Dëshmia e rrallë: “Si vuajta 10 vjet në burgjet e Enver Hoxhës, e akuzuar si agjente e KGB-së dhe…”/ Historia tragjike
Nga Taisa Pisha (Batkina)
Memorie.al publikon historinë e panjohur të ruses Taisa Batkina (Pisha), me origjinë nga Tula e Rusisë, fëmija e tretë e një familje shumë të varfër fshatare, e cila mbeti jetim që në moshë fare të vogël, pasi i ati humbi jetën gjatë punës në një nga galeritë e qymyrgurit që ndodheshin në rrethinat e Tula-s, ku ai punonte si minator, (pak kohë pasi i kishte shpëtuar arrestimit, i akuzuar për “mbështetje të armiqve të popullit”) dhe ajo u rrit me vështirësi të mëdha ekonomike, pasi qyteti i tyre vazhdonte të ishte nën bombardimin e forcave gjermane, që kishin arritur deri në afërsi të Kurskut. Diplomimi i Taisës në fakultetin e Kimisë, pranë Universitetit ‘Lomonosov’ të Moskës, ku ajo u njoh dhe u martua me studentin shqiptar, Gaqo Pisha, me origjinë nga qyteti i Korçës, i cili asokohe studionte në fakultetin e Filozofisë së Moskës dhe të dy së bashku në vitin 1957, u kthyen në Shqipëri, bashkë me djalin e vogël të porsalindur, Sasha, ku filluan jetën në qytetin e Tiranës, Taisa u emërua si pedagoge e Kimisë në Universitetin Shtetëror të Tiranës, ndërsa Gaqo, në katedrën e marksizëm-leninizmit, ku ata punuan deri në vitin 1976, kur Sigurimi i Shtetit me akuza të montuara, e arrestoi Taisa Batkin, duke e akuzuar si “agjente të KGB-së sovjetike” dhe e dënoi me dhjetë vite burg politik, të cilat ajo i vuajti në “Burgun e grave” në Qytetin “Stalin”, nga ku u lirua në vitin 1986, ndërkohë që bashkëshorti, Gaqo Pisha, kishte ndëruar jetë në vitin 1983, nga një sëmundje e rëndë. Historia tragjike e Taisa Batkina (Pisha), nëpër kampet dhe burgjet çnjerëzore të regjimit komunist të Enver Hoxhës, ku ajo kaloi një dekadë të jetës së saj, së bashku me shumë bashkatdhetarë nga ish-Bashkimi Sovjetik, apo vende të tjera të Evropës Lindore, vjen nëpërmjet kujtimeve të saja, të botuara në një libër me titull “Shpresuam dhe mbijetuam”, kujtime të cilat, i biri i saj, Aleksandër Pisha, ia ka ofruar me dashamirësi për botim, Memorie.al
Shpresuam dhe mbijetuam
I’a kushtoj kujtimit të ndritshëm të bashkëshortit ti, GAQO PISHA
Ky është libër kujtimesh. Në të dua të rrëfej për jetën time dhe të shoqeve të mia, grave sovjetike, që provuan burgun për disa vite vetëm sepse morën guximin dhe u martuan e lidhën fatin e tyre me atë te studentëve shqiptarë. Burgu ishte pjesë e GULAG-ut të madh në vendin e vogël ballkanik, Shqipëri, ku për shumë vite sundoi regjimi gjakësor komunist i Enver Hoxhës, që ishte nxënës besnik i Stalinit dhe vazhdues i kauzës së tij.
Nëpërmjet këtij libri do të doja që çdokush të mësonte për provat çnjerëzore që përjetuam ne dhe për vitet e tmerrshme qe kaluam në burgjet shqiptare, vetëm sepse… dashuruam! Dhe që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem.
Pjesa e parë
Jeta ime
U linda në Tula, me 1932, në një familje nëpunësi. Babai im punonte në industrinë minerare, kurse nëna ishte edukatore në një kopsht fëmijësh; megjithatë para luftës nuk punoi sepse ndejti në shtëpi që të rriste fëmijët. Familja jonë ishte pak a shumë e madhe: tre fëmijë, prindërit dhe gjyshja. Jeta që bënim nuk dallonte nga ajo e shumicës në vendin tonë. Kujtimet më të gjalla të fëmijërisë sime janë: shpërngulja dhe udhëtimi me tren nga qyteti Shahta, në qytetin Tula dhe lindja e vëllait dhe e motrës. Ende s’i kisha mbushur pesë vjeç, kur nëna më premtoi të më sillte një vëlla ose një motër. Unë i kërkova motër. Pak më vonë në shtëpi sollën dy bebe. Ata i vunë në dy shtretër të vegjël dhe unë vrapoja sa pranë njërit tek tjetri. Një ditë e pyeta mamin: “Më premtove motër, pse solle edhe një vëlla me vete?”
Shumë herët, që para se të shkoja në shkollë, mësova të lexoja; lexoja shumë, vjershat i mësoja lehtë përmendsh dhe më pëlqente shumë të dëgjoja radion. Në shtëpi kishim një qendër zëri të vogël, nga ku dëgjonim mjaft gjëra interesante. Ne, fëmijët, dëgjonim për Çkallovin me shokë të cilët i imitonim më vonë, tek luanim në oborr. Dëgjonim gjithashtu për luftën në Spanjë dhe merakoseshim për fëmijët spanjollë. Libri im i preferuar ishte “Spanjollët e vegjël”, në të cilin shkruhej për luftën në Spanjë dhe për fëmijët spanjollë të ardhur në Bashkimin Sovjetik. Babai im ishte shumë punëtor. Unë e kam dashur shumë dhe ai ma kthente me po atë monedhë. Çdo ditë, prisja me padurim të kthehej nga puna dhe të uleshim të gjithë për të drekuar. Babai bënte shaka, më pyeste për gjithçka, për punët dhe për lodrat e mia. Edhe vetë më tregonte për punën. E dëgjoja me vëmendje, edhe kur të rriturit flisnin mes tyre. Por papritur gjithçka ndryshoi. Babai vinte nga puna i zymtë, nuk bënte më shaka, më shpesh heshtte. Disa herë e dëgjova te përmendte ndonjë emër dhe t’i thoshte nënës: “E rrasën”. “Ku e rrasën?” – pyeta unë një ditë me kureshtje. “Në kamare!” – m’u përgjigj nëna, me të tillë ton sa unë nuk pyeta më.
Shumë vjet më vonë, midis letrave të babait gjeta një shkrim të gazetës së qarkut të Tulës “Komunari” të vitit 1937, ku babanë e fajësonin për miqësi me armiqtë e popullit, për mungesë vigjilence dhe për ca “mëkate” të tjera. Siç më shpjegoi nëna më vonë, babanë e shpëtoi nga arrestimi transferimi me punë në një minierë qymyrguri, në një pellg qymyrguror të largët të rrethinave të Moskës. Ai nisi punë larg qendrës dhe shumë shpejt ngjarja u harrua. Është e qartë që ne fëmijët nuk dinim dhe nuk kuptonim gjë. Në kopshtin e fëmijëve ku shkonim çdo ditë qe varur një pllakat: “Falënderojmë shokun Stalin, për fëmijërinë tonë të lumtur”!. Në krah të pllakatit ndodhej një portret i madh i Stalinit; prijësi mbante në krahë uzbekën e vogël, Mamlakat. Radioja fliste vetëm për gjëra të mira, ushtonin vetëm këngë entuziaste të cilat ne i dinim dhe i këndonim. Për fëmijët, jeta dukej e mrekullueshme. Ne nuk donim të dinim për hallet e të rriturve. Fatkeqësisht, fëmijëria e lumtur mori fund në qershor të 1941-it, kur mbi kokët tona ranë bombat e para gjermane që na detyruan të largohemi nga qyteti. Për tri javë udhëtuam me tren mallrash, ku flinim në shtretër dërrasash. Tri ditët e para hekurudha u bombardua pa pushim por ne mundëm ta kalonim pa humbje zonën e rrezikshme.
Më pas bombardimet u ndërprenë, por udhëtimi ynë vazhdonte të ishte shumë i ngadaltë; qëllonte të ndalonim me ditë në stepat e pafund sepse duhej t’u hapnim rrugë trenave të mbushur me të plagosur që shkonin në prapavijë ose me ushtarë dhe teknikë që shkonin në front. Kështu, ndonëse trenit i hipëm në vjeshtë, arritëm në Zllatoust, (në Ural) vetëm në dimër. U habitëm kur pamë që në qytet, nuk fikeshin dritat dhe ecnin tramvajet. Por kjo nuk vazhdoi gjatë. Shumë shpejt me energji elektrike nisën të furnizojnë vetëm ndërmarrjet, spitalet dhe shkollat. Në shtëpi mësimet i bënim nën dritën e bishtukut. Koha ishte shumë e ftohtë dhe gjithçka ishte e mbuluar nga bora. Edhe sot e kësaj dite, kur kujtoj Zllatoustin, shoh vetëm borë. Me ka mbetur në kujtesë, jo larg shtëpisë tonë një tramvaj i mbuluar nga bora. Jeta atje ishte shumë e vështirë, vuanim nga uria dhe të ftohtët, edhe drutë ishim të detyruar ti sillnim vetë nga pylli. Gjyshja ndizte sobën ruse dhe sillte ujë nga larg me dy kova varur në shtagën hedhur krahëve. Po të mos ishte gjyshja, nuk e di në do të mund të mbijetonim në ato vite të vështira sepse nëna sëmurej shpesh. Por sikur u lehtësuam disi kur në Zllatoust erdhi dhe na gjeti babai, të cilin e liruan nga ushtria për arsye shëndetësore.
Ai nisi punë në një uzinë ushtarake dhe atëkohë dita e punës nuk njihte normë. Ne gati nuk e shihnim njëri-tjetrin, por gjithmonë e ndjenim praninë e tij. Diku tutje buçiste lufta. Radio në shtëpi nuk kishim. Të rejat i mësonim në shkollë; mëngjeseve nxënësit ose mësuesit tregonin njoftimet e Byrosë së Informacionit. Edhe ne, nxënësit, përpiqeshim ta ndihmonim frontin me sa mundnim: shkonim në spitale, shkruanim letra për të plagosurit, organizonim koncerte. Një ditë, ndër të rrallat e lira, babai më çoi në qendrën e qytetit, ku në anë të sheshit qe varur një pllakat me skemën e rrethimit të trupave gjermane nga ushtria jonë në Stalingrad. Të dy u gëzuam pa masë nga suksesi i Ushtrisë së Kuqe. Pak më vonë babanë e thirrën në Tula, për të vënë në punë minierat e qymyrgurit të pellgut të rrethinave të Moskës. Ne mbetëm në Zllatoust, duke pritur që të na thërriste babai për t’u kthyer nga evakuimi. Pikërisht në këtë kohë nëna u sëmur shumë rëndë. Gati një javë foli përçart, me temperaturë të lartë, pa ndjenja. Ne nuk e ndihmonim dot sepse në Zllatoust nuk kishte as mjek as barna. Gjendja ishte vërtet kritike. Çdo ditë na vinte fqinja, edhe ajo e shpërngulur nga Kievi. Njëherë ajo erdhi në mbrëmje dhe pa u shpjeguar, më tha: “Vishu, dhe eja”!
Ecëm gjatë nëpër qytetin e errët të mbuluar nga bora dhe arritëm te një ndërtesë, që më vonë e mora vesh, se ishte spital. Atje kërkuam dhe folëm me një mjek, me të cilin fqinja jonë njihej që para luftës. Unë zura të qaja: “Doktor, po më vdes mamaja, ka disa ditë pa ndjenja, me temperaturë të lartë”. “Pritni këtu!” – na tha mjeku. Ne pritëm gjatë në korridorin e errët. Më në fund mjeku erdhi dhe u nisëm për në shtëpi duke marrë rrugën më të shkurtër, përmes një përroi të ngrirë dhe pirgjeve me borë. Mjeku e vizitoi nënën dhe e dëgjoi me vëmendje. Pastaj u ul tek tryeza dhe nën dritën e bishtukut, shkroi diçka në një copë letër. “Bija ime, – m’u drejtua ai, – me këtë pusullë do të shkosh… (dhe më shpjegoi, ku duhej të shkoja)… atje do të të shesin nje ilaç… 6 tableta. Duhen pirë 2 kokrra në ditë. Pará ke”? Kisha pak pará, që na i la babai para se të ikte. Ishte vonë, errësirë, frikë, vetëm bora lëshonte pakëz dritë, por unë u nisa. E gjeta ndërtesën e duhur, bleva barnat nga një grua e mbështjellë me shall të madh dhe nxitova për në shtëpi. Nëna piu tabletën e parë dhe po atë natë i ra temperatura. Të nesërmen erdhi në vete… Gjithçka sikur mori për mirë. Te copa e letrës lexova emërtimin e ilaçit: “Sulfidinë”. Më vonë mësova se ai ishte ndër preparatet e para sulfamide, të cilat në atëkohë vepronin në mënyrë të magjishme. Gjyshja u kujdesua për nënën, shkonte në thertore, mblidhte gjak, e piqte në tigan dhe ia jepte asaj. Te stacionet e karrocave mblidhte tagjinë e derdhur, e ziente dhe lëngun e pinte nëna kurse ne, të uriturit, thithnim mbeturinat e kokrrave.
Kur më në fund nëna mundi të dilte nga shtëpia, u bëmë gati dhe u nisëm për në Tula, qytetin, që ende bombardohej nga gjermanët, të cilët ishin ndalur në rrethinat e Kurskut. Babai filloi të punojë për rimëkëmbjen e minierave në zonat e çliruara ku edhe jetuam në atë periudhë. Një muaj e gjysmë pasi ishim kthyer, babai u vra në krye të detyrës. Nëna mbeti vetëm me tre fëmijë të vegjël dhe na rriti, si shumë nëna të tjera në atë kohë, duke punuar ditë e natë. Rronim të uritur, visheshim si mundnim, përpiqeshim ta ndihmonim mamanë, me sa fuqi kishim dhe më kryesorja, mësonim. Më 1950-n mbarova shkollën e mesme me medalje të artë dhe hyra në fakultetin e Kimisë, të universitetit “Lomonosov” të Moskës. Dita e pranimit në fakultet ishte ndër ditët më të lumtura të jetës sime. Vitet studenteske kanë qenë vitet më të mira të jetës për mua. Ishin vite jo fort të lehta, jeta qe e vështirë, banoja në konvikt, larg shtëpisë dhe vetëm me bursën. Mamaja s’mund të më ndihmonte, ajo kishte pagë të vogël dhe duhej të mbante edhe dy fëmijë të tjerë. Edhe mësimet s’ishin të lehta, kërkesat ishin shumë të larta, ngarkesa goxha e madhe: leksione, punë laboratori, kolekiume, por lëndët ishin interesante. Leksionet na i jepnin akademikët A. N. Njesmejanov, P. A. Rebinder, S. I. Volfkoviç, anëtarët me korrespondencë të Akademisë së Shkencave të B.S., V. I. Spicin, A.P. Terentjev dhe të tjerë profesorë të mrekullueshëm. Ata na mësuan të punonim të pavarur dhe të mendonim me logjikë. Këto dije më ndihmuan gjatë gjithë jetës në punën time. Universitetin dhe mësuesit e mi, gjithmonë i kam kujtuar me mirënjohje.
Por sa shumë gjëra interesante kishim veç mësimeve! Teatrot, muzetë, koncertet, mbrëmjet studentore, shëtitjet, ekskursionet. Ajo kohë vazhdimisht më vjen në mendje, si një ëndërr e mrekullueshme. Në Universitet u njoha me bashkëshortin tim të ardhshëm, Gaqo Pishën. Ai kishte ardhur nga Shqipëria për të studiuar në Fakultetin e Filozofisë. Para se të vinte në Moskë, qe marrë me punë partie. Në vitin 1955, u martuam dhe në 1956-n lindi djali ynë i madh, Sasha (Sandri). Pasi përfundova studimet, më mbajtën për të punuar në Universitet. Më 1957-n burri im përfundoi studimet dhe në muajin qershor, ne duhej të shkonim në Shqipëri. Por, meqë në muajin gusht të atij viti, do të zhvillohej Festivali i Rinisë dhe Studentëve në Moskë, shumica e studentëve shqiptarë, mes tyre edhe bashkëshorti im, u përfshinë në delegacionin e vendit të tyre. Kësisoj, nisja u shty për në fund të gushtit. Në prill u lirova nga puna në Universitet dhe bashkë me djalin, vajta në Tula, te nëna, për t’i dhënë mundësi tim shoqi, të përgatitej për mbrojtjen e diplomës dhe provimet e shtetit. Gjatë festivalit munda të shkëputesha një javë, vajta në Moskë dhe jetova në mjedisin e haresë, gëzimit, muzikës, gazit, koncerteve. Moskën e kam dashur gjithmonë, por Moska e ditëve të festivalit ishte vërtet madhështore.
Në ato kohë ndihesha për mrekulli: kisha një burrë dhe një djalë që i doja shumë, kurse në xhep mbaja diplomën e Universitetit Shtetëror të Moskës. Më bëhej se s’kisha ç’të kërkoja tjetër! Do të shkonim në Shqipëri! Ishte një vend vëllazëror, anëtar i kampit socialist. Së bashku do të punonim për të ndërtuar socializmin dhe gjithçka do të shkonte si s’ka më mirë. Po, ashtu ishim edukuar, besonim çdo fjalë, nuk dyshonim në asgjë. Ah sikur ta dinim ç’do të sillte jeta dhe të kishim pasur mundësi të ngrinim qoftë dhe fare pak siparin e të ardhmes! Por kjo ishte diçka e pamundur për tu parashikuar. Pati prindër që bënë gjithçka varej prej tyre për t’i ndërprerë lidhjet e fëmijëve te tyre me studente të huaj dhe për të mos lejuar që ato të përfundonin në martesë. Nëna ime nuk kish si të më pengonte; unë ndodhesha në Moskë, larg shtëpisë dhe e komandoja vetë fatin tim. Në fund të gushtit 1957, bashkë me studentët shqiptarë dhe delegacionin e rinisë shqiptare, i hipëm trenit për në Odesë, nga duhej të niseshim të nesërmen për në Shqipëri me tragetin “Beloostrov”. Në Moskë më përcollën shumë njerëz. Më kujtohet, nëna ime e gjorë që qante pa pushim. Nuk e di në se parandiente diçka, apo qante vetëm ngaqë vajza e madhe, mbështetja e saj, e arsimuar me aq vështirësi, po ikte, siç shprehej ajo “shtatë dete kaptuar”. Por ja që rinia është tejet e shkujdesur dhe egoiste dhe unë nuk e kuptoja shqetësimin e nënës. Jam optimiste nga natyra kështu që nuk qava. Më dukej se po shkoja drejt një jete të re, të krijoja vatrën time, për ç’ka ëndërron çdo vajzë.
