Në foto Prof.Dr. Wilfried Fiedler me Enver S. MORINA
Ndryshime por edhe pikëtakime mes gjermanëve dhe shqiptarëve
Prof. Fiedlerit në vitin 2004 i është përuruar në ASHAK libri voluminoz “Das Albanische verbalsystem in der sprache des Gjon Buzuku (1555)” dhe i është dhënë Fletëdëshmia e Anëtarit të Jashtëm të ASHAK- ut.
Me prof. dr. Wildfried Fiedler, biseduam për albanologjinë në përgjithësi, për vështirësitë e mësimit të gjuhës shqipe nga një i huaj, për Prishtinën, për prof. Çabejn, për krahasimet mes gjermanëve dhe shqiptarëve, për kthimin e Kadaresë në gjermanisht, etj.
ESM: Kanë folur personalitete të njohura për veprimtarinë dhe angazhimin Tuaj . Për një gjysmë shekulli vazhdoni me studime albanologjike dhe të kontriboni në shumë fusha, siç tha Kryetari i Akademisë “ jeni një nga figurat e rëndësishme të studimeve albanologjike të pesë dekadave të shkuara.”Ç’ju shtyri të merreni me albanologjinë?
Wilfried Fiedler: Më shtyri folklori. Kisha studiuar gjuhët sllave dhe gjuhët e tjera të Evropës Lindore. Si i ri interesimet e mia ishin për folklorin. Në institucionet e atëhershme shkencore po përgatitej një ekspeditë për në Shqipëri në mbledhjen e këngëve popullore. Dhe më thanë se po që se do ta mësosh shqipen sa të përkthesh dhe të mbledhësh tekste mund të vish së bashku me ne pas një viti. Si djalë i ri mendoja në vitin 1957 dhe pashë se për një punë të tillë nuk mund të mjaftohesh vetëm me mësimin e gjuhës për t’më shtyrë të merrem me dialektologjinë, historinë, etj. Duhet të zgjerohesh më shumë.
ESM: Vështirësitë e mësimit të gjuhës tjetër, të gjuhës shqipe, pikërisht në këtë rast, nga një gjermanë?
Wilfried Fiedler: Puna ishte se atje dhe atëherë nuk kishte mjete, nuk kishte metoda të njohura në mësimin e gjuhës shqipe. Nuk kishte fjalorë të mirë. Ekzistonin fjalorë por ishin shumë të vjetruar me karakter dialektologjik, sepse gjuha ende nuk ishte njësuar. Këtu në Kosovë shkruhej gegërisht. Në Shqipëri edhe gegërisht dhe toskërisht. Secili në të folmen e tij, më shumë variante. Kjo ishte vështirësia më e madhe, sipas mendimit tim që njeriu nuk di, se cilin variant ta përdor në përdorimin aktiv.
ESM: Veprimtaria juaj albanologjike shtrihet në shumë rrafshe: në studimin e strukturave të shqipes së sotme, në studimin e krahasuar të strukturave të shqipes me gjuhët ballkanike, në mësimdhënien e shqipes, në përkthimin gjermanisht të letërsisë shqipe, etj. Si ia arritët këtij suksesi?
Wilfried Fiedler: Ishte tamam fakti i mësimit të gjuhës. Mësimi i shqipes paraqiste kaq vështirësi që mendoja. Të them edhe diçka në ketë drejtim. Prandaj që në vitet ’60 fillova mbledhjen e materialit dhe hartimin për gramatikën dhe fjalorët. Kështu fjalori doli në fundvitet ’70 dhe gramatika në vitet 80- ta. Vet nevoja e mësimit të gjuhës shqipe më shtyri ta lehtësoi punën e të tjerëve që kishin mendim të tillë që të mësojnë dhe të merren me ketë gjuhë.
ESM: Kontributi dhe bashkëpunimi me Oda Bucholz në gramatikën shqiptare?
