Nga Eni Vasili – Kjo intervistë është pjesë e një cikli intervistash syresh të cilat mëtojnë të sjellin para lexuesve profilet e disa prej zonjave të cilat në një mënyrë apo një tjetër e kanë shënuar fatin e qytetit. Një prej tyre është zonja Sadije Agolli, bashkeshorte e Dritëroit. Më ka magjepsur gjithmonë kjo bashkëjetesë simbiotike e tyre duke me bërë kurioze për cka e ushqen . Të mirë, të mencur, të ngjashëm, thuajse të bërë një, kështu i kam perceptuar sa herë i kam takuar të dy gjatë vizitave në shtëpinë e hapur për të gjithë.
“Pengu më i madh që kam është që nuk isha aty t’i mbyllja sytë “- më thotë ajo ndërsa pimë kafenë në të njëjtin divan të shtëpisë ku Dritëroin e kam intervistuar kaq herë.“ Mendoj se i ka hequr vetë tubat e oksigjenit, është lodhur dhe e ka bërë kur nuk ndodhesha aty pasi e dinte që nuk do ta lejoja. Besoj që ka dashur vetë të ikë.“
Me këtë rrëfim për dhimbjen që nuk ishte aty në momentin e fundëm të njeriut që i dedikoi jetën Sadije Agolli më rrëfeu gjithashtu sekretin një dashurie që zgjati gati 55 vjet, sekret që e gjeni në këtë intervisë.
Më duhet të falenderoj në mënyrë të vecantë zonjën Agolli që pranoi insistimin tim për këtë intervistë me shumë bujari dhe dashamirësi në një moment shumë të vështirë për të dhë familjen e saj. Ne vigjilje të një vjetorit të humbjes së Dritëroit ky bashkëbisedim është një dëshmi për jetën e tij si njeri dhe shkrimtar, si baba e si shok, por jo vetëm kaq. Është një dëshmi për një dashuri të rrallë , ashtu sic e duam të gjithë.
Intervista ishte një ekskluzive për portalin hapur.al dhe u botua me dy pjesë ne gazeten Panorama.
Znj.Sadije dua të nis këtë bashkëbisedim me ju në rradhë të parë duke pyetur për shëndetin tuaj, a jeni e fortë…ka diçka që ju mundon…?
Më vjen mirë që këtë bashkëbisedim në letër ta bëj me një gazetare, të cilën e vlerësoj, se hyn në rradhën e gazetareve që kanë krijuar emrin e tyre dhe nuk ngatërrohet me emra të tjerë, qofshin gra dhe vajza, qofshin burra. Sigurisht, këtë bashkëbisedim e kam shumë zor ta bëj në mënyrë të natyrshme me zë, por zgjodha letrën e bardhë, se e kam më të lehtë të kuvendoj nëpërmjet saj. Unë kam dhënë shumë pak intervista, sidomos të bëj bashkëbisedime për temat intime të jetës bashkëshortore. Kështu ndodh kur jeton me një figurë të njohur dhe je gjithnjë në hije. Kjo është normale, pasi epiqendra ishte Dritëroi. Pastaj për të dhënë intervista e kam shumë të vështirë, në këto kohë kur po punoj dhe po përjetoj një dhimbje shumë, shumë të madhe e pas një bashkëjetese të gjatë 53-54 vjeçare, bashkëjetesë të plotë, kur plaga nuk mbyllet asnjëherë. Ajo ngacmohet vazhdimisht nga kujtimet, nga mbresat, nga veprat që ka shkruar, nga dosjet e stivosura, nga blloqet e shënimeve, nga albumet e shumta me fotografi, nga telefonatat e shokëve, miqve të shumtë, të njohur e të panjohur, nga sendet e shumëllojta, duke filluar nga stilografët, stilolapsat dhe duke përfunduar me çakmakët, gotat, bastunët, që i dhuruan miqtë, kur Dritëroit iu thye këmba. Orë për orë me Atë, ditën dhe natën, prandaj kam pagjumësi të vazhdueshme, pasi në çdo moment e ndjej parnë meje. Edhe në varreza kam shkuar më rrallë, se nuk e pranoj vdekjen e tij, më duket se e lë vetëm në shtëpi dhe do të më kërkojë. Ende jam si në jerm dhe vetëm e shkruara më bën më të vetëdijshme, shkarkoj llogjikoj, arsyetoj. Në të shkruarën gjej fjalët të komunikoj, pasi dhe fëmijët nuk dua t’i mërzis vazhdimisht me dhimbjen time. Janë 53 vjet, mbi gjysëm shekulli që kemi qenë gjithnjë me njëri-tjetrin, kemi biseduar, kemi qeshur, kemi qarë.
Po bëhet viti nga humbja e Dritëroit… si ju janë dukur këto muaj… ?
Unë jetoj ditë për ditë dhe orë për orë me Dritëroin, ditën dhe natën, prandaj kam dhe pagjumësi të vazhdueshme, pasi në çdo moment e ndjej se është pranë meje. Edhe në varreza kam shkuar më rrallë, se më duket sikur e le vetëm në shtëpi dhe do të më kërkojë. Janë 53 vjet, mbi gjysëm shekulli që kemi qenë gjithnjë me njëri-tjetrin, kemi biseduar, kemi qeshur, jemi përlotur, jemi grindur, jemi përkëdhelur, kemi diskutuar e debatuar…
Prej më shumë se 52 vitesh, ju dhe Dritëroi keni ndarë jetën, keni ndarë çdo ditë të jetës tuaj… çdo të thotë sot, ta kalosh ditën pa Dritëroin…
Kuptohet, është një jetë e tërë dhe më duket se më mungon një pjesë e trupit dhe e trurit. Kanë kaluar 11 muaj dhe unë nuk po arrij të mësohem, të ambjentohem me këtë realitet, që është krejt i ri për mua. Kjo është gjendja ime e tanishme dhe shëndeti varet nga kjo. Mua më mungon gjithçka, por ndjej përgjegjësi më të madhe, pasi duhet të realizoj në libra, ato dorëshkrime që nuk arriti t’i plotësojë dhe t’i shihte të botuar. Unë jam shtylla ku duhet të mbahet shtëpia e Dritëroit me vlerat që ka lënë. Janë fëmijët, nipërit dhe mbesat, janë miqtë, që do të më ndihmojnë për të realizuar ëndrrën e kësaj jete, që më ka mbetur, me aq sa kam mundësi, fizike dhe shpirtërore.
Dritëroi, megjithëse ka shkruar në poezi, në prozë, në drama, në publicistikë, për pleqërinë, nuk i pëlqente ta quanin plak. Ai përdorte më shumë fjalët, i moshuar dhe e moshuar, pasi siç thoshte Ai: “plak apo plakë” quhesh kur ke humbur mendjen dhe nuk bën asgjë. Derisa unë vazhdoj të lëviz, të bëj dhe të kryej punët e mija, derisa kam interes të lexoj, të shkruaj, të jap mendime, të ndjek ngjarjet letraro-artistike, politike dhe shoqërore nëpërmjet kanaleve televizive, domethënë që e jetoj jetën plotësisht. – më përsëriste shpesh.
Këtë parim ndjek edhe unë tani. Sigurisht, lëvizjet dhe hapat që hedh tani, janë më të javashme. Edhe dashurinë dhe dhembshurinë për njerëzit që dua, i shpreh më shumë dhe më shpesh. Dhe në përgjithësi, fal gabimet apo justifikoj të metat, që vë re tek të tjerët. Nuk bëhem hatërlie, siç i themi ne në Shkodër, siç bëhesha kur isha më e re dhe me Dritëroin pranë.
Ju më pyesni si e kaloni ditën pa Dritëroin. Po përpiqem të përshtatem me këtë mënyrë jetese të re, kur më mungon gjëja kryesore: dashuria, dhëmbshuria, fjala, zëri i tij, që më kanë shoqëruar për 53 vjet me radhë. Kjo është gjëja më e vështirë për të gjithë ata që humbasin njeriun më të çmuar, jo vetëm duke u nisur nga numri i viteve të kaluara së bashku, por edhe nga kujtimet dhe deri tek elementet më të vogla, që mbushin jetën tonë nga lindja deri sa mbyllim sytë.
Unë Dritëroin e kam pranë në çdo orë të ditës dhe të natës, pasi ditë-nata më janë bërë njëlloj, nuk vë re dallim mes tyre, edhe nga që rri gjithnjë me dritë të ndezur. Atë e kam para syve, me kokën e bukur dhe të hijshme, të vendosur në mes të jastëkut, trupin e drejtuar në dyshek, sytë e mbyllur si në gjumë. “S’duhej t’ia prish gjumin,” – flas me vete dhe lotët më rrjedhin si nga një burim i vogël.
Lexoj poezitë, aforizmat, letërkëmbimin 1964-65, shkruaj dhe lus Zotin të m’i forcojë gishtërinjtë, që deri sa kam mendjen, të kem dhe forcë fizike për të përballuar këtë realitet të ri. Ai fjeti dhe do të zgjohet kur të shkoj pranë tij dhe të përqafohemi në tokën mëmë që na bashkon.
Në këto muaj e kam pasur trurin gjithnjë të kurdisur, siç thoshte Dritëroi, dhe nuk kam fjetur ditë, natë. Edhe ilaçet e gjumit nuk më bënin efekt, por më jepnin vetëm turbullirë, prandaj nuk i përdora. Më dilte përpara vetëm Dritëroi dhe jeta me të, shfletoja dorëshkrimet, albume fotografish, libra dhe pyesja veten: Ç’do të bënte Dritëroi po ta lija vetëm? Ai në moshën e tretë kishte vështirësi në ecje, sidomos kur theu këmbën, prandaj u mbyllëm katër vjet në shtëpi. Por Ai e mbushte ditën dhe natën me punë, e çkurdiste trurin, kur donte të flinte duke zbatuar çdo këshillë mjekësore. Bëhej fëmija më i bindur, ndërsa lapsin dhe letrën nuk i ndau kurrë. Për këtë arsye dhe unë këto muaj kam shkruar, pasi shkarkoj ato që ndjej.
“E dashur Sadije, të dua si jetën time, madje më shumë, unë dëshiroj sinqerisht të vdes dhe ti të jetosh. Unë edhe i vdekur do të të ndjek për të parë buzëqeshjen tënde, megjithëse kjo buzëqeshje brenda errësirës së varrit nuk duket, por unë do të bëj të pamundurën, qoftë edhe me anën e një fluture, që do të dalë nga kockat e mija.”
Ky eshte nje dedikim I jashtezakonshem per ju ,ne fakt prania juaj ne vepren e Driteroit eshte konstante,jeni ne nje mori poezish fashurie po ky paragraph merr nje kuptim tjeter sot.A kaardhur flutur tek ju gjate ketij viti te veshtire ?
Ky ishte amaneti i Dritëroit qysh në 11 Maj 2014, pothuaj tre vjet para se të vdiste fizikisht, pasi Ai vetë e ka pohuar se do të vazhdojë të jetojë dhe këtë e ndjej çdo ditë dhe çdo natë, unë jetoj me të, pasi më shoqëron vazhdimisht jo me një flutur, por me gjithë qënien e tij. Ai ma la këtë amanet, kur më shihte se unë isha e lodhur, depresive, nostalgjike, kur fillova të hedh ndonjë gotë raki, të cilën nuk e kisha dashur asnjëherë. Donte të më gjallëronte, të më jepte kurajo, siç më kishte dhënë gjithnjë në çaste të vështira, që kishim kaluar së bashku.
Duke jetuar me njëri-tjetrin dhe për njëri-tjetrin Ai e ndjente dhe e kuptonte se do të linte pas një vuajtje dhe dhimbje të madhe, prandaj e shkroi atë letër, që të kisha ku të mbështetesha, ashtu siç shkroi përpara shumë viteve poezinë “Kur të jesh mërzitur shumë”. Ky është një nga tiparet e madhështisë së tij, prandaj Ai ka mbetur për mua dhe familjen si Shën Dritëroi. Ai ishte i ndërgjegjshëm deri sa mbylli sytë, në dashurinë që kishim pasur mbi gjysëm shekulli, por lutej që unë të mos humbja mendjen dhe të vdisja, por të vazhdoja rrugën e tij, që të hapja gjithë ato dosje të stivosura, t’i nxirrja në dritën e botimit, siç po punojmë me fëmijët tani.
Amaneti i Dritëroit m’u kujtua edhe atë 5 shkurt 2017, kur toka u bë shtëpia e tij e re. Ishim të gjithë, jo vetëm unë, si të hutuar dhe nuk e dinim se kush do të mbante fjalën e lamtumirës. Mua m’u kujtua edhe në atë çast biseda me Dritëroin për vdekjen dhe Zylon e famshëm. “Duhet të kisha shkruar në roman edhe si i shkruan Demka një fjalim vdekjeje Zylos në raste lamtumire a përcjelljeje të ndonjë personaliteti, pasi është rrezik që edhe mua do të më përcjellin pa fjalë lamtumire. Por me që nuk e kam shkruar në roman, duhet ta shkruaj për veten time sa jam gjallë, se ju të gjithë do të hutoheni dhe do të thoni: “Po ky lugat pse vdiq, se ne nuk ishim përgatitur për ta përcjellë.”
Dhe qeshte, megjithatë nuk e shkroi. Ëndërronte të punonte dhe të shkruante vëllimin e dytë të “Shkëlqimit dhe rënies së shokut Zylo”, në shoqërinë kapitaliste. Mendjen dhe frymëzimin e kishte, por gishtërinjtë nuk i bindeshin. Mua më jepte sentenca apo poezi të shkurtëra për t’ia shkruar dhe nuk i shkonte ndërmend që të merrnin ndonjë sekretare për të na ndihmuar. “Zylo dhe Demka në kapitalizëm do të jenë unikalë dhe ke mundësi të shkruash i lirë, pa autocensurë, por ç’ t’i bësh pleqërisë.” – më thoshte, duke qeshur, me dëshpërim. Ai, Eni, parashikonte çdo gjë me qartësi, prandaj them me bindje se vetëm njeriu gjenial mund të ishte i tillë.
Dhe atë ditë të 5 shkurtit të 2017-ës, ditën e lamtumirës, kujtova fjalët e Dritëroit për fjalimin e vdekjes, pasi nuk dinim kush do ta mbante, prandaj mora mikrofonin dhe përshëndeta njerëzit që kishin ardhur për ta përcjellë. Siç duket, Zoti të jep një fuqi mbinjerëzore për të kaluar situatat e vështira, pasi përshëndeta edhe në drekën që shtruam. Më vonë unë nuk kujtoja asgjë, por pyesja fëmijët, Elonën dhe Artanin, që më kujtonin këto muaj që kalova pa Dritëroin. Ja është ajo flutura që la Ai dhe që më sjell në vete për të kryer detyrat e mia si zonjë shtëpie. Duket në atë flutur është shpirti i Shën Dritëroit, që nuk vdes, por jeton me ne edhe nëpërmjet veprave të shumta që ka lënë.
Dua të kthehem tani shumë vite më parë… si u njohët me Dritëroin…e mbani mend atë moment…
Takimi i parë me Dritëroin ka qenë në një aktivitet letraro-artistik në Fakultetin Histori-Filologji në fundvitin e 1962-së. Këto ishin aktivitetet që na gëzonin ne të rinjtë e asaj kohe, pasi mbylleshin me një mbrëmje vallëzimi. Dritëroi ishte i martuar me gruan ruse Nina dhe kishte një djalë 6-vjeçar Arianin. Kështu, kur vallëzova me Atë, m’u duk një burrë i pjekur dhe jo djalosh. Unë kisha mbushur 21 vjeç. Duke kërcyer tango, më tha: “Unë kërcej vetëm tango dhe vals, pasi fokstrot nuk kërcej dot, se nuk di të hidhem dhe kam frikë mos u shkel këmbët vajzave dhe ma marrin për të keq”.