Në Odesë qëndruam vetëm një ditë. Dolëm shëtitje, takova njerëzit e mi që banonin atje ndërsa bëhesha gati për të shkuar drejt jetës së re! Trageti i vogël “Beloostrovi”, me të cilin do udhëtonim, u mbush plot me të rinj. Kishte shumë pak kabina dhe njerëzit flinin në kuvertë dhe në hambarë. Ne bëmë përjashtim; kishim fëmijë të vogël dhe na vunë në një kabinë, me dy shtretër të ngushtë pranë motorëve të anijes, ku flinim me radhë në një vapë të tmerrshme. Anija gumëzhinte nga zhurma, këngët, hareja; në kuvertën e sipërme të rinjtë bënin banja dielli, kurse unë nuk e lëshoja nga duart, djalin tim dyvjeçar. Ishte fëmijë i shkathët, vraponte shpejt dhe unë kisha frikë se mos binte nga kuverta. Edhe në ndalesën e vetme në Bullgari nuk zbrita, sepse infermieri i tragetit, më tha se djali mund të merrte ndonjë infeksion në breg. Udhëtuam gjatë, 7 ditë, kaluam anash brigjeve të Greqisë dhe më në fund mbërritëm në Radën e portit shqiptar të Durrësit. Ishte vonë dhe anija duhej të ankorohej të nesërmen. Njerëzit rrinin të heshtur, me shikimin drejt dritave të Shqipërisë. Kishte studentë që prej 5 vjetësh s’kishin qenë në atdhe, teksa të tjerë, si puna ime, vrisnin mendjen se çfarë i priste në vendin e ri. Tani rri e vras mendjen: po të më afrohej dikush e të më thoshte se ç’do të ndodhte me mua në këtë vend, a do të zbritja vallë në breg, apo do të kthehesha nga vija? Nuk e di, mendoj se nuk do ta besoja, sepse gjithçka ndodhi më vonë me mua, atëherë do të më dukej absurde.
Në mëngjes u ankoruam. Gaqoja na zbriti mua dhe Sashën në breg, ku kërkuam me sy vëllanë e Gaqos, që duhej të na priste. Nuk e pamë! Çudi! Por duhej të dilnim kështu që u nisëm. Pará nuk kishim. Mua më la pa mend, vapa e tmerrshme dhe sheshi gjithë pluhur i portit para daljes. Qëndrova në një hije. Fëmija qante sepse ishte i lodhur. Aty pranë disa fëmijë luanin në pluhur. U ndjeva shumë keq, nuk po më kujtohej asnjë fjalë, nga ato pak që më kishte mësuar im shoq, por që nuk i kisha mësuar mirë; s’kisha kohë, nuk më linin diploma, provimet e shtetit, fëmija, puna. Desha ujë, por s’dija si thuhej në shqip. Më ndihmoi një grua shqiptare, që e njohëm gjatë udhëtimit e cila më solli ujë. Më në fund mbaruan të gjitha formalitetet, gjithçka u rregullua, dhe ne u nisëm me tren, për në Tiranë. Po errej. Vend në hotele nuk gjetëm dhe natën e kaluam tek të njohurit. Në mëngjes na gjeti vëllai i burrit. Ishte inxhinier ushtarak dhe nuk e kishin lejuar të vinte të na priste. Gaqoja, mori emërim si pedagog i filozofisë, në Universitetin e Tiranës dhe pas nja dy ditësh u nisëm për në Korçë, për të takuar familjen e tij dhe për të vizituar të afërmit. Rrugës e pashë që kisha ardhur në një vend lindor.
Në Shqipërinë e atyre viteve, por edhe shumë vite me pas, mund të shihje gra të veshura me çitjane dhe fytyra të mbuluara thuajse plotësisht. Gra me veshje të tilla karakteristike, burra me tespihe në duar dhe veshje kombëtare, pashë në Elbasan, kur zbritëm nga treni dhe hipëm në autobus. Te sheshi bënte vapë, kudo kishte pluhur dhe na pihej ujë. Midis njerëzve dredhonin disa burra, me ca enë të çuditshme në shpinë. Shisnin një lëng bimësh, që nuk e mora vesh se ç’ishte, të cilin e ofronin në gota të palara. Nuk pranova të pija, vendosa të duroja. Nga Tirana në Korçë, bëhen gati 250 kilometra, por treni ecte shumë ngadalë, kurse rruga e autobusit ishte malore dhe e ngushtë. Rrugës disa herë na kontrolluan dokumentet. Pritëm me orë të tëra. Nga Tirana dolëm në mëngjes herët, kurse në Korçë mbërritëm në mbrëmje vonë, kur qe errur. Shqipëria ishte vendi më i prapambetur në Europë. Vetëm në vitet ’30 – ‘50 nisi ndërtimi i rrugëve dhe i ndërmarrjeve. Në vitin 1948, u ndërtua hekurudha e parë Tiranë-Durrës. Korça më pëlqeu. Qytet i vogël, shumë i pastër, me shtëpi kryesisht njëkatëshe, plot gjelbërim dhe lule. Ishte njëri prej qyteteve më të kulturuara të Shqipërisë. Para luftës shumë qytetarë të Korçës, kishin emigruar jashtë shtetit. Qyteti mbante lidhje të qëndrueshme me Greqinë dhe kishte një lice francez me mësues nga Franca. Pasi mbaronin këtë lice, shumë të rinj vazhdonin studimet në Francë, Itali, Austri e gjetkë. Kjo frymë ende ndihej në qytet. Korça nuk ngjante si qytet oriental, njerëzit këtu bënin jetë europiane.
Nëna e Gaqos, Artemisa ose shkurt Arta, më priti shumë mirë. Ishte një grua e vockël, e dobët, e krehur me kujdes. Atëkohë ishte 69 vjeçe. Ishte grua shumë e mirë, e qetë dhe jashtëzakonisht punëtore. Nuk kishte shkollë, por mbetej grua e mençur e edukuar dhe fisnike. Ajo sillej shumë e përzemërt me mua dhe unë e doja shumë. Gaqoja mori lejen dyjavore dhe e kaloi me ne në Korçë. Këto ditë më mbetën në kujtesë si kaleidoskop shumëngjyrësh: vinin mysafirë, të afërm, të njohur. Unë duhej t’i gostitja të gjithë. Dilja me tabaka të mbushura me gota me liker dhe me ëmbëlsira të ndryshme. Kështu e donte zakoni, gostiste “nusja”. Për mua, që nuk e dija pothuajse fare shqipen, dhe që nuk kuptoja çfarë dhe si duhej të veproja, fillimisht ishte shumë e vështirë, por më pas u mësova. Pas dy javëve Gaqoja iku në Tiranë, për të filluar punë. Duhej të gjente punë për mua dhe shtëpi. Unë mbeta vetëm me vjehrrën, pa mundësi për të komunikuar në ndonjë gjuhë. Duhet të përmend me nderim ndihmën që më dhanë miqtë dhe të afërmit e burrit tim. Si ta harroj Erieta Konomin, e cila na vinte çdo ditë dhe më ndihmonte në gjithçka. Bashkë shkonim në pazar, i vetmi vend ku mund të blije ushqime. Pazari që në fillim, më la pa mend me bollëkun. S’kisha qenë ndonjëherë në jug dhe më habitën pirgjet e perimeve dhe frutave, me bukuri të pashembullt, koka e lakrës pesë kilëshe dhe mrekulli të tjera. Unë vetëm tregoja me gisht, kurse Erieta blinte. Bashkë komunikonim me ndihmën e fjalorëve Shqip-Rusisht dhe Rusisht-Shqip.
Atëkohë në Korçë kishte rënë epidemi gripi dhe të gjithë, tek unë dhe tek Erieta, zunë shtratin. Vetëm unë qëndroja në këmbë dhe kujdesesha për të gjithë. Dora-dorës nisa të kuptoja shqip sa kur erdhi Gaqoja për të na marrë pas një muaji e gjysmë u habit tek më dëgjoi të bisedoja me nënën e tij dhe me Erietën. Sasha, i cili në fillim nuk i afrohej gjyshes, sepse nuk e kuptonte, tani qe mësuar dhe bënte shumë pas saj. Në tetor 1957 u shpërngulëm në Tiranë, ku jetova gjithsej 18 vjet. Nisëm punë në Universitet, unë në katedrën e kimisë organike, kurse Gaqoja, në katedrën e marksizëm-leninizmit, të Universitetit të Tiranës të sapo hapur. Vitet e para të jetës në Shqipëri autoritetet shqiptare silleshin shumë mirë me ne. Pas gjashtë muajsh na dhanë apartament. Edhe puna në laborator, ishte interesante. Gjuhën po e mësoja shpejt dhe lehtë. Merresha shumë kohë me të; çdo ditë më lironin nga puna, dy orë përpara që të punoja vetëm me shqipen. Kudo më duhej të komunikoja në gjuhën shqipe dhe kjo ishte një praktikë e pa zëvendësueshme. Për të vajtur në punë dhe në fakultetin filologjik, ku mësoja shqipen, bëja çdo ditë disa kilometra rrugë në këmbë. Autobusët ishin ende shumë të paktë. Gjashtë muaj pas ardhjes në Tiranë, fillova të jap mësim, drejtoja punët laboratorike në biokimi dhe merresha me kompletimin e laboratorit të kimisë organike, sepse vitin e ardhshëm do të hapej dega e saj në universitetin e Tiranës. Në të njëjtën kohë bëja edhe punë shkencore.
Gjatë viteve të shkollës dhe të fakultetit kam qenë gjithmonë aktiviste e organizatës së rinisë, organizatore e veprimtarive të saj. Kur erdha në Shqipëri, gjeta shumë gra sovjetike të cilat ishin martuar me burra shqiptarë. Ato kishin themeluar komunitetin e tyre, organizonin leksione, mbledhje, mbrëmje. Kuptohet, shumë shpejt u përfshiva në punët dhe veprimtaritë e komunitetit. Qëllimi ynë kryesor ishte që të ruanim gjuhën, mënyrën tonë të jetesës “identitetin tonë”. Më vonë e kuptuam se kjo nuk u pëlqente autoriteteve. Nën fjalën “identitetin tonë” fshihej dëshira jonë për të mos humbur gjuhën amtare, kulturën me të cilën ishim rritur dhe na kishte ushqyer. Shumica e “grave sovjetike” ishin me arsim të lartë, i donin librat, teatrin. Nuk mund t’i humbnim aq lehtë këto tradita. Prandaj kishim nevojë për të komunikuar, për bisedat, për filmat tanë. Që atëherë kam menduar dhe ende mendoj se nëna duhet t’u drejtohet fëmijëve të saj, në gjuhën amtare nëse dëshiron të krijojë me ta marrëdhënie të ngrohta shpirtërore, dhe që të mund t’u kalojë atyre dijet, kulturën, zakonet, me të cilat është rritur vetë. Jam përpjekur shumë dhe kam djersitur mjaft, që për fëmijët e mi gjuha ruse, krahas shqipes, të bëhej amtare dhe mendoj se ja arrita këtij qëllimi. Kjo i ka ndihmuar shumë në jetë.
Dëshira për të ruajtur gjuhën dhe kulturën amtare nuk na pengoi të përfshiheshim në realitetin shqiptar. Ne mësonim gjuhën shqipe, shoqëroheshim me kolegët, me fqinjët, ruanim marrëdhënie të mira me të afërmit e bashkëshortëve tanë. Dua të them diçka edhe për qëndrimin e ambasadës sovjetike ndaj nesh. Ne u martuam me të huaj, pas vendimit të qeverisë sovjetike, të vitit 1954, i cili i lejonte qytetarët sovjetikë të martoheshin me të huaj. Megjithatë, kur po bëja dokumentet për regjistrimin e martesës, të gjithë punonjësit e administratës më quanin tradhtare dhe ishin gati të ma thoshin në sy. Kur erdhëm në Shqipëri, megjithëse ende ruanim nënshtetësinë sovjetike, ambasada na quante njerëz të cilësisë së dytë. /Memorie.al
Nga Taisa Pisha (Batkina)
Pjesa e dytë
Ky është libër kujtimesh. Në të dua të rrëfej për jetën time dhe të shoqeve të mia, grave sovjetike, që provuan burgun për disa vite vetëm sepse morën guximin dhe u martuan e lidhën fatin e tyre me atë te studentëve shqiptarë. Burgu ishte pjesë e GULAG-ut të madh në vendin e vogël ballkanik, Shqipëri, ku për shumë vite sundoi regjimi gjakësor komunist i Enver Hoxhës, që ishte nxënës besnik i Stalinit dhe vazhdues i kauzës së tij.
Nëpërmjet këtij libri do të doja që çdokush të mësonte për provat çnjerëzore që përjetuam ne dhe për vitet e tmerrshme qe kaluam në burgjet shqiptare, vetëm sepse… dashuruam! Dhe që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem.
Nuk na lejonin në klubin ku mblidheshin punonjësit e ambasadës dhe specialistët sovjetikë që punonin në Shqipëri, madje as për të parë filmat ruse. Më kujtohet kur vajta për të parë atje filmin amerikan “Lufta dhe Paqja”. Hyra në sallë, pasi kishte nisur filmi dhe u largova shpejt në errësirë, para se ai të mbaronte. Specialistët kishin urdhër të prerë që të mos shoqëroheshin me ne, megjithëse më shumë prej tyre punonim bashkë dhe banonim pranë. Kush e shkelte këtë urdhër, merrte paralajmërim të rreptë. Që fëmijët tanë të mësonin në shkollën fillore sovjetike në Tiranë, as që bëhej fjalë. Ne ishin renegatë, në mos tradhtarë të vërtetë, gjithsesi… emigrantë, diçka e ngjashme me emigrimin e bardhë. Ne kërkonim që ambasada ta ndryshonte qëndrimin ndaj nesh dhe të mos na quante tradhtarë. Kur më 1959-n në Shqipëri erdhi Hrushovi, ne vendosëm t’i dërgonim një letër me ankesat tona, në adresë të ambasadës, ku t’i kërkonim ndihmë që ambasada të na lejonte të frekuentonim klubin, të na jepnin filma për t’i parë, etj. Pas njëfarë kohe, nisën të na e linin klubin, një ditë në javë për të zhvilluar veprimtaritë tona. Gjithsesi, nuk na lejuan të përziheshim me nënshtetas të tjerë sovjetikë, që jetonin dhe punonin në Shqipëri.
Qëndrimi i ambasadës sonë ndaj nesh ndryshoi mbasi u vërejtën të çara në marrëdhëniet sovjeto-shqiptare. Papritur ne u bëmë të mira, konsulli Fadejev, filloi të na ftonte në zyrë, të merrte pjesë në hartimin e planeve të punës, të na ofronte filma. Shqiptarët po bëheshin armiq, kurse ne… miq! Por edhe shqiptarët nisën të sillen ndryshe me ne. Kësisoj, pa e kuptuar as vetë se si e tek, që ditën që u martuam, u bëmë pjesë e politikës. Duket për të qeshur, por ja që ne thjesht bashkëshorte dhe nëna, u ndodhëm papritur në orbitën e politikës së Enver Hoxhës. Por atëherë nuk i dinim të gjitha këto. Gjithçka doli në sipërfaqe shumë më vonë, kur na arrestuan dhe mësuam se “dosja” jonë qe hapur, që gjatë prishjes së marrëdhënieve diplomatike. Dalë nga dalë, filluam të kuptonim se, qeveria sovjetike as donte të dinte për ne, për problemet tona. Këto u provuan veçanërisht pasi ne ramë në burg. Asgjë, absolutisht asnjë hap nuk ndërmori qeveria sovjetike, për të na ndihmuar, për të na liruar nga burgu, për të na e lehtësuar sadopak jetën. Ne ishim të gjitha nënshtetase të BRSS-së, megjithatë letrat e të afërmve tanë drejtuar qeverisë sovjetike, ranë në vesh të shurdhër. Sikur ne të mos ekzistonim!
Por le t’u kthehemi viteve 1960-’61. Marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik po prisheshin në sytë tanë, teksa ne bënim si struci, fshihnim kokën në rërë. Veçanërisht e vështirë u bë jeta në vitin 1961. Ndryshoi qëndrimi ndaj specialistëve sovjetikë, shumëkush u largua, shumë projekte u prenë në mes, avionët fluturonin gati bosh. Në verën e vitit 1961, u dëbua Roza Koçi, e shpallur “persona non grata”. Ajo ishte gruaja e Mandi Koçit (do të shkruaj më vonë për të), filologe, përkthyese, njohëse e mirë e gjuhës shqipe, autore e fjalorit të parë Shqip-Rusisht. Roza shkonte shpesh në ambasadën sovjetike, përkthente filma, jepte mësime të gjuhës shqipe. Për këtë dhe e dëbuan në fillim të vitit ‘60.
Ndërkohë gjendja u rëndua tej mase, nisi ajo atmosferë frike të cilën unë nuk e largoj dot nga mendja edhe sot e kësaj dite. Ngjarjet rrokulliseshin si ortek dëbore. Grupet e fundit të specialistëve, megjithëse ishin nënshkruar kontrata afatgjata, u thirrën në atdhe. Nga Moska ktheheshin studentë, kursantë ushtarakë. Nisën të largohen edhe “gra sovjetike”. Nga jashtë gjithçka dukej mirë e bukur. Asgjëkund, as në shtyp, as në radio nuk qe thënë një fjalë kundër Bashkimit Sovjetik. Në Shqipëri zhvillohej procesi gjyqësor, kundër admiralit Teme Sejko, i akuzuar për spiunazh, në shërbim të Greqisë. Sigurimi sovjetik e dinte që çështja ishte e sajuar. Hrushovi propozoi që kjo çështje, të shqyrtohej nga anëtarët e Paktit të Varshavës, por Enver Hoxha e hodhi poshtë këtë propozim. Procesi u zhvillua i hapur dhe kjo e acaroi më keq gjendjen.
