare të saj. Pas revolucionit xhonturk, nëpërmjet doktor Epaminonda Kolekës, filloi në Himarë mësimi i gjuhës shqipe. Pleqësia e Himarës mori një letër në të cilën shovinistët grekë dënonin veprimtarinë e Konom Zotos, sepse kishte lejuar përhapjen e gjuhës shqipe dhe këndimin shqip të Ungjillit. Dënohej gjithashtu veprimtaria e Naqe Konomit, Gaqo Kapore, sepse mësonin gjuhën shqipe në kundërshtim me gjuhën e zotit. Më tej shton historiani Sherif Delvina, se pas luftës së Paë Botërore, Greqia u përpoq të nxisë trazira në Himarë. Ndërsa sot e vazhdon propagandën kundër Shqipërisë lukunia vorioepiriote. Edhe sa kohë do të vazhdojë kështu?

Fshatarët e Himarës përbëhen nga farat e 7 fshatrave të Himarës. Vetëm Piluri ka të gjitha farat vendase. Ai ka 12 fara: Dhramaj, Koçaj, Kokaj, Dodëlagji, Lagjin, Todraj, Gjiklimaj, Gjinmashaj, Qesaraj, Krekaj, Majal, Çakalaj. Ndërsa në Himarë kanë ardhur këto fara: Meko nga Nivica e Kurveleshit; Karo, Zhupa, Dhima, Mihaj, Gegëfikaj nga Porgonati; Lekaj, Gjikaj, Beleri, nga Kuçi; Bollano, nga Regjina e Kurveleshit; Bodinoj nga Piqerasi; Zotaj, Totaj, Mitraj nga Vithkuqi; Konomaj nga Sopiku; Zizaj nga Pogoni e kështu me rradhë për çdo fshat. Në këtë krahinë çdo farë kishte në krye kryeplakun. Pleqtë e çdo fare prbënin pleqësinë. Ata zgjidhnin të parin e fshatit. Institucioni i besës kishte pothuajse atë përmbajtje që ka ai në Veri të Shqipërisë për mikun, mikpritjen nderin etj. Ndarjen në fara Pukëvilli e merrte si zakon të vjetër mbarëshqiptar. Vajet dasmat, këngët, çdo gjë e tillë në Himarë është shumë e afërt me atë të Labërisë: këtu përfshihet dhe qendra e Himarës. Në të gjithë folklorin e tyre nuk gjen një krijim të pajtueshëm me folklorin grek. Në veshjet e Himarës përdoren derivatet e veshjes së Labërisë. Shovinistët grekë kanë dashur të ngrenë folenë e tyre në Himarë dhe të ngatërrojnë fenë me kombësinë, por të gjithë himarjotët janë shqiptarë autoktonë dhe këtë e tregojnë në të gjithë aspektet e jetës (madje edhe në vajtimet që i kanë të njëjta me zonat e tjera të Labërisë).

Një vit më parë u nda nga jeta historiani Sherif Delvina, ai gjithnjë ka pasur busull çështjen kombëtare dhe këtë e ka shprehur kudo në media dhe në librat e tija kushtuar kombit.

Nga Pjetër Pepa
Pjesa e parë
“11 dhjetor 1946 – Zbulohen “Armë në Kishë“; Sekuestrohet Kuvendi Franceskan! Arrestohen e torturohen: 1. Imzot. Frano Gjini; 2. Imzot. Nikoll Deda; 3. Patër Mati Prendushi; 4. Patër Çipirian Nikaj; 5. Patër Pal Dodaj; 6. Dom Tom Laca; 7. Dom Ndoc Sahatçija; 8. Patër Gjon Karma; 9. Dom Nikoll Shelqeti; 10. Patër Mhill Miraj; 11. Fra Zef Pllumi etj. Sigurisht, që kemi të bëjmë me një shtet diktatorial të specializuar, për të shpifur e për të ndryshuar të vërtetat, por edhe për të përzgjedhur, ndryshuar, e transformuar dokumentet. Dëshmitarët e ditëve të para të përmbysjes së diktaturës, e kanë parë me sytë e tyre, se si u dogjën Komisariatet e Policive dhe Deget e Puneve të Brendeshme, aq tabu e te paprekshme, deri ditët e mëparshme…!

Sigurisht që ata, sekretarët e shkruesit e atyre dokumenteve, zgjidhnin e ruanin, çfarë i duhej, çfarë i shërbente atyre e gjithçka komprometonte sa më shume të ndëshkuarit, për të justifikuar krimet e kryera prej tyre. Ato ruanin gjithçka që i shërbente justifikimit e diskreditimit, për “fajtorët e të pandehurit“, e asgjë nga ato që mund te komprometojë, ose të fajësojë ato vetë. Prandaj, asgjë në këtë drejtim, nuk ka rreth torturave të zhvilluara, “deponimeve“ me dhunë të marrë nga ata të gjorë të pandehur, si e çka, donin kriminelet. Ndaj, edhe këto që janë ruajtur në Arkivin e Ministrisë së Brendshme, të vetmet që mund të shfrytëzohen në ditët e sotme, nuk bëjnë përjashtim në këtë drejtim. Janë të shumtë të mbyturit ndër tortura, për të cilët nuk ka as edhe një dokument, sado të vogël.

Por, nuk ka edhe për shumë të tjerë, ndonëse janë gjykuar nga të ashtuquajturat; “Gjykata të popullit“. Ku mund të gjendet një dokument, për Dom Zef Marksen, e sa të tjerë kolegë të tij, të dënuar e më pas edhe të pushkatuar, pa as shenjën më të vogël të dosjeve e të dokumentit. Haptas në këtë drejtim, shërben edhe gjyqi i Patër Pjetër Meshkallës, për të cilën janë dëshmitarë gjithë qytetarët e qytetit të Shkodrës, se si u zhvillue e sa mjerisht, siç do ta shohim më poshtë, do të dokumentohet në këto arkiva. Tek ato, siç e kam shprehur edhe në fillim, s’ke veçse “zift për të ndotur…me zor të vërtetën”, e sa herë historiani do të përballet me to, do të psherëtij me dëshpërim: ku gjyqi, ku gënjeshtra e shpifja, e ku e vërteta?! Të pamoralët, arrijnë të dokumentojnë në dosjet e tyre, akuza materiale e morale, si e si të diskreditonin me çdo mënyrë, e me çdo kusht, Klerin Katolik, para popullit, i cili nga ana e tij, e njihte mirë moralin e persekutorëve, perversitetin e tyre, duke filluar nga më i madhi, vetë diktatori Hoxha, i cili përflitej aq shumë që në periudhën e tij të shkollës në Paris e deri tek shëmbëlltyra e tij vogël, prokurori Aranit Çela.

E, deri në mbyllje të të gjithë kësaj masakre, edhe në Parlamentin Shqiptar, ata vetë si edhe bijtë e tyre, kërkonin t’i përcillnin, gjithë ato krime, vetëm me një amnisti, pra ”falje… të pështirë”, e jo pafajësi të tyre! Natyrisht, përballë të vërtetës, Kisha Katolike nuk është trembur asnjëherë e s’kishte pse të trembej edhe këtë radhë. Ajo nuk trembet sepse edhe vetë apostujt e Krishtit ishin njerëz si gjithë të tjerët, që pranuan e u penduan për dobësitë, gabimet e fajet e tyre. Shën Pali, Shën Pjetri, Shën Maria Magdalene, Shën Dizma etj., janë shembuj domethënës në këtë drejtim. Por kur të pamoralët, nën torturat psikologjike e fizike, vrasin për politikë dhe kërkojnë të gjejnë e të veshin edhe defekte morale, tek ata që janë shenjtër të vërtetë, në raport me moralin e tyre të fëlliqur, kjo kalon çdo cak.

E, me një rast të tillë, kemi të bëjmë edhe tashti. Diviza e përjetshme e Klerit, ka qenë: “Për Fe e Atdhe”. Gjithmonë ai ka kryer misionin e tij, për t’i shërbyer popullit e për të qenë pranë tij, në shqetësimet e jetës materiale e shpirtërore. Mospërzierja në politikë, ka qenë rruga e tij e përjetshme, por kur fatet e kombit, kanë qenë në rrezik, kur rreziku për popullin e tij ka qenë evident, ai është detyruar të marrë pjesë aktivisht edhe në këtë drejtim. Pranë flamurit shqiptar, para interesave të atdheut, qenë gjithnjë, duke sakrifikuar gjithçka e pse jo edhe jetën, që nga Bogdani, Kaçorri, Bumçi, Prennushi, Doda e sa e sa të tjerë. Por njerëzit në pushtet kërkuan ta shtyjnë këtë shumë më tej.

Shtypi dhe propaganda, nuk diti ku e si të ndalet, me të vetmin qëllim, të asgjësojë sa më shpejt, gjithë Klerin Katolik Shqiptar. U gjetën çuditërisht armë, në kishat shqiptare, në Shkodër po e po, por edhe në Mirditë edhe në Rubik e ku jo tjetër. Madje edhe nëpër shtetet e tjera të Evropës, siç do ta shohim më poshtë, u aplikua i njëjti skenar; ose të thuash, që andej erdhi. Sekuestrohet e kthehet në hetuesi e burg, vetë Kuvendi. Pra, tashti, ndonëse kaq shpejt mbas dy vjetëve, vjen radha e Françeskanëve. Përzierja e Patër Gjon Shllakut, me radhën e parë, me jezuitët, mjerisht ishte fatkeqësi e “rastësi” për të. Kishte vlera të posaçme, ishte të thuash “ideologu“ e filozofi që zëvendësonte me dinjitet Patër Anton Harapin, e për më tepër edhe në moshë fare të re.

Porosia e ambasadorit jugosllav, duhej plotësuar menjëherë, ndaj ai duhej të shkonte me përparësi, e futej ashtu kot me Urdhrin e Jezuitëve, që do të eliminohej i pari, duke pasur shumicën të huaj, italianë. Duhej bërë sa më parë, izolimi me botën jashtë, për të filluar mirë e me sistem, shtypjen e reprezaljen brenda, pa marrë vesh njeri. Ata ishin thuajse shumica italianë, mbanin lidhje me Perëndimin, lidhje këto që duheshin prerë shpejt e përfundimisht se ndryshe si do të mund të bëhej gjithë ajo masakër që ishte në plan të bëhej. Ata madje, kishin përgatitje të mirë teorike e praktike kundër komunizmit dhe kishin dhënë prova në këtë drejtim. Por tashti, ajo ishte kryer, qysh me atë, goditjen e parë të madhe; zbulimin e organizatave terroriste.

Tashti e kishte radhën tjetra: goditja e dytë e madhe me emrin ndjellakeq të “Armëve në Kishë”, e cila mjerisht do të ketë edhe më shumë viktima, të thuash të gjitha ata që kanë mbetur më shumë vlerë. Janë shumë ata që do të shkojnë drejt për drejtë me ngjarjen dhe gjyqin, por do të jetë edhe më i madh numri i të tjerëve që do të shkojnë si pasoje “e dijes apo mos denoncimit; fshehjes apo mos pranimit“, Sa e sa të tjera “zbulime“ të mëvonshme lidhur me to, që mjerisht do të kemi mundësinë t’i paraqesim në vazhdim. Tashti, goditja e dytë ose drama e dytë, siç e kemi quajtur, do të paraqesë dy akte sepse, mbas viktimave të para, klerikëve të nderuar që pushkatohen “për armët në kishë”, shpejt do t’i vinte radha e burgimit e të pushkatimit edhe të vetë atyre që e kishin zbatuar skenarin e famshëm dhe i kishin futur këto armë në Kishën e Françeskanëve në Gjuhadol.

Ata ishin të rinj dhe u ishte premtuar e ata kishin besuar se kështu do të bënin karrierë, por nuk e kishin menduar se më pas duheshin zhdukur provat e gjurmët e këtij krimi, ndaj edhe ata duheshin eliminuar. Pra, le të ndalemi në veçanti tek kjo ngjarje, që është vërtetë goditja e dytë edhe më e fuqishme që diktatura i jepte Klerit Katolik Shqiptar. Në fakt ka ndodhur edhe me të tjerë intelektuale e nacionaliste; ka ndodhur edhe në vendet e tjera jashtë Shqipërie. Ka ndodhur pothuajse në të gjitha diktaturat. Ndodhte edhe tashti në Shqipëri. Këtu, i gjithë Kleri katolik u asgjësua, nëpërmes pothuajse 4-5 skenarësh kryesore.

E kemi lexuar diku më lart, tek familja e D. Zef Oroshit, se si i ati strehoi vrasësin e të birit. Se ndërsa tjerët e kërkonin atë nëpër krahinë, vijnë edhe e gjejnë atë, tek dhoma tjetër, ndërsa në njërën prej tyre ishte vendosur kufoma që i bëhesh vaji dhe nderimi përkatëse. E ndërsa ceremonia zhvillohej andej, në dhomën tjetër këtej, në krye të oxhakut, plaku i ofronte cigare e kafe vrasësit të birit që i kishte rënë mik në derë pa ditur se ku e si ka trokitur. Ja pra norma e Kanunit që përbuzet aq shumë e aq padrejtësisht. Ja ligji që ne vepronte maleve tona, për të cilin ishim dhe jemi krenar. Por tashti menjëherë një normë e tillë kthehej për pushtetin komunist në krim. Pra, cilido duhej të nxirrte nga shtëpia, mos të pranonte, mikun e tij, bashkatdhetarin e tij, bashkëkrahinësin e tij, bashkë-shokun e tij të idealit e të fesë, sepse ishte i arratisur, sepse kishte dalë në mal për t’i dalë Zot Shqipërisë, popullit të vet, që mos të pësonte atë që pësoi përgjatë 50 vjetëve.

E këtë, duhet ta bënte edhe prifti e frati. Edhe ai, po pranoi një të tillë të “zgjebosur“ apo siç quhej, të arratisur, duhej ta dorëzonte, ta padiste. Madje të tregonte edhe të gjitha që ai ja thoshte në rrëfim. Dhe në se nuk e bënte këtë kthehej në kriminel, që kishte bërë krim të madh, kundër popullit e pushtetit. Ja pra, skenari i parë që do të përfshinte një grup jo të vogël klerikësh. Fjala e lirë, dëshira e votës së lirë, pluralizmi dhe demokracia, diçka normale për botën tjetër, ishte këtu skenari i dytë, që përfshihej në “Organizata terroriste“. Vrasja e njerëzve të veçantë, e njerëzve të ashtuquajtur të Pushtetit, nga armiqtë e tyre privatë, e pse jo edhe nga vetë pushteti, për të organizuar skenarë të mëtejshme, për t’i nxjerrë dhe ata si diversantë të “besueshëm“ që të bien tjerët viktimë në besueshmërinë ndaj tyre, ka ngrënë gjithashtu kokat e mjaft klerikëve tjerë.

