Burimi : Harper’s Bazaar, e shtunë, 4 mars 1899, ballinë

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 29 Maj 2023

Revista amerikane “Harper’s Bazaar” ka botuar, të shtunën e 4 marsit 1899, në faqen n°189, një shkrim mbi futjen dhe përdorimin e makinave qepëse asokohe në Shqipëri, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Singer — Seriali i kostumeve kombëtare

Turqi (Shqipëri)

Burimi : Harper’s Bazaar, e shtunë, 4 mars 1899, faqe n°189

Shqiptarët, që jetojnë në rajonin pjellor në veri të Greqisë, janë nënshtetas të Sulltanit të Turqisë, edhe pse disa fise pranojnë besnikërinë e njëri-tjetrit vetëm në kohë lufte. Pastaj ata dërgojnë me dëshirë kuotën e tyre të burrave, sepse shqiptarët janë një komb luftëtarësh — muskuloz, aktiv dhe i ngritur, por mizor dhe hileqar. Fotografia shoqëruese përshkruan, më gjallë se fjalët, karakterin dhe veshjen e shqiptarit mesatar.

Burrat rrallëherë janë pa pistoleta, të cilat i futin nëpër brezat e tyre të gjerë dhe që shpesh janë kryevepra të realizuara nga argjendarët.

Gratë janë thjesht skllave, të gjata dhe të forta, të paarsimuara dhe të keqtrajtuara. Futja e makinave qepëse SINGER në këtë vend ka dëshmuar një bekim të madh për gratë e tij, të cilat bëjnë të gjitha teshat nëpërmjet qëndisjes, e cila përbën një nga eksportet kryesore.

Shitet me këste. Mund të provoni një falas. Makinat e vjetra merren në këmbim.

Kompania Prodhuese Singer

Zyrat në çdo qytet të botës

Pastor Gjerasim D. Qiriazi (1858 – 1894)

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 30 Maj 2023

“The Missionary Herald” ka botuar, në maj të 1894, në faqen n°199, një shkrim homazh për Gjerasim Qiriazin, predikuesin e parë protestant shqiptar, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Predikuesi i parë protestant shqiptar

Nga J. W. Baird, pastor i Manastirit

Burimi : The Missionary Herald, maj 1894, faqe n°199

Pastor Gjerasim D. Qiriazi, predikuesi i parë protestant shqiptar, lindi në Turnovë, afër Manastirit, më 1858; por së shpejti me prindërit e tij u largua në Manastir dhe ndoqi shkollën greke të atij vendi deri në moshën e duhur për të mësuar një zanat, kur ai u bë praktikant tek një këpucar. Kur misionarët amerikanë shkuan në atë qytet, më 1873, ai ndonjëherë ndiqte shërbesat pjesërisht nga kurioziteti dhe pjesërisht nga dashuria për ligësinë. Duke u interesuar, ai shpejt pranoi dhe ndoqi të vërtetën, ndonëse hasi në kundërshtime të konsiderueshme. Shpejt ai filloi të ndiente se Zoti e kishte thirrur për të qenë predikues dhe, pasi dha prova të mira të devotshmërisë së thellë dhe aftësisë së mirë, ai u prit në shkollën e misionit në Samokov, ku, në vitin 1882, mbaroi kursin, duke lënë një reputacion të shkëlqyer për diturinë, aftësinë, besnikërinë, energjinë, gjenialitetin dhe devotshmërinë.

Ndërsa predikonte në bullgarisht, në Shkup, ai u thirr në mbikëqyrjen e librave të Shoqërisë Biblike Britanike dhe të Huaj në Maqedoni dhe Shqipëri. Duke parë këtu një hapje pune mes bashkatdhetarëve të tij, të lënë pas dore shpirtërisht prej shekujsh, ai hyri dhe iu përkushtua ungjillëzimit të shqiptarëve, duke përkthyer, duke shpërndarë libra në shtyp, duke shkruar himne dhe duke predikuar ungjillin. Gjatë një prej turneve të tij, në nëntor 1884, ai u kap rob nga banditë dhe u mbajt peng për gjashtë muaj, duke vuajtur sprova intensive dhe të zgjatura. Ishte një mrekulli që edhe përbërja e tij e fortë kishte duruar një sforcim të tillë. Pasi u lirua, ai rifilloi punën e tij me një zell të ri, jo vetëm duke predikuar, por veçanërisht duke biseduar me njerëzit për gjërat shpirtërore dhe duke nxitur mbi ta pretendimet e Perëndisë. Për këtë punë të fundit ai kishte një talent të veçantë. Ai planifikoi një shkollë për vajza dhe, pas shugurimit të tij si ungjilltar, në vitin 1890, u vendos përgjithmonë në Korçë dhe me ndihmën e së motrës filloi shkollën, e cila, megjithë kundërshtimin e ashpër të klerikëve grekë, u rrit shpejt. Ai pati sukses në marrjen e fondeve për të blerë një vend për një shkollë dhe kishë. Kjo është ndoshta e vetmja shkollë shqiptare për vajza që është hapur. Kisha greke, së cilës i përkasin të gjithë shqiptarët e jugut që nuk janë bërë myslimanë, është përmbajtur kategorikisht të mbështesë shkollat shqipe, të inkurajojë çdo libër fetar apo përdorimin e gjuhës shqipe në kisha, kështu që deri më sot ajo nuk u ka dhënë atyre qoftë dhe një faqe lexim në gjuhën e tyre amtare dhe tani me kënaqësi do të pengonte këdo që të përdorte gjuhën shqipe. Meqenëse shtypja e trakteve nuk ishte e mundur, z. Qiriazi u shkroi shumë letra të njohurve për tema fetare. I rraskapitur nga puna, e kapi një ftohje e madhe dhe ndonëse kërkoi ndihmë në Manastir, vdiq në këtë qytet të konsumit, më 2 janar 1894. Ditët e fundit të tij ishin të qeta.

1. Qiriazi ishte një udhëheqës i lindur, një punëtor i palodhur, një predikues tërheqës dhe mbresëlënës dhe një njeri me mendje shpirtërore. Ku është njeriu ose njerëzit që do të marrin përsipër punën për të cilën Zoti e ka thirrur këtë ungjilltar pionier?

Ismail Bej Qemali (© Henri Manuel, Paris) — Burimi : The Christian Science Monitor, e shtunë, 18 mars 1916, faqe n°2

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 24 Maj 2023

“The Christian Science Monitor” ka botuar, të shtunën e 18 marsit 1916, në faqen n°2, intervistën ekskluzive me Ismail Bej Qemalin në Paris, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:

Intervistë me Ismail bej Qemalin për Shqipërinë

Historia e ngjarjeve që çuan në pavarësinë e vendit të tij shpjeguar nga burrështetasi shqiptar — Shpresat në dorë të Anglisë 

(Speciale për The Christian Science Monitor)

Burimi : The Christian Science Monitor, e shtunë, 18 mars 1916, faqe n°2

Paris, Francë — Gjatë një interviste dhënë një përfaqësuesi të The Christian Science Monitor, Ismail bej Qemali, burrështetasi i njohur shqiptar, i cili fitoi pavarësinë e vendit të tij pas 20 shekujsh (këtu gabohet gazeta) nga nënshtrimi i tij ndaj sundimit turk, shpjegoi në detaje historinë e brendshme të ngjarjeve që çuan në shpalosjen e flamurit shqiptar të pavarësisë në Vlorë në muajin nëntor 1912. Këto detaje, shpjegoi ai, nuk ishin përmendur (botuar) më parë.

E gjithë jeta publike e Ismail Bej Qemalit ka qenë e bazuar në idenë e zhvillimit dhe përparimit shqiptar krah për krah me një Turqi të begatë dhe të mirëqeverisur. Këto dy elemente, tha ai, ishin thelbësore për një zgjidhje të shëndoshë të çështjes ballkanike. Ai është ndoshta i vetmi burrë shteti i mbijetuar, i cili deri në momentin e fundit punoi vazhdimisht dhe në mënyrë të qëndrueshme për ruajtjen e Turqisë dhe për t’u siguruar të gjitha racave dhe kombësive në perandori të drejtën për të marrë pjesë në qeveri dhe për të gëzuar drejtësi absolute. Turqia, megjithatë, deklaroi ai, ishte devijuar nga rruga e drejtë nga partia xhonturke, e cila kishte penguar kryerjen e të vetmes politikë me të cilën ajo mund të rigjenerohej, duke e zëvendësuar atë që e kishte çuar në shkatërrimin e plotë moral të saj.

Në verën e vitit 1912, kur lufta ballkanike dukej e pashmangshme, Qemal Beu kishte bërë përpjekjen e fundit për të ndryshuar fatet e Turqisë. Gjërat në ato ditë marshuan me shpejtësi dhe tendenca e përgjithshme e ngjarjeve rezultoi në një bashkim të shteteve ballkanike për përmbysjen e Turqisë. Për këtë periudhë u hapën negociatat nga Mbreti i Malit të Zi me qëllim që Qemal Beu ta vizitonte atë për një konferencë. Ky i fundit takoi gjeneralin Becel, të dërguarin e mbretit, i cili e nxiti të shkonte në Cetinje për të takuar mbretin, por ftesa nuk u pranua, pasi Qemal Beu e konsideroi të padëshirueshme për momentin nga pikëpamja politike. Megjithatë, ai ra dakord të shoqëronte gjeneralin Becel në Shën Porta Rosa, ku takoi të parin, Princin Mirka, dhe ku më në fund vendosi të mos e vizitonte Mbretin.

Për të parandaluar zvarritjen e Shqipërisë në Ballkanin e afërt, Princi Mirka më pas “i kërkoi Qemal Beut” të shpallte pavarësinë e Shqipërisë. Mali i Zi, tha Princi Mirka, do të lejonte që të gjitha furnizimet të kalonin nëpër territorin e tij, do të furnizonte gjithashtu një sasi materiale luftarake për Shqipërinë, në mënyrë që, nëse ishte e nevojshme, të mbronte interesat e saj nga pushtimi i Turqisë, dhe mbi të gjitha do të merrte përsipër të ndërmjetësonte me Rusinë dhe të merrte pajtueshmërinë e saj për autonominë e Shqipërisë. Qemal Beu, i cili pa se Turqisë po i vinte fundi i nervave dhe se Shqipëria do të vuante po të mos bëhej ndonjë ndryshim, parashikoi gjithashtu se do të ishte e kotë të shpallte pavarësinë e saj nëse më pas do të ishte në kapriçon e Rusisë, sepse deri tani kishte qenë një ligj i pashkruar në politikën ruse që të mos përkrahej kurrë një shtet josllav në Ballkan. Gjatë negociatave, u kuptua gjithmonë se ndërkohë që një rirregullim (riorganizim) i territorit në Ballkan ishte i pashmangshëm dhe se disa popuj duhej të çliroheshin nga sundimi i Turqisë, nëse ajo nuk reformonte menjëherë politikën e saj, Turqia, nga ana tjetër, nuk do të shkatërrohej. Pas këtij diskutimi, Ismail Qemal Beu shkoi në Kostandinopojë, ku bëri përpjekjen më të lartë të jetës së tij për ta kthyer Turqinë nga rruga që ajo kishte nisur.

Fakti që ai mund ta shihte Turqinë nga një këndvështrim i jashtëm dhe se ai e dinte saktësisht se cilat ishin planet e shteteve ballkanike, e vendosi atë në një pozicion unik për të parë qartë përpara dhe për të këshilluar se si mund të shmangej goditja e kërcënuar. Përpjekje të forta u bënë prej tij për të nxitur qeverinë të ndryshonte programin e saj, ndërkohë që kishte ende kohë për të shpëtuar Turqinë, por ato rezultuan të padobishme dhe për rrjedhojë ai bëri më të mirën që mundi, në rrethanat e krijuara, për Shqipërinë.

Pikërisht në këtë kohë Qamil Beu, anglofili i madh, ishte vezir i madh dhe i ofroi Ismail Qemal Beut postin e presidentit të “Conseil d’Etat”, por meqenëse as vetë Qamili i madh nuk ishte në gjendje të bënte ndonjë reformë të vërtetë dhe partia xhonturke atëherë ishte shumë e përkushtuar ndaj politikës së tyre, Qemal Beu refuzoi emërimin dhe para se të largohej nga Kostandinopoja shpërtheu lufta ballkanike. Kështu u bë e nevojshme që Qemal Beu të kthehej në vendin e tij sa më shpejt që të mundej dhe ai u largua nëpërmjet Vjenës, ku pati një takim me kontin Berchtold. Armiqtë e Qemal beut nuk ngurrojnë të thonë se ai ia shiti Shqipërinë te Austria, një deklaratë të cilën ai shpjegon jo vetëm që nuk ka të vërteta, por është një shpikje padyshim dashakeqe siç e kanë vërtetuar faktet.

Me të mbërritur në Vlorë në nëntor 1912, ai gjeti jo më pak se 60 delegatë që përfaqësonin jo vetëm të gjitha rrethet e vendit, por edhe besimtarët e feve ortodokse, katolike dhe myslimane, të cilët morën pjesë në një konferencë kombëtare ku ishin të gjithë krerët e shquar të Shqipërisë. U votua Pavarësia e Shqipërisë dhe Ismail Qemal beu u emërua kryetar i qeverisë së re dhe ministër i punëve të jashtme. Kushtetuta u krijua kryesisht sipas modelit të Zvicrës. Qemal Beu qëndroi në krye të qeverisë për 14 muaj, por me ardhjen e Princ Vidit, vështirësitë e tij u bënë pothuajse të pakapërcyeshme. Princi, të cilin ai e përshkruan si një jo-entitet dhe rrjedhimisht lloji më i vështirë i njeriut për t’u përballuar, ishte i hapur ndaj çdo lloj ndikimi dhe nuk kishte asnjë ide apo përvojë individuale të qeverisjes. Duke konstatuar se ai nuk mund të pranonte planet e tij për bashkimin e të gjitha interesave në mënyrë që të ndeshej me armiqtë e tyre me një front të vetëm, Qemal Beu preferoi të tërhiqej, në vend që të mbetej në pushtet si një figurë e thjeshtë.

Në përgjigje të pyetjes se pse pushtetet e ndryshme po luftonin të gjitha për Shqipërinë, Ismail Qemal Beu tha se çështja shqiptare mund të përmblidhej në pak fjalë. Fillimisht kishte një marrëveshje midis Austrisë dhe Italisë, e cila parashikonte që, pavarësisht se çfarë do të ndodhte, të dyja do të insistonin për vazhdimin e status quo-së, për sa i përket Shqipërisë. Nuk duhet menduar se ky pakt bëhej në interes të Shqipërisë, sepse, përkundrazi, të dyja lakmonin portet shqiptare të Adriatikut, ndonëse pse secila prej tyre preferonte të qëndronte pa to përgjithmonë, në vend që tjetra t’i zotëronte ato përfundimisht… Këto porte në duart e Austrisë ose Italisë do të përcaktonin praktikisht çështjen e kontrollit të Adriatikut, i cili kishte qenë molla e vërtetë e sherrit midis Austrisë dhe Italisë, dhe kështu Shqipëria kishte mbetur për një kohë të gjatë e pashqetësuar mes këtyre dy forcave. Lufta e fundit e kishte ndryshuar të gjithë këtë.

I pyetur se cila ishte politika e tij në lidhje me të ardhmen e Shqipërisë, Ismail Qemal Beu u përgjigj se e vetmja shpresë për të ardhmen e Shqipërisë ishte në Angli. Ai synonte të vazhdonte punën e tij për një Shqipëri të lirë, duke zotëruar autonominë e saj. Gjithçka që dëshironin në Shqipëri ishte që të liheshin të qetë. Ishte e rëndësishme që bota të kuptonte se shqiptarët ishin raca më e vjetër në Evropë dhe se ata dëshironin të vazhdonin qytetërimin dhe zhvillimin e tyre. Ndonëse nuk ishin të shkëlqyer si tregtarë, ata kishin qenë të shkëlqyer në mënyra të tjera. Shumë nga shtetarët dhe gjeneralët e mëdhenj të Orientit (Lindjes) ishin furnizuar nga Shqipëria dhe vendi ishte ende i aftë t’i jepte orientit një cilësi intelekti që ishte shumë e nevojshme dhe që ndoshta do të kishte vështirësi ta gjente diku tjetër.

Aktualisht atyre u ishte hequr një pjesë e madhe e territorit të tyre, sepse fqinjët e tyre, me pretendimet më të dobëta, u kishin marrë atyre të gjitha fushat dhe qytetet, duke i lënë vetëm malet. Një sipërfaqe e madhe toke, për shembull, ishte marrë nga Mali i Zi me pretendimin se në këtë territor të gjerë kishte diku një manastir të banuar nga murgj malazezë.

Bashkëkombasit e saj kërkojnë rikthimin e territorit të tyre. Nëse Shqipëria do të mbrohej, duhej kuptuar se nuk mund të përfshihej në Serbi, Greqi apo Maqedoni, e lëre më Italinë. Ata donin që kufijtë e tyre të vendoseshin mbi baza etnike. Aty ku territori zotëronte le të themi 80 për qind e lart të nënshtetasve shqiptarë, sigurisht që vetëm të tillët duhej të përfshiheshin në kufij. Për shembull, në Shkodër, mbi nëntë të dhjetat e popullsisë ishin shqiptarë dhe megjithatë Mali i Zi e pretendonte atë. Shqiptarët nuk ishin vetëm sot në shumicën dërrmuese në këtë pjesë të vendit që ata pretendojnë se është Shqipëria e së ardhmes, por të tillë kanë qenë që në lashtësi.

I pyetur se si priste që të riktheheshin të drejtat e vendit të tij, Ismail Qemal Beu tha se ai mund të përsëriste vetëm se shpresa e tij e madhe qëndronte në ndikimin që Anglia mund të sjellë në zgjidhjen përfundimtare. Nëse e gjithë historia e saj e kaluar nuk ishte një hipokrizi e madhe, të cilën ai nuk e besoi për asnjë moment të ishte rasti, Anglia ishte e detyruar të mbronte kombet e vogla. Shtetasit anglezë e dinin shumë mirë se në momentin që do të largoheshin nga ideja për t’i dhënë një mbrojtje të tillë, Anglia do të humbiste atë që përbënte thelbin kryesor të madhështisë së saj. Pavarësisht nga provat e dukshme për të kundërtën, tha Qemal Beu, unë ende ruaj besimin tim se i gjithë ndikimi i Anglisë do të përdoret për të siguruar lirinë e Shqipërisë.

Memorie.al / “Abati i Mirditёs – Njё nga burrat mё tё parё tё kombit tonё, me kёtё emёn e kanё quejtё e mundet me u thanё pёr siguri se, nuk asht kund njё skaj Shqypnijet, ku burrat e mençёm dhe tё kalemit, tё mos ta kenё ndje e pёrmend kёtё emёr”. (Gjergj Fishta).  Ai ishte i vetmi djalё i familjes dhe i vetmi mashkull i shtёpisё. I vunё emrin e tё atit, i cili vdiq vetёm pak ditё para se tё lindte foshnja. Do tё rritej i pashёm e i fisёm, e do tё mund tё merrte vajzёn mё tё bukur tё krahinёs, t’i mbushte prehёrin nёnёs me nipёr e me mbesa, dhe t’i pёrkushtohej familjes. Por, jeta e tij, mori drejtim tjetёr. Ai iu pёrkushtua Shqipёrisё.