Më duket se është vendi të hedh dritë për gjendjen politike të asaj kohe. Në fund të viteve ’50, lidhjet midis vendeve të kampit socialist, morën zhvillim të ri; u krijua Bashkimi i Ndihmës Ekonomike të Ndërsjellë, u nënshkrua Pakti i Varshavës. Në kuadrin e këtyre marrëveshjeve, në Shqipëri filloi ndërtimi i shumë objekteve. U forcuan lidhjet edhe në fushën e mbrojtjes.
Pas vdekjes së Stalinit, siç dihet, Hrushovi i zëvendësoi të gjithë liderët e vendeve të kampit socialist, përveç Enver Hoxhës. Pas kongresit XX të Partisë Komuniste të BS-së dhe publikimit të letrës së famshme të Hrushovit, në të cilën goditej kulti i individit të Stalinit, nisi fushata e luftës kundër kultit të individit edhe në vendet e tjera socialiste. Moska i kërkoi Enver Hoxhës, të mbështeste vendimet e Kongresit XX, veçanërisht lidhur me kultin e individit. Por si mund të kritikonte veten Enveri?! Ai ishte tiran i egër, dinak, hipokrit, intrigant; e nuhaste rrezikun që i kanosej para se ai të shfaqej dukshëm. Rruga e ardhjes së tij në pushtet dhe periudha e qëndrimit në pushtet, kanë qenë të mbuluara me gjak. (Tani në Shqipëri, janë botuar shumë materiale që zbulojnë bëmat e përgjakura të komunistëve shqiptarë, me në krye Enver Hoxhën). Enveri e kuptonte mirë se Hrushovi do të bënte gjithçka për ta hequr nga pushteti dhe për ta zëvendësuar, me njeriun besnik të vetin. Kuptohet, mosmarrëveshjet e lindura midis dy partive, nuk ishin për veshin e opinionit të gjerë, ne as i merrnim dot me mend ato. Atëkohë unë ende nuk isha mësuar të lexoja midis radhëve. Tani thjesht shkruaj për ngjarjet që më kujtohen, pa i analizuar ato. Kjo është punë e politikaneve, historianëve, që mund të mbledhin dokumente, fakte.
Në prill të 1959-s Hrushovi erdhi për vizitë në Shqipëri. Këtu i bënë pritje solemne. Edhe unë isha midis turmës që e priti. Në fjalën e vet të shkurtër në aeroport, Hrushovi tha një frazë të tillë: “Ne, si një amvisë e mirë, duhet të heqim pluhurin çdo ditë, që të mos na grumbullohet shumë”. Atëherë sikur nuk na bëri përshtypje kjo frazë e cila, siç kuptuam më vonë, mbante fshehur një kuptim të thellë. Qëndrimi i Hrushovit në Shqipëri kaloi me shumë bujë. Si rezultat, ai u hoqi vizë të gjitha borxheve që Shqipëria i kishte Bashkimit Sovjetik, i dhuroi Pallatin e Kulturës, që do të ndërtohej në qendër të Tiranës dhe shumë të tjera, por Enveri u tregua më dinak se ai. Kur Shqipëria nuk i kishte më borxhe Bashkimit Sovjetik, Enver Hoxha, duke shfrytëzuar mosmarrëveshjet midis BRSS-së dhe Kinës, nisi të afrohej me këtë fundit. Për në Kinë u nis një delegacion me në krye Liri Belishovën, sekretare e Komitetit Qendror të PPSH-së. Por gjatë kthimit për në atdhe, Lirija, u prit nga Hrushovi. Sapo u kthye në Shqipëri, e shpallen armike të popullit dhe e internuan. Në këtë kohë nisi trysnia e vërtetë ekonomike, politike dhe diplomatike e Moskës mbi Shqipërinë. Gjithmonë na ka habitur qëndrimi i Bashkimit Sovjetik ndaj Shqipërisë. Në Shqipëri kishte shumë këshilltarë sovjetikë, të cilët punonin në çdo fushë, nga maja e pushtetit deri poshtë. A thua nuk e kuptonin dhe nuk njoftonin dot ata, ç’është Shqipëria dhe shqiptarët, kush ishte mentaliteti shqiptar mbas 500 vjet, sundim otoman, me një maxhorancë të popullsisë myslimane, marrëdhëniet feudale deri vonë, lufta qindravjeçare me pushtuesit, lufta për krijimin e shtetit… të gjitha këto, kishin lënë gjurmë te njerëzit. Politika e ‘llokumit dhe e kërbaçit’ këtu s’pinte ujë. Duke punuar në Shqipëri, ata kurrë nuk duhej të harronin se kishin të bënin me mendësi orientale. Kurse Hrushovi sillej i krekosur. Në shumë gjëra, në marrëdhëniet me Shqipërinë, nxirrte krye fodullëku perandorak.
Në Kongresin e XXII, në tetor 1961, Hrushovi doli hapur kundër udhëheqjes shqiptare. Shqiptarët reaguan prerë. Fjalët u pasuan nga veprat, trysnia e Moskës vazhdoi. Në fillim të nëntorit u njoftua për thirrjen e ambasadorit sovjetik nga Tirana, kurse një javë më vonë edhe për ndërprerjen e plotë të marrëdhënieve diplomatike. Më kujtohet shqetësimi ynë, frika në periudhën tetor-dhjetor 1961. Çdo ditë, sa vinim në punë, pyesnim njëri-tjetrin, për të rejat. Unë punoja me një pedagog, gruaja dhe djali i të cilit, kishin mbetur në Moskë, shumëkush kishte shokët apo miqtë, që mbronin aspiranturën ose që kishin vajtur për specializim, apo thjesht ndiqnin plane të ndryshme shkencore. Gjithçka po shembej. Kurse ne të gjithë shpresonim se sherri do të mbetej vetëm në nivel partiak dhe kur u dëgjuan fjalë që Hrushovi kërkonte të ndërpresë marrëdhëniet diplomatike, nuk e besuam. Por ja që kishte qenë e vërtetë, një e vërtetë shumë e hidhur për mua.
Periudha 1961-1966
Që nga koha për të cilën po shkruaj, kanë kaluar shumë vite. Shumë hollësira janë harruar, por ndjesia, gjendja shpirtërore nuk harrohen. Ne erdhëm në Shqipëri dhe krijuam familje këtu; këtu ishte burri, djali, shtëpia ime. Të ikja, të flakja tej gjithçka, burrin, fëmijët pa baba, babanë pa fëmijë (djalin e kisha pesë vjeç dhe prisja fëmijën e dytë). “Si të bëj, si të veproj?” Kjo pyetje ma shponte trurin ditë e natë, si me turjelë. Vendimi që do të merrja ishte fat bartës. Në fillim njerëzit e mi më dërguan telegram: “Eja menjëherë”! Pastaj të dytin: “Vendosni vetë, mendohuni mirë, mos nxitoni”! Në shtëpi kisha vazhdimisht përballë sytë e përlotur të burrit tim, i cili përqafonte dhe ledhatonte Sashën. Vjehrra qante. Ne të gjitha nxituam për në ambasadë. Atje na dhanë viza daljeje për disa muaj dhe na thanë, që mund të veprojmë si të na dukej më mirë. Por ambasada edhe këtë radhë nxori në pah “politizimin” e saj, nëse mund ta quaj kështu. Disave prej nesh, burrat e të cilave mbanin poste me rëndësi dhe kishin bërë deklarata, ku dënonin veprimet e autoriteteve sovjetike, nuk u dhanë vizë. Të tjerave nuk u dhanë vize me sebepin se s’kishin dalë publikisht të dënonin veprimet e shqiptarëve. Edhe sot nuk arrij ta kuptoj se çfarë prisnin nga ne, gra të thjeshta? Ku të flisnim? (Por, pasi i torturuan gratë për dy javë, ua dhanë vizat.)
Mbaj mend, që edhe unë pata frikë se mos nuk më jepnin vizë, por jo… gjithçka shkoi mbarë dhe unë e mora vizën. Porosita biletën e avionit, përgatita valixhet, por kur përfytyrova çastin e tmerrshëm, të ndarjes me Gaqon, të ndarjes së tij me fëmijën, guximi dhe vendosmëria, më tradhtuan. Dhe unë sërish nuk po dija si të bëja. Shumë vite pas këtyre ngjarjeve, midis letrave që nëna ime i ruante me shumë kujdes, gjeta një letër që e kisha dërguar me një shoqe, që qe kthyer në atdhe. (Kishim shumë frikë të merrnim e jepnim letra të tilla; në doganë bënin edhe kontroll vetjak dhe mund ta grisnin vizën). Ishte letër dëshpërimi. Po sjell këtu disa radhë të asaj letre pa datë, megjithëse e mbaj mend, se e nisa në dhjetor 1961. “…Ambasada po largohet (këtë e dini nga gazetat), neve na dhanë viza për të hyrë në BRSS, deri më 8 shkurt. Me një fjalë, kemi ende një muaj e gjysmë për t’u menduar. Pas këtij afati nuk do të vij dot më, derisa ambasada të kthehet. Një Zot e di kur mund të ndodhë kjo. Kur ikim prej këtej, pala shqiptare shkruan në pasaportë, që po largohemi përgjithmonë. E kupton? Mundësia për t’u kthyer është fare e vogël… Po ika tani, nuk dihet për sa kohë do të ndahem me Gaqon, do të prish familjen. (Ndoshta përgjithmonë?) Fëmijë pa baba! Gjë e mirë është kjo? Nga ana tjetër, po qëndrova, nuk dihet për sa kohë nuk, do t’ju shoh… Kam frikë, se pala shqiptare do të na shtrëngojë… Tani për tani, me ne sillen shumë mirë… Natyrisht, duhen lexuar gazetat, por të gjitha nuk duhen besuar… Unë, natyrisht, më shumë jam për të ikur. Ata, që vendosën, janë të lumtur. Shumica nuk po vendosin dot… Po Gaqoja?… O Zot, sa keq më vjen për të! Por që të heq dorë nga atdheu im… Për këtë nuk vendos dot”!
Ne kujtonim se rrezikonim vetëm heqjen e shtetësisë sovjetike, mirëpo përpara na prisnin të tilla sprova, që po ta dinim se ç’do të na sillte fati, nuk do të mendonim asnjë minutë. Përgjigjja nga shtëpia ishte: “Vendosni vetë, ne miratojmë çdo dëshirë tuajën”. Dhe ne vendosëm. Ndërkohë burrin tim, si shumë të tjerë, e thirrën në organet e larta dhe i rekomanduan, që unë të mos ikja, të mos e prishnim familjen. “Ne premë marrëdhëniet me Hrushovin, jo me popullin sovjetik”. Koha tregoi që kjo kishte qenë thjesht demagogji. Kujtoj ndjesinë që provova në rrugë, kur më kaloi pranë kortezhi i makinave të zeza të ambasadës, që shkonin në aeroport. Pata frikë, m’u bë sikur po më linin në mëshirë të fatit dhe që duhej t’ia mbathja një orë e më parë që aty. Por e mposhta këtë ndjenjë, për të mos e prishur familjen, për të mos i lënë fëmijët pa baba. Këtu dua të kthehem pak prapa në kohë. Pas luftës, me ardhjen e komunistëve në pushtet, në Shqipëri nisi ndërtimi i jetës së re. Duheshin kuadro dhe shumë të rinj i dërguan në Bashkimin Sovjetik apo në vendet e demokracisë popullore, për të studiuar. Shumë nga këta djem u njohën atje me vajza, të cilat i deshën dhe kërkuan të lidhnin jetën me to.
Mirëpo në vitin 1948, në Bashkimin Sovjetik u shpall një dekret, sipas të cilit, ndalohej martesa e shtetasve sovjetikë me të huajt dhe jo vetëm me shtetas të vendeve kapitaliste, por edhe me ato të kampit socialist. Dashurinë e vërtetë e provon koha. Shumë shoqe të mia e pritën lejen e martesës 2, 3, 4 vjet, madje edhe më shumë. Më 1954-ën, një vit pas vdekjes së Stalinit, ky dekret u shfuqizua. Atë vit dhe vitet e tjera më pas, në Shqipëri erdhën shumë vajza tek të fejuarit dhe gra te bashkëshortët e tyre. Kjo punë vazhdoi dhe në prag të vitit 1961, vitit të prishjes së marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik, numri i “grave sovjetike” arrinte 300-400. Deri para vitit 1961, ne jetonim këtu normalisht, me ne silleshin mirë, na strehonin, na ndihmonin për të gjetur punë. Shumica e grave ishin me arsim të lartë, disa vazhdonin studimet në Universitetin e Tiranës, punonin mirë, ishin të nderuara në punë, por edhe midis të njohurve. Pas ikjes së ambasadës, nisi “zbatica”. Shumë të qeta ikën ato, që nuk kishin mundur të krijonin marrëdhënie të mira në familje, nuk shkonin me njerëzit e burrit, nuk u mësuan dot, me mënyrën e re të jetesës. Kurse atyre që kishin familje të mbara, u dhembte në shpirt të shkatërronin jetën e tyre për së gjalli, të humbisnin gjithçka, prandaj marrja e vendimit për fatin e mëtejshëm për to, ishte problem vërtet mjaft i vështirë. Këto ethe vazhduan gati gjashtë muaj. Pastaj qe e pamundur të iknim. Duhej të kishim mbetur rreth 100 gra. Qeveria shqiptare edhe në kohërat më të mira, nuk i lejonte burrat tanë të jetonin në Bashkimin Sovjetik, kështu që ne s’patëm mundësi ta zgjidhnim vendbanimin, duhej të jetonim vetëm në Shqipëri. Dhe, kuptohet, pas prishjes së marrëdhënieve, burrat tanë nuk shkonin dot jashtë shtetit, me familjet e tyre. /Memorie.al
Nga Taisa Pisha Batkina
Pjesa e tretë
Ky është libër kujtimesh. Në të dua të rrëfej për jetën time dhe të shoqeve të mia, grave sovjetike, që provuan burgun për disa vite vetëm sepse morën guximin dhe u martuan e lidhën fatin e tyre me atë te studentëve shqiptarë. Burgu ishte pjesë e GULAG-ut të madh në vendin e vogël ballkanik, Shqipëri, ku për shumë vite sundoi regjimi gjakësor komunist i Enver Hoxhës, që ishte nxënës besnik i Stalinit dhe vazhdues i kauzës së tij.
Nëpërmjet këtij libri do të doja që çdokush të mësonte për provat çnjerëzore që përjetuam ne dhe për vitet e tmerrshme qe kaluam në burgjet shqiptare, vetëm sepse… dashuruam! Dhe që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem.
Kaluan vite dhe unë ende kam para syve fatet e shumë njerëzve edhe të atyre që ikën, por edhe të atyre që mbetën. Tani dëgjojmë dhe përmendim edhe vetë fjalët “të drejtat e njeriut”, por atëherë nuk e njihnim fare këtë term; ama në kokë ruaja të paprekur pyetjen që më torturonte vazhdimisht: “Përse njerëzit e thjeshtë, familjet e tyre, fëmijët duhet të jenë pengje të politikës, përse duhet të vuajmë, vetëm sepse dikush lufton për pushtet? Përse?” Përgjigjja ishte një e vetme: “Kjo është rrjedhojë e sistemit tonë socialist, ku mungon plotësisht liria e personit dhe fati i individit nuk i intereson kujt”.
Ato që qëndruan në Shqipëri patën jetë mjaft të vështirë. Për më shumë se 30 vjet nuk i panë njerëzit e tyre të afërt. Për fatet e disave prej tyre do të shkruaj në kreun tjetër. Shumë prej shqiptarëve, gratë dhe fëmijët e të cilëve ikën për një arsye apo një tjetër, e vuajtën thellë këtë tragjedi. Në fillim i shkruanin njëri-tjetrit, por pas një viti letërkëmbimi u ndalua. Jo se u ndalua, por thjesht, letrat nuk vinin më! Kur drejtoheshin në postë, atje u thoshin me pamje të padjallëzuar: “Nuk kemi letra, ne nuk i mbajmë letrat, me sa duket, nuk ju shkruajnë…”. Ne, gratë, merrnim rregullisht letra nga shtëpia.
Më kujtohet Filipi, që qe bërë si i përhumbur. Në kohën e prishjes, e shoqja ndodhej tek e ëma për vizitë, bashkë me fëmijët dhe nuk u kthye. “Taja, – më pyeti, – çka ndodhur, përse nuk vijnë letra”? Ndërkohë autoritetet, në fillim në formë këshille, si midis të tjerave, pastaj në formë kërcënimi, kërkonin që burrat e mbetur vetëm në Shqipëri, të krijonin familje të reja. Dikush u martua lehtë, për dikë tjetër ky ishte proces i mundimshëm.
Në vitin 1963, u arrestuan për tentativë arratisje disa persona, familjet e të cilëve kishin ikur. Disa prej tyre i njihja. U zhvilluan procese gjyqësore të zhurmshme. Midis tyre ishin: Leka Rafaeli, ushtarak, u dënua me pushkatim. E shoqja ishte mjeke; iku verën e vitit 1961 bashkë me të bijën. Vangjel Lezho, gazetar, u dënua me 25 vjet burgim. Më vonë, në kamp, e dënuan sërish dhe e pushkatuan. Disa fatlumë arritën të kalonin kufirin dhe të bashkoheshin me gratë e tyre, por këta ishin shumë, shumë pak. Më kujtohet se si u arratis Sulejmani, inxhinier pyjesh, që banonte jo fort larg nesh. Pasi iku e shoqja, ai u martua me një shqiptare, e cila priste një fëmijë… me një fjalë, u hodhi hi syve organeve. Sulejmani shkonte shpesh me shërbim në male dhe një ditë të bukur kaloi kufirin me Jugosllavinë dhe arriti te familja e tij e parë, në Moskë.