Wilfried Fiedler: Po me Oda Bucholz kam bashkëpunuar në librin voluminoz në gjuhën gjermane “Albanische Grammatik”.
ESM: Nuk keni qenë 20 vite këtu! Ku e shihni ndryshimin?
Wilfried Fiedler: Një ndryshim të madh sepse atëherë Prishtina ishte dygjuhësh. Kuptohet flitet shqip dhe serbokroatisht. P. Sh. Këtu në “Grand” flitej serbishtja (qeshet). Kjo është një ndërrim i madh. Pastaj edhe qyteti vet ka ndryshime. Gjënë mallra që atëherë nuk kishte. Po e njëjta gjë, apo më shumë, pësuam ne në Gjermaninë Lindore. Këtu pash shumëçka që për ne atëherë nuk ishin!
Profesor Çabej ishte një personalitet i jashtëzakonshëm
ESM: Ju sot në përurimin, në mbajtjen e ligjëratës treguat për bashkëpunimin me profesor Çabejn. Keni ruajtur edhe një korrespodencë me të, të pabotuar deri mes sot?
Wilfried Fiedler: Në vitet 50- ta i kemi shkruar njëri tjetrit. Kam vetëm letrat e Çabejt. Ndoshta edhe ndonjë që i kisha shkruar. Ishte një personalitet i jashtëzakonshëm. I është kushtuar një bulevard shkrimesh e studimesh për të.
Këtu ishte një periudhë ku vinin profesor nga Shqipëria. Bashkëpunimi me prof. Çabejn filloi midis përjetimit, korrespodencës, dhe njiherit për punimin e këngëve popullore që kisha mbledhur njëherë. Të gjitha ishin në ndonjë të folme të çamërishtes, labërishtes, që nuk i kuptoja atëherë. Pastaj në mbledhjen e materialit të disertacionit tim për formimin e shumësit të shqipes. Në ketë rast kanë bërë një udhëtim në gjithë Shqipërinë. Dolën shumë pyetje për të dhënë përgjigje në këto studime. Vështirësia më e madhe ishte se në vitet 60- ta marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Gjermanisë Lindore u prishën. U ndërprenë. Jo edhe krejtësisht sepse morëm pjesë në Kongresin e Drejtshkrimit, pastaj ne albanologët u takuam edhe në kongrese ndërkombëtare, si në Bullgari, Rumani, etj. Në Kongresin e Drejtshkrimit u njohëm edhe me prof. Rexhep Ismajlin. Për prof. Ismajlin mund të them se që në fillim hetohej se mund të punonte. Tash është një nga albanologët dhe studiuesit produktiv. Më duket se në Shqipëri nuk ka një figurë të tillë me një rëndësi shkencore.
Veprimtarinë albanologjike ne albanologët në mënyrë kontinuitive mund të vazhdonim vetëm në Prishtinë
ESM: Prishtina ishte qendra kryesore e atij bashkëpunimi të albanologëve në përgjithësi. Sot ju folët për atë pengesën nga ajo diktatura e egër në Shqipëri; “Unë e kam ndjenjën dhe përkushtohem Prishtinës, sepse kur dëgjoja albanologët e ndryshëm, të huaj, shqip ishte një moment i veçantë.” Më tej diçka?
Wilfried Fiedler: Nuk ishte rasti unik që të flasim shqip. Por edhe në njohjen, shkëmbimin e kulturave të botërave të albanologëve prej nga vinin. S’kishte vend tjetër për këto mundësi. Kjo lidhej më letërshkëmbime që deri atëherë ishin të rralla. Kjo nuk vlen jo vetëm për mua ose për Ne, për gjermanin e Gjermanisë Lindore por vlen për të gjitha vendet ku punojnë albanologët, kjo familje e madhe. Në Shqipëri atëherë nuk mund të shkohej. Psh. Amerikanët nuk kishin asnjë mundësi. Ne në ndonjë rast na ftuan, sikurse thashë më parë. Kështu, pak a shumë, edhe pse kishim një lidhje me Shqipërinë, por punën e mjaftueshme dhe në kontinuitet mund ta bënim vetëm në Prishtinë. Tek ju kosovarët.