Çfarë ju pëlqeu tek ai…çfarë ju tërhoqi…
Ishte i çiltër, bënte humor dhe dinte menjëherë të komunikonte me të panjohurit. Ky takim mund të harrohej, po të mos takoheshim përsëri në dasmën e Elena dhe Ismail Kadaresë në vjeshtën e vitit 1964. Dritëroi, në atë kohë, ishte beqar, pasi Nina, ishte larguar së bashku me djalin Arian. Ndarja kishte ndodhur pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik. Ajo qante vazhdimisht për prindërit e moshuar, që jetonin në Peterburg, qante për vendin e saj, që nuk do t’i shihte më. Jeta u bë e padurueshme, prandaj të dy vendosëm që ajo të kthehej së bashku djalin në Bashkimin Sovjetik. Sigurisht ka qenë e vështirë ndarja edhe me Ninën, edhe me Arianin, që nuk arrinte të kuptonte asgjë nga arsyet e vërteta të largimit. Por kjo ishte zgjidhja më e mirë dhe më e drejtë për të dy. Edhe unë nuk pranova të qëndroja në Rusi, pasi më propozuan edhe të punësohesha në gazetën ku kryeva stazhin e gazetarit. Atje e ndjeja veten të huaj. Edhe ajo, megjithëse ishte mësuese e anglishtes në shkollën e mesme të përgjithshme “Sami Frashëri”, e njdente veten gjithnjë të huaj dhe nuk përshtatej në mjedisin shqiptar.
Kështu më tregoi Dritëroi shumë më vonë, kur u martuam, historinë me gruan ruse dhe nuk e kemi përmendur më as unë, as Ai. Këtë kapitull të jetës Ai e kishte mbyllur dhe as unë nuk e ngacmova një plagë të rinisë së tij. Të kthehem tek pyetja juaj për njohjen time me Dritëroin.
Në Elbasan, në dasmën e Elenës ne ishim të ftuara si mikesha të saj, kurse në dasmën e Ismailit në Tiranë si shoqe-krushka. Ishte dasëm shkrimtari, me të ftuar shkrimtarë të moshave të ndryshme, por të pa shoqëruar nga gratë e tyre. Dasma, si të gjitha dasmat, ishte e gëzuar; Elena ishte shoqja e parë e kursit gjuhë-letërsi, që martohej me një poet-shkrimtar. Doli nuse shumë e bukur. Gjithë shkrimtarët kërcenin me ne vajzat-studente të vitit të katërt të letërsisë.
Dritëroi qëndronte në një tavolinë me gotë rakie përpara dhe herë pas here i dëgjohej zëri i lartë, duke ngritur dolli për çiftin e ri. Shkrimtari Naum Prifti donte ta shkëpuste Dritëroin nga tavolina dhe vetmia dhe i propozoi ta njihte me një shoqen time, por Ai i kishte thënë: “Dua të njihem me atë shkodranen tjetër, se ka bel të hollë e vithe të kolme.” Kështu, u shkëput Dritëroi nga tavolina dhe gota e rakisë, kërceu tango dhe vals, duke zhurmuar me zërin e tij të fortë.
Nga mesi i natës, kur u larguam nga dasma, Dritëroi na ftoi në shtëpinë e tij, që e kishte në Bulevardin “Stalin” siç quhej në atë kohë Bulevardi Zogu I, karshi ndërtesës së gazetës “Zëri i Popullit”. Hokatar e duke folur me zë të lartë zgjoi edhe prindërit e moshuar me vizitën e pazakontë të mesnatës. Kishte një dhomë-studio të bukur, me bibliotekë të pasur, me një akuarium me peshq të kuq të vegjël. Dritëroi, siç dukej e kishte të zakonshme këtë sjellje, pasi prindërit e tij nuk u zgjuan të alarmuar, kur hymë ne.
Ditë më vonë filluan takimet tona në pasditet letrare në shtëpitë e Naum Priftit, Fatos Arapit, të piktorit Andon Kuqali, në kafenenë para konviktit të vajzave në rrugën e Elbasanit, në kodrat e qytetit të sapondërtuar Studenti, në kodrat e Liqenit…
A e munduat shumë Dritëroin deri sa i thatë “PO”, apo u dorëzuat lehtë…
Dashuria jonë nuk lindi me shikimin e parë, më shumë u tërhoqëm duke njohur më mirë njëri-tjetrin. Dritëroi ishte i çiltër, i natyrshëm. As njëri, as tjetri nuk u dorëzuam lehtë, sidomos unë, që isha e rrethuar nga paragjykimet. T’i jepja fjalën për martesë një burri, që kishte qenë një herë i martuar, që kishte edhe një fëmijë, nuk ishte e lehtë. Dashuria erdhi duke u forcuar pas shumë takimeve, deri sa përfundova në shtëpinë e tij. Atë natë i dhamë fjalën njëri-tjetrit për martesë.
Ne i ishim rrëfyer njëri-tjetrit për çdo gjë: për rrethin familjar, farefisnor, miqësor… Dritëroi ishte komunist dhe ishte i pari, që hynte në familjen tonë të prekur nga reformat e viteve 1945-47, si ish- tregëtarë. Qysh në moshë të njomë kam parë babain dhe xhaxhain e madh me pranga në duar, pasi i kishin sekuestruar arka dhe qypa me florinj të tyre dhe të një mikut të tyre, Man Tepelija quhej.
Çfarë mund të na thoni për momentin, që konsiderohet edhe “magjik” për një çift… si ndodhi… e prisnit atë ditë, atë moment që erdhi edhe propozimi për martesë…
Dritëroi si komunist, mund ta kishte më të vështirë bashkimin me mua, e megjithatë ai nuk i dha rëndësi, më tregonte dhe Ai historitë e veta familjare. Gjatë kësaj kohe ne iu rrëfyem njëri-tjetrit më shumë se sa mund të rrëfehej një besimtar tek prifti. Ndofta këto rrëfime, para se t’i jepesha plotësisht, janë sekreti i një dashurie jetëgjatë.
Virgjëria ishte gjëja më e çmuar për një vajzë të ndershme të asaj kohe. Dhe ajo natë ka qenë celebrimi i një dashurie pa dëshmitarë, nën dritën e hënës së vjeshtës. Por më vështirë e pata për ta bindur babain fanatik e besimtar. Kjo është një histori më vete.
Në vitet ’60, nuk ishim në botën e internetit dhe teknologjisë, por në kohën kur shkëmbeheshin letra…dhe mes jush dhe Dritëroit shkëmbeheshin shumë të tilla, sidomos para datës së dasmës…mbani mend ndonjë detaj prej tyre…
Dritëroi u detyrua nga dashuria për mua, t’i zbatonte rregullat e asaj kohe, të qëndronte një vit i fejuar. Prandaj dhe patëm një letërkëmbim të gjatë me letra, kur mungonte bota e internetit dhe e teknologjisë së sotme. Bukuria e këtyre letrave qëndron në faktin se shumica e tyre u ruajtën nga të dy për 52 vjet me radhë, se mund të humbnin, siç kanë humbur shumë gjëra të tjera.
Dritëroi ishte i ndërgjegjshëm si shkrimtar dhe më përsëriste vazhdimisht: “Asgjë e shkruar nuk duhet të humbasë, se ka vlerën e vet.” Dhe tani ky letërkëmbim më ka zgjuar shumë ngjarje, që ishin harruar në sirtaret e kyçura të trurit. Sigurisht, më kanë ngjallur shumë emocione dhe prandaj po vuaj dhe e kam vazhdimisht pranë unë dhe fëmijët. Për këtë arsye nuk mësohemi me vdekjen e tij, na duket se fle dhe do të zgjohet përsëri.
Unë kam pasur privilegjin të jem e dashura, gruaja, mikja e tij gjatë një jete: në rini, në pleqëri dhe deri sa mbylli sytë. Elona ka bërë një punë të madhe me botimet e fundit, pasi plotësohet biografia e Dritëroit, të cilën e ka lënë të shkruar në të gjitha veprat e tij. Sa herë i thosha, që të shkruante autobiografinë e tij, më thoshte: “Është herët akoma. Kam plane të tjera.”
Ndërsa herën e fundit, kur e hapa këtë temë, më tha: “Nuk do ta shkruaj. Biografia ime është e shkruar në veprat që kam punuar një jetë të tërë. Le ta bëjnë biografët, se e gjejnë të plotë me të mirat dhe të këqiat e mia.” Dhe Dritëroi kishte të drejtë: Në qendër të krijimtarisë së tij është njeriu me ngjarjet e veta, është mjedisi i kohës, natyra, familja, shoqëria, historia e vendit gjatë gjashtë dekadave. Është fat për Dritëroin vetë dhe vendin tonë që Ai e jetoi jetën me intensitet, me parime, me ideale të larta, me moral të pastër, me sinqeritet, natyrshmëri, pa hipokrizi, pa urrejtje…
Ç’vend ka zënë poeti i madh Dritëro Agolli, si bashkëshort dhe si baba? Ka një ndarje në këtë çështje apo është e vështirë…
Dritëroi ishte baba i dashur, por që nuk e shprehte me fjalë. Ai, nuk mbaj mend asnjë herë, t’i ketë qëlluar fëmijët gjatë gjithë jetës së tij. Shqetësohej për shëndetin e tyre dhe si i pagjumë i kontrollonte gjatë natës, kur unë flija nga lodhja e ditës. Edhe po të kishte ndonjë vërejtje për ata, m’i thoshte mua për t’ia transmetuar. Sa herë fëmijët e pyesnin për problemet që kishin në shkollë, ai nuk përtonte, linte çdo punë dhe jua shpjegonte me hollësi. Nuk bënte dallim mes fëmijëve dhe fjalët e mira dhe të ëmbla nuk ia kursente për t’i lavdëruar.
Ndonjëherë edhe i citonte fjalët e tyre në biseda me mua apo me miqtë. “Këtë më tha Elona, këtë më tha Artani”. Krenohej si çdo baba. Për ne, si familje, Ai ishte burri i shtëpisë, që kishte detyrimet e veta si çdo njeri tjetër i zakonshëm. Kishim kërkesat tona ndaj tij, në mënyrë të natyrshme siç i ka çdo familje, drejtuar një bashkëshorti, babai e gjyshi më vonë. Ai ndihej i lumtur apo i trishtuar kur nuk e dëgjonim. Mos mendoni se Ai nuk nxehej dhe çdo gjë rrëshqiste si në vaj. Ai kur nxehej ishte devollli gjaknxehtë, por falte shpejt dhe nuk e mbante inatin. Unë përpiqesha që të ishin sa më të rralla këto ndodhi, por ka pasur edhe shumë syresh.
A do të ishte për ju, i njëjti Dritëro, nëse nuk do të ishte edhe poeti që njohim ne…
Në fillim, kur u takuam, e njoha si poet dhe gazetar, por më vonë, në jetën familjare, ai ishte burri, babai i fëmijëve, që kishte detyrimet e veta. Nuk mendoja se duhet të ishte i privilegjuar. Ato ishin vlera të tjera, që plotësonin figurën e tij, e pasuronin me tipare të reja, por për ne ishte burri i shtëpisë, shtylla e shtëpisë, shtylla ku mbahej një familje. Talentin dhe prirjet ia kishte dhuruar Zoti dhe natyra. Ai sakrifikonte nga gjumi për të përmbushur pasionin e tij, si çdo krijues.
A ishte e vështirë për një familje si ju, të jetonit në diktaturë…
Unë linda, u rrita, u formova në atë regjim, në të cilin, që në Kushtetutë ishte shkruar për diktaturën e proletariatit si forcë drejtuese dhe udhëheqëse. U mësuam me atë mënyrë jetese me shtrëngesa, por dhe privilegje si intelektualë. Luftonim për të jetuar me ndershmëri dhe bënim jetë modeste si të gjithë. Mos mendo se ne përmendnim fjalën komunist dhe diktaturë edhe kur bënim dashuri, edhe kur hanim bukë, edhe kur punonim. Bënim jetën e zakonshme të çdo çifti si në realitetin socialist, ashtu edhe në shoqërinë kapitaliste, me hallet dhe gëzimet, që të sjell puna, familja. Kështu, ishim përshtatur dhe luftonim për ta shijuar jetën me ato mundësi që kishim, me ndershmëri dhe pa njollosur emrin tonë me djallëzira, gënjeshtra. As duhet menduar që Dritëroi ishte komunist, anëtar i Partisë së Punës, dhe e ndjente veten të privilegjuar në shoqëri, në punë apo edhe në shtëpi. Kujtoheshim për këtë emërtim vetëm kur kishte ndonjë mbledhje të jashtëzakonshme partie.
Dritëroi ishte gazetar, poet dhe shkrimtar dhe do të ishte i tillë, me talentin që i fali Zoti dhe natyra, në çdo regjim që të jetonte. Në rastin e shkrimtarit vlerësohet talenti, pastaj vjen regjimi. Po të them të drejtën, nuk kam dëshirë të futem në këtë temë, se edhe baskëbisedimi im do të politizohet, siç bëhet kur diskutojmë edhe për ushqimet që hamë për të jetuar. T’ia lemë historianëve, që janë të shumtë dhe kritikëve për të diskutuar dhe për të shkruar për këto probleme aq të përfolura në të përditshmen tonë. Do të thoshim se edhe Molieri që i mbyllte komeditë me fjalët: “Rroftë mbreti”, ka qenë monarkist që lëvdonte mbretërit dhe do të harronim se ai erdhi me veprën e tij deri në ditët tona. Veprat e tij lexohen e duartrokiten edhe sot në shekullin e 21-të.
Edhe shkrimtarët që kanë krijuar në kohën e socializmit, po të duash themi, në kohën e diktaturës, do t’i vlerësojmë nga veprat. Sigurisht, kjo do të ndodhë pas 30-40 viteve, por tani mund të them se për Dritëroin kishte vlerë vepra që shkruante, siç e ndjente dhe përjetonte. Moto e jetës së tij ishte që mos i bënte keq asnjeriu, përkundrazi t’i ndihmonte me mundësitë që kishte.
Ka nga ata që poetin e shohin edhe si shkrimtar të oborrit, që i shërbeu sistemit. Keni një koment për këtë çështje?
Dritëroi ishte gazetar, poet, shkrimtar, në radhë të parë, pastaj njeri aktiv në politikë. “Po të kishim para syve vetëm parime, parime, ideologji, ideologji nuk do të bënim asgjë”, – më thoshte me të qeshur kur dëgjonte diskutime të zgjatura për këto tema. “Duhet të shohim përpara, të ardhmen, ku do të arrijmë, prandaj jetojmë dhe luftojmë për të triumfuar më e mira pas diskutimeve dhe debateve”. Si armë në krijimtari dhe në jetë, Ai kishte humorin, ironinë, logjikën, diturinë e fituar nga leximet e shumta në çdo fushë të jetës.