Të gjitha këto ne i përjetonim shumë rëndë, por ç’mund të bënim tjetër? Duhej jetuar dhe punuar më tej. Qe e pamundur të iknim, ose, më saktë, mund të iknim, por vetëm pa fëmijët, se fëmijët nuk na i jepnin. Ne rronim në kushte frike dhe pasigurie të vazhdueshme.
Çdo familje kishte tragjedinë e saj. Më kujtohet se si më flisnin disa kur takoheshim: “Unë… u martova”! Si të kërkonin ndjesë! Po, ata u martuan, krijuan familje të reja, por dhembja, shqetësimi për njerëzit e dashur, mbetën për shumë kohë në shpirtin e tyre, madje për disa, deri në fund të jetës. Mund të rrëfej për disa syresh.
Rita dhe Ismaili. Njerëz të mrekullueshëm, familje shumë e mirë. Kishin një vajzë pesë vjeçe. Ritën e donin të gjithë, edhe njerëzit e të shoqit, edhe në punë. Në Leningrad, Rita kishte lënë katër të moshuar: gjyshen, gjyshin, nënën dhe teton plakë. Prej andej i dërgonin vazhdimisht telegrame, i telefononin. Teksti ishte po ai: “Eja, ju jeni të rinj, do të takoheni sërish, kurse ne jemi pleq”. Rita iku. 10 vjet shpresuan të shiheshin sërish, e pritën njëri-tjetrin. Rita mbante letërkëmbim me nënën time, e cila më shkruante për ta. (Të tilla lidhje kishin edhe gra të tjera). Në Tula, në shtëpinë time mbasi u ktheva, kam gjetur në arkivin e nënës disa letra të Ritës. Tek i lexoja, sërish më kaluan para syve vitet ’60. Disa pjesë të shkëputura nga këto letra do t’ju tregojnë më mirë se unë, për tragjedinë e këtyre njerëzve.
Letra e datës 29.07.1965:
“Po nxitoj të ndaj me ju gëzimin tim. Mora letër nga burri, e kishte nisur një djalë nga Bullgaria. Letër e mrekullueshme, 22 faqe, me fotografi. E kuptova, se ai nuk qenka thyer, e ruan botën e tij të brendshme… Është njeri i përsosur, e them me bindje të plotë këtë. Kjo letër më dha forca edhe për shumë kohë… Dua të bëj një fotografi dhe t’jua dërgoj… kuptohet, që t’ia nisni…”. Fotografitë i mora dhe ia çova Ismailit.
Një letër e datës 14.06.1965:
“E dashur L. J. Duhet të bëheni e fortë dhe të bindni veten që Taja ka familje të mirë, të shkëlqyer dhe kjo do të thotë shumë… shumë…” Kësisoj përpiqej Rita ta mbështeste nënën time, e cila e kuptonte fort mirë se kjo përplasje do të zgjaste shumë, se ajo na ndau dhe zor se do të takohemi sërish. Dhe vërtet kështu ndodhi. Ismaili e përjetoi rëndë largimin e gruas dhe vajzës. Vuajti shumë, priti, por… asnjë fije shprese! Pas 10 vjetëve Rita u martua, por nuk mundi t’i shkruante Ismailit për këtë. Kurse nënës sime i shkruante: “Përpiqem vazhdimisht ta detyroj veten dhe t’ju lutem të vini në dijeni në Shqipëri për martesën time, por nuk vendos dot…! Tani po ju lutem: shkruajini Tajës se nuk jetoja dot më vetëm dhe u martova. Sikur të mund t’ju tregoja, sa më dhemb zemra për Ismailin. Por, ndoshta, kjo do t’ia zgjidhë duart…”!
Letra është e vitit 1971.
Kur e mori këtë lajm, Ismaili vuajti shumë. Mirëpo ja që jeta bën të vetën. Dy vjet më vonë edhe ai u martua. U bë me vajzë. Pas një viti, më 1975-n e arrestuan. Edhe Ismaili, njëri prej inxhinierëve mekanikë më të mirë të vendit, pedagog në Universitetin e Tiranës, ra viktimë e përndjekjeve të tmerrshme të viteve ’70. Padia: agjitacion dhe propagandë kundër shtetit, kurse e vërteta është: kishte grua sovjetike dhe ruante marrëdhënie të mira shoqërore me ne. Ismaili qëndroi në burg 12 vjet të frikshëm. E liruan vetëm kur edhe në Bashkimin Sovjetik, edhe në Shqipëri, nisi të lëkundej rendi monolit. Me të dalë nga burgu, Ismaili u përpoq të gjente familjen e tij të parë, çka bënë edhe shumë shqiptarë të tjerë. Kishin kaluar 30 vjet! Fëmijët, që u larguan fare të vegjël, ishin bërë vetë prindër, gratë ishin plakur. Takimet e tyre kanë qenë nga më të ndryshmet; disa nga fëmijët nuk i pranuan baballarët, ata ndiheshin të huaj për njëri-tjetrin, por edhe bashkëshortët, pas kaq vite ndarjeje, shpesh nuk gjenin dot gjuhë të përbashkët. Ata e kishin pritur këtë takim, e kishin ëndërruar, por, kur u takuan, e kuptuan që gjithçka ishte e shkuar, ata asgjë nuk i lidhte më. Pati edhe tragjedi. Babai, në pritje të takimit me të bijën, pëson goditje në zemër dhe vdes! Por pati edhe shumë takime të lumtura. Disa familje u ribashkuan dhe, pas 30-35 vjetësh, këta njerëz sërish jetojnë bashkë. Çfarë lumturie! Njeriu mund të rrojë i qetë, pa e kthyer kokën nga pushteti, nga qeveria, nga partia. Edhe Ismaili me Ritën u takuan; Ismaili me gruan dhe vajzën vajtën në Leningrad. Mund të shihje aty gjithçka: edhe gëzim, edhe lot, edhe kujtime. Të tria vajzat (Rita kishte edhe një vajzë nga martesa e dytë), e ndjenë veten motra dhe u afruan shumë.
Por le të kthehemi në Shqipëri, në periudhën 1961-1966.
Ju thashë më sipër, se isha edukuar me frymën e besimit tek idetë komuniste, idetë e vëllazërimit, solidaritetit, etj. Por dalëngadalë, nën ndikimin e ngjarjeve që ndoqën njëra-tjetrën, besimi nisi të shuhej dhe po merrte shtat kuptimi i thelbit të vërtetë të ideve komuniste, po dilte me ne pah; unë nisa të kuptoja ç’ishte ky rend. Fatkeqësisht, ky kuptim nuk më bënte optimiste. Gjatë gjithë kësaj kohe, vazhdoja punën në universitet, jepja mësim ne Kimi, bëja punë shkencore, dhe mblidhja material për disertacionin; megjithatë, ndjenja e frikës nuk më shqitej. Vitet kalonin dhe përmirësimi i marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik nuk kishte asnjë fije shprese. Në vitin 1964 u gëzuam kur hoqën Hrushovin; kujtuam se ndërrimi i pushtetit do të sillte edhe ndryshimin e marrëdhënieve midis qeverive dhe vendet tona do të rivendosnin të paktën lidhjet diplomatike. Shume shpejt u pa që këto ishin shpresa të kota. Mbi te gjitha, na shqetësonte edhe fakti qe burrit tim, i kërkonin vazhdimisht që unë të merrja nënshtetësinë shqiptare. Tani, pas kaq vitesh, kundërshtimi im më duket qesharak. Ishte një hap formal qe në njëfarë mase, do të ma lehtësonte jetën. Tek e fundit, shpresa për të takuar njerëzit e mi të afërt nuk kisha më. Por atëkohë mendoja ndryshe; më dukej sikur nënshtetësia sovjetike, ishte filli i vetëm që më lidhte me njerëzit e mi të dashur, që në çdo çast mund të kërkoja të më lejonin të ikja. Kjo shpresë, aq qesharake në ato kushte, gjallonte diku thellë, në cepin më të largët të shpirtit tim. Jeta rridhte në dukje normalisht por politika, kundër vullnetit tim, vazhdonte të përzihej në jetën time. Revolucioni i madh kulturor që nisi në Kinë, megjithëse aq larg, na preku edhe ne.
Në fund të vitit 1966 u dëgjuan fjalë për “qarkullimin e kuadrove”.
Mua as më shkoi në mendje se diçka e tillë do të prekte edhe familjen time. Papritur burri im u sëmur, dhe nisi t’i dridhej dora. Mjekët në fillim e quajtën këtë dukuri periferike dhe i dhanë qetësues, por gjendja e shëndetit të tij nuk po përmirësohej. Në gushtin e vitit 1966, më thirrën me ngut në fakultet. Mund të ishte data 15 apo 20 gusht, dhe familja jone ndodhej me pushime në bregdet. U kthyem menjëherë në Tiranë, për të qenë në universitet në afatin e caktuar. Në një mbledhje, ne Fakultet, mua dhe disa dhjetëra kuadrove të tjerë, na u dha njoftimi që do të punonim jashtë Tirane, me qëllim që të çonim në rrethet e tjera të vendit, përvojën tonë dhe dijet tona. Kuptohet, ky qe spastrim i maskuar. Nëpërmjet përrallave të tilla, qëruan të papërshtatshmit, kryesisht për motive politike, dhe u liruan vendet për njerëzit dhe miqtë e tyre. Më vonë, mësova se mua dhe burrin do të na çonin në Berat, një qytet midis malesh, në qendër të vendit. Ndërkohe shëndeti i tim shoqi, sa vinte e keqësohej, derisa i vunë diagnozën e rëndë: sëmundje e Parkinsonit.
Vitet 1966 – 1971
-Jeta dhe puna në Berat-
Më 1 shtator 1966 u nisëm për në Berat, ku duhej të jetonim dhe të punonim. Na kishin shpërngulur. Ne ishim kuadro dhe nuk i përkisnim vetes, duhet të shkonim për të punuar, ku të na çonin, ku të na caktonin. Ky transferim ishte provë e rëndë për ne. Së pari, na transferuan, por shtëpi nuk na dhanë, s’kishim ku të banonim, nuk mund të merrnim fëmijët. E vetmja mundësi ishte dhoma e hotelit, por nuk na e mbante xhepi. Së dyti, Gaqoja ishte i sëmurë rëndë tashmë, por askush s’donte t’ja dinte. Së treti, u shemb jeta normale, unë s’kisha më mundësi të vazhdoja punën e papërfunduar shkencore, humbën shpresat për mbrojtjen e disertacionit. (Atëkohë të gjitha këto dukeshin gjëra me shumë vlerë, por jeta e mëtejshme në Shqipëri, më vuri në të tilla sprova, sa ngjarjet e mësipërme mund të quhen shqetësime të vogla). Së fundmi, ne ndiheshim… si ta them më saktë… gjysmë të internuar. Si të tillë silleshin me ne në Berat, dhe si të tille konsideronin në fillim. Burrin tim të sëmurë e caktuan mësues në shkollë. Gjendja shëndetësore e tij tani ishte e tillë, sa ai nuk mund të jepte mësim, por për këtë s’donte t’ja dinte njeri. Për udhëheqjen e vendit, njerëzit ishin si gurë shahu të cilët, sipas dëshirës, mund t’i lëvizje ose t’i flakje tutje. Dhe kjo quhej “qarkullim i kuadrove”, fillimi i një fushate tejet të ngjashme me Revolucionin Kulturor të Kinës, mikut më të madh të Shqipërisë atëkohë. Zhvilloheshin shumë veprimtari sipas mostrave kineze, rezultatet e të cilave ne i ndjemë në kurrizin tonë.
Fletë-rrufetë e stërmëdha në muret e qyteteve, fabrikave, shkollave, të cilat krahas kritikave, shumë shpesh përmbanin përndjekje të mirëfilltë të njerëzve të padëshiruar. Puna fizike qe bërë e detyruar për njerëzit e punës mendore, po ashtu edhe qarkullimi dhe përgatitja ushtarake. Të gjitha këto bëheshin nën parullën e “revolucionarizimit të shoqërisë shqiptare, forcimit të diktaturës së proletariatit”. Parulla dhe slogane kishte plot. Nën një të tillë, “vënia e interesit të përgjithshëm mbi atë vetjak”, fshatarëve ju hoq toka personale dhe gjëja e gjalle. Pothuajse të gjitha tokat, kopshtet, vreshtat, ullinjtë që i’u morën fshatarëve, ju kaluan kooperativave bujqësore. Ato nuk punoheshin më, u kthyen në djerrina, në toka shterpë. Fshatarët i kundërshtuan si mundën këto masa. Mbaj mend një rast, që nuk e di se kush ma tregoi. Një familjeje fshatare në jug të vendit, që kishte si kopësht vetjak pesë radhë vresht, papritur i erdhi urdhri: “Vreshti tani është i kooperativës. Ju duhet ta punoni të gjithin, kurse të vjelat do të ndahen: një radhë juaja, katër të kooperativës”. Kur nisi vjelja, e panë që rrushi ishte pjekur vetëm në një radhë, në atë vetjaken, ndërsa në të tjerat nuk kishte thuajse fare. Kjo ndodhte kudo. Ekonomia kolektive jepte gjithnjë e më pak të ardhura.
Në vitin 1957, kur erdha në Shqipëri, dyqanet e privatëve thyheshin nga mishi, qumështi, frutat dhe perimet. Pastaj dora-dorës gjithçka nisi të fironte. Që të mos kishte shprehje të pakënaqësisë dhe që askush të mos nxirrte një fjalë ankese nga goja, u forcua terrori, dhe u shtrënguan vidat. Ata që nuk jetonin në Shqipëri, nuk mund ta përfytyronin shkallën e mungesës së lirive në ketë vend. I gjithë vendi, çdo njeri ndodhej nën kontroll të rreptë. Në qytete funksiononin këshillat e lagjeve, në fshat – këshillat e fshatit. Pa lejen e tyre askush nuk kalonte dot në punë tjetër, të merrte apo të ndërronte apartamentin, të shpërngulej në qytet tjetër, të niste një shkollë të mesme apo të lartë etj. Këshillat kryenin edhe funksionet e mbikëqyrësit, kontrollorit, spiunit dhe bashkëpunonin ngushtë me organet shtetërore. Në kushte të tilla rridhte edhe jeta jonë në Berat. Gati dy vjet nuk na dhanë shtëpi, nuk na lejuan të bënim ndërrim. Unë dhe burri i sëmurë, zumë një dhomë në hotel, ku nuk kishte thuajse fare lehtësira. Çdo javë shkonim në Tiranë, ku jetonin fëmijët me vjehrrën time. Udhëtimi ishte i vështirë, me autobusë apo vagonë të mbushur deng, nga që ishin shumë të rrallë, ose me makina të rastit. Në kombinat të gjithë e dinin se unë duhej të shkoja te fëmijët në Tiranë dhe gjithmonë më lajmëronin për ndonjë rast të mundshëm. Unë mbaja nënshtetësi sovjetike dhe, si çdo i huaj, duhej të merrja lejë të posaçme për të udhëtuar nga njëri qytet në tjetrin. Çdo të premte shkoja në degën e Ministrisë së Brendshme të qytetit për të marrë leje-kalimin. Shpesh nuk ma jepnin, talleshin, megjithëse e dinin shumë mirë që kisha fëmijët në Tiranë. Një jetë e tillë kërkonte shumë shpenzime: hoteli, transporti, jeta në dy shtëpi… Ne mezi e mbyllnim muajin. Në kushte të tilla, vetëm puna mund të quhej… një rreze drite!
Mua më caktuan përgjegjëse të laboratorit në fabrikën e ngjyrosjes të Kombinatit të madh të Tekstilit, që ndërtohej atëkohë me ndihmën e specialistëve kinezë. Nuk isha marrë ndonjëherë me ngjyrosje dhe m’u desh të studioja shumë. Vetëm pas një viti i mësova të gjitha hollësitë e prodhimit, pajisa laboratorin, përgatita laborantet. Dijet e mia, me sa duket, ende hynin në punë. Puna më pëlqente, ajo më jepte atë prehjen shpirtërore e cila më ndihmonte të mbijetoja. Kombinati ishte ndërtuar në fushë, ç’ka m’i qetësonte disi nervat. Vetë qyteti ndodhej në shpatet e kodrave, në një grykë të ngushtë, që përshkohej nga një lumë. Kurse malet sikur më merrnin frymën, nuk i shihja dot. Në kombinat kisha shumë miq. “Qarkullimi i kuadrove”, kishte sjellë dy a më shumë specialistë nga Tirana, që i kishin kryer shkollat e larta jashtë shtetit. Kishte edhe nga ish-studentët e mi. Pasi kthehesha nga puna, dilja shumë rrallë nga shtëpia; në qytet s’kisha bërë të njohur dhe druhesha se mos ngjallja te njerëzit pakënaqësinë e autoriteteve për lidhje me një të huaj. Por edhe nuk dija kujt t’i besoja. Në punë kisha boll maskarenj dhe spiunë, që ma nxinin jetën, shpifnin për mua, spiunonin. Raportimet e tyre i gjeta në dosjet e trasha që më treguan në burg gjatë hetimit. Kur më në fund, pas nja dy vjetësh na dhanë shtëpi, ne nxituam të sillnim plaçkat, morëm fëmijët dhe unë u ndjeva tejet e lumtur që u mblodhëm sërish të gjithë bashkë.