Kur i besoi tё birin, ende njomcak, Ipeshkv Pal Domazeit, pёr ta arsimuar e pёrgatitur pёr prift, mirditorja e urtё pёshpёriti ato fjalё qё janё meraku i çdo nёne: “Tё bёhet pёr vete”. Ajo e kishte mёkuar Prendin e saj, me virtytet e krahinёs, tё besёs e tё nderit, e po e pёrcillte nё njё rrugё tё gjatё, prej sё cilёs ai do tё kthehej tek ajo, si njё nga burrat mё tё shquar tё kombit.

Fёmijёria kaloi shumё shpejt dhe rinia erdhi e burrёruar. Nё moshёn 17 vjeç, ai, Prend Doçi, student i Kolegjit ‘Urban’ tё Romёs, kishte nisur tё kuptonte se teologjia, nuk pёrbёnte gjithё strumbullarin e interesave tё tij. U dha shumё pas veprave tё shkrimtarёve tё vjetёr shqiptarё, e gjuhёs e letёrsisё arbёreshe. Rioshi shkonte shpesh nё katundet arbёreshe nё Itali dhe zuri miqёsi me Jeronim De Radёn, miqёsi e pёrjetёshme. Ndёrkohё, tek studionte Filozofinё Kristiane dhe njihej me qytetёrimin evropian, mёndja e tij, rrinte nё Shqipёri e veçanёrisht nё Mirditë, vёndlindjen e tij, marëdhëniet e së cilës më Portën e Lartë, sa vinte e keqësoheshin. Kishte dështuar kryengritja e Mirditës e vitit 1862 dhe Porta e Lartё, synonte ta zhdukte me çdo kusht autonominё e saj.

Prend Doçi, u kthye nё atdhe, nё vitin 1871, pas pёrfundimit tё studimeve dhe nisi punёn nё Abacinё e Oroshit, pranё Gaspёr Krasniqit. Abat Krasniqi kishte qenё frymёzuesi dhe organizuesi i kryengritjes tё vitit 1862. Prej tij, Prend Doçi, u informua me hollёsi pёr kryengritjen dhe veçanёrisht arsyet e dёshtimit tё saj. Njëkohësisht mёsoi, se në krahinё vazhdonin tё emёroheshin klerikё tё huaj tё cilёt, luanin njё rol shumё negativ nё popull, duke predikuar nёnshtrim ndaj autoriteteve osmane. Qё nga fёmijёria, i kishte mbetur nё kujtesё qё edhe nё Bulgrin, ku kish lindur, njerёzit ankoheshin qё prifti nuk fliste shqip. Gjendja qe bёrё edhe mё keq.

Pikёrisht, shqetёsimi pёr emёrimin e njё prifti tё huaj, nё Kalivare, e detyroi Abat Kransiqin, ta dёrgonte atje Prend Doçin, edhe pse kish nevojё pёr ndihmёn e tij nё Orosh. Prend Doçi, qe ndёrgjegjёsuar se puna e tij, nuk do tё kufizohej kurrё vetёm pёrreth grigjёs sё tij, por shumё mё pёrtej. Kur në vitin 1877, filloi kryengritja nё Mirditё, frymёzuesi dhe organizuesi i saj qe vetё ai, Prend Doçi. Meshtari i ri, ndoqi gjurmёt e Abat Krasniqit dhe kryengritja ishte vazhdim i asaj të vitit 1862, por mё e gjёrё e mё popullore. Ai i kushtoi vёmendje lidhjes sё besёs nё mes tё 12 bajrakёve tё Mirditёs, dhe nё krye tё saj, nuk ishte vetёm njё njeri (si nё vitin 1862), por krerёt e 12 bajrakёve dhe Prend Doçi, qe kёshilltari i tyre.

Prend Doçi, e pёrfytyronte Mirditёn si qendёr tё kryengritjes, dhe çlirimi nga Perandoria Osmane, do tё fillonte prej saj, sё pari, e pastaj do tё pёrhapej nё tёrё Shqipёrinё, kur tё arrihej çlirimi i gjithё atdheut, vetё populli tё zgjidhte formёn e qeverimit, Mbretёri apo Republikё. Frymёzuesi dhe luftёtari i kryengritjes, prifti me veladon, i armatosur si luftёtar i lirisё, nga njё krahinё nё tjetrёn pёr t’ja arritur bashkimit. Kleriku, linte mbresa tek njerёzit, si burrё i kuvendit, i besёs dhe i pushkёs. Nga Shkodra kishte siguruar mbёshtetjen e njё grupi atdhetarёsh, nё mes tё cilёve, Zef Jubanin, e ndёrkohё mbante lidhje tё ngushta, me mikun e tij Jeronim De Radёn. Arbёreshёt, kishin krijuan njё komitet nё ndihmë të kryengritjes. Dora D’istria, nga ana e saj, bёnte tё njohur nё Evropё, zёrin e kryengritёsve.

Nё Korrik tё vitit 1876, Porta e Lartё, kishte kёrkuar qё Mirdita, tё dёrgonte vullnetarё kundёr Malit tё Zi. Duke ndjekur kёshillёn e Prend Doçit, krerёt e bajraqeve e refuzuan kёtё kёrkesё, nё tё kundёrtёn kёrkuan lirimin nga internimi tё Preng Bib Dodёs, si kryetar i vendit dhe simbol i bashkimit tё 12 bajrakёve, gjё qё u realizua. Me ardhjen e Preng Bib Dodёs nё Mirditё, At Prend Doçi, vazhdoi misionin e tij pёr bashkimin e forcave dhe shtimin e aleatёve tё kryengritjes. Nё udhёtimet e tij, zuri miq tё rinj e takoi miq tё shquar. Nё takimin me Dede Gjo Lulin, i tha me pёrmallim: “Mos harroni se, nё kёto male, as nuk ёshtё shuar dhe as nuk ka me u shue kurrё, pёr jetё e mot, flaka e lirisё… e pёrderisa rron emri i Skenderbeut, tё cilin e dёgjon kudo nё kёto male, rron e ka me rrnue Shqipёria”.

Ndёrkohё nga Lezha eprori i tij, Ipeshkv Malçinskij, i bёnte thirrje qё tё braktiste kryengritjen e tё kthehej nё krye tё detyrёs kishtare. I zёnё ngushtё midis detyrёs fetare dhe asaj atdhetare, Prend Doçi, zgjodhi kёtё tё fundit. Ipeshkv Malçinskij, e pezulloi nga detyra. Ai raportonte se: “Prend Doçi, nxiti rebelimin nё Famulli, sillet nёpёr male me trimat e tij, me bazhibozukёt e Preng Bib Dodёs, pёr tё ngritur popullin nёn flamurin e vet”. Autoritetet turke, e shpallёn: “tё jashtligjshёm” me ferman nga sulltani.

Por At Prend Doçi, edhe pas shtypjes sё kryengritjes, vazhdonte tё qёndronte maleve me bashkёluftёtarёt e vet, duke u dhёnё zemёr atyre, deri ditёn qё u rrethua. Dhe atё moment, i kёrkoi komandantit turk, qё t’i lironte shokёt e tij tё malit, se “ata nuk kanё faj’. Ky gjest fisnik, u shpëtoi atyre jetën, kurse Prend Doçi, u pёrcoll nё pranga nё Stamboll. Atё kohё ishte vetёm 31 vjeç.

Kur e rrethuan, mund ta kishte ruajtur edhe njё plumb pёr veten qё tё mos dorёzohej i gjallё, por gjykoi qё; nёse do tё vdiste; do tё linte misionin e tij tё pakryer. Ndaj u tha bashkёluftёtarёve: “Burgu e ka njё derё, varri jo”. Në burgun e Stambollit, ku i kishin pёrgatitur vdekjen, u gjend njё engjёll shpёtimtar, ujёmbajtёsi i burgut, qё ndodhi të qe njё djalё nga Mirdita. Prend Doçi, i dha atij njё letёr pёr patriarkun katolik armen Stefan Azarjan, qё ishte njёkohёsisht edhe mik i Sulltanit. Patriarku, sёbashku me konsullin austro-hungarez, mundёn tё nxirrnin nga Sulltani dekretin, pёr lirimin e Prend Doçit nga burgu, me kusht qё ai: “tё largohej menjёherё jashtё kufijve tё Perandorisё Osmane, e tё mos kthehej mё pa leje tё veçantё nga Porta e Lartё”.

Kёshtu vjeshta e vitit 1877, e gjeti Prend Doçin mijra e mijra kilometra larg atdheut, nё njё vend qё ndoshta as qё do t’i kishte rёnё ndёrmend ndonjёherё. Fill pas lirimit nga burgu, i paligjshmi Prend Doçi, i qe drejtuar Selisё sё Shenjtё pёr ndihmё pёr bashkёatdhetarёt e vet, qё ata tё fillonin sёrish veprimet luftarake kundёr Turqisё. Si pёrgjigje, Kongregacioni i Shenjtё, e nisi atё me detyrё kishtare nё St. John, Newfoundland, Kanada.

Ishte i pari shqiptar qё shkeli kontinentin amerikan, nё njё nga pikat mё tё ftohta tё tij. Imagjinata njerёzore, nё kёto kushte, do tё zgjonte vizionin e njё njeriu tё vetmuar, pa njё tё dytё pёr tё shqiptuar njё fjalё nё gjuhёn e nёnёs, tё rёnё shpirtёrisht. Por Prend Doçi, nuk ishte njeri i zakonshёm. Edhe nё kulmin e dimrit, misionari shqiptar, shkonte nё qendra punёtorёsh dhe peshakatarёsh e nёpёr fshatra, pasi u vinte rrathё kёpucёve, pёr ta bёrё mё tё lehtё ecjen nёpёr dёborё. Emri i Prend Doçit, meshtarit tё qytetit, pёrmendej me respekt dhe u bё i njohur nё gazetat kanadeze tё asaj kohe.

Pas 6 vjetёsh, nga dita qё vuri kёmbёn nё St. John, bёri njё pёrpjekje pёr t’u kthyer nё atdhe edhe pse e dinte se mbi emrin e tij, rёndonte fermani i Sulltanit, qё ia bёnte tё pamundur kthimin. Gjithsesi, nga Selia e Shenjtё, iu dha njё opsion: tё shkonte me detyrё nё Athinё. Pranoi, sepse aty ndodhej mё pranё atdheut dhe e mbante shpresa se njё ditё, do tё nxirrte lejen nga Porta e Lartë, pёr t’u thyer nё atdhe. Nё Athinё u njoh me shqiptarё patriot, qё kishin krijuar besёlidhjen “Komiteti i Korfuzit”.

Njohja dhe shoqёrimi me shqiptarёt e Greqisё, u pa me dyshim dhe Ipeshkv Malçinskij, i cili e ndiqte nё çdo hap veprimtarinё e At Prend Doçit, gjeti shkas pёr ta akuzuar se ai; ka dёrguar udhёzime nёpёr Mirditё, pёr ta ngritur popullin nё kryengritje. Akuzat shkaktuan qё Selia e Shejtё, ta dёrgonte Prend Doçin, nga Athina, nё Bombei tё Indisё. Sa mё larg atdheut!

Gjithёsesi, vitet nё Kanada dhe mё pas nё Bombei, i dhanё Prend Doçit, mundёsinё pёr tё njohur kulturat e popujve tё ndryshёm, mёnyrёn e jetёs, por dhe mёnyrat e qeverisjes. I pajisur me eksperiencё dhe mё njё bagazh kulturor, si asnjёherё, ai digjej nga dёshira pёr tё rinisur edhe njёherё punёn e tij patriotike nё atdhe. Mallin pёr atdheun, e derdhte nё letrat qё shkёmbente me mikun e vjetёr, De Radёn. Njerёn prej kёtyre letrave e mbyllte me fjalёt: “Mos e harronin tё mёrguemin tuaj”. Largёsia nga atdheu, e ndizte mё shumё dashurinё pёr tё, siç ndez era zjarrin.

Prend Doçin, e thirrёn nё Romё në vjeshtёn e vitit 1886. Vendi i punës pranё degёs sё misionit tё Ballkanit, qe mjaft i pёrshtatshёm, pёr tё njohur nga afёr veprimtarinё antishqiptare tё Patrikanёs Greke të Stambollit, gjё qё e shtyu atё t’i dёrgonte njё letёr Kardinal Simonit, funksionar i lartё në Vatikan, qё drejtonte misionet e Lindjes, ku theksonte faktin qё; Patrikana greke; ka ndaluar gjuhёn shqipe nё tё gjitha shkollat e krishtera nё trojet shqiptare dhe po hapte shkolla greke nё Shqipёri; duke i shpallur tё gjithё shqiptarёt e krishterё grekё.

Nё letrёn e tij, ai sillte argumenta se nё Shqipёri, si myslimanёt edhe tё krishterёt, janё vetёm shqiptarё, sepse tipari dallues i shqiptarit, nuk ёshtё besimi fetar, por vetёm pёrkatёsia etnike shqiptare. Citoj kёtu fjalёt e tij monumentale: “Forca lёvizёse e çdo shqiptari, qoftё mysliman apo i krishterё, ёshtё dashuria pёr atdhe dhe ndjenja e ruajtjes se kombёsisё dhe e gjuhёs sё vet”.

Gjithnjё, duke patur qёllim tё vetёm kthimin nё atdhe pёr tё vazhduar punёn e tij tё lёnё pёrgjysmё, ai gёrmoi nёpёr arkiva tё Vatikanit, materiale qё flisnin pёr vjetёrsinё e Abacisё sё Mirditёs, e cila pas vdekjes sё Abat Krasniqit, ishte suprimuar. Prend Doçi, mendonte se ajo duhet jo vetёm tё rikrijohej, por t’i njihej edhe njё status i veçantё. Ai u kёrkoi eprorёve tё vet, qё ta caktonin nё Mirditё, me statusin e Abatit Nullius, status, qё i krijonte vartёsi direkte nga Vatikani. Ai ishte i ndёrgjegjshёm, qё kthimi nё atdhe, nuk do ishte i lehtё, por qe i vendosur, pёr t’ia arritur qёllimit. Nё ndihmё i erdhi pёrsёri miku i tij i vjetёr, patriarku armen, Azarian, i cili u bё dorёzёnёs pranё Portёs sё Lartё, se: “Prend Doçi, s’kishte pёr tё trazuar mё dheun…”!

Kёshtu, me dekret tё Sulltanit, Prend Doçi, u lejua sё fundi të hynte në atdhe, si kryeshpirtёror i mirditasve, por me kusht: “qё tё mos i kapёrcente kufijtё e provincёs”. Kjo do tё thoshte qё ai, nuk mund tё dilte jashtё Dioqezёs sё Shkodrёs.

Me pushkё e me penё

Pushkёn pёr liri, abati i Mirditёs, s’e ndau nga arma pёr dituri. Pena, i shёrbente zgjimit tё ndёrgjegjes kombёtare, bashkimit dhe çlirimit kombёtar. Edhe pse nёn mbikqyrje, ai filloi tё ftonte nё Abaci, kolegё tё tij atdhetarё, me tё cilёt konsultonte ngritjen e njё shoqёrie gjuhёsore, letrare, kombёtare. Nёn drejtimin e tij, u krijua nё vitin 1899 nё Shkodёr, Shoqёria “Bashkimi“. Nё vitin 1900, ‘Kalendari i Maleve’, shkruante: “Mё e madhja qё ndodhi pёr kombin shqiptar, ёshtё krijimi i Shoqёrisё “Bashkimi” nё Shkodёr, pёr pёrparimin e gjuhёs kombёtare. Kjo shoqёri zgjodhi pёr kryetar Prend Doçin, i cili gёzon besimin dhe shpresёn e tё gjithё shqiptarёve”.

Historiani gjerman. K. Lange, e rendit Prend Doçin, nё radhёn e personaliteteve tё shquara historike tё Evropёs Juglindore, dukё vёnё nё dukje se; “Rёndёsi politike, Prend Doçi fitoi edhe njё herё si udhёheqёs i klubit letrar “Bashkimi”, i themeluar nё Shkodёr nё vitin 1899. Megjithёse e maskuar si shoqёri fetare, qёllimi kombёtar, dukej qartё nё objektivat e saj: Vendosjen e njё alfabeti tё gjuhёs shqipe, pёrgatitjen e njё fjalori tё gjuhёs shqipe, krijimi i gjuhёs sё njёsuar letrare, rregullave tё drejtshkrimit, hapja e shkollave laike shqipe, pёrgatitja e teksteve shkollore. Abat Prend Doçi, afroi nё shoqёrinё “Bashkimi”, elitёn intelektuale tё Gegёrisё; At Gjergj Fishtёn, Dom Ndoc Nikajn, Dom Dod Kolecin, At Pashk Bardhin, Imzot Lazer Mjedёn, Luigj Gurakuqin, etj.”!

Rolin kryesor nё kёtё shoqёri – thotё studiuesi i njohur Mentor Quku – e kanё luajtur klerikё tё Abacisё sё Mirditёs. Famullitё e Mirditёs nё kёtё kohё, u shndёrruan nё qёndra tё veprimit arsimor e kulturor. Po atё vit, nё 1899, u rihap shkolla shqipe nё Orosh. Nё fillim vjeshtёs sё vitit 1899, Abat Doçi, dёrgoi nё Vjenё katёr tekste shkollore, pёr t’u shtypur: gramatikёn, gjeografinё, arithmetikёn dhe katekizmin. Nё nёntor, kishte gati pёr shtyp librat e kёndimit, pёr shkollёn fillore. Shkolla ka patur pёr mёsues, figura kombёtare, duke nisur me Dom Zef Marashin dhe u vazhdua nga njё plejadё e nderuar mёsuesish, si: Kolё Dema, Kolё Gurakuqi, Luigj Shkjezi, Prenk Jakova, etj.

“Albania” e Konicёs dhe shoqёria “Bashkimi”, kanё patur lidhje tё ngushta me njёra tjetrën. Anёtarё tё shquar tё shoqёrisё “Bashkimi”, shkruanin tek “Albania”. Faik Konica, ka mbrojtur e mbёshtetur shoqёrinё “Bashkimi” tё Shkodrёs, madje shkroi njё artikull fshikullues, ndaj shoqёrisё qё u hap vite mё vonё nё Bukuresht, e cila edhe pas kёshillave tё tij, pёr tё zgjedhur njё emёr tjeter, nguli kёmbё tё mbante edhe ajo emrin “Bashkimi”. Konica e quajti atё “Bashkimi plagj”!

Nё shtypin e kohёs, disa herё ёshtё vёnё nё dukje qё; “Emzot Doçi, s’ka shkrue pak, por gjithnjё pa emrin e tij”. Prend Doçi, shkruante me pseudonimet; “Primo Doçi”, dhe “Njё djalё prej Shqypnie”. Si poet i zgjimit kombёtar, Prend Doçi, me poezine “Shqipnia nё robni” renditet nё treshen e parё, pas Naim Frashёrit, me poezinё “Dallёndyshja”, e Pashko Vasёs me; “Moj Shqypni”. Ai shkroi 32 vepra; nё nёntё vjet tё Shoqёrisё “Bashkimi”. Por edhe autorё tё tjerё; nuk firmosnin me emrin e tyre. Kёshtu edhe Fjalori i ri tё shqipes, pёr tё cilin Profesor Shaban Demiraj; ka thёnë se edhe sot mbetet njё nga mё tё mirёt, u shkruajt nga Dodё Koleci (nga Selita e Mirditёs).