Që prej vitit 1975 ka qenë edhe deputet, në Kuvendin Popullor. A mendoni se i ul pikë figurës së poetit të madh, angazhimi i tij politik gjatë kohës së diktaturës…
Kur u zgjodh deputet në Kuvendin Popullor dhe anëtar i Komitetit Qendror, Ai qeshte dhe më thoshte: “Sapo u zgjodha unë, u hoqën dy privilegje, 1000 lekshi (i vjetër) dhe një latë drush”, që e jepnin në kohën e dimrit plus të tjerëve. “Siç duket, jemi në fazën e kursimeve dhe nuk ia dalin me gjithë këto deputetë dhe anëtarë të KQ të PPSH dhe unë isha tersi, që u bëra shkak edhe për të tjerët. Ose janë keq me planet dhe do të kursejnë më shumë.” Nuk kam koment apo vlerësim për periudhën e socializmit totalitar, le të flasin të tjerët, pasi është temë shumë e gjerë dhe për një bisedë të veçantë
Nga ana e tij, vetë Dritëroi duket se nuk e vlerëson shumë këtë pjesë të karrierës së tij. Ai ka shkruar disa epitafe për veten e tij një ndër të cilat është edhe ky… “Këtu po prehet Dritëroi në gjumë, Nën dhe si mëkatar dhe si poet. Mëkate ndofta nuk do bënte shumë, Sikur mos kishte qenë deputet”
Epitafi që citoni ju, është më përgjithsues. Ai e ka shkruar këtë poezi pas viteve ’90-të, dhe janë deputetë (të zgjedhurit e popullit) të çdo sistemi apo regjimi. Ai ka qenë deputet në dy rregjime: edhe në socializëm, edhe në periudhën e tranzicionit demokratik. Megjithatë, të them me bindjen e një gruaje që ka bashkëjetuar 53 vjet, Dritëroi nuk ka bërë asnjëherë mëkate në kuptimin e plotë të kësaj fjale. Ai ka lënë pas gjithë atë krijimtari, që ndonjë tjetri me më pak talent dhe cilësi, do t’i duheshin dy dhe ndofta tre jetë.
Këtë përfundim nxjerr tani kur po kaloj me sy, me mendje dhe po shfletoj gjithë veprën e tij, dorëshkrimet, blloqet e shumtë me shënime, mjetet e ndryshme, që mblidhte dhe i sistemonte vetë…
Dritëroi ka qenë një shkrimtar i angazhuar, nuk kanë munguar komentet e tij mbi politikën. A keni pasur ju një rol në formësimin e qëndrimeve të Dritëroit pas viteve 90? Konsultohej ai me ju?
Me Dritëroin kemi diskutuar për çdo problem qysh kur jemi dashuruar, fejuar dhe më vonë martuar. Ai jo vetëm këshillohej, bisedonte me mua, por Ai dëgjonte dhe një fëmijë, një njeri fare të zakonshëm dhe lapsin e letrën s’i ndante kurrë nga vetja. Po të isha skulptore, sigurisht po të kisha aftësinë dhe talentin e skulptores së vërtetë, do ta gdhendja portretin e tij në formën e një libri të madh me një laps. Ky është imazhi që më shoqëron kudo që ndodhen.
Nga bashkëbiseduesi dinte çfarë të merrte dhe ta përdorte kur bënte komentet e tij jo vetëm në politikë, por në çdo fushë tjetër të jetës. Ne kemi ndikuar tek njëri-tjetri, pasi kemi pasur fatin të puqeshim bashkë edhe me punën që kryenim. Shpesh herë edhe shërbimet jashtë Tiranës i organizonim së bashku. Unë kam punuar si gazetare në gazetën “Mësuesi” dhe në revistën “Skena dhe ekrani” qysh kur u hap dhe deri sa u mbyll pas viteve ’90. Ndofta ky është një nga sekretet e dashurisë sonë jetëgjatë, pasi gjenim mirëkuptim në çdo problem, të lehtë apo të vështirë.
Mund të na rrëfeni se cili ka qenë momenti juaj më i vështirë përpara viteve ’90 dhe se cili ka qenë momenti më i vështirë pas viteve ’90?
Si në të gjitha familjet, kemi pasur edhe momente të vështira dhe e kam të zorshme të dalloj njërën prej tyre, para dhe pas viteve ’90. Jeta është luftë, përpjekje, andralla të shumta, të cilat në këtë moshën time 75-vjeçare, nuk më duken asgjë, por ndryshe jeta nuk do të kishte bukurinë dhe plotësinë e saj. Këto probleme ishin familjare dhe shoqërore, pasi çdo shqetësim ka efektin zinxhir, ndikojnë tek njëri-tjetri. Përveç problemeve që sjell krijimtaria dhe sidomos veprat me dilema, pikëpyetje, që direkt apo indirekt atakojnë regjimin e kohës; dhe këto nuk ishin të pakta, sidomos në prozë; kishte dhe probleme të tjera kur ashpërsohej lufta e klasave, kur futeshin në burg miq apo shokë, që krijonin tension dhe thyerje të qetësisë të jetës së përditshme. Ndërsa pas viteve ’90, ishte ndodhia në Kongresin e 10-të të PPSH-së, mbas fjalës apo diskutimit të Dritëroit në atë Kongres.
Mbas një nate pa gjumë, duke e daktilografuar këtë fjalim në makinën Olivetti, Dritëroi u ndesh me kundërshtimin e sallës me delegatë të Kongresit. E mbaroi fjalën e tij, duke i thënë: “Siç po shoh, ju nuk do të rinovoheni kurrë dhe kot u lodha duke folur në këtë sallë.” Dhe u ul në radhën e parë, nuk shkoi në vendin që kishte zënë në fillim të mbledhjes. Pas mbledhjes Ai nuk erdhi në shtëpi, pasi e kishte marrë Petro Lalaj me vete në shtëpinë e tij.
Atë ditë u shqetësova shumë, pasi dy policë vërtiteshin përreth Pallatit tonë, ndërsa më vonë më morën në telefon nga Ministria e Brendshme dhe më thanë, që të mos shqetësoheshim, se na kishin marrë në mbrojtje edhe neve, edhe Dritëroin atje ku ishte. Kur Dritëroi u kthye në shtëpi, i shoqëruar nga punonjës të Ministrisë së Brendshme, e kaloi këtë situatë me humor, duke thënë: “Sa budallenj janë. Nuk kuptojnë asgjë, nuk kuptojnë gjendjen në të cilën ndodhemi, por thërrisnin Parti-Enver. Ishin të egërsuar shumë, por asgjë nuk do të bëjnë. S’kanë më forca, që ta kthejnë mbrapsht këtë lëvizje, që ka filluar.” Kjo ndodhi i përket 12 qershorit 1991.
Pastaj ka ngjarje të shumta, që mbushnin jetën tonë, me krijimtari letrare dhe publicistike, me botime librash, me debate, me takime të ndryshme…
Ju keni qenë komshinj me Kadarenë. Çfarë marrëdhëniesh kishit me Kadarenë dhe familjen e tij? Pse u ftohën marrëdhëniet mes dy shkrimtarëve në vitet ’80?
Me Ismailin dhe Elenën kemi pasur gjithnjë marrëdhënie të mira. Me Elenën isha katër vjet në degën Gjuhë-Letërsi të fakultetit Histori-Filologji. Ishim shoqe, siç janë vajzat studente që ndajnë gjithnjë në mes tyre gëzimet dhe shqetësimet. Kemi shkuar në shtëpinë e saj në Elbasan për Ditën e Verës vazhdimisht. Njiheshim dhe me prindërit e saj, të cilët ishin shumë të dashur.
Edhe dashurinë me Ismailin e morëm vesh dhe krenoheshim që vajza e kursit tonë, ishte e dashura e një poeti të njohur. Ishim vajza dhe djem të gjallë, gazmorë, që shfrytëzonim kohën e lirë duke lexuar e duke bërë jetë artistike. Mos mendoni se ne në atë kohë bisedonim për diktaturën. Me ato mundësi, ne e gëzonim jetën, lexonim shumë, pasi nuk ishte koha e sotme e internetit dhe erës dixhitale. Ishte një jetë më romantike dhe me ëndrra.
Ishim të lira, se jetonim në konvikt dhe secila njihej dhe dashurohej me ndonjë djalë e më vonë, shumica u martuan me ata që donin. Sigurisht, kishte dhe drama ndarjesh, por çdo gjë merrej vesh se ambienti ku zhvilloheshin këto ngjarje, ishte i kufizuar. Me Elenën dhe Ismailin u lidha më ngushtë pas njohjes me Dritëroin, pasi shpeshherë takimet bëheshin edhe në apartamentin e tyre. Kur vonohesha në takimet me Dritëroin, ka pasur raste, sidomos në fillimet, shkoja te shtëpia e tyre për ta kaluar pjesën tjetër të natës në një krevat portativ, që kishin ata në apartament.
Eni, më fute në historinë e rinisë së shkujdesur nga rregullat dhe normat. Ishim naivë dhe të pastër në dashuri, miqësi dhe në shoqëri. Ne e kemi ruajtur dhe forcuar shoqërinë dhe miqësinë në çdo kohë. Me çiftin Kadare nuk mbaj mend të kemi shkëmbyer fjalë me zë të lart, në asnjë rast. Secila familje krijoi miqësitë dhe shoqëritë e veta me kalimin e kohës dhe është normale. Varet nga puna, kërkesat, shijet letrare, nga takimet me miq të rinj, nga interesat e punës dhe krijimtarisë. Dritëroi ishte edhe gazetar, prandaj kemi pasur një rreth të gjerë miqsh dhe shokësh.
Ne u lidhëm shumë me çiftin e kinoregjisorëve të shquar, Xhanfise dhe Endri Keko, me familjen e Rita dhe Niko Nikollës, me çiftin Gjenovefa Heba dhe Nikolla Zoraqi, me çiftet e Vangjush Gambetës dhe Vangjush Zallëmit, me Gjenovefa dhe Arqile Aleksit, me Sotir dhe Violeta Papulin (Çotin e quajtur ndër miq), dhe sa të tjerë, më shumë apo më pak të njohur në të gjithë Shqipërinë. Ti Eni thua se ishit komshinj me Kadaretë dhe çfarë marrëdhëniesh kemi pasur? Shumë të mira, jo vetëm kur ishim komshinj në pallatin e Rrugës së Dibrës, por edhe kur ishim të ndarë nga shtëpitë. Nuk ishin këto vizita te njëri-tjetri vetëm me raste festash a ditëlindjesh, pra, zyrtare, por edhe me rast e pa rast. Uleshim ne në apartamentin e Elenës dhe Ismailit një kat më poshtë dhe ngjiteshin ata te ne, pa lajmërime ditësh apo orësh. Ftohja pas viteve ’80 nuk është e vërtetë. Kemi pasur gjithnjë miqësi dhe shoqëri të mirë.
Po tregoj dhe ngjarjen e “arratisjes” së Ismailit pas viteve ’90. Ai, atë natë, u ngjit lart në apartamentin tonë, si zakonisht me Elenën dhe i tha Dritëroit: “Do të shkoj në Francë, se kam një takim për librat që më janë botuar atje. Nuk e di a e ke të lirë makinën dhe shoferin Spiro për të më përcjellë deri në Rinas? Këtë herë kam disa valixhe dhe makina ime nuk i zë, prandaj më duhen dy makina.” Dritëroi iu përgjigj: ” Po, patjetër do të vijë Spiroja.” Biseduan për librat që i ishin botuar në Francë dhe të nesërmen, ai iku dhe u shpërnda lajmi për arratisjen e Kadaresë. Ai, derisa nuk kishte makinë, merrte shoferin me makinën e Dritëroit si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, sa herë shkonte me shërbim në rrethe apo kishte ndonjë problem tjetër e neve na dukej normale ta kërkonte për një rast të tillë.
Artani, djali ynë, kur kishte parë Elenën dhe Ismailin poshtë, para nisjes në Rinas me dy makina të mbushura me valixhe, i tha Dritëroit: “Babi, Ismaili nuk do të kthehet nga Franca, do të ikë.” “Jo, mor, nuk ikën Ismaili”, iu përgjigj Dritëroi. Por, të nesërmen e asaj dite u përhap lajmi se Ismaili kishte kërkuar strehim politik në Francë. Zhurmoi shtypi duke e etiketuar me lloj-lloj epitetesh. I kërkuan edhe Dritëroit të prononcohej në gazetën “Zëri i Popullit” dhe në mbledhjen e organizuar në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, ku ishte kryetar i saj. Ai nuk e quajti as tradhtar, as i pabesë, as si ishi privilegjuar që tradhtoi interesat e vendit, por tha: “Ismaili u largua nga vendi i dëshpëruar, ngaqë reformat për ndryshim po vonohen”.
Prandaj, pyetja juaj pse u ftohën marrëdhëniet është e pabazë; mund të them se edhe në periudhat më të nxehta politike, ato kanë qenë korrekte dhe normale, me zigzaget e tyre si krijues, si shkrimtarë, si miq. Secili ka pasur miqësitë dhe shoqëritë e veta, por e respektonin njëri-tjetrin. Dritëroi ka qenë gazetar, më vonë, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve. Ka krijuar duke shfrytëzuar kohën e lirë, pa marrë muaj pushimi me lejë krijuese. U jepte lejë krijuese shkrimtarëve dhe artistëve të tjerë, si dhe profesione të lira.
Elona ka publikuar në fb “Kështu dhe ashtu”, poezia e fundit e Dritëroit. Cili ka qenë mesazhi i kësaj poezie? Është thjesht një qëndrim që Dritëroi mbajti për veprën e tij? Apo edhe një kritikë e tërthortë për ata që kërkuan t’i veshin vetes statusin e “rebelit” gjatë viteve të diktaturës?
Poezia e fundit “Kështu dhe ashtu” është pyetja, dilema e çdo krijuesi deri sa mbyll sytë. Është qëndrimi që mbajti jo vetëm ai ndaj veprës së tij, por të të gjithëve. Çdo krijues i vërtetë dyshon te vlerat e vërteta dhe kjo i nxit të shkruajnë, të kompozojnë, të pikturojnë apo të skalitin një gur a një shkëmb. Është dilema e çdo njeriu që mendon. Kur hesht dhe nuk dyshon më, zëre se ke mbaruar. Ndërsa, për rebelin në diktaturë, njeriu, aq më shumë krijuesi, është rebel në çdo sistem e regjim, pasi kërkon vazhdimisht ndryshim.
Ju i jeni përkushtuar Dritëroit dhe familjes suaj dhe ky ka qenë një impenjim me kohë të plotë, a do të kishit dashur një karrierë të suksesshme si gazetare apo shkrimtare? Keni ndonjë ambicie personale, që nuk e keni plotësuar deri tani?
Jam njohur me Dritëroin kur isha 21 vjeçe. Sigurisht, deri në atë moshë kisha edhe unë ëndrrat e mia. Bëja hartime të bukura, tregime, lexoja shumë dhe ëndërroja të shkruaja një novelë, dramë – dashurie, madje e kisha filluar duke marrë personazhe realë të jetës së përditshme, por ajo mbeti pa u përfunduar. Ngaqë lexoja veprat e klasikëve, ndieja dobësinë time dhe prandaj i lashë si ëndrra në sirtarë. Ju kushtova Dritëroit dhe familjes me kohë të plotë. Nuk kam pasur ambicie, se e kuptoja që duhet të sakrifikoja dhe kohën t’ia kushtoja Dritëroit. Si gazetare, gjeja kënaqësinë e punës dhe kaq ishte.
Ju keni një letërkëmbim të gjatë me Dritëroin, a i keni shkruar ndonjë poezi? Nëse po, mund të na e përmendni?
Kemi pasur një letërkëmbim të shpeshtë, dy-tre letra në javë. Qysh në fillim u mësuam t’i rrëfeheshim njëri-tjetrit dhe ky rrëfim vazhdoi gjatë një viti fejesë, duke hyrë deri në imtësitë më të vogla të jetës. E thashë edhe në fillim të bashkëbisedimit: ky është sekreti i një dashurie jetëgjatë, që nuk iu mërzitëm njëri-tjetrit, por, përkundrazi, e kërkonim kudo ku ndodheshim. Unë nuk kam shkruar kurrë poezi. Poezinë e mirë e lexoja sa herë doja të qetësohesha, kur doja të shkruaja a të hidhja në letër diçka, kur shkruaja artikuj, e lexoja poezinë në gjendje të gëzuar apo depresive. Poezia e vërtetë, flas, është dhunti e njerëzve të veçantë, që u bëhet mënyrë jetese, siç i ishte bërë dhe Dritëroit.