Nuk më vinte hiç keq që më larguan nga Tirana. Për shumë kohë nuk shkova gjëkundi, desha të rrija në shtëpi, makinat dhe autobusët nuk i shihja dot me sy. Shëndeti i burrit ndërkohë sa vinte e keqësohej. Tani ishte invalid. Një ditë, një mjek që kish qenë ish-studenti im, na tregoi për një ilaç të ri amerikan për kurimin e Parkinsonit. Nisi kështu një luftë tjetër, lufta për ta gjetur atë ilaç. Në Berat nuk kishte neurolog, duhej vajtur në Tiranë, në spital. Gaqos i ranë këmbët, për të takuar mjekë nga Ministria e Shëndetësisë. Pas shumë mundimesh, ai arriti të nxirrte lejen për ta porositur ilaçin jashtë shtetit. Gjatë gjithë kohës së sëmundjes së gjatë të burrit tim, gjithmonë më janë gjendur mjekët, ish- studentet e mi, për çka u jam shumë mirënjohëse, edhe tani, kur kanë kaluar kaq vite. Gaqoja bëri lutje për ta transferuar në Tiranë për shkak të sëmundjes. Shpresat ishin thuajse zero, por ja që një çast, kur susta e terrorit u shtendos paksa (ka pasur edhe çaste të tilla) ne na transferuan në Tiranë. Patëm fat dhe e ndërruam apartamentin e Beratit me një tjetër në Tiranë. Unë zura punë në laboratorin e Kombinatit të Drurit, fëmijët mësonin. E gjithë jeta jonë tani, u kushtëzua nga sëmundja e burrit, të cilin e shtronin herë pas here në spital. Ndërkohë, djemtë mësonin shkëlqyeshëm. Kisha frikë mos nuk u jepnin të drejtën e studimit në universitet, prandaj vendosa, mora nënshtetësinë shqiptare, siç kishin bërë shumica e shoqeve të mia. Sasha fitoi të drejtën e studimit. U duk sikur gjithçka po shkonte mirë e bukur. Por…! /
Nga Taisa Pisha Batkina
Pjesa e katërt
Ky është libër kujtimesh. Në të dua të rrëfej për jetën time dhe të shoqeve të mia, grave sovjetike, që provuan burgun për disa vite vetëm sepse morën guximin dhe u martuan e lidhën fatin e tyre me atë te studentëve shqiptarë. Burgu ishte pjesë e GULAG-ut të madh në vendin e vogël ballkanik, Shqipëri, ku për shumë vite sundoi regjimi gjakësor komunist i Enver Hoxhës, që ishte nxënës besnik i Stalinit dhe vazhdues i kauzës së tij.
Nëpërmjet këtij libri do të doja që çdokush të mësonte për provat çnjerëzore që përjetuam ne dhe për vitet e tmerrshme qe kaluam në burgjet shqiptare, vetëm sepse… dashuruam! Dhe që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem.
Këtu do të bëj një tjetër tërheqje në kohë. Burri im i përkiste brezit të rinisë shqiptare që kishte besuar me çiltërsi në idetë e komunizmit. Ata shpresonin se Partia Komuniste, pasi të merrte pushtetin, do të ndërtonte në vend një jetë të re, do të forconte pavarësinë dhe do të zhvillonte ekonominë. Propaganda trumbetonte se në Bashkimin Sovjetik, ishte ndërtuar socializmi, që atje ishte ngritur një botë pa shfrytëzues dhe pa kriminelë, të gjithë njerëzit jetonin të kamur dhe të lumtur. Kjo rini shqiptare, këta entuziastë, përbënin skeletin kryesor të partisë dhe të Ushtrisë Nacionalçlirimtare gjatë Luftës dhe në vitet e para pas mbarimit të saj. Ata punuan atje ku ishte më vështirë, u munduan të mësonin për t’i sjellë, më shumë dobi vendit. Por dalëngadalë edhe ata nisën të binden se të gjitha idealet dhe ëndrrat e tyre ishin kështjella rëre…! Ata e panë se në vend s’po kishin të sosur përndjekjet, që politika e partisë s’kishte gjë të përbashkët me idealet, për të cilat kishin luftuar. Që në ditët e para të vendosjes së regjimit komunist në Shqipëri dhe gjatë gjithë viteve të udhëheqjes së Partisë së Punës, me në krye Enver Hoxhën, në vend nuk u ndërprenë proceset gjyqësore, përndjekjet, pushkatimet. Në fillim zhdukën ose futën nëpër burgje, ata që luftuan kundër partizanëve dhe ata që i quajtën borgjezë, shfrytëzues. Në Shqipërinë e vogël dhe të varfër, ku nuk kishte industri, të tillë konsideroheshin tregtarët dhe pronarët e ndërmarrjeve të vogla. Përndjekjeve u nënshtroheshin edhe intelektualët apo përfaqësuesit e klerit. Pas prishjes së marrëdhënieve me Jugosllavinë, në vitin 1948, fluturuan kokët e atyre që kishin punuar ose studiuar në këtë vend, ose që kishin njerëz të afërm atje. Njerëzit, që dikur brohoritnin Tito-Enver-Stalin!”, tani duhej ta mallkonin Jugosllavinë, të lëvdonin Bashkimin Sovjetik, të brohoritnin “Enver-Stalin”, kurse pas vdekjes së Stalinit të thërrisnin “Enver-Hrushov”!
Kjo punë vazhdoi deri në fillim të viteve ‘60, deri para prishjes së marrëdhënieve, midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik. Më pas ishte me rrezik të flisje mirë për Bashkimin Sovjetik, apo të përmendje emrin e Hrushovit. Një fjalë e mirë për diçka që kishte të bënte me Bashkimin Sovjetik, mund të bëhej shkak për çdo lloj përndjekjeje, deri në arrestim. Dora-dorës ndryshoi edhe përbërja e partisë. Shumica e anëtarëve të saj, tani ishin karrieristë, lajkatarë, hipokritë, njerëz pa parime, pa moral. Populli nuk u besonte atyre, por edhe u trembej. Ata u bënë drejtues të prodhimit, brigadierë. Prej tyre nuk kërkoheshin dije apo aftësi për punë. Kërkohej gatishmëri për të zbatuar pa fjalë çdo urdhër apo udhëzim, për t’u ngulitur në kokë njerëzve përparësitë e padiskutueshme të rendit socialist, pagabueshmërinë e udhëheqësve të partisë dhe qeverisë, të cilët bënin gjithçka për popullin, ishin “shërbëtorë të popullit”. Megjithëse Shqipëria zyrtarisht e quante Bashkimin Sovjetik armik të saj, politika shtetërore, ekonomike apo partiake ndërtohej sipas modelit të Bashkimit Sovjetik, vëllait dhe mësuesit të madh. Në vend predikohej urrejtja klasore, nxitej spiunimi dhe tradhtia. 20 Njerëzit me pushtet e mësuan popullin të mos bënte dallim, në mjetet që siguronin arritjen e qëllimit, të ishte i egër.
Propagandimi i teorisë për forcimin e vazhdueshëm të luftës së klasave u linte fushë të hapur përndjekjeve e mbillte armiqësi midis njerëzve. I gjithë sistemi mbështetej dhe mbahej te frika, te parullat dogmatike, te mashtrimi dhe dezinformimi i opinionit shoqëror. Informacionin mund ta merrje vetëm nga burime shqiptare. Kudo mbretëronte gënjeshtra, ajo e shoqëronte njeriun që nga kopshti i fëmijëve deri në fund të jetës. Parullat ngadhënjimtare njoftonin për arritje të cilave nuk i dukeshin as shenjat. Jeta në vend keqësohej dita-ditës. Mangësitë dhe dështimet përligjeshin me veprimtarinë armiqësore dhe sabotimet. Kësisoj, terrori, sistemi i frikësimit nëpërmjet përndjekjeve masive, arrestimeve, internimeve, ekzekutimeve të njerëzve të pafajshëm, mohimi i kuptimit të drejtësisë sollën frytet e veta. Njerëzit ishin aq të trembur, sa në shpirtin e tyre mbiu dhe nuk shqitej tmerri para pushtetit, para “sigurimsave”, këtyre “kërkuesve të zellshëm e të gjithëpushtetshëm”, të krimeve dhe kriminelëve. Në vend u krijua një sistem i tillë, ku për shumicën përjashtohej vetë kuptimi i termit “siguri vetjake”. Gjithkush kishte frikë se në çdo çast, mund të bëhej viktimë e spiunimit, të humbiste punën, të internohej apo të arrestohej. Në burg me ne, ka pasur edhe shumë viktima të tilla të spiunimeve. Mbaj mend Verën, një punëtore, vajzë e re. Ishte grindur me një rivalen e saj për motive xhelozie. Rivalja e gjakosur, i qe kanosur: “Do të ankohem në organizatën e partisë”! “Ç’më çan kokën me atë organizatën e partisë dhe me vetë partinë”! – kishte ulëritur Vera e nxehur nga sherri. Xhaxhai i rivales, anëtar partie, raportoi… ku duhej.
Kjo mjaftoi, që Verën ta dënonin me 5 vjet heqje lirie. Edhe një histori tjetër. Bashkë me ne në burg, vuante dënimin edhe një vajzë e re bukuroshe, rome, Liria. Vëllai dhe xhaxhai i saj, kishin pirë një ditë dhe ishin rrahur. Vëllai, djalë i ri, i fuqishëm, e kishte zhdëpur keq xhaxhanë. Në mëngjes, kur i doli pija, xhaxhai bëri kallëzim për të nipin, ku shkruante se ai, demek, kishte sharë pushtetin. Për këtë, Lirinë, të vëllanë dhe xhaxhanë e tyre, i rrasën në burg. Liria u dënua me 3 vjet për “moskallëzim”. Kjo histori mund të quhej qesharake po të mos kishte përfunduar me burg. I përmenda këto dhe gjendjen e përgjithshme në Shqipëri, që të kuptohet më mirë, se si jetuam atje gjithë këto vite, se përse frika na ndiqte vazhdimisht në Shqipëri.
Në librin e saj “Kujtime” Nadjezhda Mandelshtam shkruan: “Prova me frikën është ndër torturat më të tmerrshme; pas saj njeriu nuk e merr më veten”. Deri në vitin 1961, vitin e prishjes së marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik, ne kujtonim se gjithçka që ndodhte në vend nuk kishte të bënte me ne. Por më pas në shpirt nisi të rehatohej frika. Në fillim ajo qe frikë, nga e panjohura. Atëherë kujtonim se gjithçka do të kalonte, gjërat do të shkonin më mirë, marrëdhëniet do të ndreqeshin. Qetësonim veten dhe shpresonim se një ditë do të na lejonin të shkonim në Rusi, të shiheshim me njerëzit tanë të afërt. Sa të verbër ishim! Unë ende ruaja botëkuptimin komunist, besoja në marrëdhëniet miqësore midis vendeve tona, në “partitë motra”. Dalë nga dalë nisi procesi i “ftillimit” dhe unë fillova të kuptoj shumë gjëra, të dyshoja nga pak. Për të mbijetuar, duhej të përshtateshe, të strukeshe, të jetoje sipas parimit “mos provo të jesh në radhët e para, por dhe shumë prapa, përpiqu të mos mbetesh”! Nuk duhej të bije në sy, as me veshje, as me shijet, as me interesat. Ne u përpoqëm të jetonim pikërisht kështu. Disa madje i ndërprenë fare lidhjet me njerëzit e tyre në Rusi, nuk shkruanin, përpiqeshin të miqësoheshin dhe shoqëroheshin, vetëm me shqiptarë, por nga kjo nuk fituan gjë; ne mbetëm të huaja. Me sa duket duhej të tregoheshe njeri i besës, të flisje hapur kundër Bashkimit Sovjetik, kundër revizionistëve sovjetikë, kundër Hrushovit. Por unë nuk mundesha. Megjithëse ruaja bindjen se politika e Hrushovit, ndaj Shqipërisë qe e gabuar, kurrë nuk fola hapur për këtë. Kur dikush pranë niste ndonjë bisedë me temë politike, unë heshtja, mundohesha të largohesha. Gjendja në vend bëhej gjithnjë e më e tensionuar, ndjenja e frikës rritej. Ne përpiqeshim sa mundnim ta mposhtnim frikën, shkonim në ambasadën çeke për të zgjatur afatin e pasaportave tona sovjetike. Në festa shoqëroheshim dhe takoheshim me njëra tjetrën. Shpresonim ende për më mirë. Por më e keqja nisi në vitet shtatëdhjetë. Në vitin 1974, Enver Hoxha, “zbuloi” disa grupe armiqësore brenda udhëheqjes së vendit, në Ushtri, Kulturë, Industri. Arrestimi i anëtarëve të Komitetit Qendror, ministrave, komandantëve të ushtrisë, tërhoqi pas vetes një varg të tërë “armiqsh” dhe “grupesh armiqësore”.
Arrestonin edhe nëpunës të thjeshtë, artistë, punëtorë dhe fshatarë, intelektuale dhe studentë. Kryesorët pushkatoheshin, të tjerët, pasi merrnin dënime afatgjata, mbushnin kampet, burgjet, internimet, mbushnin armatën e skllevërve, të cilët, me punën e tyre të papaguar, mbanin ushtrinë e gardianëve, mbushnin arkën e shtetit. Kjo dallgë na rrëmbeu edhe ne, “gratë sovjetike”, gra të zakonshme, të cilat, për motive të dashurisë dhe dëshirës për të mos prishur familjet, për të mos i lënë fëmijët pa baballarë, qëndruan në Shqipëri. Enver Hoxhës i duheshin agjentë të huaj dhe ne ishim “material i përshtatshëm”. Në vitin 1974 arrestuan Nadjën. Ky qe lajm i frikshëm. Por njeriu gëzon ndjesinë e vetëruajtjes. Ne përpiqeshim ta qetësonim veten, me mendimin se arrestimi i Nadjës, s’mund të kishte motive politike. “Nadja, që i pëlqente të vishej bukur, me siguri do të ketë blerë diçka nën dorë dhe e kanë paditur për spekulim”. Nuk mund të them që ishim naive, por po të mendoje ndryshe, mund të luaje mendsh. Arrestimi i Nadjës shënoi fillimin e përndjekjes gjyqësore të “grave sovjetike”! Në maj 1975, vajta të merrja Volën; do të shkonim për të bërë pazarin bashkë. Atje gjeta Ingën. Të dyja ishin bërë meit në fytyrë. “Arrestuan Natashën dhe Zojën”, – më tha Inga. Gati m’u morr fryma nga frika. “Ç’është kështu? Ç’kërkojnë nga ne? Tani edhe ne nuk do të na lënë të qeta”, – më shkoi në mendje. Ne qëndruam të heshtura, nuk flisnim dot. U ndjeva krejt e pashpresë. Ç’mund të bënim? Askush nuk mund të ndryshonte gjë. Gjithçka vinte nga lart, nga ‘maja’. Nuk shkonim dot gjëkundi, s’kishim ku të fshiheshim. Kaloi një javë. Po kthehesha nga puna. Papritur në krah, më ndaloi një motor. Nga ndenjësja prapa, u hodh një grua dhe m’u afrua me vrap. Nuk arrita as të përshëndetem me të. “Arrestuan Ina Shahen”, – tha ajo, i hipi mortorit dhe u zhduk. Vetëm më vonë m’u kujtua ajo grua, një e njohur e Inës që e kisha takuar në shtëpinë e kësaj të fundit. Nuk e mbaj mend se si arrita deri në shtëpi. “Ç’ka ndodhur?” – më pyeti Gaqoja, që më hapi derën. “Arrestuan Inën!”. Ina ishte shoqja ime e ngushtë, më e dashur. Nuk e përshkruaj dot frikën dhe tmerrin që më mbërthyen. Nisën netët pa gjumë, të mbushura me ankth. Si natyrë, unë nuk qaj shpesh, vetëm kur më fyen dikush, por ato ditë nuk përmbahesha dot, qaja me zë të ulët, që të mos zgjoja Gaqon, tanimë të sëmurë rëndë. Shpeshherë ai më dëgjonte, zgjohej dhe rrekej të më qetësonte, ndërkohe që unë nuk pushoja dot së qari. “Po ti, nuk ke bërë ndonjë të keqe”, – më qetësonte Gaqoja. “Sigurisht, – ia ktheja unë. – asgjë, asnjëherë, asgjë të kundërligjshme, asgjë kundër shtetit, asnjëherë”! “Atëherë mos qaj, mos ki frikë, ty s’mund të të arrestojnë, të të shkëpusin nga burri yt i sëmurë”!
Por ja që mundën… Ata gjithçka mundeshin… Përpiqesha t’i jepja kurajo vetes. Gjatë ditës mundohesha që të tregohesha e qetë dhe e vëmendshme me fëmijët. Bëja ëmbëlsira, përpiqesha të gatuaja sa më shijshëm. Kurse në shpirt, frika me gërryente. Nisën të më gjurmonin. Vazhdimisht pranë shtëpisë, shihja po ata njerëz të veshur njëlloj. Mbaja vesh edhe zhurmën më të vogël. Çdo makinë, që kalonte natën pranë shtëpisë, më dukej “sorrë e zezë”, që vinte të më merrte. Nxitoja për te dritarja. Pastaj qëndroja pas derës, prisja të dëgjoja hapa, të trokitura. Shtrihesha sërish. Me shoqet ruse, mundohesha të takohesha sa më rrallë, nuk flisnim në rrugë, vetëm tundnim kokën, kur ndeshnim njëra-tjetrën dhe largoheshim me nxitim. Në tetor 1975, arrestuan Nina Pumon. Frika u rrit edhe më shumë, çdo ditë prisnim të na arrestonin. Nga dritarja e shtëpisë së Volës, dukej ngrehina e burgut. Shkoja menjëherë te Vola dhe të dyja vështronim me tmerr atë ndërtesë, mendonim me frikë për gratë, shoqet tona të gjora, që torturoheshin atje. Dhe i trembeshim riskut që na përgatiste fati. Atëkohë punoja në laboratorin e fabrikës së letrës në Kombinatin e Drurit. Ishte tetori i vitit 1975. Një mëngjes, ende të errët dhe me shi, po prisja autobusin. Befas nën çadrën time, futi kokën një i njohuri ynë i vjetër. “Taja, – më pëshpëriti në vesh, – arrestuan Ismailin”. Ismaili ishte miku ynë i mirë dhe i vjetër. E shoqja, Rita, iku më 1961-shin në Leningrad. Si arrita në punë, si punova atë ditë, nuk e mbaj mend. Frikë, frikë, tmerr! Ç’të bëja? S’kisha rrugëdalje. E di që s’ke bërë gjë të kundërligjshme dhe prapë e sheh, që s’ke shpëtim! Ndërkohë nuk më kishte mbetur pikë iluzioni, lidhur me regjimin në Shqipëri. Në mbarë vendin bëheshin arrestime. Midis fatkeqëve, shumica ishin specialistë, ushtarakë, që dikur kishin studiuar në Bashkimin Sovjetik… Por le të vazhdojmë.