“Përmbysja pushtetit me dhunë“, qoftë kjo edhe për një fjalë të vetme, një takim të vetëm privat, një mbledhje kryer për krejt tjetër qëllim, pra që bëhej e vërtetë, vetëm se fjala është dhunë, ajo që lejohej gjithkah e gjithkund, përveç atyre vendeve ku sundonin diktaturat, përbënte skenarin tjetër, le të themi të fundit, sepse nuk ka nevoje për më shumë. Me këtë skenar janë asgjësuar pothuajse shumica e tyre. E gjitha kjo i atribuohej Vatikanit, si inspirues, armik i betuar i popullit e Lirisë. Të gjithë etiketoheshin agjentë të Vatikanit. Ndaj fillonte që me kërkimet në biografi, ku e si ka studiuar; pse dhe si e ka pritur fashizmin, nazizmin. E, për ardhjen e tyre në Shqipëri, masakrohej e dënohej edhe Dom Anton Muzaj me shokë, që ishin vetëm 27 vjeç e nuk kishin as edhe një vit që kishin ardhur nga shkolla, nga Italia. Masakroheshin e torturoheshin, vriteshin e mbyteshin ndër tortura, ata që kishin dhënë shembuj të gjallë vetëmohimi, nderi e sakrifice gjatë jetës së tyre. “Kalben njerëzit e ndershëm atje ku lartësohen kriminelët”, – thoshte shqiptari i madh, Sami Frashri, në një nga librat e tij.

Kjo, po ndodhte këtë radhë, edhe në Shqipëri. Merita e Klerit është e dukshme, për atë që don të shohë por natyrisht; “nuk ka të verbër më të madh se ai që nuk don të shohë…”! Historikisht, Kleri Katolik Shqiptar, ka qenë i shpërndarë deri ndër skutat më të thella e më të rrezikshme të atdheut, kudo ku pati shqiptare e të krishterë. Merita e tij, që tashmë e dinë të gjithë, që se punoi për shqiptarët në Shqipëri, pa u larguar asnjëherë e pa iu shmangur vështirësive ekonomike, kushteve të rënda të jetës e, sidomos persekucionit, që nuk iu nda pothuajse gjithnjë gjatë gjithë qenies së tij. Ai nuk mendoi e punoi tue qenë nëpunës i lartë i Sulltanit si patriotët: diplomati Ismail Qemali a, politikani Pashko Vasa, por ktheu në Mirditë, si Abat Doçi, luftëtar i lirisë, apo në Lurë, si Dom Nikoll Kacorri, luftëtari i Pavarësisë, ktheu në Kallmet të Lezhës, si Imzot Luigj Bumçi, luftëtari për tërësinë e tokës shqiptare.

As nuk shkroi në qytetet apo kryeqytetet e huaja, si: Frashëriotët, Çajupi, Filip Shiroka, Asdreni etj., por në fshatrat e atdheut, si: Dom Ndoc Nikaj, Imzot Vincenc Prennushi, Patër Marin Sirdani, Patër Bernardin Palaj, e të tjerët me radhë. As nuk shijoi jetën e Amerikës, si: Konica e Noli, por punoi në Kukël, si Mjeda e, në Troshan si Fishta. Ai buroi nga malet e fushat shqiptare dhe, si u diplomua në qendrat më të kulturuara të Evropës, kthej sërish atje, në thellësitë e maleve, luginat e shpellat, ku pati njerëz e shqiptar për të ndriçuar mendjet, për të zbutur zemrat e tyre e për t’i pajisur me dinjitetin e duhur si pjesë e Evropës. Ai trajtoi kulturën evropiane, u bë urë lidhëse e Shqipërisë me Evropën, pati miq e bashkëpunoi me Perëndimin, bëri të gjitha përpjekjet që Shqipëria e shqiptarët të ishin gjithmonë pjesë e perëndimit dhe Evropës, luftoi si askush tjetër orientalizmin në të menduar e të vepruar dhe shpesh e pësoi rëndë e pikërisht e vetëm për këtë.

Megjithatë, gjithnjë “frangar non flectar”,- u thye copë copë, por nuk u përkul para asnjë persekutimi e mundimi, qoftë edhe ky i fundit komunist. Shembujt në këtë drejtim, janë të shumta. Le të kujtojmë për pak çaste, vetëm disa prej tyre: I sollën makinën te shtëpia, për të ikur Dom Mikel Koliqit, ndërsa iknin të tjerët, me gjithë vëllain e tij, Ernest Koliqin, por: “Unë jam bari shpirtrash e, bariu nuk e len kurrë grigjën e vet“, që përgjigja e tij. Ishte në Gjermani në verën e vitit 1944, Patër Anton Harapi, i vetmi regjent në botë, me sandale e këmbët zbathur dhe e kishte fare të lehtë, të rrinte andej, por kthej. Edhe gjermanët i propozuan ta merrnin me vete, duke e ditur fare mirë, se çfarë do ta gjente. Madje edhe kolegu i tij, Sulço Begu, i propozon ta marrë tek të vetët, në Podgoricë, edhe malësorët deshën ta përcillnin andej jashtë, por jo; – “…dua që eshtrat e mija, të pushojnë në atë tokë, për të cilën u përpoqa e punova gjithë jetën”- është përgjigja e tij.

“Do të shoqërosh Delegatin apostolik, Leoni Nigris në Romë dhe mund të rrish edhe vetë atje”, është propozimi që i bëjnë Dom Tom Laces. Por; “jo”, është edhe përgjigja e tij: ”Do të kryej detyrën e, do të kthej aty ku kam grigjën time…të krishterët e mi”! E paralajmërojnë se, do të arrestohej e do të masakrohej, Patër Gjon Shllakun, ndaj të merrte masat për të shpëtuar, por “jo”: “Të lusim Zotin që, të na japë forcë e zemër, që të durojmë provat e vështira që do të kalojmë…“, është përgjigja e tij. E njëjta ftesë, për shpëtim i bëhet Monsinjor Frano Gjinit, nga mirditorët e arratisur, që e donin dhe e nderonin kaq shumë e, mundësitë ishin fare të lehta; por “jo”…”S’kam kujt t’ja lë besimtarët dhe Kishën e Shën Lleshdrit” është përgjigja e vetme.

E rastet e tilla, s’kanë fund për të treguar, jo se nuk mundën, as se nuk e ditën, por se nuk deshtën, ose më sakt të thuash, deshën vetë, me ndërgjegje të pastër e të plotë, të rezistonin provat e vështira që i afroheshin, në këmbim të idealit e besimit të tyre, rrugës që ata me ndërgjegje të plotë, kishin zgjedhur. ”A kam fat me dekë martir“ – ishte thirrja e të gjithëve. ”Ku do ta kisha atë fat, që të më gozhdojë në kryq, ashtu siç është gozhduar dhe ka vdekur mësuesi im. E ti më shumë, a mund të bëjë”? do t’i përgjigjej Patër Pjetër Meshkalla, hetuesit që e kishte torturuar dhe habitej me qetësinë tij. E pra, pikërisht këta, do të ishin “tradhtarët e atdheut e armiqtë më të rrezikshëm të shqiptarëve”, në diktaturën e sapo nisur komuniste.

Këta do të ishin “agjentët e të gjitha agjenturave të huaja“, këta “bashkëpunëtorët e ndihmësit, këta varrmihësit e Shqipërisë”; këta “shfrytëzuesit e grabitësit“, e pasurisë së popullit”, këta “jezuitët”, “cinikët”, “veladon-zezët”, “korbat kobndjellëse“ të fateve të “Shqipërisë së lumtur e, të begatë komuniste”. Dhe, duke i akuzuar kështu, pikërisht këta ishin ata që më shembullin, veprën dhe jetën, vdekjen e tyre, u mësonin shqiptarëve idealet, për të cilat ja vlen të flijohet jeta, për “Fe e Atdhe“; ja vlente të falej gjithçka, të durohej gjithçka, të pësohej gjithçka: “Durojeni e faleni njeri tjetrin; I falim edhe kriminelët, që na kanë munduar…edhe ata që do të shtien mbi trupat tonë…edhe ata…edhe ata…deri në fund…”! Për të mirën e Shqipërisë e të shqiptarëve, siç i ka dashur e i ka falur edhe vetë mësuesi i tyre, që në frymëmarrjen e fundit në kryq, do të thoshte “Fali o Zot se nuk dinë çfarë bëjnë”. Ja pra, këtë radhë kemi të bëjmë pikërisht me këtë skenarin më të rrezikshëm e me dëmsjellës; atë të “Armëve në Kishë”.

Le t’i referohemi për pak librit “Dosja e Diktaturës“. Vëreni se si zhvillohej propaganda e radiove dhe e shtypit të atyre ditëve: “Armët e shumta dhe të llojeve të ndryshme që u gjetën të fshehura në Seminar, Kuvend e institucione tjera, pohon provinciali françeskan, Mati Prendushi, ne i ruanim me shumë kujdes. Depot me armë, një pjesë të pushkëve, të mitralozave, të bombave dhe mortajave dhe municionin përkatës, ne i patëm marrë nga ushtria italiane…”! “Altari i Zemrës së Krishtit, në ish Kishën Françeskane Shkodër, ku sipër dhe në fund të tij, janë fshehur armë lufte (fishekë, mitraloza e bomba), për t’u përdorur kundër pushtetit popullor…”! “Në altarin e Shën Ndout, në Kishën Françeskane u gjetën armë brezi.

Disa ditë më vonë edhe në Kishën e Madhe në Shkodër u gjetën armë lufte të markës gjermane dhe arka me municion…”. “Me 16 dhjetor 1946 seksioni i sigurimit të shtetit zbuloi në Abacinë e Mirditës brenda në Kishe e në Qelë armë e materiale të tjera komprometuese…”. “Vendi ku më 1946 u zbuluan me shumicë armë lufte, pushkë, bomba, mitraloza të fshehura nga klerikët në Argjipeshkvinë e Shkodrës…”! “Prifti Donat Kurti, mbasi ka prishur murin e dhomës së tij, tregon vendin ku gjendej depoja e armëve të fshehura që Kleri Katolik, kishte marrë nga gjermanët” (Rakip Beqja, libri “Roli reaksionar i Klerik Katolik, material nga gazetat e kohës, etj.)

Mbas gjithë kësaj propaganda, ja tashti prologu i saj: S’kishin kaluar as edhe dy vjet, nga nëntori i tretë, nga “çlirimi” i tretë, e nga shpresa e tretë, kur mjerisht Shqipëria, fillonte sërish robërinë. Sapo fillonte diktatura e, formohej arkipelagu i burgjeve dhe i kampeve komuniste, sapo fillonte të formohej Sigurimi, që fshehtas dhe haptas, do të endte krimet. Po lëshoheshin anatemat, mbi bijtë e Shqipërisë, e një ndër të parat, po binte mbi një Urdhër fetar. Ishte Urdhri i Shën Françeskut, Shenjtit të Paqes që u pagëzua në Assisi, më 1182-in, e që gjatë gjithë jetës së tij, përhapi vetëm besim e shpresë dhe hapi vetëm rrugët e paqes. Gjithë jetën i varfër dhe i përvuajtur, u varros me dëshirën e tij, jashtë Assisit, sepse desh të jetë, për të gjithë dhe i të gjithëve. E me vdekjen e tij, nisi udhën një ndër Urdhrat fetar, më të fuqishëm.

“O Zot, më bën vegël të paqes sate/ Ku është mëria, të sjellë dashurinë,/ ku është fyerja, të sjellë faljen,/ ku është mashtrimi, të sjellë të vërtetën,/ ku është dyshimi, të sjellë besimin,/ ku është dëshpërimi, të sjellë shpresën,/ ku është terri, të sjellë dritën,/ ku është pikëllimi, të sjellë gëzimin”. Kjo ishte lutja, kjo ishte diviza, ky ishte qëllimi dhe synimi i Urdhrit, të atyre që u shpërndanë në të gjithë botën. Pra: gjithçka për të tjerët e asgjë për vete. Me këtë lutje të themeluesit të Urdhrit, u vendosën françeskanët edhe në trevat shqiptare, shtatë shekuj më parë. Me këtë divizë, në mendje e në zemër, jetuan e punuan ata për Fè e Atdhe, dhe aty ku ishte varfëria e mjerimi, aty ishin ata me ngushëllimin e ndihmën e tyre. Që nga fillimi, e deri në ditët tona, Ata vazhduan traditën e përpjekjeve, për zgjimin e çlirimin kombëtar, duke u gjetur gjithnjë në ballë e, duke sjellur dritë e shpresë, në netët e gjata e të errëta të pushtimit, që fatkeqësisht Shqipërisë nuk ju ndanë kurrë.

E, për çudinë e dhimbshme, ata që u flijuan më shumë e dhanë më shumë, ata edhe u sulmuan deri në asgjësim si asnjë tjetër. Sa më shumë dhanë dije, kulturë e dritë, aq më tepër u quajtën prapambetje e errësirë. Sa më shumë dhanë martirë aq më tepër u quajtën tradhtar. Sa më shumë pajtuan gjaqe, aq më tepër u quajtën gjakësorë. Sa më shumë thanë e mbrojtën të vërtetën, aq më tepër u quajtën mashtrues, e gënjeshtarë. E kjo fatkeqësisht, do të arrinte kulmin, pikërisht në shekullin XX-të. Diktatura komuniste, me tellallët e saj, politikanë e shkrimtarë, ideologë e gjykatës, prokurorë e artistë, do t’i baltoste deri në përdhosje, duke i identifikuar me tradhtinë e reaksionin, me agjenturën e mashtrimin, me intrigën e imoralitetin e, duke ia nënshtruar një holokausti, që për përmasat e egërsisë, do të mbetej unikal, në gjithë historinë shqiptare, e pse jo ndoshta edhe në atë botërore.

S’është prandaj për t’u çuditur në se brezat e rinj, në mungesë të informacionit të vërtetë, të hallakaten në imazhe të gabuara, që padyshim historia do t’i korrigjojë, e do t’i çojë, në vendin e vet. Por deri atëherë, cilido që të shkruajë duhet të pasqyrojë, diçka mbi atë të vërtetë, sepse, duke vënë një gur mbi atë themel, do të vejë një gur, mbi të ardhmen e kombit. Sot, jemi ende në ujëra të turbullta e, duhet ta pranojmë se historinë, e kemi rrënuar ne vetë, e s’ka pse t’ia vëmë fajin të tjerëve. Është prandaj rasti, të bëjmë pa asnjë ekuivok, pyetjen: A ka qenë antikombëtar e reaksionar Kleri Katolik Shqiptar? Mundimet dhe vdekja ndër kombe e shtete, krijojnë monumente të pavdekshme, pse më të tillë kundërshti, është e ndërtuar kjo botë. Lumturia në mjerim, madhështia në dhimbje, jeta në vdekje, sjellin heronj që qëndrojnë si kryevepra të pavdekshme.