Përpara se të largohej nga jeta, meraku i Dritëro Agollit ishte fati i dorëshkrimeve të tij, atyre dorëshkrimeve që nuk janë botuar. Çfarë përmbajnë ato…?
Kur Dritëroi mbylli sytë, të gjithë në familje ishim si në jerm. Elona ishte si e çakërdisur, shumë impulsive dhe në atë gjendje hynte e dilte në dhomën e gjumit, hapte kapakët e bibliotekës, ku Dritëroi dhe unë kishim vënë dosjet e shumta, të radhitura njëra mbi tjetrën. Unë nuk mbaja mend asgjë dhe u deshën muaj për të kujtuar. Isha bërë si trung, që më merrnin për krahu dhe më drejtonin nëpër ceremonitë që u bënë për Dritëroin. Nuk kujtoja asgjë, dhe aq më tepër të merresha me dosjet. Kishte vite që i kishim stivosur, ndërsa fëmijët kishin pasur gjithnjë kureshtje për dorëshkrimet.
Elona dhe Artani, nga kureshtja, i merrnin fshehurazi Dritëroit, i lexonin letërkëmbimet dhe poezitë, dorëshkrimet në prozë dhe po fshehurazi i sistemonin, siç i kishim vendosur ne. Elona, për të na sjellë në realitetin e ri edhe mua, edhe Artanin, na i dha dorëshkrimet e aforizmave, letërkëmbimit si dhe përmbledhjen me poezi lirike për t’i lexuar, se do t’i botonte në shtëpinë botuese “Dritëro”, të cilën e ka mbajtur të hapur vetëm për veprat e Dritëroit. Unë pata aq logjikë sa t’i thosha, pasi i pashë: “Duhet t’ia jap një specialisti gjakftohtë, pasi Dritëroi nuk i ka lënë kot stivë dhe nuk i ka botuar.” Ne nuk kishim biseduar për fatin e dorëshkrimeve. Dritëroi, nuk e di përse, nuk fliste për ato, i largohej gjithnjë vdekjes dhe më thoshte: “Ka kohë”. Tani, duke e gjykuar, kujtoj se vuante fatin e dorëshkrimeve.
Në përgjithësi, kishte shpirtin e dyshimit, madje edhe tek unë, që kisha një jetë me të. Krijimtaria ishte personale, kishte punuar gjithnjë në vetmi dhe i heshtur, sidomos në prozë. Me poezinë ishte më i hapur, e lexonte dhe vetë me zë të lartë, kur ishte në humor e ndiente tingëllimin dhe thoshte: “Këtu jam në terrenin tim, e kuptoj kur e kam qullosur ose nuk kam bërë gjë.” E shijonte recitimin dhe recitonte bukur. Siç duket, i kishte përvetësuar këto shprehi nga shkolla dhe poetët rusë gjatë kohës së studimeve. Ai ka lënë në dorëshkrim, të pambaruar, romanin “Vrasja e kukuvajkës” me temë dashurie. Ngjarjet vendosen në një zonë të Shqipërisë së veriut, në një kantier sharrëtarësh. Shkroi 80 faqe dhe pastaj e la.
“Do ta shkruaj më vonë. Është temë e vështirë për ta pranuar në botim. Këtë ngjarje e kam dëgjuar në Mirditë”, më thoshte kur unë e ngacmoja për të punuar me romanin e lënë përgjysmë, që në vitet e socializmit. Këto janë vështirësitë që ndienim në diktaturë. Sidomos, shkrimtarët dhe artistët e provonin më shumë dhe bënin lëshime ose e linin veprën përgjysmë. Këtu mund të sjell si shembull dhe tregimet në librin “Zhurma e erërave të dikurshme”, libër që përmendet edhe në dosjen e letërkëmbimeve. U detyrua të botonte edhe dy reportazhe, që të botohej libri. Historia e romanit “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” është më dramatike. Ai u botua pjesë-pjesë në revistën “Hosteni” ku kryeredaktor ishte miku i tij, Niko Nikolla. Dritëroi, kur botonte Zylon, ishte nën presionin e redaksisë, që i kërkonte çdo javë vazhdimin, por edhe të frymëzimit të tij për ta mbaruar. Sigurisht, ai punoi shumë me këtë roman derisa e dorëzoi të plotë në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”.
Libri u prit mirë, por edhe me shumë vërejtje nga aparati i Komitetit Qendror të Partisë. Dritëroi bënte humor dhe thoshte: “Kur më kritikojnë mua që jam anëtar i Komitetit Qendror, mendo për të tjerët. Por veprat e mira gjithnjë kritikohen. Aty matet dhe vlera e tyre. Kështu ka ndodhur në çdo kohë dhe në çdo vend. Më keq është kur vepra kalon në heshtje, atëherë duhet vënë një pikëpyetje e madhe për vlerat e saj. Ja unë, kam kritikuar veprën e Ismailit “Pallati i ëndrrave”, por ai roman është më i miri që ka shkruar Ismaili. Dhe këtë e bëra, se më detyroi Ramiz Alija. Ndërsa, temën për romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” ia dhashë unë, pasi ia tregova si ngjarje, që e dëgjova në një fshat. I shkonte më shumë stilit të Ismailit kjo temë, sesa mua, pasi kam mënyrë tjetër të të shkruarit.”
Ka shumë ngjarje të tilla, që kanë mbushur jetën tonë të gjatë, por për ta mbyllur, po tregoj edhe një ngjarje të viteve të fundit. Limoz Dizdari ishte kryetar i Lidhjes se Shkrimtarëve dhe Artistëve dhe një ditë na mori në telefon: “Kam një lajm të mirë për Dritëroin. Nga komisioni i çmimit “Nobel” na kërkojnë një propozim për çmimin e këtij viti, përveç atij të Ismailit, dhe unë mendova të dërgojmë edhe emrin e Dritëroit”, më tha Limozi në telefon. Nuk besoj të pranojë Dritëroi, megjithatë të ta thotë vetë ai. iu përgjigja. Dhe, ashtu vërtet, Dritëroi i tha: “Derisa është propozuar për kaq vite emri i Ismailit, nuk ka pse t’i jepet Komisionit emër tjetër, prandaj dhe unë nuk pranoj propozimin tënd Limoz.”
Po punoni që të botohen?
Dorëshkrimet janë të ndryshme. Ato kanë vlerë botimi ose vlerë arkivore, prandaj mendojmë me fëmijët, në një të ardhme t’i dorëzojmë në Arkivin e Shtetit, në këndin që do të jetë për Dritëroin, si për çdo personalitet tjetër të historisë së Shqipërisë Eni, të falënderoj për bashkëbisedimin, megjithëse ka qenë shumë e vështirë për mua të përqendrohem dhe t’u përgjigjem pyetjeve të tua.
Të vlerësoj si gazetare e zonja, që ke njohuri për Dritëroin si shkrimtar dhe si njeri, por ende unë nuk jam në gjendje të mirë dhe fizike mendore, t’i përgjigjem interesit tuaj të gjerë. Ky bashkëbisedim ishte një nxitje për t’u shkarkuar nga disa kujtime të vogla nga jeta jonë e gjatë. Sigurisht, ne me fëmijët, por më vonë dhe nipërit dhe mbesat do të punojnë për të botuar dhe ribotuar veprat që ka lënë ai, me një korpus të gjerë të krijimtarisë, por edhe në fusha të tjera të punës së shumanshme të tij.
Në një intervistë ekskluzive me DW, Kryeministri i Kosovës Albin Kurti shpjegon se si do ta menaxhojë sfidën aktuale të anëtarësimit të Kosovës në Këshillin e Evropës.
DW: Zoti Kryeministër, sa optimist jeni se Kosova do të pranohet në maj në Këshillin e Evropës?
Albin Kurti: Sipas renditjes organizatave prestigjioze ndërkombëtare ne kemi bërë progres. Kësaj i shtojmë edhe faktin që kemi kaluar me sukses në mbledhjen e ambasadorëve më 24 prill të vitit të kaluar dhe mbledhjen e parlamentarëve më 16 prill të këtij viti, dhe raporti nuk ka parashikuar parakushte apo kushte që nuk i kemi plotësuar. Unë jam optimist edhe për mbledhjen e Këshillit të Ministrave të Këshillit të Evropës në mes të muajit maj për anëtarësimin e Republikës së Kosovës në Këshillin e Evropës.
Megjithatë ka ende dyshime, se vendimi do të shtyhet. Çfarë kontributi mund të japë Gjermania konkretisht sipas mendimit tuaj?
Së pari, më duhet të falënderoj deputetët gjermanë që na kanë ndihmuar aq shumë dhe kanë punuar pa kursim e pa rezerva, e në veçanti do të kisha theksuar Frank Schwabe dhe Knut Abraham, të cilët mbajtën fjalim në seancën e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës më 16 prill. Por kjo mbështetje e madhe për Republikën e Kosovës me 131 vota për, krahasuar me 29 kundër, 82 përqind në mbështetje të vendit tonë, do të duhej që të reflektohej edhe në Këshillin e Ministrave. Prandaj po punojmë që edhe Gjermania në Këshillin e Ministrave të reflektojë vullnetin e saj pozitiv edhe te të tjerët. Ne po e ndihmojmë Gjermaninë që të na ndihmojë neve dhe në këtë mënyrë Kosova të bëhet anëtare e 47-të e Këshillit të Evropës.
Nga ana tjetër, nga kancelaritë evropiane ju kërkohet krijimi i Asociacionit të Komunave me shumicë serbe. Si po e menaxhoni ju këtë presion?
Ne dëshirojmë të eliminojmë disa skepticizma, që mund të ekzistojnë eventualisht deri në mes të muajit maj, por jemi në të drejtën tonë. Mos të harrojmë se Kushtetuta e Republikës së Kosovës ofron të drejta të gjera për pakicat, e në veçanti për atë serbe. Dhe nuk e mohojmë që paraardhësit tanë kanë bërë një marrëveshje për Asociacionin e Komunave Serbe, por gjithçka duhet të jetë në përputhje me ligjshmërinë, kushtetutshmërinë, interesin publik të republikës dhe në mbrojtje të të drejtave të qytetarëve serbë. Pra, edhe plani i Ahtisaarit e ka paraparë një lloj bashkëpunimi ndërkomunal, por larg asaj që ka kërkuar Beogradi, si në Bosnjë, që tash edhe faktori ndërkombëtar, evropianët dhe amerikanët, natyrisht që e kundërshtojnë duke pasur parasysh se çfarë pasojash shkaktoi ajo në Bosnjë. Pra, nuk i reduktojmë ne të drejtat e pakicës serbe në një formulim të Asociacionit, por në të njëjtën kohë nuk mohojmë se këtë asociacion e kanë nënshkruar paraardhësit e mi, Thaçi dhe Mustafa, njëri para 11 vjetëve dhe tjetri para 9 vjetëve.
Gerald Knaus, nga European Stability Initiative, e quan realizimin e Asociacionit në kushtet aktuale të pamundur, sepse mungon dëshira e komunave serbe për ta realizuar. A është kjo që po komunikoni edhe ju në Evropë?
Zoti Knaus niset nga parimi demokratik se demokracia vjen nga poshtë. Nuk mund t’ua imponosh asociacionin komunave. Çka nëse komunat nuk e duan asociacionin? Pra, mendimi i tij është shumë i shëndoshë, por mendimi i tyre (i pakicës serbe, shën i red.) është ende i panjohur. Pra, ai ka të drejtë në këtë aspekt, por të gjitha këto jemi duke i trajtuar. Besoj që ministrat e Jashtëm të vendeve anëtare të Këshillit të Evropës te Kosova e kanë një partner që nuk synon vetëm të përfitojë nga Këshilli i Evropës, por të kontribuojë. Sepse sundimi i ligjit, të drejtat e njeriut, demokracia në Kosovë janë jo vetëm më të mirat në rajon, por edhe më të mira se në disa vende anëtare të Këshillit të Evropës.
Megjithatë, kërkesa e perëndimorëve për Asociacionin mbetet. A keni ju një draft?
Unë kam propozuar që ta shkruaj draftin më 18 mars në Ohër, por nuk është pranuar një gjë e tillë. Kjo është refuzuar nga Serbia. Tash, Asociacioni i komunave me shumicë serbe është në kuadër të nenit 10 të 39 marrëveshjeve që i kanë bërë paraardhësit e mi, të marrëveshjes bazike. Nuk konsideroj që është në rregull që Asociacioni të nxirret nga marrëveshja bazike, të vendoset në qendër si prioritet, dhe që marrëveshja bazike të spostohet në prapavijë. Të gjitha këto janë pjesë të diskutimeve që po i bëjmë. Ne e mbështesim raportin e zonjës Dora Bakoyannis, e cila ka qenë ministre e punëve të jashtme të Greqisë, të një shteti që vazhdon të jetë mosnjohës, dhe e cila e ka thënë qartë se dialogu për normalizimin e marrëdhënieve mes Kosovës dhe Serbisë, që ka një marrëveshje që po shkelet nga Serbia, nuk duhet të ngatërrohet me anëtarësimin e Kosovës në Këshillin e Evropës, për të cilin ne i kemi plotësuar të gjitha parakushtet.
Një çështje aktuale e trajtuar edhe gjatë javës në Bruksel është ajo e dinarit. Si po e zgjidhni këtë problem?
Rregullorja e Bankës Qendrore të Kosovës është një rregullore e një institucioni të pavarur. Serbia nuk e ka hall që po ndalohet dinari, sepse dinari nuk po ndalohet por po ndalohet dinari si mjet pagese dhe kjo është kërkesë e nenit 11 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës: Ajo ka hall që po ndalohet cash-i, paraja e gatshme. Dhe ne, për të pasur transparencë se kush kujt i dërgoi para me çfarë qëllimi, e mbështesim plotësisht këtë rregullore të BQK-së që është institucion i pavarur i Republikës së Kosovës, ndërkohë për modalitetet se si ajo të zbatohet dhe të funksionalizohet pa kurrfarë pasojash janë duke dialoguar në Bruksel dhe unë mendoj që janë në rrugë të mbarë për të gjetur një zgjidhje e cila e mundëson tranzicionin e lëmuar drejt kësaj rregulloreje, e cila jo vetëm që është e drejtë e Bankës Qendrore të Kosovës, por është rregullore e drejtë për të mirën e qytetarëve.
Ju thatë se Kosova është një nga vendet ku të drejtat e njeriut dhe sundimi i ligjit janë më të përparuarat në rajon. Në raportin e fundit të Departamentit Amerikan tö Shtetit, megjithatë, flitet për probleme serioze të pavarësisë së institucioneve juridike dhe intimidim të medias. Si e komentoni raportin?
Natyrisht që ka edhe kritika për ne, por nëse shikoni raportin e vitit 2019, sot Kosova ka progres të jashtëzakonshëm dhe ajo që mua më çudit është që në raportin e Departamentit Amerikan të Shtetit nuk citohet për shembull Freedom House, nuk citohet Transparency International, dhe po të citoheshin, do të duhej të lëvdohej Kosova.
Deputeti ukrainas, Oleksiy Goncharenko, thotë se Kosova nuk mund të jetë “zonë gri” në Evropë. Sipas tij, Serbia duhet ta pranojë faktin se Kosova është shtet i pavarur dhe të krijojë marrëdhënie fqinjësie me të.
“Epoka e perandorive në Evropë ka marrë fund”, thotë Goncharenko, duke iu referuar, siç shprehet ai, trendit në Serbi.