Ismaili jepte mësim në universitet. Ishte pedagogu më i dashur i Sashës, miku ynë i mirë. Arrestimi i tij ndikoi tmerrësisht te Sasha. Më kujtohet si rrinte i heshtur, tejet i vrarë. Gaqoja rrekej të na qetësonte. Disa ditë më vonë, në stacionin e autobusit, m’u afrua po ai person i njohur dhe më pëshpëriti me nxitim, sa gati po i merrej fryma: “Me Ismailin sillen shumë keq, pakot që i sjellin, ja kthejnë mbrapsht, e mbajnë të izoluar”. Befas e kuptova se ky njeri ishte dërguar nga Sigurimi, i cili kërkonte të dinte se si do të reagoja ndaj arrestimit të Ismailit, a do të jepja shenja frike. Dihet, njeriu i trembur, është materiali më i mirë për punën e tyre. Herën tjetër, kur i dërguari i organeve m’u afrua sërish dhe diç deshi të më pëshpëriste, unë i thashë se: nuk doja të dija, nuk më interesonte. Ju luta të mos më zinte pritë herë tjetër, të mos më thoshte gjë. Ai nuk u duk më, por kjo nuk e ndryshoi për mirë gjendjen time. Frika nuk më lëshoi asnjë orë, asnjë minutë. Kjo qe koha e tmerrshme e pritjes që edhe tani, pas shumë vitesh, e kujtoj me frikë. Shumë më vonë, shoqet e mia që patën fatin t’i shpëtonin arrestimit dhe burgut, më treguan se pas arrestimit tone, kishin kaluar vite në pritje të përditshme të arrestimit.
Frika e kthen njeriun në rreckë, e privon nga mundësia për të rezistuar. Por ja që e gjithë puna e hetuesve, bazohej te frika, te trembja. Shumë kemi lexuar e mësuar për rolin e ekonomisë në ecjen e ngjarjeve shoqërore (falë Marksit), jo më pak është thënë nga idealistët për rolin e ideve (falë Kantit), por askush nuk përmend frikën, çfarë roli ka luajtur ajo në fatet e njerëzve. Frika makabre, si e ka ndryshuar, thyer, sakatuar ajo njerëzit dhe ngjarjet. Frika… kjo sustë komanduese e historisë! Nën ndjesinë e frikës, i kalova të gjitha vitet e burgut, megjithëse ne vazhdimisht rrekeshim të rezistonim, ta mposhtnim frikën. Mua, njeriun aq të shoqërueshëm, frika dhe burgu më ndryshuan shumë. Tani jam bërë njeri krejt tjetër i mbyllur, me shumë vështirësi afrohem me njerëzit. Kanë kaluar shumë vite, që pas lirimit nga burgu, por akulli i frikës në shpirtin tim, ende nuk ka shkrirë. Edhe tani, që po shkruaj këto radhë, frika e vjetër, ende më shoqëron. Eshtë vendi të citoj një fragment nga “Libri i fundit” i Eugjen Gavriloviç. “Se ç’do të thotë frikë ruse, se ç’është pesha dhe rëndësia e saj në histori, mund të rrëfejë kushdo, që nuk ka fjetur dot netëve, që është trembur nga çdo makinë, që ka ecur deri te shkalla e shtëpisë së tij dhe papritur ka frenuar aty. Unë nuk kam fjetur dhe kam qenë i trazuar. Prandaj diçka mësova nga historia e njerëzimit dhe e Rusisë. Diçka… veç shpirtit dhe stomakut”.
Eugjen Gavriloviç
Arrestimi
Në fund të marsit 1976, mora lajmin për vdekjen e nënës. Ishte shumë e rëndë. Kishim 16 vjet pa u parë dhe tani mori fund gjithçka. E kuptoja fort mirë se rivendosja e marrëdhënieve të mira me Bashkimin Sovjetik ishte tepër, tepër e largët, aq sa nganjëherë më bëhej sikur nuk do të jetoja deri atëherë. Por diku, në skutën më të s’kajshme të shpirtit, ende gjallonte shpresa se do të shiheshim një ditë. Tani s’kisha më shpresë, nëna s’ishte më. Unë nuk do ta shihja dot, nuk do t’i dëgjoja këshillat e saj të urta, nuk do të merrja më letra prej saj. Tri ditë nuk vajta në punë. Për të më ngushëlluar erdhën miqtë, fqinjët, shokët e punës. Më 2 prill, e veshur e gjitha në të zeza (në Shqipëri këtë zi e mbajnë deri një vit), shkova në punë. Atë ditë nuk ndodhi gjë. Vetëm më vonë, u kujtova se në laborator erdhi disa herë një punëtor, i cili s’kishte shkelur kurrë më parë dhe s’kishte ndonjë lidhje me të. Dija vetëm se ishte anëtar aktiv i partisë. Dhe e kuptova se vinte me detyrë nga organet, për të parë në kisha ardhur në punë. Të nesërmen, ai erdhi sërish sa futi kokën, ndërsa pas një ore u kthye dhe më tha: “Inxhiniere, ju kërkon drejtori”. “Kush”? “I madhi” – u përgjigj ai. Dola në oborr dhe bëra drejt ndërtesës së administratës. Ishte një ditë e bukur pranvere, e ngrohtë, me diell; më kanë ngelur në mendje qielli i kaltër, bari i pastër, i gjelbër dhe pemët me gjethe të reja. Në oborr më zunë sytë drejtorin. Fytyra e tij m’u duk e çuditshme, si e përhumbur. I’u afrova me pamje si ta pyesja për diçka, por nuk arrita të nxirrja një fjalë nga goja, sepse ai më bëri shenjë nga “GAZ”-i, që kish ndaluar mënjanë dhe më tha se më kërkonin disa persona. Pranë “GAZ”-it dallova një burrë dhe një grua. “Hipni, – më tha gruaja, – duhet t’ju pyesim për ca gjëra”. U ula dhe po atë çast erdhi po ai punëtori me pallton dhe çantën time. “GAZ”-i u nis. Atë çast, as më shkoi në mendje që më kishin arrestuar. Tani më duket se nuk mendoja për diçka, vetëm rrija dhe sodisja botën e kaltër dhe të blertë përreth. Nuk më kujtohet mirë, nga ç’rrugë kaluam… më duket se kthyem majtas në unazë, te “21 dhjetori”. Me siguri, në burg po më çojnë”, – mendova, ende pa e ndjerë mirë kuptimin e këtij mendimi. Po, kthyem në rrugën që të çonte te burgu. Ishte rrugë e njohur për mua; nëntë vjet kisha kaluar andej, kur shkoja në punë, në laboratorin e Kimisë Organike. Kurrë s’kisha menduar ç’ishin ata njerëz, që rrinin pranë portave të burgut; me sa duket, sillnin pako, ose vinin në takim…
Nga Taisa Pisha Batkina
Pjesa e pestë
Ky është libër kujtimesh. Në të dua të rrëfej për jetën time dhe të shoqeve të mia, grave sovjetike, që provuan burgun për disa vite vetëm sepse morën guximin dhe u martuan e lidhën fatin e tyre me atë te studentëve shqiptarë. Burgu ishte pjesë e GULAG-ut të madh në vendin e vogël ballkanik, Shqipëri, ku për shumë vite sundoi regjimi gjakësor komunist i Enver Hoxhës, që ishte nxënës besnik i Stalinit dhe vazhdues i kauzës së tij.
Nëpërmjet këtij libri do të doja që çdokush të mësonte për provat çnjerëzore që përjetuam ne dhe për vitet e tmerrshme qe kaluam në burgjet shqiptare, vetëm sepse… dashuruam! Dhe që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem.
Kjo botë ishte e huaj për mua; kurrë s’më kishte vajtur në mendje se një ditë do të hyja vetë aty dhe të afërmit do të vinin të qëndronin në pritje para portës…! Gjithçka ndodhi aq papritur dhe pa kuptuar, sa vetëdija ime nuk arriti të riorientohej, nuk arrita të kuptoja plotësisht se kaq ishte: midis meje dhe të gjithë njerëzve të tjerë, të gjithë botës qe ulur një perde e hekurt; se gjithçka qe çarë, qe shkelur me këmbë: edhe jeta ime, familja, burri im, fëmijët, interesat… gjithçka. “GAZ”-i ndaloi pranë portës së hekurt, e cila u hap me shpejtësi. Ne hymë, vazhduam edhe pak, edhe pak, ndaluam disa herë, u hapën dhe u mbyllën disa porta të mëdha, metalike, kërcitën dhe ushtuan llozet dhe shulat e rëndë. Më futën në një dhomë të vogël, ku gruaja që më shoqëroi në makinë, foli prerë: “Je e arrestuar”! “Për çfarë? Nuk kam bërë asgjë të jashtëligjshme…”! “Atje e dinë” – qe përgjigjja. Pastaj nisi kontrolli, një procedurë e rëndë, poshtëruese. Më hoqën çorapet, brezin, më morën çantën dhe më çuan diku nëpër shkallë dhe në një korridor të gjatë. Nuk mbajta mend gjë, as korridor, as shkallë, as dyer. Gardiania më shtyu brenda në një kamare të zbrazur me dysheme të zezë dërrase. Në cep qe flakur një dyshek i lerosur kashte dhe dy batanije të pista, të grisura. Në cepin pas derës ishte një kovë e ndyrë. Isha zbathur, këpucët më urdhëruan t’i lija në një komodinë në korridor; po aty i lashë edhe teshat e sipërme. E tmerruar dhe e hutuar u ula në qoshe të kamares. Dhe sërish nuk po mendoja dot.
U hap dera, gardiania thirri: “Çohu! Pas meje”! Nga një britmë e tillë, me të cilën nuk isha mësuar, u tremba edhe më shumë thellë në shpirt. Ajo më urdhëroi të vishja një palë pantofla dhe më tërhoqi nëpër korridore të gjatë, derisa hymë në një dhomë. Brenda ishte një burrë. Nuk i’a mbaja mend fytyrën, madje nuk e di, ishte hetuesi im apo dikush tjetër. Ai më zgjati një fletë: “Firmosni këtu, është urdhri i arrestit”. Arrita të lexoja: “Agjitacion dhe propagandë”. Sikur u lehtësova disi. Ama, prej kohësh e dija mirë, se organet e Sigurimit, çdo njeri të pafajshëm mund ta bënin spiun, terrorist, sabotator. Në vend kishte shumë njerëz, të cilët ende besonin se arrestonin vetëm fajtorët, armiqtë e vërtetë. Këtu dua të theksoj se shqiptarët janë njerëz të zgjuar, të arsyeshëm, nuk epen lehtë para sugjestionimeve apo propagandës shurdhuese. Shumica e tyre e kuptonte shumë mirë, e dinte, por shtirej, kinse besonte gjithçka, miratonte dhe mbështeste gjithçka. Besimi se isha veçse një mizë, e vockël, e vockël, që me mua dhe me familjen time ata mund të bënin ç’të donin, më paralizoi, më shtypi. E shihja, e dija se paligjshmëria prej kohësh kishte zënë vendin e ligjshmërisë, se drejtësia nuk ekzistonte prej kohësh. Madje nuk mendoja për këtë, kjo bindje kishte hyrë në gjak e në mish. Në qeli ku më kthyen ishte gjysmë terr. Diku lart ishte një dritare e vogël me hekura, pa xhama. Në mbrëmje ndezën dritën. Kisha frikë se do të vinte nata, do ta fiknin dritën dhe në errësirë do të ishte edhe më frikë. Atëherë nuk e dija se në burgje nuk i fikin dritat, që mbi kokën time për shumë e shumë net, do të bënte dritë një poç i vogël, duke ndriçuar muret e zhveshura, derën, katrorin e vogël të dritares. Kjo dritë është ankth, prej saj nuk mbrohesh dot.
Burgu, i ndërtuar dikur nga italianët, kishte tavane shumë të lartë… deri 5-6 metra. Teli elektrik ishte lart, të burgosurit nuk e arrinin dot, nëse në ndonjë çast dëshpërimi u shkonte në mendje dëshira për t’i dhënë fund jetës, ndërsa natën s’dije ku të futeshe nga drita, që nuk të linte të çlodheshe. Drita na torturonte edhe në kamp. Atje tavanet ishin të ulëta dhe vendet në shtretërit e sipërm, konsideroheshin më të mirë. Atje kishte më shumë ajër, veçse gjatë gjithë natës t’i vriste drita sytë, drita e ftohtë, e pashpirt, që depërtonte në çdo rrëzë. Më kujtohet se si digjej herë pas here, drita në kamp dhe ne i gëzoheshim errësirës, dilnim në oborr dhe soditnim yjet e ndritshëm të Jugut, të cilat zakonisht nuk dukeshin nga drita e fortë. Por të gjitha këto do të vinin më vonë, kurse tani unë rrija ulur në dyshemenë e pistë dhe nuk po e merrja dot veten. Dera u hap, mua më zgjatën një tas me lëtyrë të tmerrshme; hëngra dy lugë, jo se më hahej, por… sa për të zbatuar urdhrin, krejt mekanikisht. “Dil për në banjë, merr tasin dhe laje”! Tualet i ndyrë, gjithçka e vjetër, e thyer dhe padashur të shkonte mendja, te mijëra fatkeq, që kishin qenë aty. Atë natë dhe gjatë gjithë ditëve e netëve në vazhdim, më mundoi jo fatkeqësia, por diçka shumë më e keqe: pa besueshmëria dhe pa njohja e asaj që po ndodhte. Fatkeqësia është e frikshme, e tmerrshme, po ajo, gjithsesi, e ka një emër, kurse ajo që po ndodhte me ne, ishte krejtësisht e pakuptimtë. Ishte… makth, që në asnjë formë s’mund të përligjej. Pas tronditjes së parë, që ma hoqi mundësinë jo vetëm të gjykoja, por edhe thjesht të mendoja, mendimi më vajti në shtëpi, te njerëzit e mi më të dashur, më të afërt, më të shtrenjtë. Si janë… sepse ata e kanë aq të rëndë, sa vështirë ta përfytyrosh. Madje edhe tani, kur kanë kaluar më shumë se 20 vjet dhe unë nis e mendoj për të shkuarën, sytë më mbushen me lot dhe pena nuk pranon të shkruajë. Përfytyrova si i’a behën në shtëpi njerëz të huaj, kur aty ndodhej vetëm burri im i sëmurë rëndë dhe pasi i thanë se më kishin arrestuar, nisën të rrëmojnë kudo, të flakin andej-këndej gjithçka, të kontrollojnë gjithçka. Ç’kërkonin vallë? Me siguri ndonjë radio-transmetuese?! Në shtëpi kishim vetëm një radio të vjetër me llamba, me të cilën mund të dëgjoje vetëm Tiranën. Ata mblodhën në një thes të gjitha letrat dhe fotografitë e mia (e kisha bërë budallallëkun, i kisha ruajtur të gjitha letrat e ardhura nga shtëpia dhe miqtë), u grumbullua një deng i tërë, të cilin ma vunë përpara gjatë hetimit. Siç më treguan me vonë djemtë, sigurimsat u larguan, pasi mbyllën dhe vulosën dhomën e vogël, ku ishin raftet e bibliotekës sime të dashur, ku flinin dhe bënin mësimet djemtë e mi. Kosta, djali i vogël, u kthye nga shkolla dhe poshtë e priste një shok; ata do të shkonin në rrethin e shahut. Kosta hyri dhe ndeshi sytë e babait të përhumbur. Gaqoja i tha: “Arrestuan mamin”. Kosta gjeti forca për të dalë te shkallët, për t’i thënë shokut: “Unë nuk do të vij”! dhe për t’u kthyer në shtëpi. Pastaj erdhi nga universiteti Sasha. Vështirë të përshkruash gjendjen e tij.
Këtë janë vetëm në vija të përgjithshme, sepse edhe unë, edhe fëmijët e mi, nuk deshëm të rrëmonim në të shkuarën. Rrija e vrisja mendjen në qeli, se si do të jetonin ata pa mua. Gaqoja ishte shumë sëmurë, kishte nevojë për përkujdesje. Kosta ishte ende i vogël, vetëm 14 vjeç, nxënës i shkëlqyer, djalë gazmor, më i vogli, kanakari i familjes, i llastuar nga kujdesi dhe vëmendja e të gjithëve. Po Sasha! Ata do ta përndjekin, nuk do ta lënë të punojë. Nëna e Gaqos ishte shumë e moshuar, afër 90 vjeçe dhe nuk i ndihmonte dot. (Gjashtë muaj më vonë ajo vdiq, ndoshta pa e marre vesh se ç’ndodhi me mua). Që para se të më arrestonin, unë isha e dërrmuar nga frika. Tani vetëm për ta mendoja, vetëm për ta pyesja gjatë gjithë hetimit. Kisha frikë se mos i nxirrnin nga shtëpia, apo t’i dëbonin nga Tirana, t’i internonin. Në qeli, gjatë hetimeve, pashë një ëndërr të tillë: “Në shtëpinë tonë po presim mysafirë. Gjithçka është gati për ardhjen e tyre: në bufe janë radhitur tortat, byrekët, biskotat, çokollatat, nëpër shtëpi bredhin njerëzit e mi dhe presin te vinë miqtë. Kurse mysafirët, familja e vëllait të Gaqos dhe disa familje të tjera të njerëzve të afërt dhe të miqve tanë, sillen rrotull shtëpisë dhe nuk hyjnë dot… dhe nuk erdhën…”! Më habiti kjo ëndërr, kurse njëra nga shqiptaret, kur e dëgjoi, e interpretoi kështu: “Është fare e thjeshtë: shtëpia juaj është e mbushur me pikëllim, kurse të afërmit dhe miqtë nuk mund të vijnë dhe ta ndajnë me ju të keqen që ju zuri… duan, por nuk munden”. Po, ëndrra pasqyroi me vërtetësi atë çka po ndodhte.