Në vërtetim të kësaj, që në shekujt e parë, me kokën nën shpatë dhe gjakun deri në gjunjë, prelatët e Kishës, punuan dhe studiuan duke pasuruar me dinjitet fenë, së cilës ata i shërbyen. Edhe kur nga Veriu, nuk i qëndronte dot njeri sulmit të barbarëve, kur Hunët e Vizigotët, kishin futur botën nën thonjtë e injorancës, Kisha ikte ndër shkretëtira, fshihej në thellësitë e pyjeve dhe aty në vetmi, ndër ato kasolle të murgarëve të veshur keq, të ushqyer keq, pa i detyruar askush, ajo studionte e mbarte thesare, te përparimit botëror. Hiqi botës së qytetëruar, kontributin që dha Krishterimi në ide, ligje e zakone, në dituri e art, në familje e shoqëri, moral dhe material e, do të shohësh se kultura modern, varfërohet shumë. Po në Shqipëri? Le t’i referohemi “ad fontes”, historisë dhe fakteve, për të evidentuar diçka mbi këtë të vërtetë, aq të nëpërkëmbur, nga historia e përmbystë komuniste.

Do të shohim nga faktet se, që në vitin 53, para se të shkonte për të përhapur krishterimin në Romë, Shën Pali, do të ndalej në Durrës. Pra Shqipëria do të ishte e krishterë, para shteteve të tjera të Europës e, për ta dëshmuar atë do të fillonin që në shekullin e pare, salvimet e vrasjet, dëshmorët e martirët e fesë. “Shpesh, mbyllem në bibliotekën time, shkruan Ali Podrimja, aty në një kënd të errët, kujtoj një kishë atje në Majnë dhe qiriun që kisha ndezur, pas një udhëtim të gjatë që kisha bërë, për t’u takuar me Shën Albanin nga Iliria, i cili që në shekullin III-të, viti 286, në hapësirën Gjermane, kishte përhapur kristianizmin, e Kisha Gjermane, e kishte shpallur shejt…! Ndërsa gjatë një vere të nxehtë, në njërën nga bibliotekat e shumta të Vatikanit, shfletoja me kujdes Biblën, përkthimin e së cilës, e kishte bërë Shën Jeronimi, Ilir nga Dalmatet, që në shekullin IV-të.

Dhe kur dilja nga biblioteka, korridoreve të pafund, më bëhej sikur dëgjoja zërin e Papës Shqiptar, Klementi XI dhe nuk di a mund të harrojë Europa, edhe Nënën Terezë, nga kohët moderne”. Me këto shembuj, që nxjerrin në pah Ilirinë e dikurshme, e Shqipërinë e sotme, zoti Podrimja don të sjellë një mesazh: “Është shumë krishtërimi për Shqipërinë, e me një krenari të ligjshme, e ballafaqon atë me cilindo popull të Ballkanit. “In Hoc Signo Vinces”, pra, me këtë shenjë do të fitosh, është shenja e mistershme që Kostandini i madh do të shihte gjatë betejës tek Ura e Milvit, pranë Romës, viti 312, që e bëri të fitojë e të reformojë më pas Perandorinë, të luftojë skizmat e përçarjet e, të bashkojë provincat…! Ndoshta, edhe që këtu mund të fillojë krenaria shqiptare, përderisa edhe ky simbol qenka shqiptar. (A. Plasari – ‘Vija e Teodosit rishfaqet’. 1992 f.58). Evropa duhet të kujtojë me respekt, aleancën Katolike me Skënderbeun, që ju bë ledh Perandorisë së tmerrshme të kohës së sulltanëve, që ishin zotuar të ngulnin gjysmëhënën mbi Shën Sofinë e Stambollit e të tagjisnin kuajt në Oborrin e Shën Pjetrit në Romë. /Memorie.al/

Nga Admirina Peçi

Memorie.al / Fati i tyre ishte i vendosur. Rruga drejt vdekjes ishte e projektuar tashmë, për të gjithë ata, qindra e qindra klerikë, intelektualë, dhe gjithkush tjetër që u cilësua “Armik i pushtetit popullor”. Por, deri në momentin që dhanë shpirt, shumë prej tyre, provuan torturat më të tmerrshme. Viti 2009. Muaji nëntor. Në veri të kryeqytetit, në rrëzë të malit të Dajtit, ishte zbuluar një varr masiv, ku “preheshin” eshtrat e 19 personave të panjohur. Dyshohej se ishin 19 viktima të diktaturës komuniste. Historitë e tyre, ende nuk dihen me detaje. Ç’vuajtje hoqën? A i kishin torturuar? Cilat ishin fjalët e fundit që thanë? Kush ishte ekzekutori? Kush e urdhëroi këtë ekzekutim…?! Dhe kjo ishte vetëm një ngjarje, një prej shumë e shumë të tjerave, ngjethëse, të paperceptueshme. Përtej kësaj ngjarje, që shërben si një shtysë, në librin e  Dr. Pjetër Pepës, (ndarë nga jeta me 23 mars 2014), “Dosja e diktaturës”, zbulojmë shumë dëshmi e dokumente arkivore të panjohura.  

“Një libër-dëshmi aq shumë llahtarisës, përvojë e zezë, absurde, tragjike, që të bën të ulërish: “O Zot, ku jetuam ashtu! Në ç’sistem? Si duruam…”?! shkruan Visar Zhiti, ndërsa thekson se: Pjetër Pepa “s’bën asgjë më tepër, veçse nxjerr nga thellësitë e ferrit, një pjesë fare të vogël të viktimave të diktaturës komuniste shqiptare, nxjerr skelete e kafka të grumbulluara në një ajsberg makabër, mbi oqeanin e gjakut dhe të lotëve.

Ishin shumë, ishin tmerrësisht shumë të vrarët, edhe më shumë ishin ata që interesoheshin të zhuritur për ta. Kërkonin vendet e pushkatimit, kërkonin eshtrat baltërave, hendeqeve, humnerave të harrimit, kërkonin klithmat, amanetet, kërkonin nderin e shpuar me plumb…”!

Në një pjesëz rrëfimi në vetën e parë, Pjetër Pepa shkruan: “Tani jam futur në atë godinën mu në qendër të Tiranës, pozante në të parë, por e sikletshme kur hyn brenda…! Është ajo… Ministria e Punëve të Brendshme, ministria e zbulimit të krimit, por që mjerisht, për një gjysmë shekulli, u kthye në ministri të sajimit të tij…! Aty u projektuan tmerret e vrasjet, aty filloi çdo gjë që shpiku e zbatoi diktatura e zezë…!

E jam në atë zyrë…para meje qëndron një njeri si gjithë të tjerët, që puna i kërkonte qetësi e gjakftohtësi, e ai përpiqej ta gjente, sido që jeta i kishte ngarkuar dhe halle të tjera…! E ndërsa flisja me të, ose më saktë ai fliste me mua, mendja më kishte fluturuar në ato 45 vitet e kalvarit të popullit tim, në ato sa e sa jetë të këputura në mes…! E të gjitha këto, nga kjo shtëpi e bukur, nga kjo zyrë, nga kjo Ministri!

E destinuar për 45 vjet të luftojë krimin, ajo s’bëri tjetër, veçse e sajoi atë…! Gllabëroi qindra, mijëra njerëz të pafajshëm dhe hëngri edhe kokën e vet, aq sa nuk mund të gjendet ndërtesë apo institucion tjetër në botë, që gjatë 45 viteve, të ketë ngrënë në këtë mënyrë, kokat e titullarëve të vet…! Koçi Xoxe, Kadri Hazbiu, Feçor Shehu, Mehmet Shehu…! Të gjithë të pushkatuar, të vrarë, ose të vetëvrarë, për po ato faje që ata kishin sajuar për të tjerët…! Pikërisht në atë godinë, ka marrë rrugën për të zbardhur shumë të vërteta të dhimbshme, ka mbërritur tek shumë dosje, brenda të cilave fshiheshin ngjarje të tmerrshme.

Ky libër, zbulon shumë histori të fshehura, makabre, thuajse në çdo faqe të tij. Por, në këtë prezantim, vlen të veçojmë disa faqe, ku zbardhen dokumente arkivore rreth gjyqit të Koçi Xoxes, ku dëshmitarët, ish-shërbyes të zellshëm të tij, në momentin kur Xoxe është në bankën e të akuzuarve, nuk hezitojnë të rrëfejnë edhe detajet më të imëta e, thellësisht tronditëse, nga torturat që aplikonin me të burgosurit e, të gjithë ata që i vranë pa gjyq.

Ata dëshmojnë, duke synuar t’i çjerrin maskën mizorit Xoxe, me një ndjenjë neveritëse sinqeriteti, për torturat më çnjerëzore, që kanë aplikuar ndaj të burgosurve dhe të gjithë atyre klerikëve e intelektualëve, fatin e të cilëve e kishin vendosur ata vetë, pa gjyq”.

Pjesë nga libri ‘Dosja e diktaturës’ i autorit Pjetër Pepa

-DEKLARATA MBI SHKELJEN E LIGJEVE NË FLAGRANCË: NGA ZOI THEMELI-

1. “Mbas ngjarjeve të 9 shtatorit në Shkodër, 4-5 ditë, s’më kujtohet mirë, më thirrën nga Drejtorinë e Sigurimit të Shtetit në Tiranë. Këtu, mbasi u takova me Nestin K. (Kerenxhin) arthi edhe Koçi Xoxe. Ky, mbasi më pyeti për ngjarjen që ndodhi dhe pse ndodhi, më tha se, duhej patjetër të bënim çarmatimin rrënjësor në popull.

Në këtë rast, unë i thashë se; nuk ishte e lehtë dhe se populli, nuk i dorëzonte armët kollaj, ai është i lidhur ngushtë me armën dhe ishte e zorshme që të bëhej çarmatimi. Por, Koçi, me nervozitet, më thotë se; duhej bërë patjetër çarmatimi, situata s’ishte e qartë dhe s’duhet të kishte armë në popull. Pastaj, shtoi se; duhej kapur patjetër Jup Kazazi dhe duhej bërë çarmatimi, të pushkatonim njerëz me influencë dhe patjetër duhej t’ia arrinim atij qëllimi.

Me kaq edhe u largue. Më vonë, pas 3-4 ditësh, kur vajta në Shkodër, mësova se këtë urdhër, ua u kishin dhënë edhe organeve të tjera, si Policisë, këtë e mora vesh, pasi në këtë kohë, organet e Policisë, filluan nga veprimi pa asnjë marrëveshje me organet e Sigurimit. Kjo shkaktoi që ne, ta shtrojmë në komitet dhe t’i koordinojmë veprimet, sido që u vranë pa gjyq më se 6-7 vetë. Këtu vlen për t’u shënuar se, në këtë kohë, nuk u bë vetëm në Shkodër çarmatimi, por në gjithë Shqipërinë. Dhe i njëjti urdhër, i është dhënë të gjithëve, ku janë përdorur torturat në masë dhe janë pushkatuar njerëz, pa gjyqe, duke shkelur në flagrancë ligjet e shtetit.

Me sa kam dëgjuar, në këtë kohë, ky veprim është bërë pa dallim, si në krahinat që kishin luftuar kundër okupatorit, edhe në njerëz që kishin marrë pjesë në rreshtat partizane, ku edhe shumë nga këta, janë torturuar poshtërsisht. Për të gjitha këto veprime dhe për shkeljen e ligjeve në flagrance, siç u theksua edhe më sipër, ka urdhëruar personalisht vetë Koçi dhe ky është përgjegjës në radhë të pare”.

2- “Në fillim të vitit 1945, pas lëvizjes së Llesh Marashit, Preng Calit e, të tjerëve, në qarkun e Shkodrës, Koçi Xoxe i dërgon një letër Vaskë Kolecit, të cilin e kishte dërguar në Shkodër në atë kohë, ku e udhëzonte që të bëheshin vrasje të fshehta, në njerëz të dyshimtë dhe tek paria e vendit, vrasje të cilat, të justifikoheshin në popull, se gjoja ikën, etj.

Për këtë gjë, Vaskë Koleci, më urdhëron mua, në emër të Koçit, duke thënë se për këtë veprim, kishte vënë në dijeni edhe gjeneral Mehmetin, që kishte ardhur në atë kohë, për të drejtuar operacionin. Letrën, unë vetë s’e këndova, mbasi Vaska nuk ma dha, por e pashë kur e mori dhe, mbasi e këndoi, më tha se si duhej të vepronim, sipas urdhrit të Koçit, i cili fliste se këto veprime, ishin në interes të Partisë. Për këtë çështje dhe sipas udhëzimeve, unë shkova në shtabet e brigadave dhe bisedova që të bëhen vrasje të fshehta, se ashtu urdhëronte Koçi.

Ky urdhër, është dhënë dhe në operacionin e Kelmendit, ku u bënë vrasje të tilla. Në kohën e operacionit (fillim i 1945-ës) në Shkodër, u bënë arrestime në masë dhe për këto veprime, Koçi Xoxe kishte dërguar Vaskë Kolecin. Arrestimet u bënë duke përpiluar lista, me emrat e atyre që dyshoheshin, por që në realitet, për pjesën më të madhe, s’kishte fakte për t’ia paraqitur gjyqit.

Për këtë të fundit, i kemi thënë shpeshherë Vaskë Kolecit, por ky thoshte se; “Tani do t’i arrestojmë dhe mbasi t’i procedojmë, atë që s’ka faj e lirojmë”. Mirëpo kjo, ishte demagogji dhe mbasi u arrestuan e u shqyrtuan edhe ata që s’kishin faj, të cilët jo vetëm nuk u liruan, sipas udhëzimeve të para dhe propozimeve tona, por na kërkohej edhe llogari që pse ishin arrestuar, duke na thënë se; tani duhej të procedonim etj.

Nga kjo mënyrë veprimi; s’kishte se si të mos ndodhte që të mos bëheshin sugjerime; për të proceduar atë që s’kishin fakte fajësie”.

3. “Po kështu, ka ndodhur edhe mbas lëvizjes së 9 shtatorit 1945, kur u dërgua në Shkodër, Nesti Kerenxhi, i cili dha udhëzime për arrestimet e të dyshuarve edhe sikur këta të mos kishin fakte fajësie, mjafton që të ishin të dyshimtë. Për ata që s’kanë faj, u tha që “do t’i lirojmë më vonë”, por edhe këtë radhë, ndodhi si në veprimet e para.

Kështu që, s’është e vështirë të kuptohet veprimtaria e udhëheqjes së Sigurimit, e cila ishte krejt trockiste dhe bashibozuke; këta vetë urdhëronin dhe pastaj, kërkonin gjoja edhe llogari se, si ishin bërë arrestimet”?!

4. “Për sa i përket legalizimit të atyre që burgoseshin, në qarkun e Shkodrës, ka patur një numër nga këta që nuk legalizoheshin brenda kohës që caktonte ligji, ka ndodhur që disa, të rrinin me muaj të tëra, gjersa t’i paraqiteshin gjyqit për t’i gjykuar, kjo ka ndodhur më 1945-1946 dhe jo vetëm që nuk legalizoheshin, por as që kishin të drejtë prokurorët, të kontrollonin të burgosurit, se udhëzimet nga lart, ishin që derisa organet e Sigurimit, t’i paraqisnin proceset gjyqit, asnjëri s’kishte punë me të burgosurit”.
5. “Nga mesi i vitit 1947, me urdhrin e Koçi Xoxes, është varur toger Hodo Habibi, unë nuk di që të ketë një ligj, ku të përmbajë dënimin me litar, për ushtarakët. Megjithëse kjo gjë iu kujtua nga mua Koçit, (nëpërmjet Nesti Kerenxhit), ai (Koçi) pa marrë parasysh asgjë, urdhëroi ekzekutimin”.