Nëse nuk heq dorë nga kjo qasje, Serbia do të vazhdojë të jetojë në varfëri dhe në revanshizëm, “duke u shfrytëzuar nga Rusia, Irani dhe vende të tjera që duan të ndezin flakë në Ballkan”, thotë Goncharenko.
Në intervistën dhënë Radios Evropa e Lirë, ai shfaq shpresën se Kosova do të bëhet anëtare e plotë e Këshillit të Evropës, pas votimit në muajin maj.
Radio Evropa e Lirë: Zoti Goncharenko, ju lobuat për një votë pozitive për Kosovën në Asamblenë Parlamentare të Këshillit të Evropës. Vendimi përfundimtar pritet të merret nga Komiteti i Ministrave në maj. A mendoni se do të kalojë?
Oleksiy Goncharenko: Mendoj se po. Vota në Asamblenë Parlamentare ishte historike dhe tani duhet ta përfundojmë këtë punë. Mendoj se Komiteti i Ministrave do ta ftojë zyrtarisht Kosovën të bëhet anëtare e Këshillit të Evropës.
Radio Evropa e Lirë: Çfarë do t’u thoshit vendeve që nuk janë ende të sigurta për mbështetjen e Kosovës?
Oleksiy Goncharenko: Kosova e meriton këtë, Kosova i përket botës së lirë. Asaj i duhet ndihma jonë për zhvillimin e vlerave si vend i ri, si demokraci e re. Asaj i duhet ekspertiza e Këshillit të Evropës. Kjo nuk ka të bëjë me debatet politike, ka të bëjë me dy milionë njerëz, të cilët e meritojnë të jenë pjesë e organizatës më të madhe në botë, e cila lufton për të drejta të njeriut, sundim të ligjit, demokraci – për vlerat thelbësore për të gjithë ne.
Radio Evropa e Lirë: A mendoni se, në javët në vazhdim, mund të dalin kushte të reja për Kosovën?
Oleksiy Goncharenko: Nuk e di se çfarë do të ndodhë në Komitetin e Ministrave. Nuk është fusha ime e përgjegjësisë. Unë jam anëtar i Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës dhe vendimi ynë është i qartë: Ne i bëjmë thirrje Komitetit të Ministrave që ta ftojë Kosovën.
Radio Evropa e Lirë: Por disa deputetë e kanë përmendur Asociacionin e komunave me shumicë serbe, të cilin duhet ta formojë Kosova. A mendoni se ai mund të bëhet pengesë?
Oleksiy Goncharenko: Shpresoj të mos bëhet pengesë.
Radio Evropa e Lirë: Si mund të sigurohet Kosova që të mos e humbasë mundësinë e saj në maj?
Oleksiy Goncharenko: Autoritetet e Kosovës duhet të vazhdojnë të tregojnë përkushtim ndaj këtyre vlerave themelore, demokracisë, të drejtave të njeriut, sundimit të ligjit – kjo është më e rëndësishmja.
Dhe, pasi të bëhet anëtare e Këshillit të Evropës, Kosova ka shumë punë për të bërë, të zbatojë e të miratojë konventa, të cilat janë thelbësore për organizatën tonë.
Radio Evropa e Lirë: Ju keni deklaruar hapur se synimet e Serbisë në Kosovë janë të ngjashme me synimet e Rusisë në Ukrainë. A mund ta shtjelloni më shumë këtë?
Oleksiy Goncharenko: Fatkeqësisht, shoh se në Serbi ka dy trende. Njëri ka të bëjë me ndërtimin e një vendi demokratik, të cilin e mbështes plotësisht, dhe tjetri ka të bëjë me rindërtimin e perandorisë serbe. Dhe, e kam thënë hapur se epoka e perandorive në Evropë ka marrë fund.
Të gjitha këto ndjenja revanshiste dhe imperialiste që një pjesë e politikanëve serbë po përpiqen t’i promovojnë në Serbi, t’i forcojnë në Serbi, janë një pengesë e madhe për zhvillimin e vetë Serbisë.
Andaj, Serbia duhet të pajtohet me faktin se nuk mund të jetë më perandori. Duhet të jetë një vend normal dhe demokratik. Në këtë mënyrë, do të ishte pjesë e botës së lirë. Në mënyrë tjetër, do të vazhdojë të jetojë në varfëri, në revanshizëm, duke u shfrytëzuar nga Rusia, Irani dhe vende të tjera që duan të ndezin flakë në Ballkan.
Radio Evropa e Lirë: Si duhet të parandalohen këto përpjekje, sipas jush?
Oleksiy Goncharenko: Nuk jam në pozicion për të thënë se çfarë duhet të bëjnë Kosova dhe Serbia, por, personalisht, besoj se nuk mund të ketë zona gri në Evropë. Kosova nuk mund të jetë zonë gri. Serbia duhet ta pranojë faktin se Kosova është shtet i pavarur, i njohur prej vendeve të tjera, dhe të krijojë marrëdhënie me Kosovën si fqinje. Kjo është një punë që duhet kryer dhe prej saj do të përfitonin Kosova dhe Serbia dhe e gjithë Evropa.
Radio Evropa e Lirë: Ju keni lobuar edhe për njohjen e pavarësisë së Kosovës nga Ukraina. A ka ndonjë përparim në këtë drejtim?
Oleksiy Goncharenko: Jo, nuk ka ndonjë përparim sa i përket kësaj çështjeje, për momentin, por arsyeja është e qartë. Ukraina është në një pozitë shumë të vështirë dhe, me gjithë respektin për Kosovën, ajo nuk është çështja kryesore për Ukrainën tani.
Kur shihni diçka që është teknikisht e ëmbël, ju vazhdoni dhe e bëni atë dhe debatoni se çfarë të bëni për të vetëm pasi të keni pasur suksesin tuaj teknik.Kështu ishte me bombën atomike.
Çdo njeri, gabimet e të cilit duhen dhjetë vjet për t’u korrigjuar, është një burrë.
Shkenca nuk është gjithçka, por shkenca është shumë e bukur.
Më shumë kam nevojë për fizikë se sa për miq.
Në pranverën e vitit 1936, miqtë më njohën me Jean Tatlock.Në vjeshtë, filluam të takohem.Ne ishim të paktën dy herë aq afër martesës për ta menduar veten si të fejuar.
Unë kurrë nuk e pranova dogmën apo teorinë komuniste.
Optimisti mendon se kjo është më e mira nga të gjitha botët e mundshme.Pesimisti ka frikë se është e vërtetë.
Nuk duhet të ketë pengesa për lirinë e hulumtimit.Nuk ka vend për dogma në shkencë.Shkencëtari është i lirë dhe duhet të jetë i lirë të bëjë çdo pyetje, të dyshojë në çdo pohim, të kërkojë ndonjë provë, të korrigjojë çdo gabim.
Nëse bombat atomike do t’i shtohen si armë të reja arsenaleve të një bote ndërluftuese, ose arsenaleve të kombeve që përgatiten për luftë, atëherë do të vijë koha kur njerëzimi do të mallkojë emrat e Los Alamos dhe të Hiroshimës.
Si njeriu i shkencës, ashtu edhe ai i veprimit, jetojnë gjithmonë në skaj të misterit, të rrethuar prej tij.
Është një e vërtetë e thellë dhe e nevojshme që gjërat e thella në shkencë nuk gjenden sepse janë të dobishme: ato gjenden sepse ishte e mundur t’i gjesh.
Shkencëtarët nuk janë delikuentë.Puna jonë ka ndryshuar kushtet në të cilat jetojnë njerëzit, por përdorimi i këtyre ndryshimeve është problem i qeverive, jo i shkencëtarëve.
Popujt e kësaj bote duhet të bashkohen përndryshe do të zhduken.
Fëmijëria ime nuk më përgatiti për faktin se bota është plot me gjëra mizore dhe të hidhura.
Bomba atomike e bëri të padurueshme perspektivën e luftës së ardhshme.Na ka çuar lart ato hapat e fundit drejt qafës së malit;dhe përtej ka një vend tjetër.
Qasja në Vedat është privilegji më i madh që mund të pretendojë ky shekull ndaj gjithë shekujve të mëparshëm.
Unë kisha pasur një zemërim të vazhdueshëm për trajtimin e hebrenjve në Gjermani.
Janë fëmijët që luajnë në rrugë ata që mund të zgjidhin disa nga problemet e mia kryesore në fizikë, sepse ata kanë mënyra të perceptimit shqisor që unë i kam humbur shumë kohë më parë./ Elida Buçpapaj
Ajo ka qenë dhe mbetet një ndër lëvizjet më të bujshme të shekullit të kaluar për sportin tone kombëtar. Një histori që lidhet me Asllan Rusin, kolosin e volejbollit të Dinamos dhe përfaqësueses, ndërsa krejt papritur ai do të kalonte te Studenti, një skuadër modeste që luante në Kategorinë e Parë të asaj kohe. Edhe sot, kur flitet për atë ngjarje, ka pas misterin shoqërues, bashkë me disa enigma: Cilat ishin motivet e atij transferimi befasues, kur Asllan Rusi do të braktiste Dinamon e tij për të veshur fanellën e një klubi tjetër? Aq më shumë kur bëhet fjalë për një sportist të atij niveli, një mit si ai, që për specialistë, trajnerë, lojtarë, spektatorë, admirues, ishte një surprizë, kur në parket, në mjediset e pallateve të sportit, Rusi dinamovit, do të shfaqej me një formacion universitar?
Një histori pak e rrëfyer, pak e njohur dhe e kujtuar apo komentuar, edhe për brezin tim, që e kemi përjetuar nga afër karrierën e tij, të nisur nga parku sportiv i Dinamos, ai pas kryeministrisë, më pas në pallatin e sportit “Partizani”, në përplasjet e mëdha të kohës. Si e kujton sot Edison Pashaj, kur si trajner i Studentit do të kishte në gjashtëshe edhe “studentin” Asllan Rusi, në atë kohë 32-vjecar?. Një rrëfim mbresëlënës, por jo vetëm. “Panorama Sport” rikthen sot historinë e Asllan Rusit në vitet ‘70, me disa të pathëna për ish-volejbollistin.
TE DINAMO, BINJAKËT E RRJETËS RUSI-BONATI
Jemi në vitin 1963, në kampionatin kombëtar të Kategorisë së Parë. Kemi një Dinamo me Vangjel Kojën si lojtar-trajner, Franc Jakova, Ylli Shehu, Anastas Panteqi, Foto Kola, Qemal Gjinali, Hazbi Kotoni, Kreshnik Tartari, Andrea Gjika, Petrit Maçi, si dhe dy të rinj të talentuar, Asllan Rusi e Zhani Bonati. Pikërisht këtu do të startojë karriera e Asllan Rusit, plot lavdi e lidhur me trofe dhe pjesëmarrje të paharruara në Europë, deri në “Final 4”, atë të vitit 1972. Gjithmonë në linjën e parë, shtylla kryesore, njeriu skuadër, tek ai luhej, bazohej dhe orientohej loja.
Shuter, me një potencial unikal. I preferuar, i kërkuar dhe i pëlqyer nga shumë klube të Europës, por pa mundur të transferohet në asnjë prej tyre. I admiruar, adhuruar nga spektatori dhe protagonist i padiskutueshëm. Bashkë me Dashamir Fagun, janë dyshja spektakolare konkuruese në Europë, fillimisht me Dinamon, pastaj së bashku te Partizani, protagonistë në sfidat e mëdha ndërkombëtare të kohës.
LARGIMI I BUJSHËM DHE I PAPRITUR
Në lojërat me dorë, janë disa lëvizje dhe transferime të spikatura për kohën. Janë dy basketbollistët e Partizanit, Guxim Bekteshi që do të kalojë te 17 Nëntori dhe Dodan Përmeti, do të veshë fanellën e Dinamos. Ndërsa në sezonin 1975-1976, volejbollisti Asllan Rusi, në atë kohë 31 vjeç, ishte ende lojtar i Dinamos. Pjesa e bluve ishin edhe Enis Terihati, Kiço Lena, Rajmond Gjerazi, Leonard Tase, Ilir Cirnaku, Shaban Uka, Kostaq Skënderi, Ylli Çela, Andi Tirana, Shkëlzen Hoxha, Hajrulla Beriolli, Vladimir Sadushi dhe me të pandarin, trajnerin legjendar Vangjel Koja.
Një kampionat me dhjetë skuadra, me të zakonshmet rivale, Partizani i Andon Konës, Dash Fagut, Ylli Tomorrit, Bert Borovës, Skënderbeu i Petrika Suxhos, Vllaznia e Skënder Palokës dhe e trajnerit Ali Bushati, Labinoti i Hysen Domit, pastaj Dajti që drejtohet nga Hazbi Kotoni, Studenti dhe Flamurtari. Në përfundim të kampionatit të zhvilluar me tri faza, Dinamo do të shpallej kampione e Shqipërisë. Për të ardhur tek edicioni 1976-77, që do të këtë një fillim krejt ndryshe, kur Dinamo pas 13 vitesh do ta nisë atë pa një lojtar, emër të madh, me të cilin është e lidhur historia e vetë klubit, Asllan Rusi.
Një lëvizje që do të befasojë Shqipërinë sportive, kur krejt papritur, ai do transferohet te Studenti, dikur me emrin Universiteti. Një formacion simpatik, rivalizues, në përbërje me lojtarë të ardhur për të kryer studimet në Tiranë. Nga Petrit Berhani, Arben Take, Rudi Merko, Skënder Xhara, Perlat Voshtina, Bashkim Brahja, Sokrat Qeleshi, Arjan Dino, Agron Lubani, Fatos Qatipi, Vlash Macaj, Pirro Dervishi dhe Ilia Vathi. Një skuadër modeste, jo e elitës, që ka trajner specialistin e njohur, Edison Pashaj, i diplomuar në ILKF “Vojo Kushi”, pastaj volejbollist dhe prej disa vitesh në stolin e skuadrës studenteske. Në atë kampionat, bashkë me klubet e abonuara në këtë kategori, konkuron edhe Studenti, por, me një Asllan Rusi më shumë.
Pas përfundimit të fazes së parë, në muajin janar 1977, nisin gjysmëfinalet e Kupës së Republikës, ku Studenti është në grupin A, së bashku me Dinamon, Partizanin, 17 Nëntorin, Vllazninë dhe Dajtin, sfida që do të luhen në kryeqytet. Dy të parat nuk e patën të vështirë të kualifikohen, ndërsa Studenti derdhi shumë djersë dhe duhej të priste takimin me Dajtin. Nëse e fitonte atë do të ishte fanalisti i tretë. Në këtë ndeshje, universitarët zhvilluan një nga takimet më të bukura të tyre, duke siguruar finalet, aty ku janë edhe Dinamo, Partizani, Skënderbeu, Labinoti dhe Flamurtari. Në ditën e parë, Partizani fiton me vështirësi 3-2 me Studentin, një lojë që edhe mund ta kishte humbur, nëse Studenti do të kishte ruajtur freskinë e fillmit. Edhe në ditën e dytë, Studenti do të pësojë një humbje të thellë 3-0 me Dinamon.
Një takim ku Asllan Rusi për herë të parë në karrierë është përballë Dinamos, lojtarëve të ish-skuadrës së tij. Dramatik do të jetë takimi i ditës së tretë me Asllan Rusin e zgjuar dhe protagonist. Ajo ditë është më e bukura e finaleve. Studenti i udhëhequr nga loja e gjithanshme dhe sulmi i fuqishëm e i lartë i Asllan Rusit, dominoi plotësisht kundër Skënderbeut, duke fituar 3-2. Në mbyllje, Kupa do të fitohet nga Dinamo, që mundi 3-1 Partizanin, pas një rivaliteti deri në pikët e fundit, për t’u konfirmuar sërish triumfuese. “Një turne, ku shquhen veteranët si Rusi, Fagu, Lena, Sh.Hoxha, Terihati, Domi, që u shfaqën në formë shumë të mirë”, shkruan gazeta “Sporti” e kohës. Ndërkohë, qëndrimi i Asllan Rusit te Studenti, nuk do të zgjasë më shumë se nje sezon.