Hartimi i alfabetit tё gjuhёs shqipe, qe detyra mё e parё dhe mё e rёndёsishme, qё i vuri vetёs shoqёria “Bashkimi” qё nё mbledhjen e parё tё saj. Njё alphabet, qё do tё ndihmonte nё njёsimin e gjuhёs letrare. Deri atё kohё, nё Shqipёri kishte mjaft alfabete sa, siç ka pohuar Baroni Franz Nopça, “kishte aq alfabete, sa kishte njerёz qё dinin shkrim e kёndim”. Alfabeti mё i pёrdorur, qe ai i Stambollit (i Mit’hat Frashёrit), por ai megjithёse me bazё latine, kishte pёrzier nё tё edhe shkronja sllave e greke, qё siç ёshtё shprehur Prof. Aleksandër Xhuvani, pёrbёnte njё “ngatёrresё” dhe organet mё tё njohura tё shtypit, nuk e pёrdornin.

Pёrveç “Albanisё” sё Konicёs, edhe organe tё tjera tё kohёs qё dilnin nё atdhe dhe jashtё tij, pёrdornin shkronjat e “Bashkimit”. Ndaj, nё hartimin e fjalorit, Prend Doçi dhe komisioni i drejtuar prej tij, mendonin qё alfabeti tё ishte praktik qё me tё, tё mund tё botoheshin libra, kudo edhe në Shqipёri edhe tej kufijve nё Evropё, apo nё Amerikё, nё çdo shtypshkronjё ku pёrdoreshin shkronja latine. Edit Durham, shkruan se, Prend Doçi, qe: “shpikёsi i njё sistemi tё shkёlqyer, pёr tё shkruar shqipen, sipas tё cilit, duke pёrdorur shkronjat e rёndomta latine, qёroi theksat e ndryshёm e shkronjat e tepёrta”.

Roje vigjilente e pavarёsisё

Nё nёntor 1912, ndёrkohё qё Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi shkonin drejt Vlorёs, pёr tё shpallur pavarёsinё, midis Abat Doçit dhe Ismail Qemalit, shtohet letёrkёmbimi i cili zanafillёn e vet, e kishte qё nё vitin 1903, thuajse njё dekadё mё parё. Ismail Qemali, e quante Prend Doçin, si tё vetmen shtyllё tё pёrkrahjes sё Qeverisё sё Pёrkohёshme, nё malёsitё rreth Shkodrёs. Mirdita, ishte me qeverinё e Vlorёs dhe kjo ishte nё radhë tё parё, meritё e Abat Doçit.

Ndёrkohё qё pёrgatitej shpallja e pavaresisë atdheut fat-trazuar, rreziku i coptimit, i varej si re e zezё mbi kokё. Aradha serbe, marshonte drejt Prizrenit, Oroshit e Lezhёs. Megjithese nё kushte tё pushtimit, Abati, e gjeti mundёsinё qё nё 2 dhjetor, t’i dёrgonte letrёn e urimit Ismail Qemalit. Pas shpalljes sё pavarёsisё nё Vlorё, Abati, organizoi nё Orosh nё selinё e tij, njё kuvend me pjesëmarrjen e 12 bajrakёve tё Mirditёs dhe pёrfaqёsuesit e Matit, Dibrёs, Pukёs, Dukagjinit, Bregut tё Matёs dhe Kurbinit, nё tё cilin, pjesёmarrёsit njohёn qeverinё e Vlorёs dhe u betuan se do tё ndiqnin Ismail Qemalin dhe Nikoll Kaçorrin, nёnkryetarin e qeverisё, mirditorin e tyre, si përfaqsues tё Shqipёrisё.

Historia vlerёson pёrpjekjet e Abat Doçit, pёr ruajtjen e pavarёsisё e cila, do tё arrihej vetёm nёpёrmjet forcimit tё besёlidhjes sё shqiptarёve. Megjithёse nё kushte tё vёshtira, kur grykat e topave serbe nё Orosh, mbaheshin drejtuar nga qela e Abatit, ai bёn thirje pёr mbajtjen e njё kuvendi tё ri, nё 23 prill 1913, “pёr njё fjalё e pёr njё besё”. Mirёpo, njё ditё mё pas, mё 24 prill, erdhi lajmi i zi pёr rёnien e Shkodrёs nё duart e malazezёve.

Nё librin e saj; “Brenga e Ballkanit”, nё kapitullin “Rёnia e Shkodrёs”, Edit Durham; shkruan: “Princi Danillo; hyri nё kalanё e Shkodrёs; nё 24 prill, ngriti atje flamurin malazez dhe mori çelësat nga Esati, i cili u nis menjёherё pёr Tiranё, me ushtrinё turke”. Nё 25 prill 1913, Prend Doçi, shkruante: “Ndodhem nё njё gjendje tmerrёsisht tё tronditur. Mora vesh lajmin e ramjes sё Shkodrёs, nё duart e malazezve. Ky lajm erdhi zyrtarisht, nё komandёn serbe tё kёtushme, me urdhёn qё tё pёrshendetet fitorja e Mbretit Nikollё, me tё shtime topash, gjё qё u bё sot nё mёngjes, nё ora 10:30”.

Vetёm njё javё mё vonё, me thirrjen e Abat Doçit, u mbajt njё kuvend nё qytetin e Lezhës, me pёrfaqësues tё Bregmatjes, Dibrёs, Dukagjinit, Kurbinit, Lumёs, Malsisё sё Madhe, Matit Mirditёs, Pukёs, Zadrimёs dhe Shkodrёs. Kuvendi, lidhi besё “t’u dalё zot trojeve shqiptare, deri nё tё mbramen pikё gjaku, duke mёsy edhe Shkodrёn, pёr me nxjerrё jashtё Malin e Zi”. Kuvendi, zgjodhi njё komision prej 16 vetёsh, qё pёrfaqёsonte gjithё krahinat e veriut, i cili i dёrgoi njё dokument komandantit tё Flotёs Ndёrkombёtare, ku protestohej kundёr pushtuesve sёrbo-malazezë dhe u kёrkohej Fuqive tё mёdha, t’i largonin nga vendi, qё Shqipёra tё mbetej shtet i pavarur, nёn mbrojtjen e Fuqive tё Mёdha. Besa, ishte e shenjtё dhe e njё rёndesie tё pazёvendёsueshme, pёr ruajten e pavarёsise. Populli e quante Prend Doçin “roje vigjilente e pavarёsisё”.

Edhe gjatё kohёs sё Luftёs Ballkanike, ai mblidhte krahinat vetёm mё njё qёllim: pёr besёlidhje e pёr t’iu falur flamurit shqiptar. “Flamuri Kombёtar ёshtё shenjё bese, vllazёrimi, bashkimi, dashurie pёr liri e pavarёsi. Kush don flamurin, don familjen e vet, shtёpinё e vet, qytetin e vet vendin, atdheun e vet”. Ky ishte perkufizimi qё i bёri Abati, flamurit, nё njё fjalim tё tijin nё vitin 1914, nё kalanё e Shkodrёs.

Vitet e fundit tё jetёs sё Abat Doçit, ishin vitet më të mjerueshme pёr shpirtin i kёtij patrioti tё madh, qё kishte luftuar gjithё jetёn e vet, pёr çlirimin e vendit nga Perandoria Osmane, ta shikonte atё tё nёn pushtime tё reja, edhe pse zemra ia kishte ndjerё kёtё mёnxyrё kohё pёrpara. Emri i Abatit tё Mirditёs, Prend Doçit, pёr pushtuesit e rinj qe po aq i rrezikshёm, siç kishte qenё pёr Perandorinё Osmane.

Me pushtimin e Shqipёrisё veriore, nga Austro-Hungaria, komanda eprore e ushtrisё, kёrkoi largimin e Abatit tё Mirditёs, Prend Doçit, nga posti i tij, si dhe nga Oroshi, si njё nevojё urgjente. Duhej qё Abat Prend Doçi, tё internohej nё thellësi tё vendit. Po ku? Pёr kёtё i u kёrkua mendimi Konsullit tё Pёrgjithshёm austriak nё Shkodёr. Përgjigja e tij qe, njё ironi e madhe. “Mё thellё se nё Orosh, nuk kish se ku ta çonin”!

A imagjinohet ky vigan i burgosur, pikёrisht nё shtёpinё e vet, nё Oroshin e tij, nёn mbikqyrjen e rreptё tё njё garnizoni tё huaj ushtarak? Njё fund krejt i pabesueshёm. Zemra e Prend Doçit, pushoi nё njё ditё shkurti, tё vitit 1917. Tregojne qё vetminё e tij, e shoqёronin librat dhe njё çifteli. Kёndonte kёngё tё vjetra, ato qё i diktonte shpirti i tij i plagosur.

Gjergj Fishta, nё gazetёn “Posta e Shqypnisё”, botoi kryeartikullin me titull: “Abati i Mirditёs”, ku shkruante: “Abati i Mirditёs”- me kёtё emёn e kanё quejtё e mundet me u thanё pёr siguri se nuk asht kund njё skaj Shqypnijet, ku burrat e mençёm dhe tё kalemit, tё mos ta kenё ndje e pёrmend kёtё emёr. Ne, na dridhet penda nё dorё prej dhimbet, kah po na duhet me shnue dekёn e tij, nё fletoren tonё, sadoqё edhe shkrimtari ma i lanun, kishte me mujtё me nxjerrё landё shkrimit, prej jetёs sё tij, sa me mbushё e me hijeshue, shtyllat e fletoreve ma tё para tё Evropёs”.

Ismail Qemali, sipas dёshmisё sё Ali Asllanit, duke iu referuar figurёs sё Abat Prend Doçit, ka thёnё: “Ne bёmё si e bёmё Shqipёrinё, por ai (Abat Doçi) do ta bёnte pa ne, e mё mirё se ne”. (Ali Asllani, kujtime gojore, Tiranё 1959)

Historiani Dom Ndoc Nikaj, duke i kushtuar atij botimin e Historisё sё Shqipёrisё, nё vitin 1917, shkruante: “Pёrkujtimit mё tё madhit, ndёr kombёtarё tё kohёs sonё, Imzot Prend Doçit, Abatit tё Mirditёs’

Diplomati anglez, J. Swire e konsideroi vdekjen e tij, si: “njё humbje tё pazevendёsueshme, pёr vendin e vet”.

“Njeri i jashtёzakonshёm nё çdo kuptim”, e pat pёrshkruar Franc Nopça. Memorie.al

Marrë nga gazeta ‘ILIRIA’ 

Nga Aleksandër Ndoja
Revolta diskutohet dhe sot. Si nisi protesta, ngritja e flamurit pa yll dhe ekzekutimi i të burgosurve?! Cila ishte jehona nëpër botë dhe frika e pushtetit komunist?! Gjendja e sotme e godinave, ku për ironi tre familje banojnë në qelitë e dikurshme. Por edhe katër varret në mes të oborrit, në mes të cilëve edhe varri i një të afërmi të diktatorit. Gjet Kadeli, ish-i dënuar në burgun e tmerrshëm të Spaçit, rrëfen gjithë historinë e një burgu, që bëri historinë. Kundërshtarët e shpallur të regjimit të kohës, kishin arritur në shifra rekord. Ingranazhet e diktaturës, kishin punuar me kapacitet të plotë, në “prodhimin” e kundërshtarëve, aq sa në vitin 1964, do të ndërtohej një nga burgjet më të tmerrshëm të kohës, me një kapacitet prej 700 vendesh. Burgu i Spaçit, i cili për 27 vjet me radhë “edukoi” nëpërmjet kërbaçit dhe galerive të panumërta, nga ku dolën qindra mijëra tonelata mineral bakri, do të shënonte rekordin në zgjedhjen e bërë nga ideatorët e ndërtimit të burgjeve.

Vetëm pak metra katrorë, bazamenti i ndërtimit të burgut dhe nga katër anët, faqe malesh të larta, aq sa me sy të lirë, kur hedh vështrimin lart, majat e maleve, duket sikur takohen. Dhe kur shmangesh në të majtë të urës së Repsit, rruga e ngushtë që gjarpëron në lugina dhe faqe malesh, të ofron ndjesinë e një vendi, ku do të takosh dhimbjen njerëzore.

Dhe pse je në një vend që, natyra e krijuar, ndoshta vetëm për kafshë të egra, në kodrina të thepisura, të shfaqen ndërtesa disa katëshe të betonuara, në parametra të fortifikatave. Ndoshta, ideatorët dhe konstruktorët, e kanë menduar diktaturën të përjetshme dhe po aq të përjetshëm burgjet, për kundërshtarët politikë.

Disa ndërtesa janë shndërruar në gërmadha, e ndërsa të tjerat, që janë në këmbë në këto vite, nuk kanë dyer e as dritare. Urrejtja pos diktaturë për diktaturën, edhe atje mes malesh të larta, ka qenë në efikasitet të plotë. Ndonëse të burgosurit nuk do ta donin kurrë ta kujtonin atë vend, një muze, pikërisht aty do të duhej, si në shumë vende ish-komuniste të Lindjes, do t’i shërbente shumë historisë.

E ndërsa ndërtesat të ofrojnë pamje gërmadhash, gjithçka aty, shndërrohet në imagjinatë. Ndërtesat janë së bashku, të dënuar dhe të lirë, fajtorë dhe të pafajshëm, viktima dhe xhelatë. Në fakt, të gjithë të dënuar. Të gjithë hynin qindra metra nëntokën për të nxjerrë prej andej mineralin.

Të burgosurit pas punësim ktheheshin në kapanone, ndërsa ata që ishin të lirë përshkonin kilometra të tëra për t’u kthyer në familje. E ndërsa ata që ishin të lirë nuk guxonin të kundërshtonin politikën pasi përfundonin si bashkëvuajtësit e tyre në galeri, të burgosurit e kishin këtë të drejtën pasi nuk kishin çfarë të humbisnin. Dhe të burgosurit në çdo kohë ishin mbi 600 të tillë, me mijëra familje, vuanin peshën e persekucionit.

Bashkëkohësit, por edhe bashkëvuajtësit, kur sjellin në kujtesë grimca nga kalvari i mundimit, të flasin edhe për marrëdhënie shpesh të acarta, mes policëve dhe të burgosurve. Një i ri nga Fani, pasi gjithë natën lihet i lidhur në oborr, të nesërmen e gjejnë të vdekur. Por, edhe pse me qindra gra, fëmijë dhe të afërm të burgosurve, për vite të tëra ishin të detyruar të përshkonin rrugën pambarim, shpesh në këmbë për tek burgu, tortura për ta nuk kishte të sosur.

Shpesh, ishin të detyruar që të afërmit, t’i shikonin në distancë, por pa mundur t’i takonin. Faktet ofrojnë atë se Mirdita dhe mirditasit, nuk janë ndjerë asnjëherë mire, kur e mendonin se në territorin e tyre, ndodhej një “Spaç”, që identifikohej me tmerrin. Malet e egra, por minerali në përmasa të pallogaritshme, ishte shkaku që Mirdita, të bëhej bartëse e një dhimbje të tillë.

Ndonëse reprezalje ishte e madhe, në ato pak metra katrorë, do të merrte udhë dhe kundërshtim i hapur, deri në revoltë masive, që koha do ta pagëzonte, me emrin: “Revolta e Spaçit”, 1973, por vetëm një dekret i Presidiumit të Kuvendit Popullor, i firmosur nga Ramiz Alia, në vitin 1991, do të bënte që qindra të burgosurit, të kapërcenin portën e ndaluar, për 26 vjet, të përshkonin me këmbë, apo me makina, rrugën e gjatë mes malesh, duke vështruar pas me frikën, se mos xhelati po i ndiqte ende…!

Rrëfimi i Gjet Kadelit: “Revolta e Spaçit dhe ngritja e flamurit pa yllin komunist”!
“Në ora 23.30….disa orë pas fillimit të revoltës, Radio-Vatikani, do të transmetonte në hapësirë se; në borën 26 vjeçare në Shqipëri, çelën lulet e para. Po në fakt, çfarë ishte ajo ngjarje, që tronditi seriozisht pushtetin komunist në pranverën e vitit 1973?
-Në orën 05.30 në mëngjes, ikën nga birucat Pal Zefi (nga Shijaku), pasi ishte i dënuar 30 ditë e qëndronte i izoluar, dhe kishte kaluar afatin ligjor nga 30 ditë, në 31 ditë. Operativi i Sigurimit të kampit, ishte oficer roje dhe ky ishte shkaku i të gjithë pasojave të asaj dite.

Ai iku nga biruca dhe erdhi këtu në kamp. U lajmërua menjëherë oficeri i rojës, nga polici i brendshëm. Oficeri i rojës, u fut në kamp me disa policë. Në këtë kohë, turni i parë i të burgosurve, po përgatitej të shkonte në punë. Pal Zefi, kishte këtu edhe të vëllain të burgosur, Gjokën.

Oficeri i rojës, erdhi me e marrë me forcë Palin, me e ridërgu në birucë, pasi ai nuk pranonte të shkonte vullnetarisht. Ata, përdorën edhe dhunë ndaj Palit. Në këtë kohë, të burgosurit e tjerë, kanë ndërhyrë me e shpëtu Palin, pasi po dhunohej nga policët, në prani të tyre. I pari që ka ndërhyrë, ka qenë Pavllo Popa, me banim në Vrakë në Shkodër, me origjinë malazeze.

Në këtë moment, kanë ndërhyrë edhe të burgosur të tjerë dhe Palin, e kanë shpëtuar nga biruca. Policët dhe operativët, dolën të rrahur nga kampi, pasi të burgosurit, ishin shumë dhe të vendosur. Kjo ishte hera e pare, që ndodhte një rast i tillë, si rezultat i mllefit të akumuluar ndaj regjimit. Më pas, në kamp vjen GJ.Z, ish Operativ në këtë kamp, por në këtë kohë, ishte shef i Sigurimit të Mirditës. Futet brenda me disa policë dhe e marrin Pal Zefin, lart. Menjëherë rifilloi reagimi.

Në ora 21.00, këtu poshtë ndizet një zjarr i madh. Unë isha i shtrirë në krevat, pasi isha me temperaturë të lartë. Zjarri u bë aq i madh, sa më ndriçoi në dhomë. Zjarri që u ndez nga të burgosurit, ishte fillimi politik i veprimeve në kamp. Një i burgosur 64 vjeçar, me emrin Jemin Gjoka nga Kukësi dhe Dod Bardhi dhe 2-3 të tjerë, po shkatërronin stendat prej druri të emulacionit socialist dhe po i hidhnin në zjarr.
Unë ngrihem nga krevati dhe për 15 minuta, ngrohem te zjarri. Më pas largohem nga zjarri dhe ngjitem tek shkallët e tarracës. Vjen Bedri Çoku dhe më pyet; a je mirë me shëndet, – i them jam mire, se paskësh pas nevojë me u nxeh në zjarrm. Më vendos dorën në supe, duke më thënë se; për këtë ngjarje, do ta marrë vesh edhe babai jot në Amerikë.
I them se do ta marrë vesh edhe babai im në Amerikë, por këto janë veprime ordinere, ndërsa ne jemi të dënuar politikë dhe kësaj revolte, duhet t’i japim karakter politik. Po si, më thotë Bedriu…??

Po ja, ne duhet me patjetër të ngremë flamurin pa yll. Po ku ta marrim…?! E bëjmë vetë i them i them, shko te biblioteka na merr një beze të kuqe. Nëse nuk ka, do të prishim një jorgan të kuq, që ma kishte sjellë nëna ato ditë. Në fakt, Bedri Çoku e solli bezen e kuqe. I them të lajmërojë Mersin Vlashin, për të skicuar shkabën dy krenare, pasi nuk dilte boja për ta mbushur atë.