DEKLARATA NGA NAUM BEZHANI

1.”…Prej kohësh, qysh në çlirim, ka qenë në burgun e armiqve të popullit, trockisti Aristidh Qendro. Ky më 1946, është hequr nga Divizioni i Mbrojtjes së Popullit, gjoja për t’u përcjellë në Burgun e Burrelit dhe është ekzekutuar nga kapiten Kapo Kapaj.

2….Është ekzekutuar pa gjyq nga kapiten Kapo Kapaj (i Divizionit të Mbrojtjes) Jak Kodheli, që i mbaronte dënimi si armik i popullit. Kjo ka ndodhur, në mars-prill 1947. Ky ishte mbuluar pak dhe i kishin dalë këmbët jashtë.

DEKLARATA NGA KAPITENI I LEFTER LAKRORI

“…Në këtë kohë, është zhvilluar Gjyqi i Deputetëve dhe si u dha vendimi, për të gjithë ata që u dënuan me vdekje, jemi ngarkuar t’i torturojmë, për të nxjerrë ç’ka kishin, Naum Bezhani, Siri Çarçani dhe unë. Shoku Nesti, shkoi me Komandantin në Jug. Në vend të tij, ishte Zihni Muçua. Gjithë materialin që nxuarëm nga ata e mbajta unë, derisa ardhi Nesti dhe si ardhi Nesti, për gjithë elementin që implikohej janë zhvilluar hetime, aty ka pasur dhe AP (anëtarë partie), që implikoheshin ku dhe dhe janë survejuar. Më kujtohet Mark Ndoja, Shefqet Musaraj etj.

METODA PËR FSHEHJE GJURMESH TË KRIMEVE

-DEKLARATA NGA KOPI NIKO-

“Unë i nënshkruari, major Kopi Niko, i biri i Sotirit dhe i Ksanthipit, lindur në Pogradec dhe tash banues në Gjirokastër, deklaroj sa më poshtë: Gjatë kohës që kam punuar në organet e Sigurimit të Shtetit, me urdhër ose me dijeninë e eprorëve (emrat e të cilëve do t’i theksoj në rastet konkrete), kam kryer këto vepra të poshtra trockiste, antipopullore dhe antimarksiste:

Kur kam qenë në seksionin e Korçës, druri dhe tortura, kanë qenë mjete pune për ne. Unë këtu do të përmend vetëm një rast, i cili karakterizon me të vërtetë, metodën e punës dhe deri ku mbërriti poshtërsia e saj.

Aty nga fillimi i vitit 1946, nga torturat tona të vazhdueshme ka vdekur në seksionin e Korçës një person nga katundet e Ersekës (emri i të cilit nuk më kujtohet), por më vonë mund ta gjej, di se kishte qenë xhandar).

Për ta maskuar vdekjen e tij, para opinionit, kemi vepruar në këtë mënyrë: Kemi therur një qengj dhe gjakun e tij, e kemi futur në një shishe, mbas kësaj e kemi marrë kufomën dhe e kemi vënë në një makinë “Xhip”-s dhe jemi larguar nja 15-20 km. larg Korçës, në drejtim të Ersekës, ku kemi qëndruar në afërsi të një katundi (shtoj se ka qenë natë).

Mbasi ndaluam, e zbritëm kufomën nga maqina, e vumë poshtë xhadesë në një arë dhe e qëlluam dy here, me revole në kokë dhe mbas kësaj i derdhëm në vrimat ku kishte përshkuar revolver, gjakun e qengjit, që kishim marrë me vete, për t’u treguar se ishte vrarë gjoja në ikje e sipër…!

DEKLARATA MBI METODAT DHE LLOJET E TORTURAVE:

-Metodat e torturave-

1- Rrahje me dru deri, sa të bëhen plagë dhe të bjerë mishi.
2- Kruarje e plagëve të qelbëzuara, me dru.
3- Çpuarje e mishit, me tel të djegur.
4. Elektrik në veshë.
5. Futje e kripës në mish të djegur.
6. Lagia me ujë të ftohtë.
7. Lënia pa bukë, deri në vdekje.
8. Lënia pa bukë, për disa kohë.
9. Lënia zhveshur në të ftohtë.
10. Jeleku.
11. Dinamiti nën vete.
12. Shtrëngim i gishtërinjve me pinca.
13. Të pëgërët (fekale) në gojë.
14. Varje me kokë poshtë.
15. Lidhje për liri (për peme).
16. Lënie në diell.
17. Maçoku në tumane.
18. Përgatitje varri, pushkë në gojë.
19. Tentativë për çnderim, të vajzës.

Llojet e torturave.

DEKLARATË

Unë i nënshkruari Naum Bezhani, deklaroj sa më poshtë: Po rreshtoj më poshtë tortura të ndryshme, që u janë bërë të burgosurve, sidomos gjatë viteve 1947-1948. Për të gjitha këto Koçi Xoxe, Vaskë Koleci dhe të tjerët, kanë pasur dijeni dhe s’kanë marrë asnjëherë ndonjë masë, kundra atyre që i bënin, bile këto, vetë na ispironin dhe na mësonin kështu, megjithëse në dukje, tregoheshin disa herë kundra (nja dy telegrame që kishin bërë se ndalohesh druri). Janë përdorur këto forma torturash:

1.Jeleku (tortura më e tmerrshme)
2. Kamxhiku dhe druri.
3. Të lënët pa bukë, pa ujë, pa gjumë dhe më këmbë me ditë të tëra.
4. Korenti elektrik, sa i binte tjetrit të fikët.
5. Hedhja në qafë e zinxhirëve, me peshë të rëndë.
6. Lidhja me duar nga pas në dritare, ose në ndonjë dru, varur gjersa t’i preknin majat e gishtërinjve.
7. Thyerja e kockave dhe ndukja e mishit me darë (kjo u përdor sidomos pas dënimit me vdekje të Shefqet Bejës dhe kundër tyre).
8. Kripë në gojë.
9. Shpiheshin gjoja sikur do të ekzekutoheshin, ose do të vareshin dhe shtihej në ajër ose shpiheshin afër litarit.
10. Tortura morale. në lidhje me familjen: “Do të ta burgosim, do të t’i vrasim”, bile në Shkodër, për të thyer rezistencën e Dulo Kalit. shpunë në një dhomë ngjitur, me të dy të burgosura vajza dhe dy të burgosur burra, ata bënë gjoja sikur ato ishin vajzat e tij dhe i kishin prurë aty t’i çnderonin.
11. Futja kokëposhtë, në vozën plot me ujë.
12. Një here, Myftar Tarja, i futi një prej Toptanasve, nevojë në gojë dhe çorape të palara.
13. Djegie e mishit me cigare…!

DEKLARATE

– Janë vënë në korrent dhe telefoni qëndronte gjithnjë në dhomën ku pyeteshin të burgosurit.

– Janë rrahur me kamxhik, dru, shpulla e grushte, sa u është bërë kurrizi plagë.

– Në Sigurimin e Ushtrisë, janë djegur në pulpën e këmbës, me thupër pushke të nxehtë.

– Janë vënë në jelek dhe me një dru, në mes të duarve e të këmbës, varesh në frona, gjë që i bënin njerëzit si breshkë dhe u shkaktonte dhimbje të mëdha. Kjo u përdor në fillim nga seksioni i Sigurimit të Ushtrisë.

– U janë djegur organet seksuale me benzinë, si Alfred Ashikut nga Gole Beshiri.

– Vërtiteshin njerëzit, në një metër vend, me kokë nga drita elektrike në tavan, me orë të tëra, deri sa binin përtokë.

– Në dimrin e ftohtë, u hidhej ujë, kur të burgosurit ishin lakuriq e pa rroba dhe liheshin ashtu, për shumë kohë.

– Disa të burgosur, detyroheshin natën të këndonin si Hoxhë, gjë që e bënte qesharake, punën e hetuesisë. Kjo përdorej nga Stavri Xhara.

– Futnin nëpër biruca të errëta një njeri dhe në mesin e natës një tjetër, i cili ishte porositur të bënte si qen, të ulërinte dhe të kafshonte të burgosurin tjetër. Përdorur nga Tamas Beqari.

– Janë lyer me marmalatë në sy, në veshë e hundë dhe kanë marrë një tjetër për t’i lëpirë. Edhe kjo është përdorur nga Tomas Beqari.

– Janë marrë në mesin e natës, janë qitur përjashta dhe janë kërcënuar për pushkatim.

– Natën, në dhomat e burgut, u thuhej disave se do të pushkatoheshin, prandaj t’i shkruanin familjeve fjalët e fundit.
– U premtohej se do t’i lironin, në rast se kallëzonin dhe për këtë, me vulën e intendencës, gjoja të drejtorisë, përgatisnin deklaratën, për ta liruar. Metodë e përdorur nga Raqi Zaralani.

– U viheshin në hundë çorape të qelbura, që t’i mbanin erë (përdorur nga Avram Koja).

– Janë rrahur me vizore duarve, sa këto u bëheshin plagë.

– Detyroheshin njerëzit, të këndonin si këndezë dhe të kakarisnin si pula (kështu ia ka bërë Islam Radovickës, Sigurimi i Ushtrisë).

– Janë lejuar ushtarët roje të burgut, që t’u hipnin të burgosurve në kurriz dhe të shëtisnin nëpër korridor, njëlloj sikur të ishin kuaj.

Vaskë Koleci, nuk thoshte përdorni dru, por bëni presion dhe botëkuptimi i presionit, ishte: me i lënë njerëzit pa bukë, për ditë të tëra, me i varur për muri me zinxhirë, që vinin 100 kg., me i hedhë ujë të ftohtë. në dimrin e akullt, me i lënë të vërtiteshin rreth një pike të caktuar. për orë të tëra. derisa t’u binte të fikët. Memorie.al

Burimi : Harper’s Bazaar, e shtunë, 4 mars 1899, ballinë

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 29 Maj 2023

 

Revista amerikane “Harper’s Bazaar” ka botuar, të shtunën e 4 marsit 1899, në faqen n°189, një shkrim mbi futjen dhe përdorimin e makinave qepëse asokohe në Shqipëri, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

 

Singer — Seriali i kostumeve kombëtare

Turqi (Shqipëri)

Burimi : Harper’s Bazaar, e shtunë, 4 mars 1899, faqe n°189

Shqiptarët, që jetojnë në rajonin pjellor në veri të Greqisë, janë nënshtetas të Sulltanit të Turqisë, edhe pse disa fise pranojnë besnikërinë e njëri-tjetrit vetëm në kohë lufte. Pastaj ata dërgojnë me dëshirë kuotën e tyre të burrave, sepse shqiptarët janë një komb luftëtarësh — muskuloz, aktiv dhe i ngritur, por mizor dhe hileqar. Fotografia shoqëruese përshkruan, më gjallë se fjalët, karakterin dhe veshjen e shqiptarit mesatar.

 

Burrat rrallëherë janë pa pistoleta, të cilat i futin nëpër brezat e tyre të gjerë dhe që shpesh janë kryevepra të realizuara nga argjendarët.

 

Gratë janë thjesht skllave, të gjata dhe të forta, të paarsimuara dhe të keqtrajtuara. Futja e makinave qepëse SINGER në këtë vend ka dëshmuar një bekim të madh për gratë e tij, të cilat bëjnë të gjitha teshat nëpërmjet qëndisjes, e cila përbën një nga eksportet kryesore.

 

Shitet me këste. Mund të provoni një falas. Makinat e vjetra merren në këmbim.

Kompania Prodhuese Singer

Zyrat në çdo qytet të botës

Pastor Gjerasim D. Qiriazi (1858 – 1894)

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 30 Maj 2023

 

“The Missionary Herald” ka botuar, në maj të 1894, në faqen n°199, një shkrim homazh për Gjerasim Qiriazin, predikuesin e parë protestant shqiptar, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

 

Predikuesi i parë protestant shqiptar

Nga J. W. Baird, pastor i Manastirit

Burimi : The Missionary Herald, maj 1894, faqe n°199

Pastor Gjerasim D. Qiriazi, predikuesi i parë protestant shqiptar, lindi në Turnovë, afër Manastirit, më 1858; por së shpejti me prindërit e tij u largua në Manastir dhe ndoqi shkollën greke të atij vendi deri në moshën e duhur për të mësuar një zanat, kur ai u bë praktikant tek një këpucar. Kur misionarët amerikanë shkuan në atë qytet, më 1873, ai ndonjëherë ndiqte shërbesat pjesërisht nga kurioziteti dhe pjesërisht nga dashuria për ligësinë. Duke u interesuar, ai shpejt pranoi dhe ndoqi të vërtetën, ndonëse hasi në kundërshtime të konsiderueshme. Shpejt ai filloi të ndiente se Zoti e kishte thirrur për të qenë predikues dhe, pasi dha prova të mira të devotshmërisë së thellë dhe aftësisë së mirë, ai u prit në shkollën e misionit në Samokov, ku, në vitin 1882, mbaroi kursin, duke lënë një reputacion të shkëlqyer për diturinë, aftësinë, besnikërinë, energjinë, gjenialitetin dhe devotshmërinë.

 

Ndërsa predikonte në bullgarisht, në Shkup, ai u thirr në mbikëqyrjen e librave të Shoqërisë Biblike Britanike dhe të Huaj në Maqedoni dhe Shqipëri. Duke parë këtu një hapje pune mes bashkatdhetarëve të tij, të lënë pas dore shpirtërisht prej shekujsh, ai hyri dhe iu përkushtua ungjillëzimit të shqiptarëve, duke përkthyer, duke shpërndarë libra në shtyp, duke shkruar himne dhe duke predikuar ungjillin. Gjatë një prej turneve të tij, në nëntor 1884, ai u kap rob nga banditë dhe u mbajt peng për gjashtë muaj, duke vuajtur sprova intensive dhe të zgjatura. Ishte një mrekulli që edhe përbërja e tij e fortë kishte duruar një sforcim të tillë. Pasi u lirua, ai rifilloi punën e tij me një zell të ri, jo vetëm duke predikuar, por veçanërisht duke biseduar me njerëzit për gjërat shpirtërore dhe duke nxitur mbi ta pretendimet e Perëndisë. Për këtë punë të fundit ai kishte një talent të veçantë. Ai planifikoi një shkollë për vajza dhe, pas shugurimit të tij si ungjilltar, në vitin 1890, u vendos përgjithmonë në Korçë dhe me ndihmën e së motrës filloi shkollën, e cila, megjithë kundërshtimin e ashpër të klerikëve grekë, u rrit shpejt. Ai pati sukses në marrjen e fondeve për të blerë një vend për një shkollë dhe kishë. Kjo është ndoshta e vetmja shkollë shqiptare për vajza që është hapur. Kisha greke, së cilës i përkasin të gjithë shqiptarët e jugut që nuk janë bërë myslimanë, është përmbajtur kategorikisht të mbështesë shkollat shqipe, të inkurajojë çdo libër fetar apo përdorimin e gjuhës shqipe në kisha, kështu që deri më sot ajo nuk u ka dhënë atyre qoftë dhe një faqe lexim në gjuhën e tyre amtare dhe tani me kënaqësi do të pengonte këdo që të përdorte gjuhën shqipe. Meqenëse shtypja e trakteve nuk ishte e mundur, z. Qiriazi u shkroi shumë letra të njohurve për tema fetare. I rraskapitur nga puna, e kapi një ftohje e madhe dhe ndonëse kërkoi ndihmë në Manastir, vdiq në këtë qytet të konsumit, më 2 janar 1894. Ditët e fundit të tij ishin të qeta.