Më vonë, në kamp, pasi kalova të gjithë rrathët e ferrit, hetimeve, gjyqeve, e kuptova dhe mendoj se kisha të drejtë: njerëzit tanë, tej hekurave e kishin më të vështirë se ne. Nëse ne këtu ishim të gjitha të barabarta, të gjitha njëlloj të vuajtura, njëlloj të poshtëruara, ata në liri ndiheshin shumë më keq. Ata papritur e pa kujtuar u bënë të deklasuar. Shumica ja kthyen krahët, u trembën, u shmangën. Kosta, nxënësi më i mirë i klasës së tij të 7-të, hokatar, pjesëmarrës në të gjitha veprimtaritë e shkollës, konkurset, mbrëmjet, aktivist, papritur u bë “djalë i armikut të popullit”! Merret me mend, se sa e mundonte kjo djalin. Megjithëse e mbaroi 8-vjeçaren me nota të shkëlqyera, Kostën, nuk e lejuan të hynte në Teknikum, ditën. Ai u regjistrua në gjimnaz, por për të marrë një profesion dhe nisi të punojë e të vazhdojë shkollën në Teknikum… natën. Sashën nuk e lejuan te vazhdonte Universitetin. U detyrua te punojë si punëtor i thjeshtë në fermë, pastaj e morën ushtar. Gjatë gjithë kësaj kohe, gjatë një viti e gjysmë që zgjati hetimi im, mua më gënjenin pa pikë turpi, më thoshin se në familjen time gjithçka shkonte për bukuri! Dhe unë u besoja… desha të besoja, dhe besova. Ne fakt, familja ishte në gjendje të vështirë dhe jetonte shumë ngushtë. Pasi morën Sashën ushtar, ata provuan edhe urinë, sepse me pensionin e vogël të burrit më ndihmonin mua, Sashën në ushtri, blinin ilaçe të shtrenjta për Gaqon e sëmurë, dhe rronin me thërrimet që mbeteshin. Gjendja tej hekurave ishte e tmerrshme. Arrestimet vazhdonin, njerëzit i internonin, i hiqnin nga puna, i dëbonin nga universiteti. Sigurimsat shpërndanin në të katër anët gjithfarë gjepurash për spiunë, sabotatorë, armiq. Atje flitej edhe për radio-transmetueset që gjoja kishin gjetur në shtëpitë tona.
Në revistën “Në shërbim të popullit”, organ i Ministrisë së Punëve të Brendshme, botoheshin shkrime për “çekistët” trima shqiptarë, të cilët qëndrojnë në roje të sigurisë së shtetit dhe shkulin me rrënjë rebelët. Gjithkush që komunikonte në ndonjë mënyrë me familjet tona dhe përpiqej t’i ndihmonte, rrezikonte të futej në rrethin e njerëzve të përndjekur. Këtej buronin frika dhe spiunimet, si mjete mbijetese, çekistët – forcat Sigurimit te Shtetit në Bashkimin Sovjetik, gjatë viteve të para të revolucionit, të njohur për egërsinë dhe represionet e atyre viteve (shënim i përkthyesit). Spiunimet i ndeshje kudo: në punë, në familje. Njerëzit i detyronin të spiunonin edhe të afërmit e tyre, ose, në rastin më të mirë, të mos komunikonin me ata që kishin rënë në hall. E gjithë koha e hetimit tim, gjyqit, kaloi me frikë për familjen time. Për shkak të kësaj frike, unë humba aftësinë për të menduar, arsyetuar dhe për të vlerësuar me gjakftohtësi gjendjen e krijuar. Në burg, gjatë hetimit, ditën e dytë pas arrestimit, llozi pas derës lëvizi me gërvimë të tmerrshme, u hap dera dhe gardiania thirri: “Merri plaçkat”! Nuk e mora vesh se çfarë plaçkash duhej të mblidhja. Ajo më shtyu me harbutëri, më tregoi me kokë dyshekun, batanijet dhe pagurin e ujit. Pasi i mblodha të gjitha, ajo më drejtoi nëpër korridor, ndaloi pranë një dere dhe më shtyu brenda. Aty pashë një grua rreth 35 vjeçe, nuk e mbaj mend si e quanin… kishte emër grek, a Parashqevi, a Polikseni… edhe fytyrën nuk i’a mbaj mend. Po ta takoja tani në po atë moshë, me siguri nuk do ta njihja. Ato ditë të para të hetimit, kur ende s’e kisha humbur aftësinë për të arsyetuar, e kuptova se ajo grua ishte spiune dhe s’kisha ç’të bisedoja me të. Kisha frikë, por nuk mendoja dot gjë tjetër, veç shtëpisë. Mendoja për burrin tim të sëmurë, për djemtë. Ata kishin mbetur vetëm, nuk kishin as pará. Ne jetonim me vështirësi, nga rroga ime deri te pensioni i tij… po tani, si do të rrojnë me atë pension të vogël… duhej të blinin edhe ilaçe të shtrenjta. Po Sasha? Si do të shkojë jeta e tij…?!
Unë mendoja vetëm për ata, flisja vetëm për ata. Për çfarëdo pyetje që më bënin gjatë hetimit, unë u flisja vetëm për shtëpinë. Që në marrjen në pyetje për herë të parë, kërkova të shkruaja një autorizim në emër të djalit, që të merrte rrogën time. E dija se në shtëpi nuk kishte pará. Sa përbindësh i egër, i pamëshirshëm duhet të ishte sistemi dhe organet e tij të Sigurimit të Shtetit, sa të më fusnin mua në burg, të më ndanin nga burri i sëmurë rëndë! Ata e dinin shumë mirë, se unë s’kisha bërë ASGJË të keqe, nuk kisha faj. Këtej mund të nxirrej përfundimi: ata mund të më bëjnë ç’të duan, të më padisin për gjithçka, të më japin çdo dënim. Pas disa ditëve, fqinja ime trokiti në mur dhe nisi të më tregojë për diçka, që gjoja i’a kishin dhënë nga qelia ngjitur. Unë i besova. As më vajti në mendje se gjithçka ishte e kurdisur. “Ua! – ia bëri fqinja, – atje është Nina Pumo”! “Ashtu? Trokit! Pyete si është”! – iu luta. Ajo trokiti dhe nisi të më tregojë për Ninën. Disa ditë më vonë, pas trokitjes së radhës, ajo më tha se Nina akuzohet për spiunazh, në grupin e saj bëjnë pjesë Nadja dhe Zoja. U pataksa. “Nadja?! Ç’hyn Nadja këtu? Nadja ka kohë që është dënuar 7 vjet për agjitacion”! Fqinja trokiti në mur dhe mori përgjigje që andej: “Nadjën e sollën nga kampi; tani e akuzojnë për spiunazh. Ato i kanë pranuar dhe firmosur të gjitha”. Vetëm më vonë, kur na çuan në kamp dhe takova Ninën, ajo më tha se nuk kishte qenë kurrë në qeli ngjitur me mua dhe nuk dinte të trokiste në mur, prandaj asnjëherë nuk ka trokitur, kurse fqinja ime vepronte për llogari të hetuesve. Ata donin të më trembnin dhe e arritën të vetën. Unë u binda se hetuesit mund të bënin me mua ç’të donin, të më akuzonin për gjithçka u tekej. Isha plotësisht e sigurt se asnjëra nga shoqet e mia nuk qe marrë ndonjëherë me spiunazh.
Ne qëndruam në Shqipëri, vetëm për hir të fëmijëve dhe familjeve tona. Specialistët dhe këshilltarët sovjetikë, deri para prishjes së marrëdhënieve, punonin në të gjitha fushat e jetës në Shqipëri, në Ushtri, në Industri, në financa… kudo. Ata kishin informacion të plotë për gjendjen në vend, ishin në gjendje të rekrutonin spiunë dhe agjentë të vërtetë, me vlerë, çka besoj se e kishin bërë. Për këto nuk kam ditur gjë as atëherë, as tani. Mirëpo këta spiunë duheshin kërkuar, duheshin gjetur, e kjo nuk ishte fort e lehtë. Kurse kështu… kap, arresto, frikëso, kërcëno, torturo dhe… mbaroi puna, rrjeti agjenturor u zbulua…! Dekorata dhe lavdi çekistëve trima shqiptarë, sigurimsave! Kurse për njerëzit e vegjël, për fëmijët e tyre, për burrat, as që do të dijë njeri. Njeriu është një… hiç…! Kaluan disa ditë. Fqinja sërish komunikoi gjatë me të trokitura në mur me qelinë nga e majta jonë, pastaj më tha: “U zhvillua gjyqi dhe Nadja u dënua me 18 vjet heqje lirie, Zoja me 15, kurse Nina me 14”. Nuk e tregoj dot tmerrin që më pushtoi. Edhe tani, kur kanë kaluar kaq vite, sa herë e kujtoj atë kohë, sërish më rrëmben një dallgë tmerri. Tani s’duhet të ketë më frikë, gjithçka mbeti pas, por tortura me frikën është e tmerrshme, gjurmët dhe hija e saj, mbetën për tërë jetën. E ndjeva veten si buburrec i pafuqishëm, mbi të cilin përplaset me rropamë, si bllok betoni, tirania komuniste. Pas disa ditësh fqinjën ma hoqën nga qelia, nisi kështu epopeja e burgimit fillikat, e cila zgjati gati një vit e gjysmë. Po t’i krijoje mundësi dikujt nga jashtë të hapte dritaren e qelisë sime dhe të hidhte sytë brenda, ai do të shihte një krijesë në gjysmë terr, midis katër mureve, ulur mbi një dyshek të pistë kashte dhe me një dritare aq lart, sa nuk do të mundeshe kurrë të vështroje jashtë dhe të shihje se ç’bëhesh atje; me një derë gjithë shula dhe me dryn, që hapej vetëm tri herë në ditë për nevoja vetjake dhe për marrjen e ushqimit. Ai, me siguri, do të mbetej i habitur, si është e mundur që i burgosuri ende është gjallë dhe nuk i ka dhënë vetë fund jetës.
Mirëpo ja që njeriu shumë shpesh mbijeton edhe në kushte të skajshme. Ditët kalojnë njëra pas tjetrës dhe ai mësohet me këtë jetë të tmerrshme. Qelia! Ajo ishte… një pus i gurtë, me sipërfaqe afër 5 metra katrorë dhe 6 metra lartësi. Pusi ishte bosh, me dysheme dërrase; aty flinim. Shumë lart nga dyshemeja një dritare e vogël katrore me hekura, pa kornizë dhe pa xhama. Prej andej ditën hynte pak dritë, kurse në ditët me diell nëpër murin përballë saj lëvizte njolla e dritës. Nisur nga pozicioni i saj, unë mësova të përcaktoj kohën pa gabime. Përpiqesha ta shfrytëzoja atë rreze të vogël dielli, lëvizja nëpër qeli dhe vija fytyrën para saj, thithja pikat e ajrit të freskët nga dritarja. Që andej në verë futej më shumë ajër i nxehtë, kurse në dimër i ftohtë acar. Por, gjithsesi, ishte ajër i freskët. Dita niste me zhurmë dhe rropamë. Në mëngjes me rrahje shuplakash, oficeri i shërbimit ndërronte turnin, pastaj zhurma e dyerve që hapeshin, kryerja e nevojave vetjake. Pinim çajin paksa të ngrohtë, pa sheqer dhe njomnim koren e bukës në të. Dhe niste kështu dita e gjatë e qetësisë mbytëse. Memorie.al
Nga Taisa Batkina Pisha
Pjesa e gjashtë
Ky është libër kujtimesh. Në të dua të rrëfej për jetën time dhe të shoqeve të mia, grave sovjetike, që provuan burgun për disa vite vetëm sepse morën guximin dhe u martuan e lidhën fatin e tyre me atë te studentëve shqiptarë. Burgu ishte pjesë e GULAG-ut të madh në vendin e vogël ballkanik, Shqipëri, ku për shumë vite sundoi regjimi gjakësor komunist i Enver Hoxhës, që ishte nxënës besnik i Stalinit dhe vazhdues i kauzës së tij.
Nëpërmjet këtij libri do të doja që çdokush të mësonte për provat çnjerëzore që përjetuam ne dhe për vitet e tmerrshme qe kaluam në burgjet shqiptare, vetëm sepse… dashuruam! Dhe që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem.
Qetësi e padurueshme dhe nganjëherë britma, që ta bënin shpirtin akull, zhurmë hapash dhe sërish qetësi. Gardianët i bënin punët pa zhurmë, ecnin, afroheshin te dera për të parë nga vrima se ç’bëhej në qelitë, aq lehtë, sa nga brenda nuk e kuptoje dot se dikush të shihte nga vrima e veshur me rrjetë. Befas, në mes të kësaj qetësie, dëgjoheshin gërvima të frikshme, rropamë që të bënin të dridheshe, të kërceje përpjetë, teksa zemra niste të rrihte më shpesh. Dera hapej kanat dhe një zë i vrazhdë të thoshte: “Ej, ti, çohu!” Ecën nëpër korridor, në gjysmë terr, muret dhe dyert janë të lyera me bojë kafe, shumë dyer, të gjitha pranë e pranë, e tek të gjitha varur dryna masivë. Gjithçka ishte menduar mirë, çdo vogëlsirë ishte sajuar e tillë që të të thyejë, të të shtypë, të të frikësojë. Njeriu me çdo gjë mund të mësohet, por unë kurrë nuk u mësova dot me zhurmën e shulave dhe drynit, me gërvimat e derës, kur hapej e mbyllej, me kërcitjet e kapakëve të vrimave në dyert e qelive. Gjatë paraburgimit, s’kishte takime, ishte terr dhe dezinformim i plotë, as libra, as gazeta, as letër, as laps. Që të mos çmendesha, të merresha me diçka, sajoja gjithfarë: nxirrja nga dysheku i pistë një kallam kashte dhe “shkruaja” me të në dysheme, kombinoja fjalë çfarëdo, njëfarë fjalëkryqi.
Kur hapej dera, mjaftonte një lëvizje e shpejtë për të kthyer gjithçka në një dorë kashtë. Një ditë më morën më shpejt për te hetuesi dhe nuk arrita ta fshihja fjalëkryqin tim. Kur më kthyen në qeli, mbikëqyrësja Vasilika, (ajo shquhej për vigjilencë dhe egërsi të veçantë), lexoi fjalët në dysheme, kujtoi se kisha një kalem të fshehur dhe hyri me vërtik në qeli, por kashta u shpërnda. Shpëtova pa britma dhe pa të shara. Dera u mbyll dhe unë sërish mbeta vetëm. Për t’u marrë me diçka, sa për të shtyrë orët pambarim, më shumë se çdo gjë tjetër më ndihmonin vjershat. Unë përpiqesha të rikujtoja vargje që dikur i kisha ditur përmendsh dhe i kisha dashur shumë. Më shpesh më kujtohej Pushkini, Lermontovi, Esenini dhe Simonovi. I recitoja, në fillim me zë të ulët, pastaj me zë të plotë. Hapej dritareza e derës dhe oshtinte britma e inatosur e gardianes: “Mjaft”! Unë nisja t’i përsërisja vjershat me zë të ulët. Kujtoja shumë syresh dhe i përsëritja me vete, sërish e sërish. Kjo më ndihmonte të shpërngulesha në botë tjetër, shumë të largët dhe herë-herë më bëhej se nuk do të kthehesha kurrë tek ajo. Kur u takuam më vonë në kamp, mësova se vjershat e Pushkinit kishin shpëtuar edhe të tjera shoqe të mia, i kishin ndihmuar të mbijetonin, të mos luanin mendsh. Ditët e para, kur fqinja ime trokiste në mur, desha edhe unë ta mësoja këtë mënyrë komunikimi. Fqinja më tha se trokiste sipas alfabetit. Një e trokitur – A, dy – B etj. Mirëpo unë, megjithëse e dija alfabetin e gjuhës shqipe, nuk arrija t’i “lexoja” trokitjet, sepse e përsëritja shumë ngadalë alfabetin. Atëherë vendosa të mësoja përmendësh numrin e çdo shkronje dhe të numëroja trokitjet. Dhe ashtu bëra. Nuk shkoi keq!
Pasi u lirova nga burgu, lexova librin e Fatos Lubonjës: “Rishikimi” dhe mësova që burrat përdornin për të komunikuar një mënyrë më efikase, por ne, gratë, nuk e dinim atë ‘ABC’ prandaj trokisnim me radhë çdo shkronjë. Herë llomotitnim diçka, herë mësonim diçka nga gratë e qelive fqinje… kalonim kohën! Të trokisje s’ishte fort e lehtë, madje me rrezik; rojet dhe gardianet vazhdimisht kontrollonin, afroheshin tinës, përgjonin dhe kapnin shkelësit. Një ditë rojet ja behën në qelinë time dhe vetëm sepse i binda me pamjen e padjallëzuar dhe u thashë se nuk e dija alfabetin e gjuhës shqipe, shpëtova nga biruca. Zakonisht trokitnim mbrëmjeve, kur shefat iknin në shtëpi, kurse rojet mbaronin punë dhe mblidheshin në fund të korridorit, për të llomotitur mes tyre. Më kujtohen dy raste të veçanta gjatë “ndërlidhjes”. Pranë qelisë sime, nga e djathta, rrinte dikush që merrte ushqim ndryshe nga i yni. Në vend të lëtyrës së zezë, që na jepnin ne të tjerëve, atje çonin pure, qofte. Trokita dhe pyeta për emrin. “Mina”, – m’u përgjigj ajo. Më vonë, kur ishim në kamp, mësova se ishin dy motra, Mina dhe Nadira, dy vajza të reja fshatare, të akuzuara sipas një çështjeje të sajuar… për punë lopësh. Për këtë do të shkruaj më poshtë me hollësi. Gjatë hetimit, Mina u sëmur keq. Procesi ishte politik. Jeta e Minës, duhej ruajtur derisa të zhvillohej gjyqi. Edhe fqinjët e mi nga e majta e kishin vënë re ushqimin e Minës dhe nisën të më pyesnin se kush rri në atë qeli. Unë nisa të trokas: “M-I-N-…” Atë çast dëgjova sinjalin; fqinja gërvishti murin, çka do të thoshte: “E kuptova, mund të mos vazhdosh”. Gjashtë muaj më pas u takova me fqinjën time në kamp dhe mësova që germat “min…” ajo i kishte marrë si të parat e fjalës “ministri”. Ishte koha, kur në burgje futën gati të gjithë elitën partiake dhe shtetërore, prandaj prania në mes të të burgosurave e një ministri nuk habiti njeri.