Mersini ishte nga Lisi i Matit, i dënuar dy herë dhe ka bërë 36 vjet burg. Kemi ngjitur flamurin në një shkop me thumba që i ngulnim me takat e pantoflave. Pastaj, në trekëndëshin e korridorit të tretë, kemi vendosur flamurin, por shtiza ishte e shkurtër. Menjëherë Bedri Çoku, ka bërë thirrje të brohorasim për flamurin. Aty janë dëgjuar urra-të nga të gjithë të burgosurit në shesh”.

Zoti Kadeli, si vepruan policët e burgut?
Policia e pa që në kamp u ngrit flamuri, ndërkohë aty kishin mbërritur; Kasem Kaçi, drejtor i Përgjithshëm i Policisë së Republikës dhe Sulë Manoku, drejtor i Përgjithshëm i Kampeve -Burgjeve. Ata dhanë urdhër që; rojet e brendshme; të dalin nga burgu. Kjo situatë vazhdoi gjithë natën. Të nesërmen; kanë ardhur forcat ushtarake të Burrelit.
Ata kanë ardhur me 27 makina, 26 të mbushura me ushtarë dhe një me lëndë kimike helmuese. Ditën e tretë, vjen një grup policësh me mbi 100 veta duke kënduar: “Jemi boksierë dhe sampista”. Të gjithë të burgosurit, i kanë lidhur me hekura, dy e nga dy.

Shahin Skura, komisar i burgut, ka lexuar listën e “kurbanëve” të kësaj revolte. Nga këto, 80 veta, kemi marrë ridënime, ndërsa 4, (Pal Zefi, Hajri Pashaj, Dervish Bejko, Skënder Daja), janë ekzekutuar me gjyq të menjëhershëm. Situatën nën kontroll, e kishte marrë vetë Feçor Shehu, në atë kohë, Zv/ministër i Brendshëm.
Ndonëse ishin planifikuar të vriteshin 3 persona me anë të një gjyqi special, që u zhvillua atë natë, Hajri Pashaj, bashkëfshatar i Feçor Shehut, iu shtua listës së pushkatuarve, ndonëse, nuk kishte qenë prototip i protestës.

Shkak për t’u futur në listën e të pushkatuarve, ishte se Hajriu, iu drejtua ashpër Feçor Shehut, duke i thënë se; një ditë do të përgjigjesh për këtë masakër. Megjithëse ky konfrontim përfundoi në favor të pushtetit, themelet e tij; u tronditën jo pak. Më vonë; do të shënoheshin revolta të tjera më të vogla, por dhe shteti do të përgjigjej me pushkatime të tjera; duke mbajtur gjallë klimën e terrorit.

Mendoni se shumë të burgosur janë varrosur pa adresë, pa ditur se ku?
Ende ka varre të pa marra nga familjarët. Në kodrën përballë ndodhet një varr i pahapur, anash tij, varre të hapura nga familjarët, për të marrë eshtrat e, për t’i kthyer në vendin nga u nisën të gjallë, por me pranga në duar.

Varri përballë burgut, i ish-të afërmit të Enver Hoxhës, që vuajti në Spaç!
Ndërsa te varrezat e Shpalit, jashtë rrethimit të varrezave, ndodhen edhe tre varre të tjerë. Ndonëse për të gjallët, dënimi ka marrë fund, 4 të vdekur, varret e të cilëve dihen, ende nuk e kanë marrë “lajmin”, se janë të lirë dhe përsëri vazhdojnë të vuajnë dënimin, si të ishte viti 1985!

Një ish-gardian burgu, konfidencialisht sqaron se; i vdekuri përballë burgut, është një gjirokastrit dhe burime të sigurta thonë se ishte një i afërm i diktatorit Enver Hoxha. Por sa ishte gjallë kurrë nuk e pranoi se ishte i afërm i tij. Dhe nëse ndokush e pyeste se çfarë e keni komandantin, ai përgjigjej prerë dhe ashpër: “asgjëkafshë”-asgjëkafshë…

Ndërsa tre të tjerë, që gjenden në Shpal, mendohet të jenë nga Tropoja. Njëri është identifikuar nga familja, me mbiemër Goca, dhe pritet që varri i tij, të merret dhe të çohet në Tropojë. Burimi sqaron se; çdo të vdekuri; në varr i futej një shishe e mbyllur hermetikisht, brenda së cilës; futej një letër ku me bojë “tush”, i shkruhej emri dhe adresa. Në të gjitha varret e hapura pas 90-ës, është gjetur një shishe e tillë.

Këta, ishin të vdekur në mënyrë natyrale nga sëmundje, ndërsa 4 të pushkatuarit e revoltës; Pal Zefi nga Shijaku, Skënder Daja nga Fieri, Dervish Bejko nga Devolli dhe Hajri Pashaj nga Mallakastra, ekzekutimi i tyre është bërë jashtë territorit të burgut, varret e atyre, askush nuk i di deri më sot, me gjithë insistimet e herëpashershme, të familjarëve.

Burgu i Spaçit
Burgu i Spaçit, ishte një burg politik i sigurisë së lartë, që ishte aktiv gjatë diktaturës komuniste në Shqipëri. Burgu gjendet në fshatin Spaç. Në vitin 1973, në Burgun e Spaçit pati një rebelim të të burgosurve, të cilët arritën të ngrinin një flamur jo-komunist.

Një rebelim i ngjashëm, u krye edhe në Burgun e Qafë Barit në vitin 1984, ku shpërthyen të njëjtat dufe, e u ngritën kërkesa e dëshira për liri, që u shtypën njëlloj, me dhunë e gjak.
Në burgun e Spaçit kanë vuajtur dënimet politike, disa intelektualë të famshëm. Kohët e fundit ka pasur plane, që; Burgu i Spaçit, të kthehej në një muzeum, por deri më sot, asnjë hap i mëtejshëm nuk është bërë në këtë drejtim.

Burgu i Spaçit, është një monument i trashëgimisë kulturore në Spaç rrethi i Mirditës, në qarkun e Lezhës, Shqipëri Ky monument, është i llojit “Arkitekture”, i miratuar me numër: “656/DT 05.12.2007“.
Ky burg, është hapur në vitin 1968 dhe ka funksionuar deri në vitin 1988, e sipas të dhënave, ka pasur mbi 1000 të burgosur. I ndërtuar për shfrytëzimin e Minierës së Spaçit, ku nxirrej bakër dhe pirit. Janë rreth 7 godina, që janë pjesë e burgut, por më tej, ka edhe godina të tjera, që kanë shërbyer si kampe për të burgosurit, por edhe ambientet që shërbenin si mjedis pune, për njerëz të zonës.
Ka qenë një kompleks minierash, ku punonin jo vetëm të dënuarit. Aktualisht, është në një gjendje tërësisht të shkatërruar. Ka një arkitekture tipike te periudhës komuniste me forma të rregullta. /Memorie.al/

Nga Pirro Nuredini

Pjesa e parë
“Unë, Operativi i Sigurimit i Burgut të Burrelit, që bashkëjetova me ‘armiqtë e popullit”! Megjithatë, do të mundohem që edhe këtë deklaratë; “ta respektoj” në thelbin e saj. Them në thelbin e saj, se format që ka përdorur Sigurimi i Shtetit, si: rrjeti sekret, teknika operative, survejimi, kontrolli postar e të tjera, tashmë kanë dalë në pazar. Në tregimet e mia, do mundohem të jem i saktë. Për të qenë sa më i vërtetë, jam i detyruar të përmend, edhe emra konkretë, por asnjëherë ata që duhet të mbeten sekret. Këto kam vendosur t’i marr me vete në varr. Me mbarimin e Shkollës së Ministrisë së Brendshme, fillova punë me përfytyrimin që na kishin krijuar për “armiqtë e klasës e të atdheut”. Këtë imazh, në praktikë nuk e ndesha ashtu siç na ishte predikuar dhe gradualisht në ndërgjegjen time, filloi të zbehej. Një ndikim të fuqishëm, në ndryshimin e konceptit të krijuar tek unë për armikun e klasës, ka luajtur “bashkëjetesa”, me të dënuarit e burgut të Burrelit, për shumë vite me radhë.

Oficer Sigurimi, në burgun e Burrelit

Në Burrel mbërrita në 24 tetor 1978. Atë ditë jepte konkluzionet një ekip i Ministrisë, që kishte qenë aty për ndihmë e kontroll. Ishte dhe zëvendësministri, Feçor Shehu. Pas mbledhjes, ky më thirri në zyrën e kryetarit të Degës dhe më komunikoi emërimin, si; Punëtor Operativ në burgun e Burrelit. Më porositi të bëja kujdes, mbasi aty; “vuajnë dënimin elementë antiparti, armiqtë më të egër të partisë e të atdheut”. Megjithëse isha transferuar nga Gjirokastra, për “zbutje të luftës së klasave”, ideologjia e kohës, kishte formuar bindjen edhe tek unë, se kjo kategori njerëzish, ishin vërtet të rrezikshëm. I dënuari i parë që ndesha në burgun e Burrelit, ishte Koço Tashko. Po hyja për herë të parë në ambientet e burgut, kur u përballa me të.

Atij i kishte ardhur në takim i biri, Fredi Tashko. Koço, i kishte kaluar të 80-at dhe mezi mbahej në këmbë. Kontakti i parë me të, bëri që diçka të “kërcasë” në formimin tim. Mosha dhe gjendja e mjeruar fizike e Koços, bën të më lindte pyetja: “Ky është armiku i rrezikshëm”?! Gjithçka që përjetova ditën e parë, por edhe çka pashë më vonë, patën një ndikim të ndjeshëm në formimin tim. Këto rrethana, formuan një mendim tjetër tek unë, për shumë nga të dënuarit e Burrelit. Pas disa kohësh, Koçua përfundoi dënimin dhe e internuan në fshatin Adriatik të Krujës, megjithëse, në një gjendje të rënduar fizike. Këtë logjikë, e kisha të pamundur ta kuptoja! Në burg gjeta edhe të dënuarit: Xhavit Qesja, Maqo Çomo, Fadil Paçrami, Todi Lubonja, Vaskë Gjino, Lipe Nashi, Kiço Ngjela, Gjin Marku e, shumë të tjerë.

Përveçse e kisha detyrë studimin e dosjeve të tyre, më shtynte kurioziteti, të njihesha deri në hollësi, me aktivitetin për të cilin ishin dënuar. Në shumicën e dosjeve, e kisha të vështirë të gjeja elementët e domosdoshëm, të veprës penale, për të cilën ata ishin akuzuar. Megjithatë, nuk gjeja kurajo të flisja për këtë dukuri. Qysh ditët e para, më bëri përshtypje të veçantë, karakteri i fortë i të dënuarve; Xhavit Qesja, Maqo Çomo, Bardhyl Belishova, Kurt Kola, Daut Gumeni, Spartak Ngjela, etj. Është e pabesueshme që ky i fundit, vuante dënimin në të njëjtin burg me të atin, Kiço Ngjelën, po nuk lejoheshin të takoheshin. Në vitin 1984, në burgun e Burrelit, sollën të dënuarit e rinj që u goditën pas vetëvrasjes së Mehmet Shehut, Muhamet Prodanin, Mihallaq Ziçishtin, Abaz Fejzon, Halim Ramohiton, Arif Haskon, Rahman Parllakun, Nesti Nasen, Duro Shehun, Ali Çenon, Xhavit Ismailagën dhe dy djemtë e Mehmetit, Skënder e Bashkim Shehun.

Shumë nga këta, kishin pohuar në hetuesi hollësi për grupin e Mehmet Shehut. Kur i lexova ato, mendova se vërtet kishim të bënim me armiq realë të partisë e të pushtetit. Po gjatë punës për zbulimin më në thellësi të shtrirjes së kësaj veprimtarie, nuk i gjeta shumë nga faktet që ndodheshin nëpër dosje. Në një rast, kërkova nga Ali Çeno, të më fliste më në hollësi për ato çka kishte deponuar në hetuesi. Ai u përlot dhe më tha: “Mos i beso ato! Në kushtet ku jam ndodhur, u detyrova të pranoj gjëra që nuk janë të vërteta”! Po kështu, më ndodhi edhe me Mihallaq Ziçishtin, i cili, i njihte format e punës së Sigurimit, pasi kishte qenë për vite të tëra, zëvendësministër i Punëve të Brendshme…!

Kur vdiq Enveri
Ishin momentet kur sa ishte njoftuar vdekja e Enverit. Të gjitha dhomat e të dënuarve antiparti, ishin pajisur me mjetet e teknikës operative (përgjimit) dhe unë nga zyra në burg, e kisha për detyrë, të ndiqja reagimet e tyre, në rastin konkret për vdekjen e Enverit. Disa prej tyre, e përjetuan me dhimbje dhe këtë e shprehën në forma të ndryshme. Edhe pse ishin duke vuajtur dënimet prej disa vitesh, shumica e tyre, për Enverin dhanë konsiderata pozitive. “Tani Shqipërinë do ta marrë lumi”, reagoi njëri. “Tani shpëtoi populli shqiptar”! ju kundërpërgjigj Abaz Fejzo, duke ngritur tonin e zërit. Të gjitha këto, por edhe shumë të tjera, bënë që tek unë të ndryshonte mendimi për të dënuarit në përgjithësi, e në veçanti, për të dënuarit antiparti. Një pjesë e mirë e tyre, për mua tashmë ishin armiq imagjinarë. Edhe mjaft nga të dënuarit e tjerë, nuk ishin ata që kisha përfytyruar më parë.

Në këtë vështrim, puna në burg ishte edhe një fat për mua. Aty gjeta realisht të vërtetën.
Më qëlloi të isha pjesë e grupit të punës, për aplikimin e dy amnistive në burgun e Burrelit, ato të vitit 1982 dhe 1986. Në të dyja rastet, faleshin të dënuarit ordinerë, që kishin bërë gjysmën e dënimit. Ata që ishin dënuar për agjitacion e propaganda, apo tendencë arratisje, faleshin po të ishin në vitin e fundit të vuajtjes së dënimit. Të dënuar ordinerë, kryesisht ishin ata që ishin ndëshkuar për vjedhje, grabitje, vrasje, etj. Pikërisht këta, përfitonin para atyre që ishin të dënuar politikë. Kjo ishte logjika e atij sistemi. Të dënuarve, nuk kisha çfarë t’u thosha, kur më kërkonin t’ua arsyetoja një qëndrim të tillë.

Ridënimi i Kosta Filit
Në burgun e Burrelit, vuante dënimin Kosta Fili. Ai, në vitin 1953, ishte arratisur në Greqi, nga fshati i tij, Mursi. I vendosur në qytetin e Igumenicës, ku u martua e krijoi familje, pas disa vitesh, bëri disa përpjekje për të hyrë ilegalisht në Shqipëri, për të marrë me vete nënën, por nuk mundi ta realizonte. Në një përpjekje të radhës në vitin 1957, ra në grackën e Sigurimit dhe u kap. Pak më vonë, u arrestua si agjent i Zbulimit Grek dhe ndërlidhësi i grupit të Teme Sejkos. U dënua me 25 vjet heqje lirie. Në vitin 1979, dënimi i tij përfundonte. Dy-tre muaj para se të vinte dita e lirimit, Kosta Fili, i dërgoi një letër kryeministrit. I tregonte pse ishte arrestuar dhe po mbaronte dënimin.

Në përfundim, i kërkonte që pjesën e jetës që i kishte mbetur të shkonte ta kalonte në Greqi pranë familjes. Pikërisht kjo letër, vuri në lëvizje Ministrinë e Brendshme. Kosta Fili, që zinte një vend të rëndësishëm në Muzeun e Ministrisë së Brendshme, si diversant i rrezikshëm, hynte në radhët e të dënuarve “Vip”. Nga lart, u dha porosia që të punohej për grumbullimin e të dhënave që vërtetonin veprimtarinë armiqësore të tij dhe të përgatiteshin dokumentet, për ta ridënuar. Ishte e vështirë të grumbulloheshin prova të tilla. Ndërkohë, dita e lirimit po afronte. Edhe pse provat mungonin, ato u fabrikuan dhe të dërguarit e qendrës, ishin optimistë për miratimin e propozimit të arrestimit, nga Prokuroria e rrethit.
Miratimi i atyre që ishin në kushtet e vuajtjes së dënimit, ishte kompetencë e Prokurorisë së rrethit. Kurse, kur i propozuari për arrest, ishte i lirë, kërkohej domosdoshmërish firma e Prokurorit të Përgjithshëm. Në dosjen e plotësuar rishtas, kishte të dhëna të viteve ‘58-’60-të, kohë kur ai ishte i izoluar në burgun e Gjirokastrës. Me shokët e dhomës, ishte shprehur se; kudo që të jetë duke vuajtur dënimin, do krijonte rastin, për t’u arratisur. Pikërisht ky informacion, u shfrytëzua për akuzën e re. Nga dy ish-bashkëvuajtës të asaj kohe, që tani ishin liruar, u siguruan “provat”, që u përdorën për goditjen e Filit. Pra, për biseda që ishin bërë 20 vite më parë.

Erdhi dhe dita e lirimit. Të nesërmen, në orën 8, komandanti i burgut, Idajet Deda, dha urdhër për të proceduar për lirimin e tij. Kosta shkoi në evidencën e burgut, ku u bënë të gjitha veprimet e rastit. U pajis edhe me një vërtetim, që do ta përdorte në financën e Degës së Brendshme, për të tërhequr të ardhurat që kishte në llogarinë e tij. Hodhi çantën në kurriz dhe u nis për te Dega. Tashmë ishte një qytetar i lirë. Ndërkohë, Prokuroria ishte vënë në lëvizje dhe kishte firmosur arrestimin. Tani që Kosta ishte i lirë, arrestimi me urdhrin e Prokurorit të rrethit, ishte i jashtëligjshëm. Kosta, i cili e shikonte veten të lire, pas 28 vitesh, nuk pati fuqi të reagonte. Mendja e tij, pas kaq vitesh burg, punonte vetëm të shkonte në Greqi, pranë familjes. Ai i njihte mirë praktikat e ridënimit, që kishin ndjekur shumë bashkëvuajtës. Këtë fat, e kishte pësuar; Maqo Çomo, Gjin Marku, Kapllan Resuli, Bardhyl Belishova e të tjerë…!

Kryetari i Degës, më urdhëroi ta merrja Kosta Filin, që ishte te financa dhe ta çoja te zyra e tij. Nuk kishte rrugë tjetër veç t’i bindesha. “Kosta, ti u lirove sot, por nga Prokuroria, ka mbërritur një urdhër arresti për ty”, kumtoi kryetari dhe i lëshoi para vendimin e miratuar të arrestit…! Mbyllja e hetimeve dhe gjyqi i Kosta Filit, u realizuan në mënyrë rrufe. Ai u ridënua edhe 10 vite të tjera. Pas disa ditësh, u kthye në dhomën e tij të vjetër të burgut, për të kryer dënimin. Me Kostën, bisedoja herë pas here në greqisht. Kërkesa e vetme që më bënte, ishte të shkruante për familjen ndonjë letër, jashtë radhe. Nuk mund të mos ia plotësoja. Në letrat që merrte nga Greqia dhe Amerika, gjeje shpesh çeqe në vlerë dollari.