 

1. Qiriazi ishte një udhëheqës i lindur, një punëtor i palodhur, një predikues tërheqës dhe mbresëlënës dhe një njeri me mendje shpirtërore. Ku është njeriu ose njerëzit që do të marrin përsipër punën për të cilën Zoti e ka thirrur këtë ungjilltar pionier?

Ismail Bej Qemali (© Henri Manuel, Paris) — Burimi : The Christian Science Monitor, e shtunë, 18 mars 1916, faqe n°2

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 24 Maj 2023

 

“The Christian Science Monitor” ka botuar, të shtunën e 18 marsit 1916, në faqen n°2, intervistën ekskluzive me Ismail Bej Qemalin në Paris, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:

 

Intervistë me Ismail bej Qemalin për Shqipërinë

Historia e ngjarjeve që çuan në pavarësinë e vendit të tij shpjeguar nga burrështetasi shqiptar — Shpresat në dorë të Anglisë 

 

(Speciale për The Christian Science Monitor)

Burimi : The Christian Science Monitor, e shtunë, 18 mars 1916, faqe n°2

Paris, Francë — Gjatë një interviste dhënë një përfaqësuesi të The Christian Science Monitor, Ismail bej Qemali, burrështetasi i njohur shqiptar, i cili fitoi pavarësinë e vendit të tij pas 20 shekujsh (këtu gabohet gazeta) nga nënshtrimi i tij ndaj sundimit turk, shpjegoi në detaje historinë e brendshme të ngjarjeve që çuan në shpalosjen e flamurit shqiptar të pavarësisë në Vlorë në muajin nëntor 1912. Këto detaje, shpjegoi ai, nuk ishin përmendur (botuar) më parë.

 

E gjithë jeta publike e Ismail Bej Qemalit ka qenë e bazuar në idenë e zhvillimit dhe përparimit shqiptar krah për krah me një Turqi të begatë dhe të mirëqeverisur. Këto dy elemente, tha ai, ishin thelbësore për një zgjidhje të shëndoshë të çështjes ballkanike. Ai është ndoshta i vetmi burrë shteti i mbijetuar, i cili deri në momentin e fundit punoi vazhdimisht dhe në mënyrë të qëndrueshme për ruajtjen e Turqisë dhe për t’u siguruar të gjitha racave dhe kombësive në perandori të drejtën për të marrë pjesë në qeveri dhe për të gëzuar drejtësi absolute. Turqia, megjithatë, deklaroi ai, ishte devijuar nga rruga e drejtë nga partia xhonturke, e cila kishte penguar kryerjen e të vetmes politikë me të cilën ajo mund të rigjenerohej, duke e zëvendësuar atë që e kishte çuar në shkatërrimin e plotë moral të saj.

 

Në verën e vitit 1912, kur lufta ballkanike dukej e pashmangshme, Qemal Beu kishte bërë përpjekjen e fundit për të ndryshuar fatet e Turqisë. Gjërat në ato ditë marshuan me shpejtësi dhe tendenca e përgjithshme e ngjarjeve rezultoi në një bashkim të shteteve ballkanike për përmbysjen e Turqisë. Për këtë periudhë u hapën negociatat nga Mbreti i Malit të Zi me qëllim që Qemal Beu ta vizitonte atë për një konferencë. Ky i fundit takoi gjeneralin Becel, të dërguarin e mbretit, i cili e nxiti të shkonte në Cetinje për të takuar mbretin, por ftesa nuk u pranua, pasi Qemal Beu e konsideroi të padëshirueshme për momentin nga pikëpamja politike. Megjithatë, ai ra dakord të shoqëronte gjeneralin Becel në Shën Porta Rosa, ku takoi të parin, Princin Mirka, dhe ku më në fund vendosi të mos e vizitonte Mbretin.

 

Për të parandaluar zvarritjen e Shqipërisë në Ballkanin e afërt, Princi Mirka më pas “i kërkoi Qemal Beut” të shpallte pavarësinë e Shqipërisë. Mali i Zi, tha Princi Mirka, do të lejonte që të gjitha furnizimet të kalonin nëpër territorin e tij, do të furnizonte gjithashtu një sasi materiale luftarake për Shqipërinë, në mënyrë që, nëse ishte e nevojshme, të mbronte interesat e saj nga pushtimi i Turqisë, dhe mbi të gjitha do të merrte përsipër të ndërmjetësonte me Rusinë dhe të merrte pajtueshmërinë e saj për autonominë e Shqipërisë. Qemal Beu, i cili pa se Turqisë po i vinte fundi i nervave dhe se Shqipëria do të vuante po të mos bëhej ndonjë ndryshim, parashikoi gjithashtu se do të ishte e kotë të shpallte pavarësinë e saj nëse më pas do të ishte në kapriçon e Rusisë, sepse deri tani kishte qenë një ligj i pashkruar në politikën ruse që të mos përkrahej kurrë një shtet josllav në Ballkan. Gjatë negociatave, u kuptua gjithmonë se ndërkohë që një rirregullim (riorganizim) i territorit në Ballkan ishte i pashmangshëm dhe se disa popuj duhej të çliroheshin nga sundimi i Turqisë, nëse ajo nuk reformonte menjëherë politikën e saj, Turqia, nga ana tjetër, nuk do të shkatërrohej. Pas këtij diskutimi, Ismail Qemal Beu shkoi në Kostandinopojë, ku bëri përpjekjen më të lartë të jetës së tij për ta kthyer Turqinë nga rruga që ajo kishte nisur.

 

Fakti që ai mund ta shihte Turqinë nga një këndvështrim i jashtëm dhe se ai e dinte saktësisht se cilat ishin planet e shteteve ballkanike, e vendosi atë në një pozicion unik për të parë qartë përpara dhe për të këshilluar se si mund të shmangej goditja e kërcënuar. Përpjekje të forta u bënë prej tij për të nxitur qeverinë të ndryshonte programin e saj, ndërkohë që kishte ende kohë për të shpëtuar Turqinë, por ato rezultuan të padobishme dhe për rrjedhojë ai bëri më të mirën që mundi, në rrethanat e krijuara, për Shqipërinë.

 

Pikërisht në këtë kohë Qamil Beu, anglofili i madh, ishte vezir i madh dhe i ofroi Ismail Qemal Beut postin e presidentit të “Conseil d’Etat”, por meqenëse as vetë Qamili i madh nuk ishte në gjendje të bënte ndonjë reformë të vërtetë dhe partia xhonturke atëherë ishte shumë e përkushtuar ndaj politikës së tyre, Qemal Beu refuzoi emërimin dhe para se të largohej nga Kostandinopoja shpërtheu lufta ballkanike. Kështu u bë e nevojshme që Qemal Beu të kthehej në vendin e tij sa më shpejt që të mundej dhe ai u largua nëpërmjet Vjenës, ku pati një takim me kontin Berchtold. Armiqtë e Qemal beut nuk ngurrojnë të thonë se ai ia shiti Shqipërinë te Austria, një deklaratë të cilën ai shpjegon jo vetëm që nuk ka të vërteta, por është një shpikje padyshim dashakeqe siç e kanë vërtetuar faktet.

 

Me të mbërritur në Vlorë në nëntor 1912, ai gjeti jo më pak se 60 delegatë që përfaqësonin jo vetëm të gjitha rrethet e vendit, por edhe besimtarët e feve ortodokse, katolike dhe myslimane, të cilët morën pjesë në një konferencë kombëtare ku ishin të gjithë krerët e shquar të Shqipërisë. U votua Pavarësia e Shqipërisë dhe Ismail Qemal beu u emërua kryetar i qeverisë së re dhe ministër i punëve të jashtme. Kushtetuta u krijua kryesisht sipas modelit të Zvicrës. Qemal Beu qëndroi në krye të qeverisë për 14 muaj, por me ardhjen e Princ Vidit, vështirësitë e tij u bënë pothuajse të pakapërcyeshme. Princi, të cilin ai e përshkruan si një jo-entitet dhe rrjedhimisht lloji më i vështirë i njeriut për t’u përballuar, ishte i hapur ndaj çdo lloj ndikimi dhe nuk kishte asnjë ide apo përvojë individuale të qeverisjes. Duke konstatuar se ai nuk mund të pranonte planet e tij për bashkimin e të gjitha interesave në mënyrë që të ndeshej me armiqtë e tyre me një front të vetëm, Qemal Beu preferoi të tërhiqej, në vend që të mbetej në pushtet si një figurë e thjeshtë.

 

Në përgjigje të pyetjes se pse pushtetet e ndryshme po luftonin të gjitha për Shqipërinë, Ismail Qemal Beu tha se çështja shqiptare mund të përmblidhej në pak fjalë. Fillimisht kishte një marrëveshje midis Austrisë dhe Italisë, e cila parashikonte që, pavarësisht se çfarë do të ndodhte, të dyja do të insistonin për vazhdimin e status quo-së, për sa i përket Shqipërisë. Nuk duhet menduar se ky pakt bëhej në interes të Shqipërisë, sepse, përkundrazi, të dyja lakmonin portet shqiptare të Adriatikut, ndonëse pse secila prej tyre preferonte të qëndronte pa to përgjithmonë, në vend që tjetra t’i zotëronte ato përfundimisht… Këto porte në duart e Austrisë ose Italisë do të përcaktonin praktikisht çështjen e kontrollit të Adriatikut, i cili kishte qenë molla e vërtetë e sherrit midis Austrisë dhe Italisë, dhe kështu Shqipëria kishte mbetur për një kohë të gjatë e pashqetësuar mes këtyre dy forcave. Lufta e fundit e kishte ndryshuar të gjithë këtë.

 

I pyetur se cila ishte politika e tij në lidhje me të ardhmen e Shqipërisë, Ismail Qemal Beu u përgjigj se e vetmja shpresë për të ardhmen e Shqipërisë ishte në Angli. Ai synonte të vazhdonte punën e tij për një Shqipëri të lirë, duke zotëruar autonominë e saj. Gjithçka që dëshironin në Shqipëri ishte që të liheshin të qetë. Ishte e rëndësishme që bota të kuptonte se shqiptarët ishin raca më e vjetër në Evropë dhe se ata dëshironin të vazhdonin qytetërimin dhe zhvillimin e tyre. Ndonëse nuk ishin të shkëlqyer si tregtarë, ata kishin qenë të shkëlqyer në mënyra të tjera. Shumë nga shtetarët dhe gjeneralët e mëdhenj të Orientit (Lindjes) ishin furnizuar nga Shqipëria dhe vendi ishte ende i aftë t’i jepte orientit një cilësi intelekti që ishte shumë e nevojshme dhe që ndoshta do të kishte vështirësi ta gjente diku tjetër.

 

Aktualisht atyre u ishte hequr një pjesë e madhe e territorit të tyre, sepse fqinjët e tyre, me pretendimet më të dobëta, u kishin marrë atyre të gjitha fushat dhe qytetet, duke i lënë vetëm malet. Një sipërfaqe e madhe toke, për shembull, ishte marrë nga Mali i Zi me pretendimin se në këtë territor të gjerë kishte diku një manastir të banuar nga murgj malazezë.

 

Bashkëkombasit e saj kërkojnë rikthimin e territorit të tyre. Nëse Shqipëria do të mbrohej, duhej kuptuar se nuk mund të përfshihej në Serbi, Greqi apo Maqedoni, e lëre më Italinë. Ata donin që kufijtë e tyre të vendoseshin mbi baza etnike. Aty ku territori zotëronte le të themi 80 për qind e lart të nënshtetasve shqiptarë, sigurisht që vetëm të tillët duhej të përfshiheshin në kufij. Për shembull, në Shkodër, mbi nëntë të dhjetat e popullsisë ishin shqiptarë dhe megjithatë Mali i Zi e pretendonte atë. Shqiptarët nuk ishin vetëm sot në shumicën dërrmuese në këtë pjesë të vendit që ata pretendojnë se është Shqipëria e së ardhmes, por të tillë kanë qenë që në lashtësi.

 

I pyetur se si priste që të riktheheshin të drejtat e vendit të tij, Ismail Qemal Beu tha se ai mund të përsëriste vetëm se shpresa e tij e madhe qëndronte në ndikimin që Anglia mund të sjellë në zgjidhjen përfundimtare. Nëse e gjithë historia e saj e kaluar nuk ishte një hipokrizi e madhe, të cilën ai nuk e besoi për asnjë moment të ishte rasti, Anglia ishte e detyruar të mbronte kombet e vogla. Shtetasit anglezë e dinin shumë mirë se në momentin që do të largoheshin nga ideja për t’i dhënë një mbrojtje të tillë, Anglia do të humbiste atë që përbënte thelbin kryesor të madhështisë së saj. Pavarësisht nga provat e dukshme për të kundërtën, tha Qemal Beu, unë ende ruaj besimin tim se i gjithë ndikimi i Anglisë do të përdoret për të siguruar lirinë e Shqipërisë.

Memorie.al / “Abati i Mirditёs – Njё nga burrat mё tё parё tё kombit tonё, me kёtё emёn e kanё quejtё e mundet me u thanё pёr siguri se, nuk asht kund njё skaj Shqypnijet, ku burrat e mençёm dhe tё kalemit, tё mos ta kenё ndje e pёrmend kёtё emёr”. (Gjergj Fishta).  Ai ishte i vetmi djalё i familjes dhe i vetmi mashkull i shtёpisё. I vunё emrin e tё atit, i cili vdiq vetёm pak ditё para se tё lindte foshnja. Do tё rritej i pashёm e i fisёm, e do tё mund tё merrte vajzёn mё tё bukur tё krahinёs, t’i mbushte prehёrin nёnёs me nipёr e me mbesa, dhe t’i pёrkushtohej familjes. Por, jeta e tij, mori drejtim tjetёr. Ai iu pёrkushtua Shqipёrisё.

Kur i besoi tё birin, ende njomcak, Ipeshkv Pal Domazeit, pёr ta arsimuar e pёrgatitur pёr prift, mirditorja e urtё pёshpёriti ato fjalё qё janё meraku i çdo nёne: “Tё bёhet pёr vete”. Ajo e kishte mёkuar Prendin e saj, me virtytet e krahinёs, tё besёs e tё nderit, e po e pёrcillte nё njё rrugё tё gjatё, prej sё cilёs ai do tё kthehej tek ajo, si njё nga burrat mё tё shquar tё kombit.