Rasti tjetër
Do të ketë qenë 1 tetori 1976. Më çuan te hetuesi, i cili po lexonte gazetën. Ia ngula sytë gazetës si e djegur për ujë. Prej 5 muajsh nuk dija se ç’bëhej në botë. Lexova: “Përshëndetje e udhëheqjes së PPSH-së për udhëheqjen e Partisë Komuniste të Kinës”. Emri i Mao Ce Dunit nuk ishte. Ç’të ketë ndodhur? Nuk e pyeta hetuesin, sepse mund të merrja si përgjigje ndonjë fjalë të rëndë ose tallëse. Kur u ktheva në qeli, mendova të pyesja fqinjët; ata ishin “të freskët”, vetëm pak kohë më parë kishin ardhur. Kisha frikë të pyesja me tekst të hapur. Në Shqipëri isha mësuar me kohë të heshtja, të mos pyesja. Më në fund e sajova: Trokita për pyetjen: “Do të vijë Mao Ce Duni në Tiranë”? Mora përgjigje: “Ai ka vdekur”. “O Zot! – mendova. – Ndoshta me vdekjen e tij, diçka do të ndryshojë dhe ne do të na lirojnë”? Shpresa të kota, të pabazuara gjëkundi! Tani frika, mungesa e shpresës, vetmia bëri të vetën. Befas nisa të kem halucinacione dëgjimi. Më bëhej sikur dëgjoja zërin e Sashës që më thërriste: “Mama, mama”! Mendova e tmerruar që e kishin arrestuar, ai më thërret… dhe gati më merrej fryma. Kjo vazhdoi disa minuta dhe më kaloi, pastaj nisi sërish, gjithnjë e më shpesh. Qëllonte të arrija deri në gjendje të fikëti; rrija shtrirë gjatë, pa lëvizur, ose dridhesha, këlthitja. Në raste të tilla në qelinë time sillnin fqinjën, që njëfarë kohe të mos mbetesha vetëm. Pastaj fqinjën e nxirrnin dhe gjithçka niste nga e para.
Hetimi dhe gjyqi
Të gjitha marrjet në pyetje u shkrinë në një proces të gjatë dhe të frikshëm. Nuk i shkruaj dot të gjitha me radhë, ditë pas dite; për këtë duhet të kesh mbajtur ditar. Në qeli kjo ishte krejt e pamundur; qe e ndaluar të mbaje letër, kalem, gazeta, libra. Në kamp as të shkonte në mendje për të mbajtur shënime; atje thjesht duhej mbijetuar. Për herë të parë e takova hetuesin tim, kur më thirrën të firmosja urdhër-arrestin. Asgjë nuk mbaj mend, gjithçka ishte si në mjegull. Pastaj më morën për herë të parë në pyetje dhe më pas vazhdoi plotësimi i tej zgjatur, i rëndë i anketës. Kush janë prindërit? Ku ke studiuar? Kur mbarove? Ku ke punuar? A ke qenë e dënuar? E të tjera. Unë vetëm habitesha; ata më kishin ndjekur këmba-këmbës, dinin gjithçka për mua, deri në hollësirat më të vogla. Pyetja e parë që më drejtuan: “Tani më trego për miqtë dhe të njohurit tuaj”. E prita e qetë këtë pyetje. Përmenda 2-3 emra. Shoqet e mia, ishin njerëz të denjë. Midis tyre kishte mjeke, pedagoge, inxhiniere. Të gjitha punonin shkëlqyeshëm; i respektonin, kishin familje të mira, fëmijë. Isha e bindur, se duke u përmendur emrat, nuk u sillja ndonjë të keqe. Sa budallaçkë! As më vajti në mendje, se çdo fjalë imja përdorej kundër nesh. Hetuesit nuk i kënaqi përgjigjja ime. Ata m’i përmendnin vetë emrat e disa të njohurve të mi, madje edhe nga ato që kishin ikur me kohë në Bashkimin Sovjetik. Në pyetjet e tyre dalloja keqdashje, mllef; sikur t’u vinte inat që ata njerëz kishin ikur, u kishin shpëtuar nga duart. Në një nga ditët e para të burgosjes, dera e qelisë sime u hap me zhurmë. Unë brofa në këmbë. Në qeli hyri i shoqëruar nga gardiania, një burrë flokëzi. Ai më kundroi në sy. Fytyra i mori pamje zemërligë. “Ah, ja kush na qenka këtu! Hë, si je? Ke ndonjë ankesë”? – më pyeti, pa u prezantuar. Në kokë më kaluan njëra pas tjetrës pyetjet: “Ankesa? Për çfarë? Kujt t’i ankohem? Nuk e dinë këta, që unë s’kam bërë ndonjë faj, që gjithçka po ndodh është planifikuar me kohë”. Por heshta. Ai burri doli.
Disa ditë më pas më çuan për të më marrë në pyetje. Ai burri me flokë të zinj ishte aty. U prezantua: “Prokurori!” dhe vijoi: “Aha! Mori fund jeta jote e bukur! Kush do t’i veshë rrobat e tua të rralla? Burri yt nuk do të bredhë më jashtë shtetit!” “Burri im jashtë shtetit?! Ç’rroba të bukura?” “Ai pra, burri yt, Kostallari!” Dhe aq ligësi vërejta në fjalët e tij, sa m’u bë sikur në buzë i doli shkumë. Sikur unë dhe të gjitha shoqet e mia, ishin armike vetjake të tij. (Kurse Kostallari, ka qenë gjuhëtar, akademik, shkonte jashtë shtetit në konferenca dhe simpoziume shkencore. Ndoshta kjo ngjallte tek të tjerët zili dhe keqdashje). “Gaboheni, – i thashë. – Unë jam Taisa Pisha, gruaja e Gaqo Pishës”. Ai u hutua, por shumë shpejt e mblodhi veten. “A-a, burri yt është ai që i dridhen duart. E shikon sa faj të rëndë ke bërë. Po të mos ishe fajtore, ne nuk do të të arrestonim dhe të të shkëputnim nga burri i sëmurë”. Unë nuk fola. Mendoja me vete se këta njerëz kurrë nuk ndiejnë keqardhje për njeri, kurrë! Ai më drejtoi po ato pyetje, si dhe hetuesi. “M’i numëro me radhë të gjitha shoqet e tua”! “Ia thashë hetuesit”, – ia ktheva unë. “Përsërite”! I përsërita 2-3 emrat, që i përmenda hetuesit. Por kjo nuk e kënaqi prokurorin. Ai nisi të m’i numërojë vetë emrat e grave sovjetike. “Po këtë e njeh? Po këtë?” Po, i njihja gati të gjitha. Kishim pasur marrëdhënie të mira. Në zërin e prokurorit, tek përmendte emrat e shoqeve të mia, kishte aq urrejtje, aq mllef, sa më hyri frika në palcë. Prokurori e ngriti zërin, nisi të ulërinte: “Përse nuk bashkëpunon me hetimin? Nuk do të tregosh”?! “Ne s’kemi bërë kurrë biseda armiqësore, nuk kam ç’të tregoj”. “S’është e vërtetë! – bërtiti prokurori, – do t’jua nxjerrim të palarat… ju jeni armiq… jeni spiune!… Keni ndihmuar Bashkimin Sovjetik, i cili bën të pamundurën për të shembur pushtetin popullor në Shqipëri. Ju jeni antistaliniste, keni përkrahur Hrushovin, por organet tona ju demaskuan”! etj.
Të gjitha këto të hutonin, të krijonin bindjen se makina që na kishte mbërthyer, nuk do të na lëshonte pa na bluar mirë; se ata do të bënin ç’të donin me ne. Hetimin e zhvillonin rregullisht dy hetues. Me një hetues nuk lejohej. Organet nuk i besonin njeriu dhe hetuesit ruanin e përgjonin njëri-tjetrin. Pastaj, mendonin se gratë, mund të akuzonin hetuesin për ngacmim seksual. Raste të tilla ka pasur. Ama, kur njëri prej dy hetuesve donte të të godiste, tjetri dilte nga dhoma. Gjithçka pa dëshmitarë. Hetuesi im ishte Fejzo Aloçi. Burrë jo fort i zgjuar, me arsim të mesëm. Me të në çift punonte Fatos Trebeshina. Ky po, ishte i zoti, me “gramë”. Ata luanin secili rolin e vet: Fejzo i mirë dhe Fatosi i keq. Megjithëse Fatosi edhe pa këtë rol, ishte i lig, inatçor, i pabesë dhe hakmarrës. Nganjëherë edhe Fatosi luante rolin e “të mirit” dhe para se të niste nga pyetjet, më thoshte se në shtëpi të gjithë janë mirë. Atyre nuk u zije dot besë, por ja që na e kishte qejfi të besonim se thoshin të vërtetën dhe qetësoheshim disi. Hetuesit të tillë duhej të ishin: njerëz pa moral, të vrazhdë, zhurmëmëdhenj. Ata duhet të besojnë në rendin që i ka nxjerrë dhe që i paguan mirë. Kjo punë u siguronte atyre gjithfarë të mirash materiale, por dhe respekt përzier me frikë të njerëzve përreth. Për t’i ruajtur këto të mira, ata ishin gati për gjithçka. Ja, kështu shkonin marrjet në pyetje, herë buzëqeshje të ëmbla, herë britma. “Hë, si ndihesh? Të pëlqen supa këtu?” (“Supa” ishte lëtyrë e zezë, e tmerrshme, që mund ta haje vetëm pas një urie disaditëshe). “Çka! – i përgjigjesha. – Në kohën e luftës kemi provuar edhe më keq”. Paskëtaj supën nuk ma përmendën më. Që në marrjen e parë në pyetje dhe deri në fund të hetimit, më përsëritnin po të njëjtën: “Prano, prano! Pohimi me zemër të pastër të jep mundësinë për të pasur ndihmën tonë. Po nuk pranove, më keq do ta kesh”.
Nuk e dija se ç’duhej të pranoja, prandaj përsëritja se nuk isha fajtore. Dhe ndihesha e vockël, insekt, buburrec… jo, jo buburrec, por një hiç i shkëputur nga jeta, i shkelur me këmbë, i shtypur, i katandisur nën një makinë, e cila në asnjë mënyrë nuk e lëshon viktimën e saj, në asnjë mënyrë! “Sistemi ynë gjyqësor nuk gabon kurrë!” – përsëritnin hetuesit. Në njërën nga marrjet në pyetje, në fillim kërkova të lexoja Kodin Penal. Isha krejt e pafuqishme në atë gjendje, ku qeshë katandisur, nuk e kisha idenë e Kodit Penal, kurrë nuk isha interesuar për gjëra të tilla, sepse kurrë s’kisha kryer diçka të jashtëligjshme. Hetuesit u gajasën: “Pa shiko, ç’na dashka!” Kodin Penal nuk e pashë me sy as gjatë hetimit, as para gjyqit. E dija se në Shqipëri, që nga viti 1966, nuk kishte avokat për të pandehurin. Avokatët e Shqipërisë së pasluftës merrnin pjesë në proceset politike. Ata dilnin shpesh kundër pa ligjësisë, kundër arbitraritetit. Por shumica e tyre u përndoqën, kurse në vitin 1966 avokatura u likuidua. Megjithatë, unë vendosa dhe kërkova avokat: “Gjykatat tona janë më të drejtat në botë, ne s’kemi nevojë për avokatë! Pastaj, ti je aq e shkolluar, sa të dish të mbrosh veten”, – m’u përgjigj hetuesi. Aty thashë diçka për të drejtën romake (megjithëse, të them të drejtën, s’e kisha idenë ç’ishte ajo). Thashë se në gjyq duhet të jetë i pandehuri, mbrojtësi dhe gjykatësi. Por ma pritën, se e drejta romake i përket të shkuarës, atë të gjithë e kanë harruar.
Dhe sërish: “Trego! Trego! Prano! Pranimi me zemër të pastër do të të lehtësojë. Po të japim mundësinë të pendohesh dhe të marrësh dënim minimal!” Dhe sërish: “Çfarë bisedonit me shoqet? Çfarë lexonit? Ju jeni të gjitha antistaliniste”! “Antistaliniste? Stalini ka vdekur njëzet e ca vite të shkuara. Ç’lidhje mund të kem unë me të”? Hetuesi nisi të ulërinte: “Partia jonë është e vetmja parti marksiste-leniniste në botë, të gjitha të tjerat janë revizioniste. Ne jemi stalinistë besnikë. Kush është kundër Stalinit, është armiku ynë”! Dhe sërish: “Çfarë lexonit? Çfarë bisedonit…”? Unë u numërova disa libra, që i kisha lexuar pak kohë para se të më arrestonin. Midis tyre “Kujtime” të I. Erenburgut. Vëll. 1. Ai mbajti shënim. Kur më thirrën sërish, ai ulëriti: “Në atë libër Erenburgu shkruan kundër Stalinit”! Dhe sërish më kërkuan të pranoja fajin, më thanë se më kot ngulja këmbë në timen, se kishte aq shumë material kundër meje, saqë mund të më pushkatonin. Më treguan emrin tim në kopertinë. “O Zot! – mendova. – Sa kallëzime paska për mua”! Pastaj, gjatë hetimit, e kuptova se përveç kallëzimeve, në ato vëllime ishin edhe përkthimet e letrave që kisha dërguar apo marrë, ishin gjurmimet e të gjitha lëvizjeve që kisha bërë nëpër Shqipëri! “Sa punë, sa pará të hedhura në erë! Po unë do të gjej dot forca për t’i hedhur poshtë të gjitha këto shpifje”? Një ditë, gjatë marrjes në pyetje me britma dhe kanosje, papritur u hap dera dhe në dhomë futën një plak shtatlartë, të palarë, të parruar, të sfilitur. Ai mezi mbahej në këmbë. “E njeh këtë njeri?” – më pyetën. “Jo”, – u përgjigjja. “Po ti”? – iu drejtuan plakut. – “Po. Është Taisa Pisha, gruaja e Gaqo Pishës”. Vetëm kur ai nisi të fliste, e njoha. Ishte Mandi Koçi, burri i Roza Koçit.
Mandi, ishte nga i njëjti vend me Gaqon, prandaj njiheshim. Gjatë luftës ai kishte një dyqan në Korçë, ku fshiheshin ilegalët. Vetë Mandi, komunist, antifashist, kish marrë pjesë aktive në Luftën Nacionalçlirimtare. Pas luftës e çuan për studime në Moskë, ku kreu një kurs dhe u bë operator kinemaje. Në Moskë u njoh me një vajzë, Rozën, me të cilën u martua. Roza mbaroi fakultetin e Filozofisë të Universitetit të Moskës, kishte mësuar shqipen dhe e fliste shkëlqyeshëm. Mbas largimit të Rozës në Bashkimin Sovjetik, Mandin e përjashtuan nga partia dhe e hoqën nga puna. Mbas shumë përpjekjesh, arriti të fillojë punë si fotograf. Si të gjithë burrat e grave sovjetike, ai nuk kishte fare lidhje me familjen në Rusi. Në vitin 1974, dëgjuam se e kishin arrestuar. Papritur e kuptova përse më pyesnin vazhdimisht se për çfarë bisedoja me Rozën. Dhe, megjithëse Rozën s’e kisha parë që nga viti 1960, por dhe nuk e kisha shoqe të ngushtë, hetuesit kërkonin, ulërinin…! Hetuesi iu drejtua Mandit: “Më thuaj, për çfarë të akuzuan dhe sa vite je dënuar”? “25 vjet për spiunazh”, – u përgjigj fatkeqi. Si e mbajta veten dhe nuk bërtita, nuk e di. Këtë plak të gjorë, të sëmurë, që pa dyshim nuk kishte asnjë faj… 25 vjet! “Tani na thuaj, për çfarë bisedonte Taisa me Rozën”. Mandi nuk nxori dot fjalë nga goja, diçka belbëzoi, u ngatërrua. Hetuesi nisi të lexonte deponimet e tij. Mandi tundte kokën në formë miratimi. Kishte dëshmuar sikur në vitin 1959 (17 vjet të shkuara), unë i paskam thënë Rozës se: Bashkimi Sovjetik do të sulmojë Shqipërinë. Ky qe budallallëk me brirë dhe unë nuk e mbajta dot të qeshurën, në fillim me zë të ulët, pastaj, pak nga pak e qeshura kaloi në histeri. Unë qeshja dhe qaja dhe mezi e mblodha veten. “Ç’janë këto marrëzira, unë thuajse nuk komunikoja me Rozën, jo pastaj t’i thosha gjëra të tilla, kur vendet tona kishin marrëdhënie aq të mira. Nga ana tjetër, Mandi nuk dinte rusisht, edhe pak që kish ditur e kishte harruar me kohë. Në shtëpi flisnin shqip, ai asnjëherë nuk ka kuptuar gjë nga ato që flisnim ne, me njëra-tjetrën”, – i thashë hetuesit. Ata të dy zunë të ulërinin që fjalët e Mandit ishin të vërteta. Unë nuk e firmosa protokollin, por kjo nuk i pengoi që ky kallëzim të bëhej në gjyq. Memorie.al
Lavdi NMT Mbretit Zogu I ! Ai themeloj shtetin e parë shumë partiak Monark-Demokratik në Shqipëri.
Lavdi NMT Mbretit Leka Zogu I ! Ai për gjatë gjithë jetës së tij kontriboj për demokratizimin dhe për Bashkimin e Shqipërisë Etnike.
Rroftë Leka Zogu II Mbret i Shqiptarve!
Vetëm vendosja e Sistemit të Monarkisë Demokratike e shpëton Kombin tonë & Shqipërinë Etnike nga katastrofa politike dhe ekonomike.
Sepse Shqipëria për tre dekadat e fundit është zhytur në krimin e organizuar dhe në korrupsionine rregjimit kriminal-berishjan.