Ishte detyra ime, të kryeja veprimet në bankë dhe t’ia konvertoja në lek, të cilat pastaj, i kaloja në llogari të Filit. Konvertimi, bëhej me 20 lekë të vjetra për një dollar. Kostës, i dërgonte shpesh dollar, djali i tezes nga SHBA-ja, Jani Hito. Ata ishin arratisur së bashku nga Shqipëria në vitin 1953. Ndërsa Jani, shkoi menjëherë në Amerikë, Kosta pati historinë e mësipërme. Në vitin 1987, Kosta më tregoi se, dhëndri i tij në Janinë, K. Dinaleksi, ishte i njohur i deputetit të Janinës, Papulas, ministër i Punëve të Jashtme të Greqisë. Ai po interesohej që Papulas, të ndërhynte tek autoritetet shqiptare, për t’i falur pjesën e dënimit.

Dhe kjo pati efekt. Papulas, në atë kohë erdhi për vizitë në Shqipëri. Menjëherë pas kësaj, erdhi një shkresë në burgun e Burrelit, ku thuhej se; Presidiumi i Kuvendit Popullor, kërkonte mendimin për faljen e dënimit të mbetur, të të burgosurit Kosta Fili. Një muaj më pas, Kostën e liruan. U takova me të te Turizmi i Burrelit. Më kërkoi ta ndihmoja, të lidhej me telefon me vajzën e tij, në Janinë. Kishte 28 vite, që ishte ndarë prej saj dhe do t’i dëgjonte zërin për herë të parë. E ndihmova dhe lidhja u krye në çast. Jetova momente tepër prekëse, kur pashë Kostën, goxha burrë, të qante si fëmijë dhe të puthte receptorin si i çmendur…!

“Si u miqësova me njeriun, që do vriste Enverin…”?!
Përballja e parë me Avdul Banushin, u bë në qelinë e tij. Pastaj, takohesha me të, herë pas here. Tani e kisha përpara syve përditë, njeriun “mit”. Disa ditë më vonë, erdhi edhe shkresa, ku jepeshin porosi, që ai ta vuante dënimin në kushtet e konspiracionit të plotë dhe të mos merrte takim me të dënuarit e tjerë. U izolua në birucë, me të dënuarin Sh.N., ish-oficer aviacioni, për të shmangur rrezikun e ndonjë vetëvrasjeje të mundshme. Duke qenë se, Avduli mbante një kapele të bardhë, rojet e burgut, e thërrisnin me nofkën “kasketa”. Në dosjen e Avdulit, kishte mjaft të dhëna interesante. Ai vazhdonte të ndiqej në përpunim aktiv, megjithëse kishte përfunduar procesi i hetimit dhe dënimit të tij.

Gjatë gjykimit, Avduli nuk kishte treguar asgjë për bazat e organizatës në Shqipëri. Pikërisht, ky ishte tashmë objektivi kryesor i përpunimit të tij. I studiova me një frymë dosjen e përpunimit dhe atë hetimore. Evidentova konkluzionin se; kisha të bëja me një subjekt, kundërshtar të vendosur të regjimit komunist, një tip të guximshëm, të patrembur përpara vështirësive. Ai shprehte hapur ndjenjat kombëtare, si dhe mallin për vendlindjen. Mua më konsideronte si bashkëpatriot dhe dëshironte që të bashkëbisedonim. Ndërsa dashurinë për të afërmit, e treste përbrenda vetes dhe nuk e shfaqte. Vlerësonte mirësinë dhe ndiente detyrimin, për ta shpërblyer atë. Sidoqoftë, mbetej një nga njerëzit më të rrezikshëm të pushtetit…!

Historia e Avdul Banushit
Emri i Avdul Banushit, ishte kthyer në një legjendë për Sigurimin e Shtetit, në vitet 1972-1974. Të dhënat operative, konfirmonin angazhimin e tij, si eksponent kryesor i “Frontit të Rezistencës Antikomuniste Shqiptare” (FRASH) dhe përpjekjen e dështuar të kësaj organizate, në vitin 1974, për sabotimin e paradës ushtarake në Tiranë, me rastin e 30-vjetorit të çlirimit. Sipas dokumentit sekret, kjo organizatë, kishte planifikuar vendosjen e eksplozivit, në tribunën e paradës ku do të qëndronte udhëheqja e shtetit, ose goditjen e drejtpërdrejtë nga një bazë e FRASH-it, në një nga pallatet e Shallvareve. Për Avdulin, që në bazë të informacioneve, rezultonte të ishte në krye të këtyre veprimeve, ishte krijuar profili i njeriut mit, sadist, kriminel, vrasës. Po në fakt cila ishte biografia e tij?

Avdul Banushi, kishte lindur në Golem të Gjirokastrës. Në vitet 1943-1944, ishte inkuadruar në njësitet guerile të qytetit të Durrësit, ku ishte kapur nga gjermanët dhe ishte internuar në Mauthauzen. Në vitin 1946, pas kapitullimit të Gjermanisë, ishte i lirë dhe iu nënshtrua procedurave për t’u kthyer në atdhe. Në rrugën e rikthimit, u sistemua për një farë kohe, në një kamp refugjatësh, në Regio-Emilia të Italisë. Aty ra në kontakt me një oficer amerikan, me origjinë shqiptare, i cili “tregoi interes” për të dhe e lidhi me krerët e politikës shqiptare në mërgim ,të arratisur në prag dhe pas çlirimit të vendit, si: Abaz Ermenji, Abaz Kupi, Hasan Dosti, etj. Gjatë marrëdhënieve që u krijuan, Avduli ra në influencën e tyre.

Ata e instruktuan që, pasi të kthehej në Shqipëri, të takohej me disa nga lidhjet e tyre. Midis të tjerash i dhanë edhe një letër për Lahe Nuron, nga fshatrat e rrethit të Vlorës, kundërshtar i sistemit. Ky qëndronte i fshehur brenda vendit. Organet e Informacionit, më vonë organet e Sigurimit të Shtetit, që kishin shtrirë rrjetat edhe në këto kampe, u vunë në dijeni menjëherë mbi misionin e Avdulit. Sapo zbriti nga avioni në Laprakë, gjatë kontrollit, iu kap dhe letra në fjalë. Për këtë, u dënua dhe u dërgua në një kamp pune në Tiranë. U lirua andej në vitin 1957. Më pas, filloi punë si disenjator në qytetin e Patosit. Një ditë dimri të vitit 1960, e shoqëruan për një verifikim në Degën e Punëve të Brendshme Fier, duke u lënë që ta kalonte natën në dhomën e shoqërimit, nga ku mundi të arratisej.

Fillimisht mbërriti në Greqi. Prej aty kaloi në filtrat e Zbulimit Amerikan, i cili vërtetoi pozitën e Avdulit dhe miratoi kërkesën e tij, për të shkuar në Amerikë. U stabilizua me punë e banim në New York. Atje u takua me krerët e emigracionit politik: Vasil Gërmenji, Hasan Dosti, Halim Begeja, Rexhep Krasniqi, etj. Përçarja e tyre, la një përshtypje jo të mirë te Avduli. Gjatë kohës që qëndroja me të në burg, si rastësisht, mbaja në dorë librin e Nasho Jorgaqit, “Mërgata e qyqeve”. Avduli nuk ndenji pa më pyetur se, përse bëhej fjalë në të. I thashë se, i kushtohej një agjenti shqiptar, që operoi në radhët e emigracionit, e kryesisht të Oborrit të mbretit Zog. Kishte dëgjuar për të dhe kërkoi ta lexonte. Pasi e lexoi, më tha: “Autori e ka përshkruar me vërtetësi gjendjen e emigracionit shqiptar në botë. Titulli ‘Mërgata e qyqeve’ është shumë i përshtatshëm për historinë e tyre”.

Në vitin 1972, me krijimin e FRASH-it në Amerikë, Avdul Banushi, u zgjodh sekretar i Përgjithshëm i saj, ndërkohë që kryetar u zgjodh Vasil Gërmenji dhe zëvendës, Stavri Skëndi. FRASH-i mbante kontakte me oficerin e CIA-s, Xhon. S. Anëtarë të saj, ishin edhe Sabaudin Haznedari, i cili në tetor 1982, erdhi në Shqipëri me grupin e Xhevdet Mustafës. Ajo kishte baza të rëndësishme në Europë, si Subadie Koka në Milano-Itali, Lefter Guveli dhe Nikolla Plasoti, në Greqi, etj. Subadie Koka, ishte me origjinë nga fshati i Avdulit, që në vitin 1943, ishte birësuar nga një çift italian. Pas çlirimit, ajo bashkë me prindërit birësues, u sistemua në Milano. Deri në vitin 1975, FRASH-i veproi shumë aktivisht dhe dërgoi me mision në Europë, disa grupe që udhëhiqeshin nga Avdul Banushi.

Ata kryen akte terrori në përfaqësitë shqiptare në Paris, Romë, Madrid e gjetkë. Gjithashtu, tentuan në vazhdimësi të hynin në Shqipëri, për të vepruar me objektiv kryesor, terror kundër udhëheqjes së shtetit dhe vendosje eksplozivi në ATSH e Ambasadën Kineze. Në nëntor të vitit 1974, një grup me në krye Avdul Banushin, tentoi të hynte në Shqipëri, duke pasur detyrë kryesore vendosjen e eksplozivit në tribunën e paradës, organizuar me rastin e 30-vjetorit të çlirimit, si dhe hedhjen në erë të ATSH-së e, Ambasadës Kineze në Tiranë. Kontribut të veçantë për kapjen e Avdulit dha agjenti i Sigurimit, “Malësori”. Ai penetroi në radhët e FRASH-it në Amerikë dhe fitoi besimin e saj, deri në atë shkallë, sa të caktohej edhe si një nga pjesëmarrësit kryesorë të grupit që u nis ilegalisht në Shqipëri.

Me mjaft vlera, ishte edhe kontributi i bashkëshortes së agjentit tonë, Prendës, e cila mbajti kontakte të vazhdueshme me agjentin tone, nëpërmjet telefonit, gjatë gjithë kohës që grupi endej nëpër Greqi e Jugosllavi, për të gjetur momentin e duhur, të kalimit të kufirit të Shqipërisë. Në Janinë, Avduli i tha “Malësorit”, të bënte bisedën e fundit me gruan në Amerikë, sepse pas kësaj, do hynin në territorin e Shqipërisë, pa i treguar se, në cilin drejtim do ta kalonin kufirin. Në momentin e duhur, gruaja e tij, informoi Sigurimin e Shtetit. U vendos gatishmëria në kufi. Duke qenë se ata ndodheshin në Janinë, forcat kryesore, u vendosën në rrethin e Gjirokastrës, Sarandës e Përmetit. Por Avduli, vendosi të mos hynte në Shqipëri nga kufiri me Greqinë, pasi dyshonte se aty e prisnin forcat e Sigurimit. Në momentin e fundit, plani i kalimit të kufirit ndryshoi.

“Malësori”, u befasua, por tanimë nuk kishte mundësi të informonte. Ata u nisën për në Selanik, me autobusin e linjës dhe prej andej kaluan në Shkup. Aty morën trenin dhe shkuan në Mali të Zi. Fjetën atë mbrëmje në shtëpinë e agjentit, në një fshat pranë kufirit dhe planifikuan që në orët e vona të natës, të hynin në tokën shqiptare. Për të gjitha këto lëvizje, Sigurimi i Shtetit, nuk kishte dijeni, sepse Avduli, nuk e la më agjentin tonë të fliste, me gruan e tij, kanali i vetëm prej nga mund të mësohej itinerari i lëvizjeve të tyre. Por, megjithëse forcat kryesore të Sigurimit, ishin dislokuar në kufirin me Greqinë, gatishmëria ishte vendosur gjatë gjithë kufirit të shtetit shqiptar. Pikërisht, kjo bëri që në përfundim, aksioni për kapjen e Avdulit, të përfundonte me sukses. Në këtë situatë, Prenda u porosit, të ndërpriste çdo lidhje me të njohurit e saj dhe të burrit, nga radhët e emigracionit politik në Amerikë dhe të largohej menjëherë në Mal të Zi. Nga Mali i Zi, ajo do të kalonte kufirin, për në Shqipëri. Çdo gjë shkoi sipas planifikimit.

Nuk kishin kaluar më shumë se dy ditë që kur ishte kapur Avduli, kur i çuan në ballafaqim, gruan e bashkëpunëtorit. Ai u befasua dhe më pas, gjithmonë do më thoshte se, nuk mund ta kuptonte, si arriti të besojë aq shumë tek ata, që e futën në këtë kurth?! “Nuk do ta besoja kurrë, po të më thoshin më parë, se Sigurimi, do të penetronte deri në këtë pikë”, shprehej ai i menduar, sa herë që diskutonin për aventurën e tij. Avduli, që e kishte të vetin parimin “dysho për këdo”, jo vetëm që nuk i tregoi “shokut” të tij drejtimin, ku do ta kalonin kufirin, si dhe nuk i tregoi asnjë nga bazat, ku do të mbështeteshin në Shqipëri, por i sabotoi edhe armën personale, duke i hequr gjilpërën. Këto baza, nuk u identifikuan dot edhe gjatë hetimit, me gjithë hetuesinë intensive, me aplikimin e të gjitha formave, madje dhe atë të shtrëngimit fizik. Në gjyq, u dënua me vdekje, dënim të cilin, Kuvendi Popullor i Shqipërisë e ktheu në 25 vjet heqje lirie. /Memorie.al/

Zoti e deshi që ne pjesmarrsit e Revoltës Antikomuniste të Spaçit që mbrojtëm itenditetin kombëtar Flamurin Kuq e Zi para 50 vitesh në mes plumbave të xhelatëve sadistë enveristë me 21 maj 1973, të ishim dëshmitar të gjallë mbas 50 vitesh e të dëshmonim para shqiptarve këtë akt kombëtar me përmasa ndërkombëtare dhe ti tregonim shoqërisë shqiptare krimet makabre që ushtruan ndaj kësaj revolte të burgosurve politikë, apo siç njihet në publik, Revolta antikomuniste e Spaçit. Kampi çfarosës i Spaçit është një nga shëmbëlltyrat më të urryera, e më të egër që ka pare njerzimi në diktaturën komuniste.

I vendosur përçark një miniere të viteve 30-të , e hapur nga italianët, në një luginë të rrethuar me male të larta e të thepisura ku nuk sheh asgjë vetëm qiellin, dhe humnerën në vitin 1968 filloi fuksionimi i këtij kampi çfarosës që vetëm mendja djallzore e një diktatori të pashpirt si Enver Hoxha, mund të krijonte në vende të tilla persekutimin çnjerzor. Ky kamp u bë gjatë diktaturës varri e persekutimi shnjerzor i të burgosurve politikë, të cilët jo vetëm se ishin të izoluar e të privuar nga liria,”Kavje” por edhe të detyruar të punoni si skllevër të kohërave moderne në galerit e vdekjes të një shteti burg në zemër të Europës. Sot duhet të përmendim Revoltën e famshme antikomuniste të Spaçit ku me 21 maj 1973 , të burgosurit politikë, të dërmuar nga punët e rënda , kushtet e këqija, ushqimi i mangët, dhuna fizike, psikologjike dhe shkatrimi i orientuar e i komanduar i personalitetit njerzor, shpërthyen në një revoltë të paparë masive , e cila do të jetoj gjatë në memorien kolektive se gjunzoi dhe tronditi pushtetin terrorist të Enver Hoxhës të asaj kohe. Të burgosurit politikë pothuaj të braktisur ato ditë nga rojet e friksuar të kampit dolën hapur me parulla të fuqishme kundër regjimit të Hoxhës diktaturës më të egër dhe ideollogjisë marksiste-leniniste. Në at revoltë dinjitoze u hodh për here të pare parulla lirie,

“ E duam Shqipërinë si e gjithë Europa”, në kulmin e së cilës u ngrit flamuri kombëtar pa yllin komunist. Pas tre ditësh përpjekje mbinjerzore përball plumbave dhe forcave të shumta ushtarake revolta e Spaçit u shtyp me dhunë e gjak nga trupat ushtarake të një shteti diktatorial . Nxitësit e saj , organizatorët dhe ne pjesmarrsit kryesorë , u ndëshkuam me tortura çnjerzore me rritje e ridenime në birucat e Degës Mbrendshme Rreshen, dhe të kampit çfarosës, ku katër shokë tanë Hajro Pashai, Dervish Bejko, Pal Zefi, dhe Skënder Daja u denuan me pushkatim, ne të tjerët u ridenuam me dhjetra vite burg veç denimit që kishim. Në galeritë e errëta e të lagështa në të ridenuarit punomin me turrne , pa ndërpreje 24 orë, duke nxjerrë me krahë 7 ton mineral, kush nuk e realizonte normën denohej i lidhur këmbë e duar në qelitë e ftohta, në borë e acar. Në çdo orë të ditës e natës ishim të suverjuar , të censuruar, e të përndjekur dhe të provokuar nga element të infiltruar për ti mbajtur nën kontroll të plotë nga shkelsit e regullave të kampit. Nënat, grate, familjarët tanë që vinin për të na takuar në burg bënin 7 km rrugë në këmbë , që nga Shpali, Repsi në Spaç, sepse kamionët e transportit të mineralit e kishin të ndaluar ti merrnin se konsideroheshin familje armiqësore të partisë komuniste. Në kodrën përball burgut ka ende trupa të burgosurish që vdiqën gjatë vuajtjes së denimit dhe u varrosën si kafshë, fshehurazi, për të mos u gjetur kurrë. Dhe sot nga statistikat janë mbi 42 të zhdukur sëbashku me të pushkatuarit e revoltës që nuk kan një varr. Shumica e të denuarve ishin intelektualë , klerikë, poete e shkrimtarë, ekonomistë e bijë familjesh fisnike kundërshtare të regjimit komunistë që në 1944. Në kampin e Spaçit vuante denimin heroi i pamposhtur Xhelal Koprenca që u pushkatuar mbas revoltës, sëbashku me gazetarët Fadil Kokomani, e Vangjel Nexha, poeti i varun në litar Havzi Nela, i madhi At Pjetër Meshkalla, kleriku mysliman Hafiz Sabri Koçi, Zogisti Zef Ashta dhe Ahmet Hoxha që bante trakte, gjatë revoltës, legjenda e burgjeve shqiptare Sami Dangllia që e kishte filluar burgun në 1945 e vazhdonte për 40 vite i burgosur, Luan Koka nga Vlora e flamurit, Pjetër Gjokaqe që në revoltë thoshte : për pa pushkë nuk më kan pa sytë ma trima, shkodrani Hodo Sokoli e shumë të tjerë që ne bashkëvuajtsi e tyre pjesmarrës në at revoltë i kujtojmë me mall. Një pjesë e madhe iku në botën e amshuar pa krijuar familje, një pjesë krijuan familje dhe i kan lënë në varfëri të plotë fëmitë e tyre se kan ndrruar jetë nga sëmundjet dhe mosha që kaluan në kampin varr. Po të ishte Shqipëria një shtet demokratik këta familje nuk do të kishin nevojë të punonin , se me këtë kamp është mbajtur populli shqiptar për 22 vite nga bakri e piriti që kan nxjerr të burgosurit politik të Spaçit. A ishte një kamp shfarosës , siç ishte Lagret apo kampe përqëndrimi në Gjermani do të thonim me plot gojën ishte shumë afër dhe të ngjashme me to. Një ndër krimet ishte se të pushkatuarit që i ekzekutonin xhelatët, nuk lejoheshin famijarët e tyre për ti varrosun. Po çfar faj, kishte familja e të ekzekutuarit që mos të merte kufomën e ta varroste diku. Familjarët na takonin dy here në muaj nga 15 minuta, por për të ardhur deri në Spaç u duheshin dy ditë rrugtim dhe nuk mundeshin me na pru ma shumë se 15 kg ushqim e rroba, por jo fruta e perime. Në kampin e Spaçit ushqimi ishte aq i keq sa vazhdimisht kishim probleme dhe helmoheshim, prandaj ai kamp ishte një kamp shfarosës. Kjo është maja e ajsbergut të kampit çfarosës të Spaçit, se të bëjsh historinë e këtij kampi çfarosës duhen volume të tëra shekspirjane, dhe për nga përmasat e terrrorit është shumë afër kampit të Aushvicit. Poeti hero Havzi Nela e ka memorizua me nje poemë madhështore këtë revoltë kur vuante denimin në këtë kamp me titull: “Fluturo Shqiponj e Malit” me të drejtë Poeti hero kishte etikuar Shqiponja pjestarët e Revoltës antikomuniste, po citojmë disa vargje të kësaj poeme:

Fyt për fyt me gjakatarë, Ra Pal Zefi ra Skënderi O moj shqipe moj hyjnore
Bini burra, bini djema Ra Dervishi e Hajriu Pak qëndrove në liri
A nuk jena na shqiptarë, Djemtë të shkathtë posi skifteri N Spaç u dyndën divizione
Që po na tretna gjallë në varr, Trima t,ashpër si Veriu E ban kampin lesh e li

Dhe mbyll poemën për kriminelin Feqor Shehun, e Kasem Kaçin, që i vranë këta heronj :Dy xhelat që ka Tirana, Dy xhelat dy sytë u plaqin, nuk mendu për nanat tona, nuk menduen i shitoftë Zana! Kush ishin sadistët e Spaçit, Komandanti i burgut Haxhi Goro, Komisari Shahin Skura, Operativi Fejzi Liçka, hetusi Llambi Gegeni, Florian Kolaneci, Llambi Bako, Idris Seiti, Elam Gjika, Prokurori Zef Deda,Ilmi Telegrafi e Pjetër Koka, dhe të gjithë policët mirditor që ishin përzgjedhur për të ba terror mbi trupat tone. Këta emra dhe dosjet e tyre kriminale nuk i ban publike Autoriteti i Dosjeve, po na servis dosje fatkeqësh që nga torturat në to, dhe familjet e tyre kan firmosur në dosjet e krijuar nga këta xhelatë që vrisnin jetët njerzore. Shqipëria “demokratike “këta xhelatë që kryen terror ndaj nesh dhe familjeve tona i paguan me pensione deri në 100.000 lekë , kurse neve na e jep pensionin 10.000 lekë.