Fёmijёria kaloi shumё shpejt dhe rinia erdhi e burrёruar. Nё moshёn 17 vjeç, ai, Prend Doçi, student i Kolegjit ‘Urban’ tё Romёs, kishte nisur tё kuptonte se teologjia, nuk pёrbёnte gjithё strumbullarin e interesave tё tij. U dha shumё pas veprave tё shkrimtarёve tё vjetёr shqiptarё, e gjuhёs e letёrsisё arbёreshe. Rioshi shkonte shpesh nё katundet arbёreshe nё Itali dhe zuri miqёsi me Jeronim De Radёn, miqёsi e pёrjetёshme. Ndёrkohё, tek studionte Filozofinё Kristiane dhe njihej me qytetёrimin evropian, mёndja e tij, rrinte nё Shqipёri e veçanёrisht nё Mirditë, vёndlindjen e tij, marëdhëniet e së cilës më Portën e Lartë, sa vinte e keqësoheshin. Kishte dështuar kryengritja e Mirditës e vitit 1862 dhe Porta e Lartё, synonte ta zhdukte me çdo kusht autonominё e saj.

Prend Doçi, u kthye nё atdhe, nё vitin 1871, pas pёrfundimit tё studimeve dhe nisi punёn nё Abacinё e Oroshit, pranё Gaspёr Krasniqit. Abat Krasniqi kishte qenё frymёzuesi dhe organizuesi i kryengritjes tё vitit 1862. Prej tij, Prend Doçi, u informua me hollёsi pёr kryengritjen dhe veçanёrisht arsyet e dёshtimit tё saj. Njëkohësisht mёsoi, se në krahinё vazhdonin tё emёroheshin klerikё tё huaj tё cilёt, luanin njё rol shumё negativ nё popull, duke predikuar nёnshtrim ndaj autoriteteve osmane. Qё nga fёmijёria, i kishte mbetur nё kujtesё qё edhe nё Bulgrin, ku kish lindur, njerёzit ankoheshin qё prifti nuk fliste shqip. Gjendja qe bёrё edhe mё keq.

Pikёrisht, shqetёsimi pёr emёrimin e njё prifti tё huaj, nё Kalivare, e detyroi Abat Kransiqin, ta dёrgonte atje Prend Doçin, edhe pse kish nevojё pёr ndihmёn e tij nё Orosh. Prend Doçi, qe ndёrgjegjёsuar se puna e tij, nuk do tё kufizohej kurrё vetёm pёrreth grigjёs sё tij, por shumё mё pёrtej. Kur në vitin 1877, filloi kryengritja nё Mirditё, frymёzuesi dhe organizuesi i saj qe vetё ai, Prend Doçi. Meshtari i ri, ndoqi gjurmёt e Abat Krasniqit dhe kryengritja ishte vazhdim i asaj të vitit 1862, por mё e gjёrё e mё popullore. Ai i kushtoi vёmendje lidhjes sё besёs nё mes tё 12 bajrakёve tё Mirditёs, dhe nё krye tё saj, nuk ishte vetёm njё njeri (si nё vitin 1862), por krerёt e 12 bajrakёve dhe Prend Doçi, qe kёshilltari i tyre.

Prend Doçi, e pёrfytyronte Mirditёn si qendёr tё kryengritjes, dhe çlirimi nga Perandoria Osmane, do tё fillonte prej saj, sё pari, e pastaj do tё pёrhapej nё tёrё Shqipёrinё, kur tё arrihej çlirimi i gjithё atdheut, vetё populli tё zgjidhte formёn e qeverimit, Mbretёri apo Republikё. Frymёzuesi dhe luftёtari i kryengritjes, prifti me veladon, i armatosur si luftёtar i lirisё, nga njё krahinё nё tjetrёn pёr t’ja arritur bashkimit. Kleriku, linte mbresa tek njerёzit, si burrё i kuvendit, i besёs dhe i pushkёs. Nga Shkodra kishte siguruar mbёshtetjen e njё grupi atdhetarёsh, nё mes tё cilёve, Zef Jubanin, e ndёrkohё mbante lidhje tё ngushta, me mikun e tij Jeronim De Radёn. Arbёreshёt, kishin krijuan njё komitet nё ndihmë të kryengritjes. Dora D’istria, nga ana e saj, bёnte tё njohur nё Evropё, zёrin e kryengritёsve.

Nё Korrik tё vitit 1876, Porta e Lartё, kishte kёrkuar qё Mirdita, tё dёrgonte vullnetarё kundёr Malit tё Zi. Duke ndjekur kёshillёn e Prend Doçit, krerёt e bajraqeve e refuzuan kёtё kёrkesё, nё tё kundёrtёn kёrkuan lirimin nga internimi tё Preng Bib Dodёs, si kryetar i vendit dhe simbol i bashkimit tё 12 bajrakёve, gjё qё u realizua. Me ardhjen e Preng Bib Dodёs nё Mirditё, At Prend Doçi, vazhdoi misionin e tij pёr bashkimin e forcave dhe shtimin e aleatёve tё kryengritjes. Nё udhёtimet e tij, zuri miq tё rinj e takoi miq tё shquar. Nё takimin me Dede Gjo Lulin, i tha me pёrmallim: “Mos harroni se, nё kёto male, as nuk ёshtё shuar dhe as nuk ka me u shue kurrё, pёr jetё e mot, flaka e lirisё… e pёrderisa rron emri i Skenderbeut, tё cilin e dёgjon kudo nё kёto male, rron e ka me rrnue Shqipёria”.

Ndёrkohё nga Lezha eprori i tij, Ipeshkv Malçinskij, i bёnte thirrje qё tё braktiste kryengritjen e tё kthehej nё krye tё detyrёs kishtare. I zёnё ngushtё midis detyrёs fetare dhe asaj atdhetare, Prend Doçi, zgjodhi kёtё tё fundit. Ipeshkv Malçinskij, e pezulloi nga detyra. Ai raportonte se: “Prend Doçi, nxiti rebelimin nё Famulli, sillet nёpёr male me trimat e tij, me bazhibozukёt e Preng Bib Dodёs, pёr tё ngritur popullin nёn flamurin e vet”. Autoritetet turke, e shpallёn: “tё jashtligjshёm” me ferman nga sulltani.

Por At Prend Doçi, edhe pas shtypjes sё kryengritjes, vazhdonte tё qёndronte maleve me bashkёluftёtarёt e vet, duke u dhёnё zemёr atyre, deri ditёn qё u rrethua. Dhe atё moment, i kёrkoi komandantit turk, qё t’i lironte shokёt e tij tё malit, se “ata nuk kanё faj’. Ky gjest fisnik, u shpëtoi atyre jetën, kurse Prend Doçi, u pёrcoll nё pranga nё Stamboll. Atё kohё ishte vetёm 31 vjeç.

Kur e rrethuan, mund ta kishte ruajtur edhe njё plumb pёr veten qё tё mos dorёzohej i gjallё, por gjykoi qё; nёse do tё vdiste; do tё linte misionin e tij tё pakryer. Ndaj u tha bashkёluftёtarёve: “Burgu e ka njё derё, varri jo”. Në burgun e Stambollit, ku i kishin pёrgatitur vdekjen, u gjend njё engjёll shpёtimtar, ujёmbajtёsi i burgut, qё ndodhi të qe njё djalё nga Mirdita. Prend Doçi, i dha atij njё letёr pёr patriarkun katolik armen Stefan Azarjan, qё ishte njёkohёsisht edhe mik i Sulltanit. Patriarku, sёbashku me konsullin austro-hungarez, mundёn tё nxirrnin nga Sulltani dekretin, pёr lirimin e Prend Doçit nga burgu, me kusht qё ai: “tё largohej menjёherё jashtё kufijve tё Perandorisё Osmane, e tё mos kthehej mё pa leje tё veçantё nga Porta e Lartё”.

Kёshtu vjeshta e vitit 1877, e gjeti Prend Doçin mijra e mijra kilometra larg atdheut, nё njё vend qё ndoshta as qё do t’i kishte rёnё ndёrmend ndonjёherё. Fill pas lirimit nga burgu, i paligjshmi Prend Doçi, i qe drejtuar Selisё sё Shenjtё pёr ndihmё pёr bashkёatdhetarёt e vet, qё ata tё fillonin sёrish veprimet luftarake kundёr Turqisё. Si pёrgjigje, Kongregacioni i Shenjtё, e nisi atё me detyrё kishtare nё St. John, Newfoundland, Kanada.

Ishte i pari shqiptar qё shkeli kontinentin amerikan, nё njё nga pikat mё tё ftohta tё tij. Imagjinata njerёzore, nё kёto kushte, do tё zgjonte vizionin e njё njeriu tё vetmuar, pa njё tё dytё pёr tё shqiptuar njё fjalё nё gjuhёn e nёnёs, tё rёnё shpirtёrisht. Por Prend Doçi, nuk ishte njeri i zakonshёm. Edhe nё kulmin e dimrit, misionari shqiptar, shkonte nё qendra punёtorёsh dhe peshakatarёsh e nёpёr fshatra, pasi u vinte rrathё kёpucёve, pёr ta bёrё mё tё lehtё ecjen nёpёr dёborё. Emri i Prend Doçit, meshtarit tё qytetit, pёrmendej me respekt dhe u bё i njohur nё gazetat kanadeze tё asaj kohe.

Pas 6 vjetёsh, nga dita qё vuri kёmbёn nё St. John, bёri njё pёrpjekje pёr t’u kthyer nё atdhe edhe pse e dinte se mbi emrin e tij, rёndonte fermani i Sulltanit, qё ia bёnte tё pamundur kthimin. Gjithsesi, nga Selia e Shenjtё, iu dha njё opsion: tё shkonte me detyrё nё Athinё. Pranoi, sepse aty ndodhej mё pranё atdheut dhe e mbante shpresa se njё ditё, do tё nxirrte lejen nga Porta e Lartë, pёr t’u thyer nё atdhe. Nё Athinё u njoh me shqiptarё patriot, qё kishin krijuar besёlidhjen “Komiteti i Korfuzit”.

Njohja dhe shoqёrimi me shqiptarёt e Greqisё, u pa me dyshim dhe Ipeshkv Malçinskij, i cili e ndiqte nё çdo hap veprimtarinё e At Prend Doçit, gjeti shkas pёr ta akuzuar se ai; ka dёrguar udhёzime nёpёr Mirditё, pёr ta ngritur popullin nё kryengritje. Akuzat shkaktuan qё Selia e Shejtё, ta dёrgonte Prend Doçin, nga Athina, nё Bombei tё Indisё. Sa mё larg atdheut!

Gjithёsesi, vitet nё Kanada dhe mё pas nё Bombei, i dhanё Prend Doçit, mundёsinё pёr tё njohur kulturat e popujve tё ndryshёm, mёnyrёn e jetёs, por dhe mёnyrat e qeverisjes. I pajisur me eksperiencё dhe mё njё bagazh kulturor, si asnjёherё, ai digjej nga dёshira pёr tё rinisur edhe njёherё punёn e tij patriotike nё atdhe. Mallin pёr atdheun, e derdhte nё letrat qё shkёmbente me mikun e vjetёr, De Radёn. Njerёn prej kёtyre letrave e mbyllte me fjalёt: “Mos e harronin tё mёrguemin tuaj”. Largёsia nga atdheu, e ndizte mё shumё dashurinё pёr tё, siç ndez era zjarrin.

Prend Doçin, e thirrёn nё Romё në vjeshtёn e vitit 1886. Vendi i punës pranё degёs sё misionit tё Ballkanit, qe mjaft i pёrshtatshёm, pёr tё njohur nga afёr veprimtarinё antishqiptare tё Patrikanёs Greke të Stambollit, gjё qё e shtyu atё t’i dёrgonte njё letёr Kardinal Simonit, funksionar i lartё në Vatikan, qё drejtonte misionet e Lindjes, ku theksonte faktin qё; Patrikana greke; ka ndaluar gjuhёn shqipe nё tё gjitha shkollat e krishtera nё trojet shqiptare dhe po hapte shkolla greke nё Shqipёri; duke i shpallur tё gjithё shqiptarёt e krishterё grekё.

Nё letrёn e tij, ai sillte argumenta se nё Shqipёri, si myslimanёt edhe tё krishterёt, janё vetёm shqiptarё, sepse tipari dallues i shqiptarit, nuk ёshtё besimi fetar, por vetёm pёrkatёsia etnike shqiptare. Citoj kёtu fjalёt e tij monumentale: “Forca lёvizёse e çdo shqiptari, qoftё mysliman apo i krishterё, ёshtё dashuria pёr atdhe dhe ndjenja e ruajtjes se kombёsisё dhe e gjuhёs sё vet”.

Gjithnjё, duke patur qёllim tё vetёm kthimin nё atdhe pёr tё vazhduar punёn e tij tё lёnё pёrgjysmё, ai gёrmoi nёpёr arkiva tё Vatikanit, materiale qё flisnin pёr vjetёrsinё e Abacisё sё Mirditёs, e cila pas vdekjes sё Abat Krasniqit, ishte suprimuar. Prend Doçi, mendonte se ajo duhet jo vetёm tё rikrijohej, por t’i njihej edhe njё status i veçantё. Ai u kёrkoi eprorёve tё vet, qё ta caktonin nё Mirditё, me statusin e Abatit Nullius, status, qё i krijonte vartёsi direkte nga Vatikani. Ai ishte i ndёrgjegjshёm, qё kthimi nё atdhe, nuk do ishte i lehtё, por qe i vendosur, pёr t’ia arritur qёllimit. Nё ndihmё i erdhi pёrsёri miku i tij i vjetёr, patriarku armen, Azarian, i cili u bё dorёzёnёs pranё Portёs sё Lartё, se: “Prend Doçi, s’kishte pёr tё trazuar mё dheun…”!

Kёshtu, me dekret tё Sulltanit, Prend Doçi, u lejua sё fundi të hynte në atdhe, si kryeshpirtёror i mirditasve, por me kusht: “qё tё mos i kapёrcente kufijtё e provincёs”. Kjo do tё thoshte qё ai, nuk mund tё dilte jashtё Dioqezёs sё Shkodrёs.

Me pushkё e me penё

Pushkёn pёr liri, abati i Mirditёs, s’e ndau nga arma pёr dituri. Pena, i shёrbente zgjimit tё ndёrgjegjes kombёtare, bashkimit dhe çlirimit kombёtar. Edhe pse nёn mbikqyrje, ai filloi tё ftonte nё Abaci, kolegё tё tij atdhetarё, me tё cilёt konsultonte ngritjen e njё shoqёrie gjuhёsore, letrare, kombёtare. Nёn drejtimin e tij, u krijua nё vitin 1899 nё Shkodёr, Shoqёria “Bashkimi“. Nё vitin 1900, ‘Kalendari i Maleve’, shkruante: “Mё e madhja qё ndodhi pёr kombin shqiptar, ёshtё krijimi i Shoqёrisё “Bashkimi” nё Shkodёr, pёr pёrparimin e gjuhёs kombёtare. Kjo shoqёri zgjodhi pёr kryetar Prend Doçin, i cili gёzon besimin dhe shpresёn e tё gjithё shqiptarёve”.