TRAJNERI I STUDENTIT: KAM PATUR FATIN TA DREJTOJ, JU TREGOJ FRIKËN QË KISHA
E kujton mjaft mirë atë periudhë ndërsa nën zë flitej se Asllan Rusi do të largohej nga Dinamo, kur dikush do i thotë: “Asllani dëshiron të vijë te ju, te Studenti”. Ishte Bert Borova, lojtar i Partizanit, me të cilin ai kishte shumë miqësi. “Befasi e madhe, pasi unë të paktën as nuk e mendoja diçka të tillë dhe jo ta besoja”.
Kështu shprehet ndër të tjera për “Panorama Sport” trajneri i njohur, Edison Pashaj, i cili rrëfen kalimin e Asllan Rusit te Studenti dhe detaje nga ai vit.
Edi, si është njohja juaj me Asllan Rusin?
Me Asllanin jemi njohur në vitin 1964 në Lojërat e Shkollave të Mesme që organizoheshin në Vlorë. Unë me shkollën time, “Qemal Stafa”, ai me “Petro Nini Luarasi”, që ishte në varësi të Dinamos. Një veprimtari e ndarë me zona, nga Vlora, Shkodra, Gjirokastra, Tirana, etj, Ndeshjet zhvilloheshin te sheshi ku ndodhej busti i Avni Rustemit. Aty ishte edhe Zhan Bonati, që bashkë luanim me të rinjtë e Dinamos. Krijonin një dyshe shumë të bukur me Asllanin, teksa bënin sikur grindeshin, e pastaj i shihje duke vrapuar bashkë.
Pse dhe si u shfaq kaq papritur kjo dëshirë për të ardhur te Studenti. Cila ishte situata dhe raportet e tij me klubin e Dinamos?
Te Dinamo nuk ishte më lojtar stabël formacioni, dukej një cikël mbyllur i atij grupi, pasi kishte ardhur një brez me të rinj dhe pretendime. Ndoshta mund të ketë qenë edhe urdhër i ministrisë për ta larguar nga klubi. Ata nuk mund të dilnin hapur, që Asllani nuk na nevojitet më. Ndoshta, duke u ndierë jo më pjesë e Dinamos, them se mund ta ketë shfaqur vetë dëshirën për t’u larguar. Janë disa enigma për kohën, ndërsa të tilla kanë mbetur ende sot.
Si e pritët informacionin për një Asllan në skuadrën tuaj?
Kur më thanë që do të vijë te Studenti e prita me kënaqësi këtë lajm. Sidoqoftë u stepa, pasi nuk e dija motivin dhe sa e vërtetë ishte. Një sportist me aq vlerë, ishte një nder për mua dhe klubin Studenti. Por, gjithmonë i rezervuar, diçka e pabesueshme. Çfarë mund të bënte Asllani te ne? Pata frikë se “moshë e madhe, pak problem shëndetësore, nuk na nevojitet”. Pra, me të tilla justifikime, drejtuesit dhe shefi i klubit edhe mund ta refuzonin.
Pse nuk shkoi te Partizani?
Te ai grup, ai brez, Rusi kishte shumë miqësi me Bert Borovën, Dash Fagun, por Partizani që drejtohej nga Andon Kona, në atë kohë ishte një skuadër me shumë pretendime dhe në përbërjeme lojtarë cilësorë. Vetëm pak kohë më parë, kujtoj se e ato e kishin marrë si përforcim në ndeshjet për Kupën e Kampioneve. Mundet që edhe ta kenë biseduar, por nuk mund ta them me siguri diçka të tillë pse nuk shkoi atje.
Dhe vjen një zgjedhje krejt e veçantë e tij, pra u afrua te Studenti…
Zgjodhi Studentin, të cilin ia kishin servirur miqtë e tij. Skuadër modeste, pa pretendime, probleme, jo nën tension, mjedis i qetë, me lojtarë të rinj. Asllani ishte i bindur se do e provonte te Studentin ku do të shkëlqente. Egoja e madhe e një sportisti është normale, aq më shumë për Asllanin. Kështu mendoj se e ka gjykuar. Për një lojtar me një karrierë të madhe te një klub i famshëm, nuk ishte e lehtë ajo zgjedhje. Por, edhe për palestrën, siç ishte ajo e universiteteit, me nje arkitekturë italine, shumë e përshtatshme për stërvitje. Pëlqehej nga lojtarët, sepse klubi ynë kishte hapësirë dhe krijonte kushte të mira në qendër të Tiranës.
Studenti preferohej edhe nga të tjerë sportistë në atë kohë…
Lojtarë të njohur që ishin në fund të karrierës, kanë preferuar të luanin me Studentin. Kam disa raste dhe emra të mëdhenj të asaj kohe, të disa klubeve të Tiranës. Studenti kishte edhe një të veçantë, pasi sportistët merrnin në dorë një shumë prej 4000 lekë, një sasi e konsiderueshme financiare, një praktikë që nuk aplikohej në asnjë klub tjetër. Kjo për faktin se ne nuk kishim mencë dhe lojtarët trajtoheshin në një restorant, ku me një mërrëveshje e konvertonin në para trajtmin ushqimor.
Vijmë te prezantimi, ardhja e Rusit në skuadër. Si e kujtoni?
Ka qenë sezoni 1976-1977, kur Asllani erdhi te ne për herë parë. Atë mesditë e kujtoj sepse isha në pelestër. Ai u shfaq bashkë me Perlat Voshtinën, një lojtar i yni, i cili m’u afrua dhe më tha: “Jam me Asllanin, do të fillojë stërvitjen me ne”. Flitet për një sportist kolos, se kush ishte Asllan Rusi nuk e dija vetëm unë, por e gjithë Shqipëria. Unë pata mundësinë ta shihja nga afër në raportin lojtar- trajner. Në moshë isha më i vogël sesa ai dhe në stërvitje dhe ndeshje isha vetëm një trajner. Por ai ishte shumë korrekt, jo vetëm me mua, por me gjithë ekipin. Asnjë shfaqje të një lojtari të madh, përkundrazi. I plotësonim çdo kërkesë që të mos mërzitej. Tek ai pashë një volejbollist sa të madh, aq edhe të thjeshtë. I tillë ishte!
Si u realizua trasferimi i tij, pasi ishte një praktikë që nuk aplikohej për kohën?
Dinamo e la të lirë të largohej dhe ne e federuam. Nuk u krijua asnjë problem, edhe nga fakti se Dinamo nuk reagoi. Po të mos donte, Dinamo i thoshte federatës të mos federohej me një klub tjetër. Nuk kishin asnjë motiv pse ta kundërshtonin, të mos e lejonin. Kjo është arsyeja. Telat Verzivolli, shef i klubit tonë, ishte njeri i mirë, dashamirës, dhe bashkë me Mustafa Çelkupën dhe Lame Konomin kanë qenë drejtuesit me kontribut të madh në sport në Tiranë në ato vite. Të mbaronin punë.
Një Asllan tashmë që stërvitet me Studentin, çfarë detajesh kujtoni?
I pari në stërvitje para të gjithëve, pastaj vija unë dhe të tjerët. “Hë Asllan, paske ardhur herët”, i thoja me humor. “Po professor”, përgjigjej ai. “Mos më thuaj profesor, më thirr me emër”, i thoja unë. Por, ai ishte tepër i kujdesshëm edhe në këtë detaj. Zhvishej ngadalë, bëhej gati dhe kur dikush vinte me vonesë, pak me shaka, se ishte njeri me shumë humor, i drejtohej: “Pse vjen me vonesë, apo se ke trajner Edin, një njeri të urtë?”. I ngacmonte, por asnjëri nuk ia prishte. Gjithmonë pa i kaluar asnjëherë kufijtë, se “jam unë”.
Ishte një mik i familjes suaj gjithashtu…?
Vinte ndeshja, ditën e shtunë apo të diel, Asllani vinte në shtëpinë time në Rrugën e Durrësit. Trokiste dhe më thoshte: “Më fal professor, ndoshta kohë jo e përshtatshme, se ke prindërit”. Prindërit i kishim miq si dy farmacistë të vjetër. Nuk e pyesja pse ke ardhur, ndërsa qëndronte dhe pas pak me zë të ulët që të mos e dëgjonin prindërit, që nuk ishin kurreshtarë, ndërsa ndiqnin televizor, më thoshte: “Edo, sikur të mos vi nesër në ndeshje?” “Si të gjykosh. Po e pate menduar kështu, asnjë probem”, i thoja unë. Nuk reagoja, t’i kërkoja arsyen, ta pyesja pse nuk do të vish, por e lija në zgjdhjen e tij. “Epo mirë, ashtu po bëj”, thoshte Asllani dhe më pas largohej. Ishte i pari në ndeshje, vetëm kur e shihja në pallatin e sportit “Partizani”. Ma ka bërë disa herë radhazi këtë punë. Nuk ia prishja, sportist i madh e respektoja edhe si njeri. Me numrin 9 edhe te ne, ku me Studentin qëndroi rreth një vit.
Si u përcoll në Tiranë ajo lëvizje, pasi braktisi Dinamon për Studentin?
Jo nuk u trajtua kështu, por largimi nga Dinamo dhe ardhja e tij te Studenti, sigurisht krijoi një atmosferë pak ndryshe në mjedisin sportiv këtu në kryeqytet. Fjalë që qarkullonin, të pabesueshme më shumë, që Rusi po largohej nga Dinamo. Kur erdhi te Sudenti, të gjithë ishin kurioz për ta parë Asllanin në stërvitje, sidomos dinamovitët e vjetër, ish-lojtarë, shokë, miq të tij. Disa vinin me biçikleta, i linin jashtë palestrës dhe ndiqnin seancat.
Me ju ishte edhe në Golem, në kampin e rinisë, por jo për plazh…
Asllani ka qenë me ne edhe në periudhë vere, në kampin e rinisë në Golem, pasi atje e çonin Studentin në 15-ditëshin e fazës përgatitore. Gjatë stërvitjes, bëja ushtrime në rërë, vrapime në 30 metra, dhe si një Usain Bolt ishte kur vraponte, në kuptimin e vërtetë të fjalës. Si një kolos shtynte rërën, godiste fuqishëm me çdo hap të tij. Unë jam aq specialist të kuptoj se si ka mundësi, nuk ka sportist më të fortë se ky, se e shihja me sytë e mi forcën dhe potencialin që kishte.
Studenti me një Asllan Rusi në lojë, si reagonte?
Përpiqej në çdo takim të jepte maksimumin. Por kishte raste, kur me sedrën që kishte, arrinte deri aty, sa e gjykonte si ishte paraqitur dhe kur humbisnim, ndërsa më thoshte: “Edo, sikur nuk luajta mirë sot, më fal. Na iku kot kjo ndeshje”. Ishte edhe një mënyrë me të cilën komunikonim. Donte të fitonte me çdo kusht. Shkëlqente në momente të caktuara.
Ka një një moment që friksohen kundërshtarët kur e shohin pjesë të Studentit?
Kupa e Republikës, faza finale, në ndeshjen me Partizanin, që e humbëm 3-2. Ai luajti shumë mirë dhe aty u krijua një situatë, që e kam përjetuar vetë atë astmosferë në pallatin e sportit. Unë nuk besoja se mund të fitonim, por kishte disa momente gjatë lojës që ata po thyheshin keqazi. Drejtuesit e Dinamos që po ndiqnin ndeshjen u shqetësuan, pasi takimin tjetër e kishin me ne. Po na mund Studenti, po na mund Asllan Rusi.
Asllan Rusi përballë ish-skuadrës, kolegëve dhe miqve të tij. Si ka qenë ajo ndeshje?
Nga dinamovitët nuk kishte as më të voglin reagim dhe përballjen me ne e fituan pastër. Po kështu edhe prej Asllanit. Ndeshje korrekte në përgjithësi, një raport goxha miqësor me të gjithë, sportistë, arbitrat, trajnerët dhe spektatorin. Kështu i kujtoj ato takime. Ai Asllan kishte mbetur, i respektueshëm, si kur luante me Dinamon, tani me Studentin. Shumë korrekt në fushë dhe jashtë saj.
Si do ta përcaktonit ju si trajner Asllan Rusin?
Për aq pak kohë që qëndrova me të, kuptova se ADN-ja e një sportisti, volejbollisti aq të madh, e ka jo vetëm një i talentuar, por edhe shumë punëtor, serioz, profesionist i vërtetë. Edhe me një ekip të dobët, ai reflektonte. Se me një skuadër të mirë edhe shkëlqen, por ndryshe kur je me një formacion modest. Në fund të fundit, Dinamo edhe pa Asllanin, fitoi, se kishte lojtarët të tjerë të mire. Asllan Rusin e kam konsideruar një volejbollist, që sipas meje, ai futej në gjashtëshe të skuadrave më të mëdha të kohës. Këtë e konfirmoi viti 1972, kur bashkë me Dash Fagun, në diagonalen e njohur, kualifikuan Dinamon në katër skuadrat më të mira të Europës.
Por, pati edhe një rikthim surprizë te Dinamo…
Është një moment që ai u rikthye te Dinamo, por jo për të luajtur dhe vazhduar karrierën. Ishte një kërkesë e miqve, shokëve, vetë klubit që e ftuan që ta mbyllte me Dinamon, aty ku e nisi. Asllani pranoi dhe kur ka dalë në pallatin e sportit, në një ndeshje me Partizanin, i gjithë publiku i pranishëm aty, është çuar në këmbë, duke e duartrokitur gjatë. Dhe ai duke bërë nxemjen i përshëndeste.
Gerald Knaus, nga Iniciativa Evropiane për Stabilitet, thotë se votimi pro Kosovës në Asamblenë e Përgjithshme të Këshillit të Evropës, është “sinjali më i fuqishëm i mundshëm” që mori vendi në rrugën drejt anëtarësimit në këtë organizatë.
Por, duke folur për Radion Evropa e Lirë, ai thotë se qeveritë e shumë shteteve nuk kanë vendosur ende se si do të votojnë në maj – kur pritet vendimi përfundimtar.
Andaj, Kosova duhet të bëjë disa “befasi pozitive” në javët e ardhshme, thotë ai.
“Këshilla ime do të ishte ta dërgonte draft-statutin për Asociacionin e komunave me shumicë serbe në Gjykatën Kushtetuese”, thotë Knaus, ndër të tjera.
Asmableja Parlamentare e Këshillit të Evropës votoi mbrëmjen e së martës pro anëtarësimit të Kosovës në këtë organizatë. Megjithatë, disa deputetë theksuan se vendi duhet të ndërmarrë hapa konkretë drejt themelimit të Asociacionit të komunave me shumicë serbe, përpara votimit përfundimtar në maj.
Knaus thotë se themelimi i këtij asociacioni “pa pjesëmarrjen e atyre për të cilët bëhet, nuk është i mundur”.
“Pra, duhet të jemi të drejtë – ka gjëra që Qeveria e Kosovës mund t’i bëjë dhe ka gjëra që nuk mund t’i bëjë”, thotë ai, organizata e të cilit ka publikuar së voni një dokumentpër rrugën e Kosovës drejt Këshillit të Evropës.
Radio Evropa e Lirë: Zoti Knaus, Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës rekomandoi që Kosova të ftohet për t’u bërë anëtare e kësaj organizate. A kishte ndonjë befasi për ju sa i përket debatit, por edhe votimit?