Disa përjetime në ditën e 50 vjetorit të revoltës antikomuniste të Spaçit me 21 maj 2023!

Ne pjesmarrsit e asaj revolte të gjallët e 21 majit 1973 sëbashku me Unionin Mbarkombëtar Integrimit të Burgosurve dhe të Përndjekurve Politikë të Shqipërise, zhvilluam në Janar 2023 Aktivin kombëtar për të mbrojtur kujtesën dhe për të kremtuar këtë jubile të 50 vjetorit të kryengritjes antikomuniste të Spaçit: Vendosëm në Janar 2023 që” Viti 2023 të jetë viti i Kujtesës Kombëtare” në nderim të Revoltës së Spaçit, dhe po këtë vit Qeveria shqiptare të lëvronte fonde që ta inaguronim Muzeun e Spaçit me 21 maj 2023. Mbas këtij vendimi muarëm kontakt me Kryetarin e Shtetit Zotin Bajram Bega dhe u dakortësuam që dhe Kryetari i Shtetit të ishte pjesë e kremtimit të 50 vjetorit, Gjithashtu na u bashkua me ne Komisioni për Paqe dhe Drejtsi që ka mbi 10 vite që e mbron atë godinë kampi që mos të zhduket si karabina. Dhe ne, sëbashku me Unionin i kemi shprehur Mirnjohjen tonë të thellë Imzot Angela Masafrës për kontributin e madh që jep në ruajtjen e kujtesës dhe dokumentimin e krimeve të komunizmit, dhe po të vepronin dhe komunitete e tjera fetare me përkushtimin e Shqiptarit të madh e sensibilizues si Imzot Masafra fati i kampit të Spaçit sot do të ishte ndryshe. Do të ishte Muze kujtese për shqiptarët. Mbasi bamë pregatitjet , shpërndamë ftesat dhe ftuam dhe Presidenten e Kosovës Vjosa Osmanin se në Spaç kan vuajtur shumë vëllezer shqiptare të Kosovës.Vendosëm mos me thirr në këtë përvjetor asnjë force politike që ka drejtuar Shqipërinë për 32 vite se ata nuk e denuan krimin komuniste, nuk i denuan xhelatët tanë, Në 10 ditshin e fundit na njoftojnë nga Presidenca se Gjergj Meta drejtues i kishës së Rresheni në bashkpunim me Autoritetin e Dosjeve , dhe një fondacjon fantazmë që financohet nga Konard Adenaur e quajtur IDMC dhe IIPP e me Bashkinë e Mirditës do të banin cermoninë tone??? Ne ia transmetuam Presidencës se këtë cermoni madhështore do ta drejtonin të gjallët, ata shqiponja që e kishin ba atë revoltë, dhe nuk do të lejojmë asnjë institucjon formal që i shërben politikës të drejtoi cermoninë. Tre ditë para 21 majit ne shkuam në Spaç duke vendosur banerin dhe duke marre masa për 50 vjetorin! Me kerkesë të Komisionit Për drejtsi dhe Paqe dhe të Gjergj Metës zhvilluam një takim në kishën e Rreshenit për të diskutuar që të gjenim gjuhën e përbashkët dhe mos ta banim të ndarë cermoninë. Gjergj Meta na kërkoi që ai ta drejtonte cermoninë. Ne ju përgjigjem: Ti je klerikë, dhe nuk ju takon ta drejtoni cermoninë? I bamë present programin tone ku i theksuam: E para cermonia jonë nuk do të bëhet si cermoni bolshevike. E dyta data 21 maj do të jetë ditë dëshmie për revoltën nga pjesmarrsit e gjallë që zoti ju dha jetë të jenë prezence. Do të jetë ditë lutjesh nga 4 komunitete fetare për shpirtat e të Zhdukurve , ku Shqipëria numron mbi 6000 të Zhdukur e ata institucjone që bashkpunon ti, nuk flasin asnjë fjalë për të Zhdukurit. Do të jetë ditë apeli kombëtar që të mbrojmë kujtesën kombëtare nga shkombtarizimi i politikës 32 vjeçare shqiptare. Do të jetë dita ku të pranishmëve dhe shqiptarve të ju bahen prezent emrat xhelatëve që shtypën Revoltën dhe krimet. Ne i thamë që nuk lejojmë ata institucjone, e fondacione që pjesmarrja e tyre në këtë datë të shënuar të justifikoi shumat financiare marramendse që kan përfituar, ne nuk ju a ndalim pjesmarrrjen por jo aktivitetin.i bamë të qartë Gjergj Metës, se Spaçi është i Shqipërisë dhe nuk duhet të trajtohet siç mendonte ai i Mirditës.

Mbas debateve të forta konkluduam që Pjesmarrsit e Revoltës, të dëshmonin, Presidenti i Republikës, Kryetari i Këshillit ndërfetar Bujar Spahiu, dhe flamurin ta ngrinte vajza e piktorit matjan Mersin Vlashi, me djalin e heroit Dervish Bejko, dhe nipin e Gjet Kadelit, dhe vajzat e Demir Pojanit Safete Pojani sëbashku me Kryetarin e Shtetit. Po çfar ndodhi në Spaç me 21 maj 2023!? Gjergj Meta e tjetërsoi cermoninë nga një cermoni kujtese në një cermoni bolshevike. Ai e kthejë cermoninë në fuksionin e tij dhe religjonit fetar që i përket. Ai ju ndaloi fjalën dhe nuk lejoj dëshmite e gjalla të asaj revolte, Ai ja dha fjalën vetëm Gjet Kadelit, si Mirditor , kurse 88 vjeçarit, Gëzim Cela piktor , shkrimtar nuk e lejoj, ai nuk lejoj të fliste Qemal Demirin që si pjesmarrës në at revoltë përfaqësontë Vloren e Flamurit, ai nuk lejoj Demir Pojanin atë që u denua në at revoltë me 25 vite veç denimit, ai nuk lejoj Nuri Stepën, Pavllo Popën. Ai nuk lejojë vajzën e Mersin Vlashit dhe djalin e heroit Dervish Bejko, Safete Pojanin të ngrinin flamurin, por me diktatin e tijë lejoj vetëm nipin e Gjet Kadelit. Ai nuk lejoj të baheshin lutjet e 4 komuniteteve fetare për të Zhdukurit. Vetëm na servisi një improvizim të revoltës nga gjimnazistët e Rreshenit ku e paraqitën revoltën sikur kan demostruar me grusht. Jo Gjergj ata kan luftuar kundra grushtit të Enver Hoxhës. Liria nuk kërkohet me simbolin e grushtit. Një turp kombëtar për ne të Gjallët dhe pjesmarrsit e saj revolte. Pse nuk ja dhe fjalën mbesës së Xhelal Koprencës, por ju kërcnove. Pse e prishe këtë 50 vjetor Gjergj Meta!!!??? Ne jemi në moshën e tretë dhe ndoshta Zoti nuk do të na japi mundësi të jemi në përvjetor të tjerë. Ne nuk na e ndali fjalën, diktatura me plumba, na e ndali fjalën besa e preme e Gjergj Metës?!!Ne besojmë në Zot, ne ju besuam dhe u premë në besë nga Ju!

Do të mbahet mend gjatë… prishja e kësaj cermonie dhe ne po mbyllim shkrimin tone në shërbim të revoltës antikomuniste me këtë lutje “God bless”… 50 Vjetori i Spaçit!

Pjesmarrsit e revoltës antikomuniste të Spaçit!
Demir Pojani, Qemal Demiri, Gezim Cela, Nuri Stepa.
Nard Dervish BEJKO!

Nga Uran Butka
Pas masakrave të shkaktuara nga lufta civile në të gjithë Shqipërinë, i erdhi radha edhe kryeqytetit. Ishte përgatitur me hollësi një masakër nga forcat komuniste, nën pretektin e asgjësimit të reaksionit dhe spastrimit të vendit. Sipas strategjisë së Partisë Komuniste Shqiptare dhe skenarit të veçantë për Tiranën, dita e çlirimit duhet ta gjente Shqipërinë dhe sidomos kryeqytetin, pa ata nacionalistë e intelektualë properëndimorë, pa figurat e njohura të kulturës dhe të arsimit shqiptar, pa ata oficerë patriotë, që nuk u bashkuan me Frontin, nëpunësit e ndershëm, pa pronarët, tregtarët e biznesmenët që gjallonin në ekonominë e tregut të shtetit shqiptar, pa ata atdhetarë e demokratë, që kishin luftuar dhe aspiruar për një Shqipëri të pavarur, të bashkuar dhe demokratike. Një nga idhtarët dhe organizatorët më të egër të këtij genocidi, Kristo Themelko, agjent i jugosllavëve me pseudonimin sllav “Shulja”, thotë:
“Kjo rruga jonë terroriste ka lindur si vijë…! Nga kjo rezulton se të gjithë ata elementë që janë kundër nesh, por që s’ka fakte, të pushkatohen qysh tani… Veçse me i pastrue gjatë luftës, veçse duhej me i pastrue me mënyrën që të mos merren vesh prej popullit… Janë vrarë edhe ata që janë dorëzuar.”
Natyrisht, ky genocid nuk ishte sporadik, por i organizuar dhe drejtohej nga krye-terroristi Enver Hoxha, i cili më vonë mundohet të lajë duart si Pilati.

“Kur unë kam biseduar me Enverin, – pohon Kristo Themelko, – ai më ka këshilluar që kur të hynim në qytet, të spastronim elementët e rrezikshëm. Prandaj, kur hyra në Tiranë, kërkova një listë nga organizata për këta elementë”. Për masakrat pohon me gojën e vet sekretari i qarkorit të Partisë Komuniste të Tiranës, Gogo Nushi, në relacionet e tij, drejtuar Enver Hoxhës, ku shkruan: “Këtë shpirt terrorist e kemi parë ditët e fundit në Tiranë. Kjo tregon vijën tonë. Me hyrjen e forcave tona janë vrarë 60 vetë. Listën e kemi. Unë mendoj që asnjë nga ata nuk e meritonte këtë dënim. Jemi të sigurt se do të kemi edhe të tjerë. Numri do të ketë kaluar edhe të 100”!

Pra, kemi të bëjmë me një genocid me motive politike dhe me përmasa kombëtare. Në Tiranë, u vranë pa gjyq dhe pa faj, pabesisht dhe në mesnatë, në grup apo njëpasnjë prapa krahëve, madje edhe në pragjet e shtëpive, në qoshe rrugicash, në breg të lumit, në Sharrë, Priskë e Sauk, pa dhënë asnjë shpjegim, pa lënë asnjë gjurmë, duke i lënë edhe pa varr, figura të njohura nga e gjithë Shqipëria, nga Kosova, Dibra e Madhe e Çamëria, madje edhe shtetas të huaj, në mënyrë që terrori dhe frika, të ndjehej kudo e të përhapej rrathë-rrathë, nga Tirana në të gjithë trevat shqiptare. Sepse me terror dhe me gjak, do ta merrnin dhe do ta mbanin pushtetin, sepse vetëm kështu, mund të ngrihej dhe të funksiononte diktatura më e pashembullt e më e përgjakshme, në gjithë vendet e Lindjes komuniste, diktatura e Enver Hoxhës.

Vrasja e parë politike, ishte ajo e klerikut të shquar tiranas, Selim Brahja, më 31 gusht 1943, pa u tharë ende boja e Marrëveshjes kombëtare të Mukjes. Pas prishjes së saj nga Partia Komuniste Shqiptare, nën trysninë e Partisë Komuniste Jugosllave, nisi lufta civile e provokuar nga sllavo-komunistët. Selim Brahja, është një nga viktimat e saj. E vranë përpara derës së shtëpisë së Zotit, në pragun e Xhamisë.

Shtatë vetë të njësitit ndëshkimor të grupit të Pezës, me shalle të kuq në kokë, e qëlluan disa herë dhe u zhdukën për t’u shpëtuar pushkëve të shtëpisë, së Selim Brahjes. Kjo vrasje, shënon edhe fillesën e terrorit komunist në Tiranë. Po, përse e vranë këtë njeri, që ia kishte kushtuar jetën Zotit dhe Shqipërisë?!
Ai vinte nga një familje atdhetare. I ati, Ramazan Brahja, pjesëmarrës në ngritjen e flamurit më 26 nëntor 1912 në Tiranë. Selim Brahja, intelektual, i laruar për Teologji në Stamboll, iu përkushtua fesë dhe shqiptarizmit. Ai hap shkollën e parë shqipe në Sauk. Gjatë okupacionit Italian, ai u dënua me burg nga fashistët, nga që në shtëpinë e tij, priste edhe nacionalistë, edhe partizanë, që luftonin për lirinë. Ai mori pjesë në Kuvendin e Mukjes, bashkë me Ismail Agë Petrelën, Dr. Nroqin, e të tjerë nacionalistë tiranas.

Prandaj e vranë njerëzit me yll e shami të kuqe në kokë. Më 29 tetor 1943, njësiti ndëshkimor i Pezës, masakroi barbarisht, Besnik Çanon (22 vjeç) dhe Qeramudin Sulo (21 vjeç), dy të rinj intelektualë nacionalistë, pjesëmarrës në Konferencën e Mukjes, që shkonin në jug të Shqipërisë, për të përcjellë mesazhin e kësaj marrëveshjeje kombëtare.

13 të pushkatuarit pa gjyq nga Mehmet Shehu…!
Po në tetor të këtij viti, Mehmet Shehu, pushkatoi pa gjyq në Priskë, 13 xhandarë që u dorëzuan në mirëbesim në Brigadën e Parë Sulmuese, për të luftuar bashkë me të kundër gjermanëve, ndërmjet tyre: Preng Marku nga Kaçinara, Zef Ndoc Simoni nga Fishta, Preng Lek Shkreli nga Malësia e Shkodrës, Pjetër Shkalleshi nga Kthella dhe kapter Ali Maksuti, nga Margëlliçi i Çamërisë, ish-lulishtar i njohur i Tiranës. Më vonë, vranë edhe Profesor-Doktor Lorenc Rashën, nga Shkodra, njeriun e dijes.

Shkollën e mesme dhe universitetin i kreu në Austri me rezultate të shkëlqyera dhe me një doktoratë për linguistikë. Tre doktorata të tjera shkencore, i fitoi me punë dhe aftësi të jashtëzakonshme, nëpër universitetet e Europës, si edhe zotërimin e shumë gjuhëve të Perëndimit e të Lindjes.
Këtë intelektual dhe nacionalist të njohur, e pushkatoi pa gjyq më 12 shtator 1944 toga e pushkatimit e batalionit partizan “Dajti”, buzë përroit të Priskës, në vendin e quajtur Paraspur.

Vrasja e një kleriku, e dy studentëve, e një intelektuali dhe e dhjetëra ushtarakëve, ishte prologu i terrorit komunist në periferi të Tiranës, që zbriti mandej në zemrën e kryeqytetit. Sipari i kësaj tragjedie, hapet natën e 28 tetorit 1944, kur forcat komuniste që qëndronin në ilegalitet apo që kishin penetruar ato ditë në Tiranën e pushtuar, në vend që të godisnin pushtuesit gjermanë, futeshin fshehtazi natën, si hienat, nëpër shtëpitë tiranase dhe arrestonin apo pushkatonin, shqiptarët që ishin shënuar nëpër listat e vdekjes nga krerët e tyre. Kështu, ia behën në mesnatë tek shtëpia e Ymer Dërhemit dhe arrestuan Akil Sakiqin, Nazmi Uruçin dhe Fahri Dabullën. “Ju kërkojnë për një sqarim”. Por i pushkatuan po atë natë.

Akil Sakiqi, ishte nga Dibra e Madhe. Familja e tij atdhetare, e ndjekur nga genocidi serbo-maqedonas u shpërngul në Turqi, mandej u vendos në Tiranë. Akili, pasi mbaroi Liceun e Korçës, kreu Akademinë Ushtarake në Romë, degën e Rojës së Financës. Shërbeu me devotshmëri në Durrës, Shkodër etj., gjithnjë në prapavijë. Më 7 prill 1939, luftoi tok me Myftar Jegenin e mjaft oficerë të tjerë, të Ushtrisë Kombëtare, kundër agresionit italian.

Edhe Nazmi Uruçi, prej Dibrës së Madhe, ishte nga një familje patriote. Fahri Dabulla nga Gjirokastra. Adili, Nazmiu dhe Fahriu, të tre oficerë të njohur të karrierës, atdhetarë të flaktë, shqiptarë të ndershëm e të panjollosur, e kishin kryer së bashku me Enver Hoxhën, Liceun e Korçës. Terroristi Hoxha, i futi shokët e Liceut, në listat e vdekjes. I pangopur me vdekjen e tyre, ai i përmend ata me urrejtje patologjike dhe pa asnjë shenjë pendese edhe pas disa dekadash, në librat e tij, kur rreket të falsifikojë historinë.
“Pak para plenumit më vjen Sejfulla Malëshova, gjithë “alarm”.
– Po bëhet shumë terror, – më thotë gjithë zemërim.
– Terror? – e pyeta i habitur. – Ku?
– Në Tiranë, – më përgjigjet. – po vriten shumë oficerë të penduar.