Historiani gjerman. K. Lange, e rendit Prend Doçin, nё radhёn e personaliteteve tё shquara historike tё Evropёs Juglindore, dukё vёnё nё dukje se; “Rёndёsi politike, Prend Doçi fitoi edhe njё herё si udhёheqёs i klubit letrar “Bashkimi”, i themeluar nё Shkodёr nё vitin 1899. Megjithёse e maskuar si shoqёri fetare, qёllimi kombёtar, dukej qartё nё objektivat e saj: Vendosjen e njё alfabeti tё gjuhёs shqipe, pёrgatitjen e njё fjalori tё gjuhёs shqipe, krijimi i gjuhёs sё njёsuar letrare, rregullave tё drejtshkrimit, hapja e shkollave laike shqipe, pёrgatitja e teksteve shkollore. Abat Prend Doçi, afroi nё shoqёrinё “Bashkimi”, elitёn intelektuale tё Gegёrisё; At Gjergj Fishtёn, Dom Ndoc Nikajn, Dom Dod Kolecin, At Pashk Bardhin, Imzot Lazer Mjedёn, Luigj Gurakuqin, etj.”!

Rolin kryesor nё kёtё shoqёri – thotё studiuesi i njohur Mentor Quku – e kanё luajtur klerikё tё Abacisё sё Mirditёs. Famullitё e Mirditёs nё kёtё kohё, u shndёrruan nё qёndra tё veprimit arsimor e kulturor. Po atё vit, nё 1899, u rihap shkolla shqipe nё Orosh. Nё fillim vjeshtёs sё vitit 1899, Abat Doçi, dёrgoi nё Vjenё katёr tekste shkollore, pёr t’u shtypur: gramatikёn, gjeografinё, arithmetikёn dhe katekizmin. Nё nёntor, kishte gati pёr shtyp librat e kёndimit, pёr shkollёn fillore. Shkolla ka patur pёr mёsues, figura kombёtare, duke nisur me Dom Zef Marashin dhe u vazhdua nga njё plejadё e nderuar mёsuesish, si: Kolё Dema, Kolё Gurakuqi, Luigj Shkjezi, Prenk Jakova, etj.

“Albania” e Konicёs dhe shoqёria “Bashkimi”, kanё patur lidhje tё ngushta me njёra tjetrën. Anёtarё tё shquar tё shoqёrisё “Bashkimi”, shkruanin tek “Albania”. Faik Konica, ka mbrojtur e mbёshtetur shoqёrinё “Bashkimi” tё Shkodrёs, madje shkroi njё artikull fshikullues, ndaj shoqёrisё qё u hap vite mё vonё nё Bukuresht, e cila edhe pas kёshillave tё tij, pёr tё zgjedhur njё emёr tjeter, nguli kёmbё tё mbante edhe ajo emrin “Bashkimi”. Konica e quajti atё “Bashkimi plagj”!

Nё shtypin e kohёs, disa herё ёshtё vёnё nё dukje qё; “Emzot Doçi, s’ka shkrue pak, por gjithnjё pa emrin e tij”. Prend Doçi, shkruante me pseudonimet; “Primo Doçi”, dhe “Njё djalё prej Shqypnie”. Si poet i zgjimit kombёtar, Prend Doçi, me poezine “Shqipnia nё robni” renditet nё treshen e parё, pas Naim Frashёrit, me poezinё “Dallёndyshja”, e Pashko Vasёs me; “Moj Shqypni”. Ai shkroi 32 vepra; nё nёntё vjet tё Shoqёrisё “Bashkimi”. Por edhe autorё tё tjerё; nuk firmosnin me emrin e tyre. Kёshtu edhe Fjalori i ri tё shqipes, pёr tё cilin Profesor Shaban Demiraj; ka thёnë se edhe sot mbetet njё nga mё tё mirёt, u shkruajt nga Dodё Koleci (nga Selita e Mirditёs).

Hartimi i alfabetit tё gjuhёs shqipe, qe detyra mё e parё dhe mё e rёndёsishme, qё i vuri vetёs shoqёria “Bashkimi” qё nё mbledhjen e parё tё saj. Njё alphabet, qё do tё ndihmonte nё njёsimin e gjuhёs letrare. Deri atё kohё, nё Shqipёri kishte mjaft alfabete sa, siç ka pohuar Baroni Franz Nopça, “kishte aq alfabete, sa kishte njerёz qё dinin shkrim e kёndim”. Alfabeti mё i pёrdorur, qe ai i Stambollit (i Mit’hat Frashёrit), por ai megjithёse me bazё latine, kishte pёrzier nё tё edhe shkronja sllave e greke, qё siç ёshtё shprehur Prof. Aleksandër Xhuvani, pёrbёnte njё “ngatёrresё” dhe organet mё tё njohura tё shtypit, nuk e pёrdornin.

Pёrveç “Albanisё” sё Konicёs, edhe organe tё tjera tё kohёs qё dilnin nё atdhe dhe jashtё tij, pёrdornin shkronjat e “Bashkimit”. Ndaj, nё hartimin e fjalorit, Prend Doçi dhe komisioni i drejtuar prej tij, mendonin qё alfabeti tё ishte praktik qё me tё, tё mund tё botoheshin libra, kudo edhe në Shqipёri edhe tej kufijve nё Evropё, apo nё Amerikё, nё çdo shtypshkronjё ku pёrdoreshin shkronja latine. Edit Durham, shkruan se, Prend Doçi, qe: “shpikёsi i njё sistemi tё shkёlqyer, pёr tё shkruar shqipen, sipas tё cilit, duke pёrdorur shkronjat e rёndomta latine, qёroi theksat e ndryshёm e shkronjat e tepёrta”.

Roje vigjilente e pavarёsisё

Nё nёntor 1912, ndёrkohё qё Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi shkonin drejt Vlorёs, pёr tё shpallur pavarёsinё, midis Abat Doçit dhe Ismail Qemalit, shtohet letёrkёmbimi i cili zanafillёn e vet, e kishte qё nё vitin 1903, thuajse njё dekadё mё parё. Ismail Qemali, e quante Prend Doçin, si tё vetmen shtyllё tё pёrkrahjes sё Qeverisё sё Pёrkohёshme, nё malёsitё rreth Shkodrёs. Mirdita, ishte me qeverinё e Vlorёs dhe kjo ishte nё radhë tё parё, meritё e Abat Doçit.

Ndёrkohё qё pёrgatitej shpallja e pavaresisë atdheut fat-trazuar, rreziku i coptimit, i varej si re e zezё mbi kokё. Aradha serbe, marshonte drejt Prizrenit, Oroshit e Lezhёs. Megjithese nё kushte tё pushtimit, Abati, e gjeti mundёsinё qё nё 2 dhjetor, t’i dёrgonte letrёn e urimit Ismail Qemalit. Pas shpalljes sё pavarёsisё nё Vlorё, Abati, organizoi nё Orosh nё selinё e tij, njё kuvend me pjesëmarrjen e 12 bajrakёve tё Mirditёs dhe pёrfaqёsuesit e Matit, Dibrёs, Pukёs, Dukagjinit, Bregut tё Matёs dhe Kurbinit, nё tё cilin, pjesёmarrёsit njohёn qeverinё e Vlorёs dhe u betuan se do tё ndiqnin Ismail Qemalin dhe Nikoll Kaçorrin, nёnkryetarin e qeverisё, mirditorin e tyre, si përfaqsues tё Shqipёrisё.

Historia vlerёson pёrpjekjet e Abat Doçit, pёr ruajtjen e pavarёsisё e cila, do tё arrihej vetёm nёpёrmjet forcimit tё besёlidhjes sё shqiptarёve. Megjithёse nё kushte tё vёshtira, kur grykat e topave serbe nё Orosh, mbaheshin drejtuar nga qela e Abatit, ai bёn thirje pёr mbajtjen e njё kuvendi tё ri, nё 23 prill 1913, “pёr njё fjalё e pёr njё besё”. Mirёpo, njё ditё mё pas, mё 24 prill, erdhi lajmi i zi pёr rёnien e Shkodrёs nё duart e malazezёve.

Nё librin e saj; “Brenga e Ballkanit”, nё kapitullin “Rёnia e Shkodrёs”, Edit Durham; shkruan: “Princi Danillo; hyri nё kalanё e Shkodrёs; nё 24 prill, ngriti atje flamurin malazez dhe mori çelësat nga Esati, i cili u nis menjёherё pёr Tiranё, me ushtrinё turke”. Nё 25 prill 1913, Prend Doçi, shkruante: “Ndodhem nё njё gjendje tmerrёsisht tё tronditur. Mora vesh lajmin e ramjes sё Shkodrёs, nё duart e malazezve. Ky lajm erdhi zyrtarisht, nё komandёn serbe tё kёtushme, me urdhёn qё tё pёrshendetet fitorja e Mbretit Nikollё, me tё shtime topash, gjё qё u bё sot nё mёngjes, nё ora 10:30”.

Vetёm njё javё mё vonё, me thirrjen e Abat Doçit, u mbajt njё kuvend nё qytetin e Lezhës, me pёrfaqësues tё Bregmatjes, Dibrёs, Dukagjinit, Kurbinit, Lumёs, Malsisё sё Madhe, Matit Mirditёs, Pukёs, Zadrimёs dhe Shkodrёs. Kuvendi, lidhi besё “t’u dalё zot trojeve shqiptare, deri nё tё mbramen pikё gjaku, duke mёsy edhe Shkodrёn, pёr me nxjerrё jashtё Malin e Zi”. Kuvendi, zgjodhi njё komision prej 16 vetёsh, qё pёrfaqёsonte gjithё krahinat e veriut, i cili i dёrgoi njё dokument komandantit tё Flotёs Ndёrkombёtare, ku protestohej kundёr pushtuesve sёrbo-malazezë dhe u kёrkohej Fuqive tё mёdha, t’i largonin nga vendi, qё Shqipёra tё mbetej shtet i pavarur, nёn mbrojtjen e Fuqive tё Mёdha. Besa, ishte e shenjtё dhe e njё rёndesie tё pazёvendёsueshme, pёr ruajten e pavarёsise. Populli e quante Prend Doçin “roje vigjilente e pavarёsisё”.

Edhe gjatё kohёs sё Luftёs Ballkanike, ai mblidhte krahinat vetёm mё njё qёllim: pёr besёlidhje e pёr t’iu falur flamurit shqiptar. “Flamuri Kombёtar ёshtё shenjё bese, vllazёrimi, bashkimi, dashurie pёr liri e pavarёsi. Kush don flamurin, don familjen e vet, shtёpinё e vet, qytetin e vet vendin, atdheun e vet”. Ky ishte perkufizimi qё i bёri Abati, flamurit, nё njё fjalim tё tijin nё vitin 1914, nё kalanё e Shkodrёs.

Vitet e fundit tё jetёs sё Abat Doçit, ishin vitet më të mjerueshme pёr shpirtin i kёtij patrioti tё madh, qё kishte luftuar gjithё jetёn e vet, pёr çlirimin e vendit nga Perandoria Osmane, ta shikonte atё tё nёn pushtime tё reja, edhe pse zemra ia kishte ndjerё kёtё mёnxyrё kohё pёrpara. Emri i Abatit tё Mirditёs, Prend Doçit, pёr pushtuesit e rinj qe po aq i rrezikshёm, siç kishte qenё pёr Perandorinё Osmane.

Me pushtimin e Shqipёrisё veriore, nga Austro-Hungaria, komanda eprore e ushtrisё, kёrkoi largimin e Abatit tё Mirditёs, Prend Doçit, nga posti i tij, si dhe nga Oroshi, si njё nevojё urgjente. Duhej qё Abat Prend Doçi, tё internohej nё thellësi tё vendit. Po ku? Pёr kёtё i u kёrkua mendimi Konsullit tё Pёrgjithshёm austriak nё Shkodёr. Përgjigja e tij qe, njё ironi e madhe. “Mё thellё se nё Orosh, nuk kish se ku ta çonin”!

A imagjinohet ky vigan i burgosur, pikёrisht nё shtёpinё e vet, nё Oroshin e tij, nёn mbikqyrjen e rreptё tё njё garnizoni tё huaj ushtarak? Njё fund krejt i pabesueshёm. Zemra e Prend Doçit, pushoi nё njё ditё shkurti, tё vitit 1917. Tregojne qё vetminё e tij, e shoqёronin librat dhe njё çifteli. Kёndonte kёngё tё vjetra, ato qё i diktonte shpirti i tij i plagosur.

Gjergj Fishta, nё gazetёn “Posta e Shqypnisё”, botoi kryeartikullin me titull: “Abati i Mirditёs”, ku shkruante: “Abati i Mirditёs”- me kёtё emёn e kanё quejtё e mundet me u thanё pёr siguri se nuk asht kund njё skaj Shqypnijet, ku burrat e mençёm dhe tё kalemit, tё mos ta kenё ndje e pёrmend kёtё emёr. Ne, na dridhet penda nё dorё prej dhimbet, kah po na duhet me shnue dekёn e tij, nё fletoren tonё, sadoqё edhe shkrimtari ma i lanun, kishte me mujtё me nxjerrё landё shkrimit, prej jetёs sё tij, sa me mbushё e me hijeshue, shtyllat e fletoreve ma tё para tё Evropёs”.

Ismail Qemali, sipas dёshmisё sё Ali Asllanit, duke iu referuar figurёs sё Abat Prend Doçit, ka thёnё: “Ne bёmё si e bёmё Shqipёrinё, por ai (Abat Doçi) do ta bёnte pa ne, e mё mirё se ne”. (Ali Asllani, kujtime gojore, Tiranё 1959)

Historiani Dom Ndoc Nikaj, duke i kushtuar atij botimin e Historisё sё Shqipёrisё, nё vitin 1917, shkruante: “Pёrkujtimit mё tё madhit, ndёr kombёtarё tё kohёs sonё, Imzot Prend Doçit, Abatit tё Mirditёs’

Diplomati anglez, J. Swire e konsideroi vdekjen e tij, si: “njё humbje tё pazevendёsueshme, pёr vendin e vet”.

“Njeri i jashtёzakonshёm nё çdo kuptim”, e pat pёrshkruar Franc Nopça. Memorie.al

Marrë nga gazeta ‘ILIRIA’ 

Nga Aleksandër Ndoja
Revolta diskutohet dhe sot. Si nisi protesta, ngritja e flamurit pa yll dhe ekzekutimi i të burgosurve?! Cila ishte jehona nëpër botë dhe frika e pushtetit komunist?! Gjendja e sotme e godinave, ku për ironi tre familje banojnë në qelitë e dikurshme. Por edhe katër varret në mes të oborrit, në mes të cilëve edhe varri i një të afërmi të diktatorit. Gjet Kadeli, ish-i dënuar në burgun e tmerrshëm të Spaçit, rrëfen gjithë historinë e një burgu, që bëri historinë. Kundërshtarët e shpallur të regjimit të kohës, kishin arritur në shifra rekord. Ingranazhet e diktaturës, kishin punuar me kapacitet të plotë, në “prodhimin” e kundërshtarëve, aq sa në vitin 1964, do të ndërtohej një nga burgjet më të tmerrshëm të kohës, me një kapacitet prej 700 vendesh. Burgu i Spaçit, i cili për 27 vjet me radhë “edukoi” nëpërmjet kërbaçit dhe galerive të panumërta, nga ku dolën qindra mijëra tonelata mineral bakri, do të shënonte rekordin në zgjedhjen e bërë nga ideatorët e ndërtimit të burgjeve.