Gerald Knaus: Nëse shohim muajin e fundit, dhe jo vetëm ditën e fundit, kjo ishte një periudhë me plot befasi. Mbështetja ishte e gjerë, edhe nga shumë njerëz kyçë në Asamblenë Parlamentare që vijnë prej vendeve që nuk e njohin Kosovën, si: raportuesja nga Greqia, kreu i grupit liberal nga Rumania, kryetari i asamblesë që është nga Greqia… Pra, edhe nga vende që e njohin Kosovën, edhe nga ato që nuk e njohin, mbështetja ishte e gjerë.
Në komitete, gjithashtu – në komitetin politik që u mblodh pak javë më parë në Paris, dhe në komitetin ligjor që u mblodh këtë javë në Strasburg, mbështetja ishte e madhe.
Radio Evropa e Lirë: Si e komentoni vendimin e disa deputetëve të Italisë – vend që e njeh Kosovën – për të abstenuar gjatë votimit? Disa deputetë hungarezë, gjithashtu, votuan kundër…
Gerald Knaus: Ishte mirë që deputetët nuk votuan në përputhje me qëndrimet e vendeve të tyre. Në të shumtën e rasteve, kjo shkoi në favor të Kosovës.
Por, është fakt që disa delegacione, si ai i Italisë, ishin të ndara. Disa italianë votuan në favor të Kosovës, disa abstenuan.
Në rastin e Hungarisë pamë një qasje që ka kohë që ka nisur. Hungaria po sillet si një vend që nuk e njeh Kosovën, duke votuar kundër përparimit të saj në rrugën drejt institucioneve ndërkombëtare.
Asnjëri rast nuk është befasues, por vë theksin te hapi tjetër i madh – votimi në Komitetin e Ministrave në muajin maj.
Abstenimi i italianëve do të thotë se disa vende – Italia një prej tyre dhe disa të tjera që nuk e njohin Kosovën – konsiderojnë ende se ndoshta është shumë herët për ta marrë vendimin përfundimtar.
Ato nuk kanë shumë argumente, por do të duhet shumë lobim prej atyre që besojnë se anëtarësimi i Kosovës në Këshillin e Evropës do të ishte një gjë e mirë për të drejtat e njeriut në Kosovë, por edhe për stabilitetin në Ballkan.
Radio Evropa e Lirë: Marrë parasysh këtë, a mund të jetë në rrezik vota e Italisë, për shembull, gjatë votimit në maj?
Gerlad Knaus: Qeveritë e shumë vendeve nuk kanë vendosur ende se çfarë do të bëjnë. Madje, as në Gjermani nuk ka ende një qëndrim të qartë nga Qeveria. Pra, javët e ardhshme do të jenë vendimtare, sepse ajo që pamë në Asamblenë Parlamentare është sinjali më i fuqishëm i mundshëm.
Qeveritë, deri më tani, kanë mundur të thonë se presin atë që do të bëjë Asambleja. Tani Asambleja ka folur dhe qeveritë duhet ta marrin vendimin.
Politikanët që të martën mbështetën në mënyrë eksplicite Kosovën me fjalimet e tyre, tani duhet t’i këshillojnë qeveritë e tyre që ta bëjnë të njëjtën gjë.
Kosova, po ashtu, duhet të vazhdojë të veprojë në mbështetje të rastit të saj. Ky [në Asamblenë Parlamentare] nuk ishte vendimi përfundimtar, por atë do ta bëjë më të lehtë vota e tillë e fuqishme në Asamblenë Parlamentare.
Radio Evropa e Lirë: Mbrëmjen e së martës, dëgjuam nga disa deputetë, sidomos prej atyre nga Franca, se Kosova duhet të ndërmarrë hapa drejt themelimit të Asociacionit të komunave me shumicë serbe, përpara votimit në maj. A mendoni se Asociacioni mund ta rrezikojë përfshirjen e Kosovës në agjendën e Komitetit të Ministrave në maj?
Gerald Knaus: Nuk është vetëm Franca. Shumë qeveri i referohen Asociacionit. Mos të harrojmë se edhe Qeveria e Kosovës ka thënë se është në favor të ndërmarrjes së hapave drejt Asociacionit. Por, pyetja është: çfarë do të thotë kjo?
Asambleja Parlamentare ka thënë se themelimi i Asociacionit nuk mund t’i vendoset si parakusht Kosovës për anëtarësim në Këshill të Evropës.
Ka një arsye shumë të thjeshtë përse nuk mund të bëhet kjo. Qeveria e Kosovës nuk mund ta themelojë Asociacionin e komunave me shumicë serbe pa pjesëmarrjen e serbëve. Aktualisht, katër komunat me shumicë serbe në veri nuk kanë kryetarë serbë, sepse ata kanë dhënë dorëheqje dhe, pastaj, i kanë bojkotuar zgjedhjet. Tani, ata po i bojkotojnë përpjekjet që çojnë në zgjedhje të reja.
Nëse nuk keni kryetarë serbë në komunat me shumicë serbe, që janë përgjegjës për të biseduar me Qeverinë, ju nuk mund ta krijoni këtë asociacion.
Radio Evropa e Lirë: Po thoni që topi është tani në anën e serbëve?
Gerald Knaus: Ka disa gjëra që Kosova mund t’i bëjë në javët e ardhshme. Do të ishte e dobishme që Qeveria e Kosovës, në të ardhmen e afërt, të tregojë se çfarë është e gatshme të bëjë, që njerëzit ta shohin se kjo nuk ka të bëjë vetëm me anëtarësimin në Këshill të Evropës, por edhe me përmirësimin e të drejtave të njeriut për të gjithë në Kosovë.
Pra, duhet të jemi të drejtë – ka gjëra që Qeveria e Kosovës mund t’i bëjë dhe ka gjëra që nuk mund t’i bëjë. Themelimi i Asociacionit pa pjesëmarrjen e atyre për të cilët bëhet, nuk është i mundur. Serbia e ka bërë të qartë se më mirë nuk do ta kishte Asociacionin, sesa Kosovën në Këshillin e Evropës.
Radio Evropa e Lirë: Por, për shembull, a do të konsiderohej si hap përpara dërgimi i draft-statutit të Asociacionit për vlerësim në Gjykatën Kushtetuese?
Gerald Knaus: Nuk shoh asnjë problem me dërgimin e draftit në Gjykatën Kushtetuese, sepse nuk është njësoj si miratimi i tij. Ai është një hap për të verifikuar nëse gjërat që po debatohen, janë realisht në përputhje me Kushtetutën. Por, është shumë e rëndësishme të bëhet e qartë se, edhe nëse Gjykata Kushtetuese konstaton se drafti është në përputhje me Kushtetutën, serbët e Kosovës duhet të jenë sërish pjesë e procesit. Kjo kërkon nga serbët të jenë në krye të komunave dhe ata nuk janë.
Radio Evropa e Lirë: Pra, çfarë hapash do t’i sugjeronit Kosovës që të mos e humbasë këtë shans?
Gerlad Knaus: Mendoj se shumëkush është befasuar me vendimin e Qeverisë së Kosovës për të zgjidhur çështjen e tokave të Manastirit të Deçanit. Mos harroni se Gjykata Supreme ka marrë vendimin për këtë çështje qysh në vitin 2012, ndërsa Gjykata Kushtetuese më 2016, dhe ai nuk është zbatuar nga pesë qeveri… Kur papritmas është zbatuar, secili e ka kuptuar se ky ka qenë vendim i duhur. Por, ka qenë një befasi për shumë njerëz që nuk kanë pritur nga Qeveria të veprojë.
Këshilla ime për Qeverinë është të mendojë se çfarë befasish pozitive mund të bëjë tani, për t’u treguar të gjithëve se anëtarësimi i Kosovës në Këshillin e Evropës është, në fakt, një avantazh, jo vetëm për qytetarët e Kosovës, por për të gjithë evropianët që besojnë në të drejtat e njeriut.
Ka një varg çështjesh në të cilat Kosova ka bërë përparim, nisur nga mosdiskriminimi, krijimi i komunave me shumicë serbe pas pavarësisë, barazia gjinore nëse krahasohet me numrin e grave në parlamentet e disa vendeve të tjera të Këshillit të Evropës… Por, sigurisht që ka edhe çështje në të cilat Kosova mund të bëjë më mirë.
Dhe, këshilla ime është që Kosova ta zhvendosë debatin në të ardhmen, në atë që Qeveria e ka ndërmend të bëjë, për të treguar se kjo [anëtarësimi në Këshillin e Evropës] është një gjë e mirë për të gjithë, dhe të bëjë disa befasi pozitive në javët e ardhshme.
Sepse, në fund të fundit, ky nuk është një favor që Këshilli i Evropës po ia bën Kosovës. Është në interesin e të gjithë evropianëve të kenë një regjim sa më të fortë të të drejtave të njeriut, që i mbulon të gjitha demokracitë në Evropë.
Radio Evropa e Lirë: A mund të më thoni diçka konkrete që Kosova mund të bëjë?
Gerald Knaus: Këshilla ime do të ishte ta dërgonte draftin – ose draftet për Asociacionin – në Gjykatën Kushtetuese. Mendoj se kjo do të kishte kuptim.
Këshilla ime do të ishte që Kosova të nënvizojë se – kur bëhet fjalë për bashkëpunimin me organet e Këshillit të Evropës, siç është Komisioni për parandalimin e torturës, i cili raporton për kushtet në burgje në të gjithë Evropën – do të lejojë paraprakisht që të gjitha raportet e Komisionit për parandalimin e torturës të jenë publike. Kjo është një gjë, të cilën të gjitha demokracitë e bëjnë, por Kosova mund ta prezantojë këtë [si zotim].
Ka edhe gjëra të tjera, por mendoj se ato i përkasin Qeverisë dhe shoqërisë civile në Kosovë. Ky është momenti për të qenë të guximshëm, inteligjentë dhe të përqendruar në lobim, veçanërisht me miqtë tuaj. Nga ajo që kemi parë të martën në Strasburg, Kosova ka shumë miq. Ky është momenti që diplomacia e Kosovës ta tregojë anën e saj më të mirë.
Radio Evropa e Lirë: Nëse votimi në maj dështon, çka ndodh pastaj?
Gerald Knaus: Nuk dua të spekuloj, sepse gjasat janë që Kosova të ketë sukses dhe jo të dështojë. Nëse lojtarët kyçë – ministrja e Jashtme, zëvendësministri i Jashtëm, kryeministri, deputetët nga të gjitha grupet politike – vazhdojnë të veprojnë ashtu sikurse në javët e fundit, Kosova do të ketë sukses.
Marrëveshja e Brukselit dhe Aneksi i Ohrit, kanë validitet ndërkombëtar, sepse fjala e dhënë e një presidenti apo e një kryeministri para ndërmjetësve ndërkombëtarë, është po aq e vlefshme sa edhe nënshkrimi. Kështu thotë në një intervistë ekskluzive për Radio Kosovën, diplomati austriak Wolfgang Petritsch, ish përfaqësues i BE-së në bisedimet në Rambuje. Për Marrëveshjen e Rambujesë të vitit 1999, ai thotë se ka një vlerë historike, sepse i hapi rrugë ndëryrjes ushtarake të NATO-s. “Kosova tani është 100 për qind në agjendat e politikave të përbashkëta të sigurisë të BE-së dhe Vuçiq e di se çdo veprim ushtarak kundër Kosovës, do të mobilizonte NATO-n për kundërpërgjigje”, thekson Petritsch.
Radio Kosova: Zoti Petritsch, para 25 vitesh keni qenë përfaqësues i Bashkimit Evropian në bisedimet e zhvilluara në Rambuje ku ishte arritur marrëveshja e Rambujesë. Si vlerësoni sot, 25 vite më pas rëndësinë historike të kësaj Marrëveshje?
Wolfgang Petritsch: Do të thosha se kjo marrëveshje ka një rëndësi të vërtetë historike. Në radhë të parë për Kosovën, sepse ky ishte hapi i parë i njohjes së saj ndërkombëtare dhe hapi parë i fillimit të shkëputjes nga Beogradi. Siç e dini, në Rambuje, fillimisht kemi negociuar rikthimin e një autonomie të lartë të Kosovës.
Por, në paragrafët e fundit të marrëveshjes patëm gjetur një formulë shumë të komplikuar, ku kishim përcaktuar për më vonë mbajtjen e një konference ndërkombëtare, ku do të merrnin pjesë të gjitha palët: Kosova, Serbia, Bashkimi Evropian dhe SHBA-ja, pra përfaqësuesit e bashkësisë ndërkombëtare, përfshirë edhe Rusinë, për të diskutuar statusin përfundimtar të Kosovës dhe fatin e saj për të ardhmen.
Në marrëveshje, kishim përcaktuar, që pas tre vitesh të respektohej vullneti i popullit të Kosovës përmes organizimit të një referendumi në një anë, dhe në anën tjetër, të merreshin në konsideratë parimet e OSBE-së.
Kjo ka qenë pika më e rëndësishme të cilës i përmbahemi edhe sot e 25 vjet më pas, sepse në sfond marrëveshja kishte qëllim heqjen e sovranitet të Serbisë mbi Kosovën. Këtë temë e kemi diskutuar atëherë dhe nisur nga kjo, Rambuje ia hapi rrugën drejt së ardhmes Kosovës.
Çështja e dytë: Marrëveshja e Rambujesë i hapi rrugën ndërhyrjes ushtarake ndërkombëtare, që u bë pa mandatin e OKB-së, sepse ekzistonte rreziku i dëbimit masiv të popullatës së Kosovë, që ne e kemi cilësuar si pastrim etnik ashtu siç e njohim nga rasti i Bosnjës, e që donim ta parandalonim.
Për fat të keq, nuk patëm sukses, pasi siç e dini, me fillimin e ndërhyrjes ushtarake, forcat e ushtrisë jugosllave dëbuan qindra mijëra shqiptarë të Kosovës, të cilët u detyruan të largohen në vendet fqinje. Për fat të mirë, pas përfundimit të luftës, në praninë e trupave ndërkombëtare u mundësua kthimi i menjëhershëm i këtyre refugjatëve të larguar me dhunë nga Kosova.
Kjo do të thotë se për dallim nga rastet tjera, ku ka pasur konflikte dhe ndërhyre ushtarake, u mundësua kthimi i shpejt i refugjatëve dhe siç e dimë, kthimi i refugjatëve në Kosovë nuk është temë sot. Pra, duhet të jemi të lumtur për këtë, pasi kështu nuk ka ndodhur në shumë vende, p.sh., siç është rasti sot me Palestinën. Siç e dini në Palestinë edhe sot, ashtu si para 50-60, apo 70 vitesh, ende kemi kampe të refugjatëve palestinezë në rajonin e Lindjes së Mesme si në Jordani, Egjipt, etj.
Pra, ndërhyrja ushtarake ndërkombëtare në Kosovë i dha fund një konflikti dhe mundësoi kthimin e njerëzve në shtëpitë e tyre, pasi kjo çështje bartte me vete rrezikun të mbetej një konflikt i hapur pambarim.
Ndërhyrja ushtarake shmangu rrezikun që shqiptarët e dëbuar nga Kosova, të vazhdonin të jetonin për vite të tëra në kampe refugjatësh jashtë Kosovës. Kjo është një e arritur shumë e madhe, por në anën tjetër kjo ndërhyrje më vonë u përdor nga Putini për të marrë Krimenë, duke thënë se “nëse amerikanët e bënë këtë në rastin e Kosovës, mund ta bëjmë edhe ne”.
Natyrisht, ky nuk është një krahasim korrekt, por është përdorim politik i një situate, që nuk ka krahasim, pasi nuk mund të krahasohet rasti i Kosovës me atë të Krimesë. Politikisht, kjo u shfrytëzua nga Putini.