– Në Tiranë vazhdon lufta e madhe për çlirimin e kryeqytetit, – i thashë. – Kë quan terror ti? Dhe për cilët oficerë më ankohesh”?! Çfarë hipokrizie! Dihet që në plenumin e Beratit (24-27 nëntor 1944), përpara të dërguarit të Partisë Komuniste Jugosllave, Velimir Stoiniç, Enver Hoxha, pranoi tejet i nënshtruar:
“Po vriten në Tiranë, me dyzina njerëz dhe oficerë të dorës së dytë të cilët, duke pasur besimin e plotë në drejtësinë dhe në shpalljen tonë, dorëzohen. Një punë e tillë, nuk është okazionale, por është tërë toni, që i është dhënë punës organizative të partisë dhe të ushtrisë. Shokët tanë, mendojnë vetëm të zhdukin çdo njeri që s’është me ne, që s’mendon si ne, të zhdukin bile, edhe njerëz të thjeshtë të popullit”.

Nata e 28 tetorit, ishte caktuar nga Qarkori i Partisë Komuniste për Tiranën, si nata e vrasjeve masive të ushtarakëve të karrierës. Atë natë u pushkatuan: Hamit Greblleshi, nga një familje autoktone tiranase, mësues dhe më vonë, pasi kreu Akademinë Ushtarake në Stamboll, oficer i Xhandarmërisë të shtetit shqiptar, deri në vitin 1939, kur doli në lirim për arsye shëndetësore. “A mund të vritej një njeri që për tre muaj kishte shërbyer detyrën e oficerit të prapavijës”? – pyet Kujtimi, djali i Hamitit. – “Kjo pyetje, na ka ndjekur tërë jetën qysh nga dita e vrasjes së babait tonë”.

Djali tjetër, Mustafai, autori i romanit të famshëm “Gremina e dashurisë”, u burgos dhe vuajti në skëterrën e burgjeve komuniste, por qëndroi se kishte gjenet e të atit, të cilit, i kushtoi në qelinë 79 të burgut të Tiranës, elegjinë “Qetësi”.

Hamit Greblleshi, u arrestua bashkë me oficerët e tjerë që jetonin në Rrugën e “Tabakëve”, Hasan Dinen nga Maqellara e Peshkopisë, me akademi ushtarake të kryer në Itali, atdhetar bir atdhetari, Azis Blloshmin, nga familja e njohur e Blloshmëve, të Bërzeshtës, që kishte kryer studimet ushtarake në Vjenë, Faik Shkupin, shqiptar nga Shkupi, i laruar për ushtarak në Itali dhe shërbente në Shqipëri, Mehmet Dadon dhe Boris Belevskin, rus i bardhë, oficer në ushtrinë shqiptare, Aleks Mavraqi, Selmam Shtjefni, Bajram Cuka, e të tjerë që nuk u dihen as varret.

Genocidi për motive politike, vazhdoi me intensitet brenda dhe në rrethinat e Tiranës. Më 3 nëntor 1944, forcat komuniste, pushkatuan pa gjyq në Sharrë të Tiranës, tre Deliallisët e shquar të Shijakut: Kapllan Deliallisi, deputet i Shijakut në Parlamentin shqiptar dhe i vëllai, Jakup Deliallisi, ish-kryetar i komunës së Shënavlashit dhe të Luzit. Bashkë me ta, u pushkatua edhe Shefqet Deliallisi, i biri i atdhetarit të njohur Ymer Deliallisit – sekretar personal i Ismail Qemalit, një oficer i ri, i diplomuar në Akademinë Ushtarake në Romë, por që e priti me indinjatë pushtimin fashist dhe u vet largua nga detyra, sepse ishte kundër pushtuesve, ashtu siç kanë qenë brez pas brezi Deliallisët e Shijakut.

Bashkë me këta martirë, u pushkatua edhe Isuf Allamani, nga familja në zë e Allamanëve të Matit. Ç’kishte bërë Isufi, që e vranë? Kishte studiuar për Agronomi në Universitetin e Firences dhe ishte kthyer në Shqipëri, për të dhënë ndihmesën në ripërtëritjen ekonomike të vendit. Ai themeloi Fermën e Xhafzotajt, një ekonomi moderne bujqësore e kapitaliste dhe ishte drejtori i saj, kur u arrestua e u pushkatua pa gjyq, ndonëse nuk ishte përzier fare, në çështjet politike.

Po në Sharrë, u pushkatuan pa gjyq dhe u hodhën mbi njëri-tjetrin në një përrua, pesë viktima të tjerë: kapiten Bajram Cuka, Selim Kelmendi, Ndue Pali, Minella Toçi dhe Selaudin Korça. Selim Kelmendi, nga Vuthaj i Gucisë, i kishte ikur me armë në dorë terrorit serbo-malazez, tok me dy vëllezërit e tij, Rustem e Ramë, pjesëtarë të çetës së Azem Galicës, por nuk i shpëtoi dot terrorit, të çetnikëve shqiptarë.

Selaudin Korça, i biri i patriotit të madh, klerikut, filozofit, publicistit, poetit dhe antikomunistit të njohur, Hafëz Ali Korça, që vazhdonte studimet e larta në Itali, por që erdhi në Shqipëri, për t’u bërë pre e terrorit komunist. Më 10 nëntor, ra pre e këtij terrori, tek Ura e Brarit, oficeri Subi Topulli nga familja e shquar e Topullenjve të Gjirokastrës. Vrasësit e masakruan dhe zhdukën çdo gjurmë të tij, duke hapur fjalë se; ishte arratisur nga Shqipëria.

U goditën familjet e mëdha dhe intelektualët
Vijmë kështu te nata e 12 nëntorit në Tiranë, që është, quajtur edhe “Nata e Shën Bartolomeut”. Atë natë, u bë masakra më e madhe, një dënim dhe vrasje kolektive pa gjyq, e 14 figurave të shquara të kombit, e të kulturës shqiptare. Ismail Agë Petrela është një nga figurat madhore të Shqipërisë, që u pushkatua mesnatën e 12 nëntorit.

Pse e kishin futur në listat e vdekjes Ismail Petrelën? Sepse ishte nga një familje e madhe, vetë ishte një nacionalist i shquar, një luftëtar i lirisë, një demokrat i vendosur, një burrë i mençur tiranas, një intelektual i njohur që dinte disa gjuhë perëndimore, një njeri i kulturës, sidomos e asaj muzikore.
Kulmet e veprimtarisë atdhetare të Ismail Agë Petrelës, janë pjesëmarrja aktive në Revolucionin e Qershorit, në Lëvizjen e Fierit, në Konferencën e Pezës, në Kuvendin e Mukjes dhe lufta kundër pushtuesve italianë, në krye të çetës së tij, që vepronte në Shqipërinë e Mesme. Ja, përse e vranë komunistët Ismail Agë Petrelën! Në çastin e pushkatimit u tha ekzekutorëve: “Qëlloni, burrat një herë vdesin”!

Terroristët, këtë herë zgjodhën për të masakruar familjen e shquar Kokalari, nga Gjirokastra. Pushkatuan natën e 12 nëntorit, në skutat e hotel “Bristol”-it, Muntaz, Vesim dhe Syrja Kokalarin. Muntazi dhe Vesimi, pionierë të arsimit kombëtar, themelues të Shtëpisë Botuese “Mesagjeritë Shqiptare”, që botoi vepra madhore të letërsisë sonë e të huaj, intelektualë të klasit të parë, bashkë me vëllanë e tyre, Hamit Kokalarin, i cili shkroi atëbotë librin e famshëm: “Kosova – djep i shqiptarizmit” dhe motrën Musine, shkrimtaren e parë shqiptare, nacionalisten dhe demokraten e shquar, që diktatura më pas e burgosi dhe e internoi, gjersa vdiq.

Po atë ditë, terroristët komunistë pushkatuan edhe Nebil Çikën, filozofin, publicistin, demokratin e madh. Ai ka qenë redaktor dhe kryeredaktor i mjaft organeve të shtypit të lirë shqiptar, si: “Revista Pedagogjike”, “Reforma”, “Jeta”, “Arbëria”, “Miku i Popullit”, “Minerva”, “Bota e Re” etj., dhe autor i veprës së njohur: “Njëmendësia shqiptare”, që e vendosi atë në elitën e zgjedhur të kombit. Pikërisht, këtë elitë vrau komunizmi.

Ai goditi familjet e mëdha, që kishin nxjerrë njerëz të shquar, për të ndërprerë traditën, për të tharë burimin, për të venitur e nënshtruar Shqipërinë. Një nga ato, është edhe familja tiranase Lleshi. Të gjithë burrat e saj, u sakrifikuan për një Shqipëri të lirë, të bashkuar në trojet e saj etnike dhe demokratike. Muharrem Lleshi, e priti me indinjatë pushtimin italian, ndërsa dy djemtë e tij, Sulejmani dhe Islami, nacionalistë, u internuan nga italianët në Itali dhe Porto Romano, më pas ishin luftëtarë të batalionit nacionalist “Besnik Çano” të “Ballit Kombëtar”, që luftoi edhe në Kosovë për çlirimin e saj. Sulejmani, themeloi gjimnazin e Gjakovës dhe qe drejtori i parë i tij.

Në mesnatën e 12 nëntorit, terroristë të armatosur hynë në oborrin e shtëpisë së Lleshëve, ku ishin strehuar demonstrues antifashistë apo ilegalë dhe thirrën emrin e Muharrem Lleshit. Sa u shfaq ai te pragu i derës, një breshëri automatiku, e la të të vdekur e të mbuluar me gjak.

Familja tjetër e njohur tiranase, që u godit ishte ajo Stërmasi, që kishte nxjerrë njerëz të dëgjuar, si; Xhaferr Stërmasin, flamurtar i Pavarësisë. I biri, Reshati, i mëkuar me shqiptarizëm dhe dije, kreu studimet e larta në Akademinë Ushtarake në Itali dhe shërben me devotshmëri në Ushtrinë Kombëtare Shqiptare.
Në prill të vitit 1939, në shenjë proteste ndaj pushtimit italian, dha dorëheqjen, sepse nuk donte t’u shërbente fashistëve. Merr pjesë në protestat dhe demonstratat anti-italiane.

Si nacionalist i kulluar, merr pjesë qysh në vitin 1942, në Organizatën e “Ballit Kombëtar” dhe në vitin 1943, u caktua komandant i Rinisë së “Ballit” të Tiranës, të cilën e udhëhoqi në luftë, kundër pushtuesve italianë e gjermanë. Ja pse e vranë Reshat Stërmasin!

“Gjahut” të tyre, nuk i shpëtoi as Rifat Tërshana, nga Dibra e Madhe, oficer rekrutimi që shërbeu me përkushtim në Korçë, Fier dhe Durrës. Ndërkohë, ndihmoi edhe Lëvizjen Nacional-Çlirimtare. Por, nuk e llogaritën, kur e pushkatuan natën e përgjakshme 12 nëntorit. Terrori masakroi edhe njerëz të thjeshtë e, të patrazuar në politikë. Lluka Xhumari, nga qyteti i Durrësit, kishte kryer në Itali shkollën Teknike dhe ishte bërë mjeshtër në profesionin e tij. Njeri me iniciativë private, hapi një punishte të vogël, të cilën e zgjeroi në shoqërinë automobilistike SAKT.

E pushkatuan në rrënojat e hotel “Bristol”, sepse ishte njeriu i biznesit, i iniciativës së lirë, i ekonomisë së tregut, investitor i suksesshëm, bamirës, njeriu i së ardhmes. Po ashtu, edhe Ali Panariti, nga Korça, tregtar i njohur në Tiranë e Durrës, mandej sipërmarrës për ndërtim rrugësh. Terroristët, me në krye sekretarin e celulës komuniste, R. Dobrolishti, e morën Aliun nga shtëpia dhe e pushkatuan pa gjyq, në breg të lumit të Tiranës, ku e gjetën fëmijët gjysmë të varrosur.

Epilogu i këtij terrori fundamentalist, ishte masakrimi i Jorgji Memës, nga një familje patriote e fshatit Shtërmen të Elbasanit. Kishte kryer shkollën ‘Normale’, por dëshira e tij, ishte t’i shërbente si ushtarak shtetit shqiptar, mandej në funksionin e kryetarit të komunës së Baldushkut, e të Mollasit. Jorgji dhe gjithë fisi i Memajve, u hodhën në luftën për liri kundër pushtuesve të huaj.

Komunistët e arrestuan në Tiranë më 16 nëntor 1944 dhe e pushkatuan menjëherë, në rrugicën e shkollës “Kristoforidhi”. Tiranasit e mire, e varrosën në oborrin e kësaj shkolle, martirin Jorgji Mema. Kështu u mbyll ky akt i terrorizmit komunist që përgjaku Tiranën, për t’i hapur rrugën terrorizmit shtetëror që përgjaku Shqipërinë dhe kombin për gjysmë shekulli me radhë./Memorie.al/

Pjesa e tridhjetë e pesë
hpesh herë, shtypi evropian dhe ai amerikan, ka trajtuar temën e kujtimeve të Mbretit Shqiptar, Zogu I, të cilat, ai i shkruante dhe i diktonte, gjatë periudhës së mërgimit të tij nga Shqipëria. Duke pasur parasysh, shënimet dhe sintezat që ndihmësi i tij, kolonel Hysen Selmani, përpiloi gjatë viteve në shërbim të tij, – gjithmonë, pranë Mbretit të Shqiptarëve, si në atdhe, ashtu edhe në mërgim, këto shënime, pak a shumë me pjesë të shkëputura, pa ndjekur rreptësisht kriteret e zakonshme të kujtimeve, dhe pa pasur formën e prerë, e përfundimtare të një redaktimi, janë të përgatitura nga vetë Hysen Selmani, i cili i ka kushtuar pjesën më të madhe të jetës së tij, si në Shqipëri, ashtu dhe gjatë mërgimit, shërbimit ndaj Zogut të I-rë, Mbretit të Shqiptarëve.

Romë, 11 shtator 1947

Për ketë ditë adjutanti kujton se: Kur po sa arrita në Romë aty më vjen një telegram prej Salih Myftisë dhe Faik Qukut. Me të cilën më thonë se, sonte kanë arrestuar Hasan Agë Senicën dhe Kurtish Romen dhe Adem Dushin. Këta ishin përgjegjësit e emigratës boshnjake dhe nuk dihet se ku i kanë dërguar. Mundësisht përpiqu për shpëtimin e tyre, i thoshin adjutantit në letër. “Kjo na tronditi shumë rëndë dhe kolonel Selmani menjëherë mori Ferid Dervishin dhe Stefon Stilvën e shkoi në Ambasadën Amerikane në Rome”, shkruan Hysein Selmani. Aty menjëherë u thirr shërbimi policor i kampeve dhe i pyetën. Pas shumë telefonatash, brenda një ore, i gjetën duke kaluar në Trieste dhe i ndaluan. Ata na siguruan se, brenda kësaj nate, njerëzit do të dorëzohen në kampin Regjio-Emilio. “E mos bëhi merak, se i shpëtuat”, i thanë burimet amerikane, adjutantit. Falenderova Ambasadorin dhe shkova në Hotel. Aty mora Salih Myftinë dhe Faik Qukun në telefon e ju thashë se, i gjetëm, shkruhet në kujtime – dhe brenda natës, do të vijnë në kamp e këta shpëtuan.

Romë, 16 shtator 1947

Kolonel Husein Selmani, mblodhi më 16 Shtator 1947, në orën 10 para dite, në sallonet e Hotelit “D’Gasper”, parësin me përfunduar përmbi sa ishte biseduar, më 24 gusht 1947. Para se u vizituan kampet dhe në mbledhje ishin:

1. Mehdi Frashëri
2. Hiqmet Delvina
3. Dhimitër Berati
4. Qemal Jusufati
5. Ferid Dervishi
6. Ragip Frashëri
7. Sotir Avrami
8. Kapidan Gjonmarkaj
9. Ismail Verlaci
10. Ernest Koliqi
11. Tahir Kolgjini
12. Ekrem Vlona
13. Nexhmedin Qoralliu
14. Ago Agaj
15. Ali Këlcyra
16. Koço Muka
17. Ismail Sefa
18. Hiqmet Meço
19. Ekrem Telhai
20. Nexhat Peshkopia
21. Maz’har Pustina

Kolonel Husein Selmani, si i përshëndeti, ju shpjegoi në hollësi mbi vizitat që pati në Kampet Barleta, dhe në atë Regjio-Emilio. U tregoi gjithë sa u biseduan si dhe kënaqësia përgjithësisht, që u ndigjue prej te gjithëve. E veçanërisht ishte ajo e Mit’hat Frashërit.

Pas kësaj, kolonel Selmani, shkurtimisht ju vuri në dukje rreth gjendjes së kaluar, me pak fjalë: “Përpjekjet rreth Luftës Dytë Botërore, një ditë do të shihen të gjitha, ç’është bërë prej Institutit të Lartë Shtetëror dhe të atyre patriotëve shqiptarë që kanë pasur mundësinë t’i shërbejnë kombit, për ta shpëtuar nga këto mënzyra”.

“Edhe sot, – tha ai – lipset cilido qoftë ta kuptojë çlirimin e Atdheut. Nuk pretendohet, as që varet krejtësisht nga mundimet dhe shërbimet, që mund t’i bëhen nga ana e shqiptarëve. Por, edhe nga ana tjetër, që përpjekjet për të gjetur miq të sinqertë, në përkrahjen e rasteve, duhet të gjithë të bëjmë çmos dhe te sakrifikojmë çdo gjë. Kjo, duke qenë të bashkuar me një program dhe me direktiva të caktuara. Vetëm një sjellje e tillë, shkruan adjutanti – mund t’i lavdëroj shqiptarët para historisë dhe t’i shfajësoi nga ana e kombit. Për t’i arritur këtij qëllimi, shqiptarët të bashkuar, duhet të jenë në bashkëpunim dhe në marrëveshje të ngushtë e vëllazërore. Dhe veçanërisht edhe me shtetet fqinje, Grekët dhe Jugosllavët në arrati.

Duke qartësuar një problem, përsa u përket një marrëveshje me fqinjët tanë këtu, duhet t’i hedhim një vështrim ç’është bërë nga ana jonë, për të arritur një marrëveshje dhe bashkëpunim për një front të përbashkët me grekët. “Siç mund ta dini, shkruhet në kujtime – se kur u sulmua Greqia, më 28 dhjetor 1940, Zogu i I-rë, Mbreti Shqiptarëve, i është drejtuar Mbretit dhe Qeverisë Greke, se ai ishte gati të shkonte në Greqi, për të formuar legjionet shqiptare, për të luftuar krah për krah, me greket, ky ofrim nga ana e Mbretit të Shqiptareve, mbeti pa përgjigje nga ana e Greqisë, në 1943-‘44, prapë Mbreti i Shqiptarëve, ka kërkuar të shkojë në Shqipëri, me anën e Aleatëve dhe aty të luftojë okupatorin, por është penguar nga ana e fqinjëve.

Gjatë luftës Italo-Greke, shqiptarët kanë sabotuar ushtrinë italiane, ushtarët shqiptarë të marrë me forcë, janë arratisur me shumicë në Greqi. Të tjerë, të çarmatosur, u vunë në fushë përqendrimi nga ana e italianëve. Këtë sabotim kaq të fortë, Qeveria fashiste Italiane, e ka quajtur një nga faktet kryesore të humbjes së luftës së saj me Greqinë, se pengesa u dukën gjithkund.