Vetëm pak metra katrorë, bazamenti i ndërtimit të burgut dhe nga katër anët, faqe malesh të larta, aq sa me sy të lirë, kur hedh vështrimin lart, majat e maleve, duket sikur takohen. Dhe kur shmangesh në të majtë të urës së Repsit, rruga e ngushtë që gjarpëron në lugina dhe faqe malesh, të ofron ndjesinë e një vendi, ku do të takosh dhimbjen njerëzore.

Dhe pse je në një vend që, natyra e krijuar, ndoshta vetëm për kafshë të egra, në kodrina të thepisura, të shfaqen ndërtesa disa katëshe të betonuara, në parametra të fortifikatave. Ndoshta, ideatorët dhe konstruktorët, e kanë menduar diktaturën të përjetshme dhe po aq të përjetshëm burgjet, për kundërshtarët politikë.

Disa ndërtesa janë shndërruar në gërmadha, e ndërsa të tjerat, që janë në këmbë në këto vite, nuk kanë dyer e as dritare. Urrejtja pos diktaturë për diktaturën, edhe atje mes malesh të larta, ka qenë në efikasitet të plotë. Ndonëse të burgosurit nuk do ta donin kurrë ta kujtonin atë vend, një muze, pikërisht aty do të duhej, si në shumë vende ish-komuniste të Lindjes, do t’i shërbente shumë historisë.

E ndërsa ndërtesat të ofrojnë pamje gërmadhash, gjithçka aty, shndërrohet në imagjinatë. Ndërtesat janë së bashku, të dënuar dhe të lirë, fajtorë dhe të pafajshëm, viktima dhe xhelatë. Në fakt, të gjithë të dënuar. Të gjithë hynin qindra metra nëntokën për të nxjerrë prej andej mineralin.

Të burgosurit pas punësim ktheheshin në kapanone, ndërsa ata që ishin të lirë përshkonin kilometra të tëra për t’u kthyer në familje. E ndërsa ata që ishin të lirë nuk guxonin të kundërshtonin politikën pasi përfundonin si bashkëvuajtësit e tyre në galeri, të burgosurit e kishin këtë të drejtën pasi nuk kishin çfarë të humbisnin. Dhe të burgosurit në çdo kohë ishin mbi 600 të tillë, me mijëra familje, vuanin peshën e persekucionit.

Bashkëkohësit, por edhe bashkëvuajtësit, kur sjellin në kujtesë grimca nga kalvari i mundimit, të flasin edhe për marrëdhënie shpesh të acarta, mes policëve dhe të burgosurve. Një i ri nga Fani, pasi gjithë natën lihet i lidhur në oborr, të nesërmen e gjejnë të vdekur. Por, edhe pse me qindra gra, fëmijë dhe të afërm të burgosurve, për vite të tëra ishin të detyruar të përshkonin rrugën pambarim, shpesh në këmbë për tek burgu, tortura për ta nuk kishte të sosur.

Shpesh, ishin të detyruar që të afërmit, t’i shikonin në distancë, por pa mundur t’i takonin. Faktet ofrojnë atë se Mirdita dhe mirditasit, nuk janë ndjerë asnjëherë mire, kur e mendonin se në territorin e tyre, ndodhej një “Spaç”, që identifikohej me tmerrin. Malet e egra, por minerali në përmasa të pallogaritshme, ishte shkaku që Mirdita, të bëhej bartëse e një dhimbje të tillë.

Ndonëse reprezalje ishte e madhe, në ato pak metra katrorë, do të merrte udhë dhe kundërshtim i hapur, deri në revoltë masive, që koha do ta pagëzonte, me emrin: “Revolta e Spaçit”, 1973, por vetëm një dekret i Presidiumit të Kuvendit Popullor, i firmosur nga Ramiz Alia, në vitin 1991, do të bënte që qindra të burgosurit, të kapërcenin portën e ndaluar, për 26 vjet, të përshkonin me këmbë, apo me makina, rrugën e gjatë mes malesh, duke vështruar pas me frikën, se mos xhelati po i ndiqte ende…!

Rrëfimi i Gjet Kadelit: “Revolta e Spaçit dhe ngritja e flamurit pa yllin komunist”!
“Në ora 23.30….disa orë pas fillimit të revoltës, Radio-Vatikani, do të transmetonte në hapësirë se; në borën 26 vjeçare në Shqipëri, çelën lulet e para. Po në fakt, çfarë ishte ajo ngjarje, që tronditi seriozisht pushtetin komunist në pranverën e vitit 1973?
-Në orën 05.30 në mëngjes, ikën nga birucat Pal Zefi (nga Shijaku), pasi ishte i dënuar 30 ditë e qëndronte i izoluar, dhe kishte kaluar afatin ligjor nga 30 ditë, në 31 ditë. Operativi i Sigurimit të kampit, ishte oficer roje dhe ky ishte shkaku i të gjithë pasojave të asaj dite.

Ai iku nga biruca dhe erdhi këtu në kamp. U lajmërua menjëherë oficeri i rojës, nga polici i brendshëm. Oficeri i rojës, u fut në kamp me disa policë. Në këtë kohë, turni i parë i të burgosurve, po përgatitej të shkonte në punë. Pal Zefi, kishte këtu edhe të vëllain të burgosur, Gjokën.

Oficeri i rojës, erdhi me e marrë me forcë Palin, me e ridërgu në birucë, pasi ai nuk pranonte të shkonte vullnetarisht. Ata, përdorën edhe dhunë ndaj Palit. Në këtë kohë, të burgosurit e tjerë, kanë ndërhyrë me e shpëtu Palin, pasi po dhunohej nga policët, në prani të tyre. I pari që ka ndërhyrë, ka qenë Pavllo Popa, me banim në Vrakë në Shkodër, me origjinë malazeze.

Në këtë moment, kanë ndërhyrë edhe të burgosur të tjerë dhe Palin, e kanë shpëtuar nga biruca. Policët dhe operativët, dolën të rrahur nga kampi, pasi të burgosurit, ishin shumë dhe të vendosur. Kjo ishte hera e pare, që ndodhte një rast i tillë, si rezultat i mllefit të akumuluar ndaj regjimit. Më pas, në kamp vjen GJ.Z, ish Operativ në këtë kamp, por në këtë kohë, ishte shef i Sigurimit të Mirditës. Futet brenda me disa policë dhe e marrin Pal Zefin, lart. Menjëherë rifilloi reagimi.

Në ora 21.00, këtu poshtë ndizet një zjarr i madh. Unë isha i shtrirë në krevat, pasi isha me temperaturë të lartë. Zjarri u bë aq i madh, sa më ndriçoi në dhomë. Zjarri që u ndez nga të burgosurit, ishte fillimi politik i veprimeve në kamp. Një i burgosur 64 vjeçar, me emrin Jemin Gjoka nga Kukësi dhe Dod Bardhi dhe 2-3 të tjerë, po shkatërronin stendat prej druri të emulacionit socialist dhe po i hidhnin në zjarr.
Unë ngrihem nga krevati dhe për 15 minuta, ngrohem te zjarri. Më pas largohem nga zjarri dhe ngjitem tek shkallët e tarracës. Vjen Bedri Çoku dhe më pyet; a je mirë me shëndet, – i them jam mire, se paskësh pas nevojë me u nxeh në zjarrm. Më vendos dorën në supe, duke më thënë se; për këtë ngjarje, do ta marrë vesh edhe babai jot në Amerikë.
I them se do ta marrë vesh edhe babai im në Amerikë, por këto janë veprime ordinere, ndërsa ne jemi të dënuar politikë dhe kësaj revolte, duhet t’i japim karakter politik. Po si, më thotë Bedriu…??

Po ja, ne duhet me patjetër të ngremë flamurin pa yll. Po ku ta marrim…?! E bëjmë vetë i them i them, shko te biblioteka na merr një beze të kuqe. Nëse nuk ka, do të prishim një jorgan të kuq, që ma kishte sjellë nëna ato ditë. Në fakt, Bedri Çoku e solli bezen e kuqe. I them të lajmërojë Mersin Vlashin, për të skicuar shkabën dy krenare, pasi nuk dilte boja për ta mbushur atë.

Mersini ishte nga Lisi i Matit, i dënuar dy herë dhe ka bërë 36 vjet burg. Kemi ngjitur flamurin në një shkop me thumba që i ngulnim me takat e pantoflave. Pastaj, në trekëndëshin e korridorit të tretë, kemi vendosur flamurin, por shtiza ishte e shkurtër. Menjëherë Bedri Çoku, ka bërë thirrje të brohorasim për flamurin. Aty janë dëgjuar urra-të nga të gjithë të burgosurit në shesh”.

Zoti Kadeli, si vepruan policët e burgut?
Policia e pa që në kamp u ngrit flamuri, ndërkohë aty kishin mbërritur; Kasem Kaçi, drejtor i Përgjithshëm i Policisë së Republikës dhe Sulë Manoku, drejtor i Përgjithshëm i Kampeve -Burgjeve. Ata dhanë urdhër që; rojet e brendshme; të dalin nga burgu. Kjo situatë vazhdoi gjithë natën. Të nesërmen; kanë ardhur forcat ushtarake të Burrelit.
Ata kanë ardhur me 27 makina, 26 të mbushura me ushtarë dhe një me lëndë kimike helmuese. Ditën e tretë, vjen një grup policësh me mbi 100 veta duke kënduar: “Jemi boksierë dhe sampista”. Të gjithë të burgosurit, i kanë lidhur me hekura, dy e nga dy.

Shahin Skura, komisar i burgut, ka lexuar listën e “kurbanëve” të kësaj revolte. Nga këto, 80 veta, kemi marrë ridënime, ndërsa 4, (Pal Zefi, Hajri Pashaj, Dervish Bejko, Skënder Daja), janë ekzekutuar me gjyq të menjëhershëm. Situatën nën kontroll, e kishte marrë vetë Feçor Shehu, në atë kohë, Zv/ministër i Brendshëm.
Ndonëse ishin planifikuar të vriteshin 3 persona me anë të një gjyqi special, që u zhvillua atë natë, Hajri Pashaj, bashkëfshatar i Feçor Shehut, iu shtua listës së pushkatuarve, ndonëse, nuk kishte qenë prototip i protestës.

Shkak për t’u futur në listën e të pushkatuarve, ishte se Hajriu, iu drejtua ashpër Feçor Shehut, duke i thënë se; një ditë do të përgjigjesh për këtë masakër. Megjithëse ky konfrontim përfundoi në favor të pushtetit, themelet e tij; u tronditën jo pak. Më vonë; do të shënoheshin revolta të tjera më të vogla, por dhe shteti do të përgjigjej me pushkatime të tjera; duke mbajtur gjallë klimën e terrorit.

Mendoni se shumë të burgosur janë varrosur pa adresë, pa ditur se ku?
Ende ka varre të pa marra nga familjarët. Në kodrën përballë ndodhet një varr i pahapur, anash tij, varre të hapura nga familjarët, për të marrë eshtrat e, për t’i kthyer në vendin nga u nisën të gjallë, por me pranga në duar.

Varri përballë burgut, i ish-të afërmit të Enver Hoxhës, që vuajti në Spaç!
Ndërsa te varrezat e Shpalit, jashtë rrethimit të varrezave, ndodhen edhe tre varre të tjerë. Ndonëse për të gjallët, dënimi ka marrë fund, 4 të vdekur, varret e të cilëve dihen, ende nuk e kanë marrë “lajmin”, se janë të lirë dhe përsëri vazhdojnë të vuajnë dënimin, si të ishte viti 1985!

Një ish-gardian burgu, konfidencialisht sqaron se; i vdekuri përballë burgut, është një gjirokastrit dhe burime të sigurta thonë se ishte një i afërm i diktatorit Enver Hoxha. Por sa ishte gjallë kurrë nuk e pranoi se ishte i afërm i tij. Dhe nëse ndokush e pyeste se çfarë e keni komandantin, ai përgjigjej prerë dhe ashpër: “asgjëkafshë”-asgjëkafshë…

Ndërsa tre të tjerë, që gjenden në Shpal, mendohet të jenë nga Tropoja. Njëri është identifikuar nga familja, me mbiemër Goca, dhe pritet që varri i tij, të merret dhe të çohet në Tropojë. Burimi sqaron se; çdo të vdekuri; në varr i futej një shishe e mbyllur hermetikisht, brenda së cilës; futej një letër ku me bojë “tush”, i shkruhej emri dhe adresa. Në të gjitha varret e hapura pas 90-ës, është gjetur një shishe e tillë.

Këta, ishin të vdekur në mënyrë natyrale nga sëmundje, ndërsa 4 të pushkatuarit e revoltës; Pal Zefi nga Shijaku, Skënder Daja nga Fieri, Dervish Bejko nga Devolli dhe Hajri Pashaj nga Mallakastra, ekzekutimi i tyre është bërë jashtë territorit të burgut, varret e atyre, askush nuk i di deri më sot, me gjithë insistimet e herëpashershme, të familjarëve.

Burgu i Spaçit
Burgu i Spaçit, ishte një burg politik i sigurisë së lartë, që ishte aktiv gjatë diktaturës komuniste në Shqipëri. Burgu gjendet në fshatin Spaç. Në vitin 1973, në Burgun e Spaçit pati një rebelim të të burgosurve, të cilët arritën të ngrinin një flamur jo-komunist.

Një rebelim i ngjashëm, u krye edhe në Burgun e Qafë Barit në vitin 1984, ku shpërthyen të njëjtat dufe, e u ngritën kërkesa e dëshira për liri, që u shtypën njëlloj, me dhunë e gjak.
Në burgun e Spaçit kanë vuajtur dënimet politike, disa intelektualë të famshëm. Kohët e fundit ka pasur plane, që; Burgu i Spaçit, të kthehej në një muzeum, por deri më sot, asnjë hap i mëtejshëm nuk është bërë në këtë drejtim.

Burgu i Spaçit, është një monument i trashëgimisë kulturore në Spaç rrethi i Mirditës, në qarkun e Lezhës, Shqipëri Ky monument, është i llojit “Arkitekture”, i miratuar me numër: “656/DT 05.12.2007“.
Ky burg, është hapur në vitin 1968 dhe ka funksionuar deri në vitin 1988, e sipas të dhënave, ka pasur mbi 1000 të burgosur. I ndërtuar për shfrytëzimin e Minierës së Spaçit, ku nxirrej bakër dhe pirit. Janë rreth 7 godina, që janë pjesë e burgut, por më tej, ka edhe godina të tjera, që kanë shërbyer si kampe për të burgosurit, por edhe ambientet që shërbenin si mjedis pune, për njerëz të zonës.
Ka qenë një kompleks minierash, ku punonin jo vetëm të dënuarit. Aktualisht, është në një gjendje tërësisht të shkatërruar. Ka një arkitekture tipike te periudhës komuniste me forma të rregullta. /Memorie.al/