ESM: Thatë më parë. Kur erdhëm në Kosovë flitej gegërishtja”. Flitet edhe sot?
Wilfried Fiedler: E çartë. Atëherë edhe zyrtarisht flitej gegërishtja. Pas një viti, 1965, kishin kaluar në gjuhën letrare që nuk ekzistonte në formën e përpunuar që kemi tani. Ishte në zhvillime.
ESM: Edhe pse u pensionuat, pas punës shumëvjeçare ju vazhdoni mësimdhënie në gjuhën shqipe në Universitetin e Jenës. Me çfarë metoda dhe çka të re në krahasim më atë përvojën e gjatë që keni?
Wilfried Fiedler: Ndryshimi më i madh është se studentet nuk janë të albanologjisë por janë sllavist dhe romanist, që gjuhën shqipe e kanë si gjuhë të dytë, apo të tretë. Isha i vetmi mësues jo vetëm mësimdhënës i gjuhës por edhe i historisë, çfarë përfshinë albanologjia në përgjithësi. Tani kam mbetur si mësimdhënës i praktikës duke pasur parasysh edhe anën shkencore. Mësimin e kemi çdo dy javë. Brenda një semestri tetë herë. Kështu dihet gjuha nuk mund të mësohet brenda një kohe të shkurtër. Mund të themi se nuk ekziston ndonjë metodë e veçantë. Disa mësojnë, edhe këtu edhe në Shqipëri, por mungon eksperienca. Shqipja është një gjuhë që pak është studiuar. Asnjëherë nuk ka pasur albanologë të shumtë siç ka gjuha angleze apo gjuhët e tjera, ku kanë një traditë të gjatë, e ku procesi i formimit dhe njësimit të gjuhës letrare ka përfunduar me qindra vjet apo të paktën para njëqind vitesh. Shqipja është pak më e vështirë për mësimdhënie në fillim. Në parim nuk është e vështirë për tu mësuar, sipas mendimit tim. Që në fillim duhet të japësh një pasqyrë të trajtave të ndërlikuara të përemrit: Emri im, emri yt, etj.
ESM: Gjendja e popullit gjerman në 50 vitet e fundit ishte siç ishte. Në një farë mënyre dhe forme edhe shqiptarët u bashkuan. Ishin momente që ju i përjetuat qoftë në Gjermani qoftë edhe në Shqipëri apo Kosovë. A mund të nxirrni një paralele, si krahasim në mes dy popujve?
Wilfried Fiedler: E para, ne jemi më të përparuar. Ne ishim ndarë prej vitit 1945. Por deri në vitin 1961 ndarja nuk ishte aq e ndjeshme. Ishim vërtetë të ndarë nga viti 1961 deri në fillimvitet 90- ta, dmth. tri decenie. Kurse ju, po të marrim vitin 1912 si fillim, deri në 90- tat janë shtatë- tetë decenie. E dyta, në gjithnjë kishim një gjuhë të përbashkët, me disa fjalë të ndryshme, një gjuhë të përpunuar letrare. Nuk kishte ndryshime të mëdha. Këtu tek ju është e kundërta. E treta, ne nuk kishim analfabetizëm as në fillim as në fund. Tek ju ishte evidente analfabetizmi deri vonë.
Një gjë e përbashkët, sipas meje mund të shihet në faktet se ne të dy rastët, një pjesë është më e madhe se pjesa tjetër, me një patriarkalizëm: Ata të Shqipërisë mendojnë se janë më të mirë se ju, sikurse tek ne: Ata të Perëndimit mendonin kështu. Apo nganjëherë dëgjonim mendime të tilla: Ne në Gjermani. Gjithashtu edhe ne jemi Gjermani. Kështu ndoshta nuk do të “guxoni” të thoni: Ne jemi Shqipëri, por do të thoni: Ne jemi shqiptarë si ju.