Mund të thuhet me keqardhje se, çdo vepër dhe dëshirë e shfaqur nga ana e shqiptarëve për të vënë bazat e një miqësie të sinqertë, deri sot nuk ka gjetur ndonjë pritje të meritueshme, nga ana e grekeve. Megjithëkëtë, ne kemi qenë gjithmonë e kurdoherë, të gatshëm, me pas një bashkëpunim në interesa të Shqipërisë dhe Greqisë, të bazuara në një miqësi të sinqertë. Dhe, është e nevojshme për të dy palët, që lidhen me interesat politike dhe ekonomike të përbashkët dhe që kanë një afrim me shumë se çdo komb tjetër, në gadishullin Ballkanik.

Ne prapë jemi gati t’ju zgjasim dorën, për një lidhje miqësie, të sinqertë e të fortë, por me një konditë, se çdo pretendim i kotë i tyre, të zhduket. Të kthehen sipas viteve 1922-‘39, që në mes të dy kombeve, ishin harruar çdo e kaluar dhe filloi një miqësi e dashuri, aq e përzemërt, në mes të dy popujve miq. E shqiptarët, për të filluar hedhjen e themelit të një miqësie, një pikë vëmë në dukje: që grekët, në qoftë se kanë dhe ushqejnë dëshirën për një miqësi, duhet të shfaqin se, ato respektojnë indipendencën, integritetin tokësor dhe lirinë e Kombit Shqiptar.

Ne çdo marrëveshje, që mund të hyjnë e që mundet të bëjnë shqiptarët në emigrim, për të pasur efektin e një traktati dhe të një akti ndërkombëtar, duhet të kenë parasysh që të jenë në legalitet të kompetencave dhe të fuqive të veshura për një marrëveshje. Marrëveshjet, kanë fuqinë e tyre, kur janë bilaterale dhe s’kanë asnjë vlerë, kur këto bëhen nga përfaqësuesit e një ane, që nuk ka prerogativat për konkludimin e një marrëveshje. Shqiptarët kësaj pike, duhet t’i vënë re shumë, se kjo konditë esenciale për efektin e një marrëveshje, duhet ta kenë kurdoherë parasysh dhe duhet të dihet se një marrëveshje pa qenë me konditat legale, jo vetëm që nuk ka asnjë vlerë, por mund të ketë rreziqe të pariparueshme.

Shqiptarëve në mërgim, nuk u mungojnë mjetet për t’u veshur përfaqësuesit e tyre, për të drejtat e çdo marrëveshje, për të mirën e Kombit. Sepse, siç është e ditur, Zog I-rë, Mbreti i Shqiptarëve, s’ka abdikuem. Ai është veshur nga Parlamenti i fundit, i kthyer në Asamble, që të ushtrojë edhe jashtë Shqipërisë, në interes të Kombit Shqiptar, të gjitha prerogativat që i ka dhënë, statuti kombëtar. Gjë e cila, është e njohur dhe në disa shtete, ka dhe përfaqësuesit e tij diplomatikë. S’ka, as më të voglin dyshim, se Mbreti i Shqiptarëve, për të mirën e Atdheut, ka qenë e do të jetë gati, të përdori prerogativat edhe fuqitë, që i ka mveshur statuti, për të shpëtuar Atdheun e, për të liruar kombin. Së bashku me ju, miqtë e Shqipërisë”.

Mbas kësaj, Mehdi Frashëri tha: “Siç shohim se, asnjë kundërshtim nuk ka, atëhere do të ishte mirë, që të emërohen elementi i përshtatshëm për komitetin, që do të merren për rregullimin e emigracionit dhe pjesëtimin e tyre, në vendet e pranuara nga miqtë arabë. Në ketë mënyrë, u caktuan ata që do të merrnin pjesë. Aty që mungonte, ishte Mit’hat Frashëri dhe Sali Myftia, po ata kishin pranuar”.

Romë, 17 shtator 1947

Ja si shkruan adjutanti, për këtë ditë. Mori fjalën Hiqmet Delvina, i cili vuri në dukje se: “Komiteti i emigracionit, zen edhe hë për hë, vendin e një komiteti politik, për t’i dhënë gjithë kontributin dhe sakrificat e tyre, interesave të larta të Atdheut. Natyrisht, nën udhëzimin e Nalt Madhënsisë së Tij, Mbretit Zog, personat që do të zgjidhen nga partitë, duhet të jenë kompetent, për detyrën që u besohet, përveç Mit’hat Frashërit. Ai është shënuar drejtpërsëdrejti, nga dëshira e Mbretit Zog, si kryetar i këtij komiteti”.

Mbas bisedimit të Hiqmet Delvinës, filluan të japin emrat e caktuara nga grupet e ndryshme, që partitë kishin zgjedhur me votat e tyre:

Komiteti i Emigracionit

1. Mit’hat Frashëri, Kryetar i Komitetit
2. Salih Myftija, Antar i Komitetit
3. Ernest Koliqi, Antar i Komitetit
4. Ali Kelcyra, Antar i Komitetit
5. Koço Muka, Antar i Komitetit
6. Qemal Jusufati, Antar i Komitetit
7. Ragip Frashëri, Antar i Komitetit
8. Vasil Andoni, Sekretar i Komitetit

Ky ishte komiteti, i zgjedhur prej grupeve të ndryshme. Me përjashtim të Mit’hat Frasherit, që ai ishte caktuar prej dëshirës së Mbretit Zog. Këta qendrën e kishin në Aleksandri të Egjyptit. Dhe, natyrisht, do të vizitonin edhe shtetet e tjera, si Jordanine e Syrinë, për instalimin e emigratës. Ky Komitet, në të vertetë, do të funksiononte ndër ata shtete, që ende njihnin Shqipërine Mbretnore Shqiptare dhe jo komunizmin. Atje, ishte dhe vendi, ku të ishte nje Qeveri në emigrim. Në ato shtete, që nuk e njihnin si një qeveri, e njihnin si një komitet politik, por, me mbrojtë të drejtat e çdo ngjarje të Shqipërisë.

Financimi, hë për hë, rëndon krejtësisht mbi Mbretin Zog, nga të hollat e tij. Prandaj, do t’u bënin demarshe për një hua. Dhe, për sa u përket kolonive shqiptare, kjo, nuk realizohet tani për tani, se këto nuk janë në atë entuziazëm, si në vitin 1939-‘40, ka ndryshuar koha, vijon adjutanti. Ekzistojnë shpresat, se me anën e Shteteve Arabe, mund të gjendet një hua prej afër 2 milion sterlina. Kjo shumë, kalon një kohë dhe atje zhvillohen mjaft punime dhe ka propagandë edhe në shtetet aziatike, ne dobi të këtij komiteti. Ky, ishte vendimi, që u mor në Romë, sipas mesazhit të Madhnis Tij, Mbretit Zog i I-rë, dhe ku kanë qenë po të gjithë të kënaqur nga kjo veprimtari, në interesat e Shqipërisë.

Romë, 17 shtator 1947

Kolonel Husein Selmani, me këtë datë, në orën 10 paradite, i shoqëruar prej Dr. Qemal Jusufatit dhe Ferid Dervishit, shkuan në Ministrinë e Jashtme Italiane. Atje, pati një takim me Kontin Xoppi, meqë Sforca, nuk ndodhej ne Romë. Me Kontin, bisedoi mbi emigratën shqiptare, pasi qarkullonin disa gjëra e, lipte si një garanci prej qeverisë Italiane, që mos t’ju bëhet ndonjë padrejtësi. Ideja ishte, se emigrantët, brenda një kohe të shkurtër, do të tërhiqeshin përgjithësisht në Shtetet Arabe.

N/Ministri i Jashtëm Italian, Konte Xoppi, me një kënaqësi u përgjigj: “Mos të keni asnjë dyshim, se mos u ngjasi ndonjë e keqe, siç flitet, se mos t’i dorëzojnë tek komunistët, se ne qysh sot, do të vejmë shërbimet tona, që në rast se diktohet një gjë e tillë, ne siç e dini, nuk mundemi me u kundërshtuar anglo-amerikanëve. Vetëm se ju siguroj, pa pësuar asnjë gjë të ligë, do i hipim me një vapor tonin dhe direkt do ua dërgojmë në Aleksandri dhe për këtë, të jeni të qete”. Veçanërisht, u ngrit në këmbë dhe më shtrëngoi dorën e më tha: “Jemi me turp, para Nalt Madhërisë së Tij, Mbretit Zog, se ketë leje që nuk na hiqet, fashizmi ja vuri këtë njollë popullit Italian, kundrejt popullit mik e bujar, shqiptar. Me përulësi, i parashtroj homazhet e mija më te larta”. Tek mbaruam këto fjalë, dolëm, e na përcolli deri poshtë.

Si dolëm nga Palacio Kixhi, shkova tek gjeneral De Antonio, Komandanti i Përgjithshëm i Xhandarmerisë Italiane. Atë e falenderova së tepërmi, se ky më kishte lënë një major në dispozicion, gjithkund në vizitat që ju kam bërë kampeve për 10 ditë rresht. Ky na priti shumë mirë, si edhe na tha se; keni kaluar shumë mirë me bashkatdhetarët tuaj. “Ne, kemi ndjerë një kënaqësi e rritje morali”, – më tha – dhe a keni me qëndruar ndonjë dite këtu”.

“Jo, -i thashë – nesër nisem”.

“Përse kaq shpejt,- më tha dhe m’u lut, si mik personal, që sonte do të hamë një darkë bashkë”. Megjithëqë, insistova, duke thënë se kisha afër 15 persona shqiptar për darkë e, ju lip të falura, ai më insistojë, saqë u detyrova të ndaloj vajtjen për një dite dhe i thashë; mirë’. Kështu u ndamë. Kur pas dy orësh, bashkë me gjeneral Galin, më vjen në Hotel për të më kthyer vizitën. Por, kur erdhi aty, gjeti më tepër se 30 persona, nga parësia e emigracionit. Nejse, e mora e hyra me një sallon të veçantë. Atje e paraqita me Mehdi Frashërin, Kapidan Gjon Markagjonin dhe Dhimitër Beratin, e të tjerë. Ata, pasi pinë kafe dhe patëm një bisedim qeshje të vjetra, e dolëm e shkuam.

Tamam, ne orën 8 të mbrëmjes, vjen gjenerali Galicio Gali, me gjithë automobilin dhe na mori. Aty isha unë, Dr. Qemali, Ferid Dervishi dhe Omer Fortuzi. Shkuam ku na kishte rezervuar një restorant mbi Vatikan, nuk ja mbaj mend emrin. Aty, kemi qëndruar deri në orën 1 pas mesnate dhe mbetëm shumë të kënaqur. Ata na dërguan vetë, deri në Hotel, ju kërkova se nesër, po nisesha. “Por, kur do të me jepet rasti me ardhë prapë, do të kalojmë një natë të këndshme, si kjo natë. Ose, me ju ra rasti ndonjë herë në Aleksandri, tek ne, keni shtëpinë tuaj”. Kështu, u morëm vesh. Me fjale të mirë, duke më siguruar se, për çdo gjë, na keni në dispozicion, e të tjera, u ndamë.

Romë, 18 shtator 1947

Me datën 18 shtator 1947, kisha mbledhur të gjithë Këshillin, që kishte studiuar e vendosur për rregullimin e emigracionit. Ishin: 1 – Mehdi Frashëri, 2 – Hiqmet Delvina, 3 – Dhimitër Berati, 4 – Kapidan Gjon Markagjoni, 5 – Ismail Verlaci, 6 – Ernest Koliqi, 7 – Ekrem Vlona, 8 – Tahir Kolgjini, 9 – Dr. Kemal Jusufati, 10 – Ferid Dervishi, 11 – Sotir Avrami, 12 – Ali Këlcyra, 13 – Koço Muka, 14 – Ragip Frashëri e të tjerë. Kur ishim në bisedim e sipër dhe ketë mbrëmje si këto edhe sa të tjerë, do i kisha për darkë. Tamam në ketë kohë, marr një telegram urgjent nga Aleksandria, ku më lajmërojnë se, për disa interesa tepër urgjente, menjëherë duhet që të kthehesha në Aleksandri. Dhe, në rast se nuk keni mbaruar punë, mund të shkonim prapë. “Por, sot të niseni për këtu, ZOG I-rë”, e lajmëronte Lartmadhëria.

“Ky telegram, vijon adjutanti, – na shqetësoi, jo se kishte ndonjë send, që i përkiste emigracionit, por natyrisht, janë gjëra të tjera. Me qeshje, vazhduam bisedimin, dhe ju thashë se tani, drekën do ta hamë së bashku. Dërgova menjëherë Omer Fortuzin, për me marrë biletën, që pasi të mbaronim drekën, do të nisesha menjëherë. Pastaj, ju përgjigja telegramit, se: Sipas urdhrit, sot pasdite, nisem për Aleksandri. Ku shpresoj që, pasnesër të jem në Aleksandri dhe telegramin, ja dhashë Fortuzit, që t’ja japë menjëherë. Shtova se, të gjitha punët këtu, kanë marrë fund më së miri.

Me datën 18 Shtator 1947, në orën 4 pasdite, u nisa bashkë me Ferid Dervishin dhe Omer Fortuzin, me automobil për Napoli. Aty menjëherë, hyra në vapor ‘Argjentina’, që do të nisej menjëherë, se aeroplanët nuk mund të uleshin në Aleksandri. Kështu, si u ndava me Ferdi Dervishin dhe Omer Fortuzin, vapori u nis në drejtim të Aleksandrisë. Unë akoma isha duke përshëndetur Feridin e Fortuzin, në tarracën e vaporit, kur u ula për të shkuar në kabinën time. Papritmas, aty më vjen komandanti i vaporit dhe me thotë:

“Ju lutem, këtu paskan hyrë fshehtas dy shqiptarë. Ata janë në vapor të fshehur, pa biletë dhe pa vizë. Asnjë dokument nuk kanë. Këta, kanë deklaruar se; na njeh kolonel Husein Beg Selmani dhe shkojmë ne Aleksandri me atë. Ne, këta, i kemi marrë në vërejtje, për t’ja dorëzuar Xhandarmërisë, së Mesines. I kemi lajmëruar që, ata do të vijnë me një motoskaf, për t’i marrë”. Unë u habita, se kush do të jenë këta persona. Menjëherë ju thashë: “Të m’i sjellin mua, t’i shikoj, se kush janë këta dy shqiptarë. A mos të jenë komunistë, o kush…”?! Kur m’i sollën, ata ishin; Xhelal Beg Bushati nga Shkodra dhe Malosh Kosova. Unë menjëherë, i mora për gryke dhe i ula. Kapiteni i vaporit, u habit. Pastaj e ula edhe komandantin e vaporit dhe u thashë se: “Po ju kështu, ku veni”?! Ata më thanë se: “Ne nuk kishin më vend, as jetesë në Itali. Prandaj, vendosëm që të vijmë në Egjypt, duke përfituar prej zotërisë suaj”.

“Po mirë. A keni ndonjë dokument, – i pyeta”?

“Asgjë nuk kemi, as dokument dhe as biletë,- më thanë”. “Nejse, – ju thashë – sa për biletë, nuk është nevoja, se ju paguaj unë vaporin. Kështu ju luta komandantit të vaporit, që mos të merrej asnjë masë kundër këtyre. Këta janë miq të ngushtë të mij, dhe se janë familje shuma t’mira na Shqipëri, jam unë garant për ta dhe ju pagova biletat”. I mbajta me vete, deri në Aleksandri dhe komandanti, u tregua shumë burrë i mirë, që pranoi kërkesën time, për t’i mbajtur ata”.

Aleksandri, 23 shtator 1947

Me datën 23 shtator 1947, në mëngjes, arrita në Portin e Aleksandrisë. Aty isha i pritur, prej Ministrit të Oborrit Mbretnor, Sotir Martinit, Chamberlein Kemal Mesaresë, Gaqo Gogës, kapitenëve, Zenel Shehit e Halil Sufës, si edhe prej kapiten Shevki Egiptiani, që ishte në shërbim të Pallatit Mbretnor Shqiptar. Aty, pasi u përshëndeta me ta, zbritem nga vapori. Isha i përcjellë edhe nga komandanti i vaporit. Në këtë kohë, mora me vete dhe Xhelal Beg Bushatin dhe Malush Kosovën dhe hipëm në automobila e, shkuam direkt në Pallat, tek Mbreti Zog. Aty, si u paraqita tek Mbreti dhe tek Mbretëresha e Princeshat, pas një bisedimi të shkurtër, i shpjegova çështjen e Xhelal Beg Bushatit e Malush Kosovës. Mbreti Zog, me një kujdes më tha: “Po, djali Sulçe Begut”. “Si urdhëron, – i thashë. Oh, sa mirë, keni bërë kolonel,- më tha Mbreti. Tani m’i sillni këtu tek unë, t’i pyes”.

Menjëherë i mora dhe i paraqita tek Mbreti, i cili si u dha dorën dhe i uli, porositi kafe dhe i pyeti, mbi te gjitha. Ai urdhëroi kolonel Selmanin, që t’i rregullojë mirë në një hotel pension dhe ju tha se, sa herë të dëshironi, të vinin këtu, ishin si në shtëpinë e tyre. Nga ana tjetër, veçanërisht urdhëroi kolonelin, me i rregullu pasaportat e, çdo dokument tjetër. Dhe kur u ngritën me dalë, morën leje e i puthën dorën Mbretit. Por, Mbreti, i ndaloi dhe i tha kolonelit: që të thërrasë Mbretëreshën dhe Princin Leka e, te falen me ta. Se është djali i Sulçe Begut.

Menjëherë, erdhën Mbretëresha dhe Princi Trashëgimtar, Leka. Aty, ata u habiten, kur panë se Princi, ishte i rritur shumë e u shpërthyen lotët. I puthën dorën Mbretëreshës, por nga mallëngjimi, nuk mujtën me fol, dhe kështu, morën leje e dolën. Mbreti, i dha kolonel Selmanit, nga 10 lira egjiptiane, t’jua jepte, që t’i kishin për shpenzime. I shpërndava nga 10 lira Xhelal Begut dhe 10 Malush Kosovës. Më pas, ai i dërgoi në Hotel “Bourivazhe”, për të fjetur dhe për të ngrënë si mysafir i Mbretit Zog. Ata u kënaqen së tepërmi sa që nuk dinin se si të shpreheshin.

Mbasi kolonel Selmani, ju rregulloi pasaportat e të gjitha dokumentet, këta dëshironin të shkonin në Siri se, Sheuket Sulejmanin, e kishin të tijin e, ju kishte premtuar shumë sende. “Kur më thanë, që dëshironin të shkonin sa më parë, bile kolonel Selmani, Malosh Kosovën deshi ta ndalojë, si kuzhinier në Pallat. Sepse, ai ishte shumë i zoti, për gjellbëres. Se ky ka patur restorantet, më të mira në Durrës. Por, nuk mundi të rrinte, se i kishte dhëne fjalën me shku në Syri, Damasco”. Pas 10 ditëve, në Aleksandri, kolonel Selmani, sipas urdhrit të Mbretit, ju dha biletat e vaporit me anën e shoqërisë “Farros” për Beirut. U dha edhe pak te holla, që t’i kishin me vete dhe vetë i dërgoi e i futi në vapor, e kështu u nisën për Siri. Memorie.al

Vijon