ESM: Pse thoni kështu?!
Wilfried Fiedler: Tek ne ata thoshin: Ne jemi Gjermani, ju nuk jeni Gjermani, por askush nuk thoshte: Ne jemi gjermanë, ju nuk jeni gjermanë. Nga ana tjetër mund të thuhet se zhvillimi i ndjenjës kombëtare tek ne ishte penguar për shkak të luftës dhe të trajtimit të pasluftës, heshtjes si një popull i tërë. Gjermania kishte dalë nga një luftë totale me gjëra të këqija. Ju një perspektivë të tillë nuk e kishit. Nga ana tjetër një shtet gjerman kemi pasur që në Mesjetë, kurse Shqipëria ishte për një kohë të caktuar, në kohën e Skënderbeut. Prej atëherë nuk kishte asnjë shtet shqiptar, nuk kishte Shqipëri. Ishte e ndarë në vilajete nën sundimin e Perandorisë Otomane dhe që kishte edhe elemente të tjera jo vetëm shqiptare. Ne Janinë kishte edhe grekë. Në Shkup kishte sllavë.
Kadare solli diçka të re edhe për ne
ESM: Të kalojmë tek përkthimet. Përkthyet në fillim Kadarenë. Pse
e gjetët ketë shkrimtarë dhe si u pritë në Gjermani?
Wilfried Fiedler: Në fillim përkthyem novelën e shkurtër “Në kafe ‘Riviera” që doli në serinë e botimeve të shkrimtarëve të ndryshëm të botës. Zgjodhëm atë që kishim, sepse nuk kishim gjithë atë diapazonin e letërsisë shqipe. Tregimi kishte diçka të re. Kadare atëherë nuk kishte pozitën e sotme. Kishte sukses në Francë, që kishte një shtëpi botuese që gjithçka i përkthehej. Pse ne nuk e përkthejmë? Pastaj edhe Gjermania Perëndimore e gjeti, e zbuloi dhe e botoi. Më pas ne u tërhoqëm si gjuhëtar për t’ia lënë vendin letrarëve përkthyes. Erdhi koha e seminareve. Gjermania Lindore ishte e interesuar për albanologjinë. Ne na dërgonin, por gjithmonë me frikën se ne do të iknim. Sa i përket letërsisë për këtu nuk kishim sepse atëherë, mos harroni, për shtetin tonë Titoja ishte figurë negative, si edhe gjithë Jugosllavia. Ishte diçka e dyshimtë dhe nuk botoheshin.
Ta mësoni gjuhën letrare për një komunikim të natyrshëm
ESM: Porosia e zakonshme, në ketë rast për lexuesit e gazetës kombëtare (që thatë më parë se e kemi parë dhe lexuar , por tash jetoi në qytezë periferike ku nuk ka shqiptarë)?
Wilfried Fiedler: I drejtohem gjeneratës së re, mendoi për rininë që ka më shumë ne Kosovë, për kosovarët dhe shqiptarët në përgjithësi duhet që të bëjnë më shumë për mësimin e gjuhës shqipe, sepse shumë herë flasin dialekte të ndryshme, që është një gjë e mirë, që na gëzon neve si linguistë, por duhet të kenë një ndjenjë për identitetin e përbashkët të gjuhës letrare shqipe. Ka të meta të mëdha në ketë aspekt. Prandaj duhet të mësojnë dhe të jenë në gjendje ta përdorin si gjuhë të tyre të natyrshme të komunikimit.
Intervistoi: Enver S. MORINA
(Intervista me prof. Wilfried Fiedler është pjesë e librit në proces përgatitjeje “22 intervista me personalitete të shkencës, kulturës dhe artit”)
Komentet