Më vonë me iniciativën e Kanadasë, u krijua një grup ndërkombëtar shkencor dhe politikë me ekspertë eminetë, që zhvilloi teorinë e parimit të së drejtës dhe përgjegjësisë për mbrojtje nga shkeljet masive dhe të rënda, të të drejtave të njeriut nga një shtet.
Pra, i ashtuquajturi parimi “The Responsibility to Protect”, apo “Përgjegjësia për të mbrojtur” që është një angazhim politik global, i cili u miratua nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së në Samitin Botëror të vitit 2005, adreson shqetësimet kryesore për parandalimin e gjenocidit, krimeve të luftës, spastrimin etnik dhe krimet kundër njerëzimit. Kjo rregull u keqpërdor më vonë nga Rusia, siç përmenda.
Sidoqoftë, ndërhyrja preventive ushtarake ndërkombëtare e perëndimit, krijoi kushte të favorshme për njerëzit e Kosovës për të cilat folëm dhe tani Kosova është në rrugë të mbarë për të arritur një marrëveshje të përhershme dhe përfundimtare normalizimi me Serbinë. Se kur do të ndodhë kjo, nuk e dimë, por unë mendoj se baza solide për këtë Kosovë që është sot, është vendosur me Marrëveshjen e Rambujesë.
Radio Kosova: Zoti Petritsch, 9 vite më vonë, në fillim të vitit 2008, shpalli pavarësinë, që tashmë njihet nga 117 shtete, mes tyre edhe nga 22 shtete anëtare të Bashkimit Evropian. Për fat të keq, kemi edhe pesë shtete të BE-së, që ende nuk e njohin Kosovën. Si e shpjegoni këtë?
Wolfgang Petritsch: Po, është për keqardhje që nuk ka një qëndrim të njësuar të BE-së. Por, ka një dallim! Të gjitha këto pesë shtete nuk është se duan ta dëmtojnë Kosovën, por këtë e bëjnë duke u nisur nga arsye të brendshme politike. P.sh., Qipro është një shtet i ndarë, si të them që ka një shtet të vogël turk, që nuk njihet nga askush. Ne e dimë se në Spanjë ka tendenca që një territor i madh siç është Katalonia, të ndahet nga Spanja. Sllovakia, gjithashtu ka një minoritet hungarez dhe ka frikë se edhe ata mund të ndahen nga Sllovakia dhe t’i bashkohen Hungarisë. Pra, janë arsye të brendshme politike, por që nuk kanë të bëjnë fare me Kosovën. Po ju them se nëse do të shënohet një përparim në dialogun, që po lehtësohet nga Bashkimi Evropian, atëherë këto pesë shtete mos-njohëse, do ta ndryshojnë qëndrimin dhe do ta njohin Kosovën. Kjo është plotësisht e qartë dhe e them, sepse vetë kam folur personalisht me përfaqësuesit e gjithë këtyre pesë shteteve. Dhe më kanë thënë se sa po të shënohet përparim në bisedimet që po zhvillohen mes Kosovës dhe Serbisë, janë të gatshëm të njohin pavarësinë e Kosovës. Në parim problem është Rusia, kurse këto pesë vende të BE-së, do të veprojnë në mënyrë pragmatike sa po të shënohet një përparim përkatës në bisedime.
Radio Kosova: Para një viti Kosova dhe Serbia arritën në Bruksel një marrëveshje dhe më pas në Ohër u pajtuan për hollësitë e zbatimit të marrëveshjes, por kjo marrëveshje ende nuk po zbatohet. Ju personalisht, pritni përparim në zbatimin e marrëveshjes, apo më shumë jeni skeptik?
Wolfgang Petritsch: Si të them, si një njohës i situatave në Ballkan dhe Evropë, më shumë jam skeptik. Për shembull, ju i dini vështirësitë që Bullgaria po ia nxjerr Maqedonisë së Veriut, duke e bllokuar fillimin e negociatave për anëtarësim, me kushtëzimin e njohjes zyrtare të gjuhës bullgare. Kjo është një dëshmi, se edhe brenda Bashkimit Evropian ende nuk jemi të gatshëm të respektojmë të gjitha dallimet, që ekzistojnë mes nesh, qofshin ato të vogla apo të mëdha. Ose rasti i Serbisë, që po vazhdon të mos e njoh pavarësinë e Kosovës dhe kjo çështje mund të zgjidhet vetëm përmes ndërmjetësimit të Bashkimit Evropian. Prandaj, unë them se, sa më shumë që të ketë përparim në dialog, aq më afër qëllimit të normalizimit të marrëdhënieve mes dy vendeve do të jemi. Siç e dimë, në vitin 2024, ku jemi tash, kemi zgjedhjet në BE dhe ato në SHBA. Duke u nisur nga kjo, nuk besoj se do të ketë përparime të dukshme në dialogun për normalizim. Zoti Lajcak, gjithashtu përfundon mandatin dhe kjo do të thotë që Bashkimi Evropian, duhet të caktojë një ekip të ri për lehtësimin dhe ndërmjetësimin e dialogut. Të shpresojmë që në vitin 2025 të ecim përpara, ndonëse kam frikë se mund të ketë edhe kthim prapa në procesin e dialogut. Është e rëndësishme të theksojmë se gjatë dialogut të ndërmjetësuar nga BE-ja në dhjetë vitet e kaluara ka pasur përparime të mëdha. Kjo ka ndodhur edhe kohët e fundit, siç është marrëveshja për njohjen e ndërsjellë të targave. Pa dyshim, ka ndryshime substanciale, por sidoqoftë, është e pamjaftueshme. Shpresoj se ekipi i ri i Bashkimit Evropian për ndërmjetësimin dhe lehtësimin e dialogut, do të ushtrojë një trysni të madhe tek Beogradi për të shkuar përpara, sepse tashmë kemi një marrëveshje dhe ajo duhet të zbatohet!
Radio Kosova: Zoti Petriq, edhe pse zoti Kurti dhe zoti Vuçiq kanë arritur marrëveshje në Bruksel dhe atë për aneksin e marrëveshjes në Ohër, Zoti Vuqiç, përkundër kërkesës së zotit Kurti, nuk e ka nënshkruan atë. Tani kjo marrëveshje për të cilën ata janë pajtuar në praninë e ndërmjetësve të BE dhe kanë dhënë zotimet se do t’i zbatojnë, a ka vlefshmëri ndërkombëtare, pra a mund të konsiderohet obliguese për palët pa vendosjen e nënshkrimeve, pasi siç dihet të dy kanë dhënë zotimet për zbatimin saj?
Wolfgang Petritsch: Është praktikë evropiane, që në rastet kur dy politikanë të lartë, krerë të dy shteteve pajtohen dhe marrin zotime para dëshmitarëve ndërkombëtarë, që në këtë rast është Bashkimi Evropian, pra, kur ata japin një pëlqimin verbal për një çështje të caktuar para ndërmjetësve ndërkombëtarë, atëherë kjo marrëveshje është e vlefshme, pra, ka vlefshmëri ndërkombëtare. Këto marrëveshje, kjo në Bruksel dhe Ohër, ashtu si më pare, janë të vlefshme, dhe unë besoj se Brukseli do të zhvillojë takime të tjera me Beogradin, që ta detyrojë të njohë marrëveshjet dhe zotimet që ka marrë përsipër. Kjo marrëveshje tashmë është pranuar, sepse fjala e një presidenti apo një kryeministri, është po aq e vlefshme sa edhe nënshkrimi i tij.
Radio Kosova: Bashkimi Evropian po kërkon nga Kosova formimin e një Asociacion të komunave me shumicë serbe. Qeveria e Kosovës deri më tani nuk ka prezantuar një statut të Asociacionit. Sipas mendimit tuaj, çfarë duhet të përfshijë statuti?
Wolfgang Petritsch: Mendoj se duhet parë faktin se në veri të Kosovës janë komunat me shumicë serbe dhe me ato, mendoj unë, duhet bashkëpunuar dhe përkrahur, si për shembull në çështjet ekonomike dhe infrastrukturore, siç është ambienti, përkatësisht menaxhimi i mbeturinave, në çështje që lidhen me kulturën, shkollimin, gjuhën, historinë, ruajtjen e traditës etj.Në këtë çështje, atyre duhet dhënë të drejtat, por ne e dimë gjithashtu se Asociacioni nuk mund të ketë të drejta që dëmtojnë statusin dhe pengojnë zhvillimin e shtetit.
Radio Kosova: Kjo është edhe frika që po shpreh kryeministri Kurti?!
Wolfgang Petritsch: Pikërisht, prandaj siç e shohim, Bashkësia ndërkombëtare është absolutisht e vetëdijshme, se atje nuk dëshirojnë një republikë të dytë serbe dhe kjo është me shumë rëndësi të theksohet. Këtu, unë do t’i kisha rekomanduar Prishtinës, të bëjë propozimin e statutit për Asociacion, sepse nga përvoja dihet se përparësia i takon atij i cili gjatë negociatave bën propozimet i pari. Kjo e vë të parin që propozon në përparësi, pasi pala tjetër pastaj duhet të deklarohet lidhur me propozimin dhe nëse refuzon, pra, thotë jo, ose ofron propozim tjetër nga i pari, atëherë do të thotë se keni kapur thelbin e bisedimeve dhe natyrën e kompromisit.
Radio Kosova: Momentalisht Serbia po fajëson Kosovën për një vendim të Bankës Qendrore të Kosovës, e cila ka vendosur një rregullore, ku sipas Serbisë, janë prekur qytetarët serbë që përdorin dinarin. Për këtë po zhvillohen bisedime mes kryenegociatorëve në Bruksel. Të gjithë e dimë se në Kosovë, valutë zyrtare është Euro. Ju si e shihni zgjidhjen e kësaj problematike?
Wolfgang Petritsch: Parimisht, çdo shtet ka të drejtë që përmes Bankës se vet Qendrore të përcaktojë se cila valutë duhet të përdorët. Njëkohësisht, në këtë rast është e rëndësishme të dihet se sa çështje e ndjeshme është përdorimi i dinarit në veriun e Kosovës. Për mendimin tim, duke ditur këtë, Kryeministri është dashur të merrte në konsideratë jetën e përditshme që serbët bëjnë në veri, sepse kur qytetarët ballafaqohen befas me vështirësitë e marrjes së pensionit, apo kur kanë nevojë të blejnë, atëherë kjo ka konsekuenca negative për secilin që preket nga një vendim i tillë.E di që është vështirë të bisedohet, është gjithmonë vështirë të bëhen kompromise, por ky është arti i politikës. Pra, që kur merr një masë, të mos dëmtohet qytetari. Dhe tani, unë mendoj se kjo është mirë të riparohet dhe me bisedime dhe dialog të gjendet një zgjidhje kalimtare.
Radio Kosova: Zoti Petritsch, ju herë pas herë takoni zyrtarët amerikanë si janë zoti Eskobar apo zoti Hill, me të cilin ju keni punuar bashkë në Rambuje. Si i vlerësoni raportet aktuale mes SHBA-së dhe Kosovës, pasi ka pasur disa deklarata të zyrtarëve amerikanë, që kanë folur për dëmtim të marrëdhënieve?
Wolfgang Petritsch: Po, aktualisht ka raporte relativisht të tensionuara mes Uashingtonit dhe Prishtinës, pasi Uashingtoni ka filluar të humbë durimin. Kanë kalua 25 vite nga ndërhyrja ushtarake dhe Kosova është i vetmi vend në botë, që u shpëtua përmes ndërhyrjes ushtarake. Kosova është absolutisht një përjashtim në historinë e re të Evropës. Nuk po më kujtohet as një rast tjetër kur një shtet si në rastin e Kosovës është krijuar nga bashkësia ndërkombëtare përmes ndërhyrjes politike dhe ushtarake. Shtetet e Bashkuar, pra Uashingtoni, po thotë se për këtë vend kanë bërë shumë. Janë angazhuar aq shumë për lirinë e popullit të Kosovës dhe tani duan të shohin, thënë ashtu, zgjidhje kompromisi për disa çështje, që mbase mund të jenë të dhimbshme në një mënyrë për Prishtinën, por janë të domosdoshme. Një gjë duhet të dihet: është mënyra amerikane e të menduarit dhe të vepruarit, që edhe unë e mbështes, kur e thonë edhe në Bruksel:“Duam ta përmbyllim, ti japim fund këtij konflikti midis Kosovës dhe Serbisë, që po zgjat që 25 vite. E dimë se është shumë e dhimbshme për Beogradin, sepse ajo është pala që ka humbur luftën. E në anën tjetër është e vështirë edhe për Prishtinën, por kjo duhet të bëhet, sepse nuk mund të vazhdojë edhe më, që mu në mes të Evropës të ballafaqohemi me një konflikt edhe për më shumë se një çerek shekulli. Jemi të detyruar të merremi me luftën në Ukrainë, duhet të merremi me konfliktin që ka shpërthyer në Lindjen e Afërt dhe nuk duam të kemi mu në mes të Evropës një konflikt të papërfunduar”. Kjo është arsyeja pse SHBA-ja thotë se duhet që fuqinë politike ta koncentrojmë në Ukrainë dhe në Lindjen e Afërt. Sic e dini, SHBA-ja ka edhe shumë probleme të brendshme. Mendoj se është në interesin e Kosovës që ta mendojë këtë çështje, pasi ende nuk e dimë se kush do t’i fitojë zgjedhjet presidenciale në SHBA në muajin nëntor. Nëse do të ketë një rikthim të Trumpit, atëherë kjo të kishte një ndikim shumë të madh për situatën e sigurisë si në Evropë ashtu edhe në Ukrainë, por me gjasë edhe në Ballkanin Perëndimor. Prandaj, unë mendoj se sa më shumë përparim të bëhet tani në procesin e dialogut për normalizimin e marrëdhënieve, aq më mirë do të jetë. Sepse, siç e dini, në kohën e Presidenti Trump ka pasur një dozë të caktuar të politikës antikosovare, siç ka qenë rasti me Grenell dhe ai nuk do të tregonte shumë interesim për Kosovën. Mendoj se është shumë e rëndësishme, që Prishtina zyrtare të hapet ndaj serbëve sepse unë e di që ka shumë serbë, më shumë në jug, që duan të jetojnë në harmoni së bashku me shqiptarët. Prandaj, këto forca pozitive serbe, që tani janë nën presionin e madh të Beogradit, duhet të mbështetën, të përkrahen, që ata të shohin dhe binden se Kosova është një shtet që është këtu edhe për serbët.
Radio Kosova: Më 24 shtator kishim një sulm në veri, ku nga disa forca paramilitare, të udhëhequra nga Radojçiq, një eksponent i afërt i zotit Vuqi, u vra një polic i Kosovës. Nuk ka ditë që zoti Vuçiq nuk e kërcënon Kosovën me retorikën e tij të luftës. A shihni ndonjë rrezik për sigurinë e Kosovës pavarësisht nga prania e KFOR-it?
Wolfgang Petritsch: Mendoj se kjo valë kërcënimesh, fatkeqësisht është pjesë e politikës që ka rrënjët në retorikën, që shkaktuan luftërat të cilat shkatërruan ish Jugosllavinë. Por, unë dua të ju them një gjë: Me bindje, them se Vuçiq nuk është prej atyre që do ta përsëriste gabimin e Millosheviqit për të hyrë në luftë kundër NATO-s, sepse çdo veprim ushtarak kundër Kosovës, do të mobilizonte NATO-n për kundërpërgjigje dhe këtë e di Vuçiq.Po ju them me bindje të plotë dhe ju them se në Kosovë nuk mund të ketë luftë ashtu siç ndodhi me Millosheviqin. Por unë e them me brengë se incidente të tilla si ai në Banjskë, janë të mundshme dhe ato do ta zhvendosnin procesin paqësor shumë vite prapa. Diçka e tillë, duhet të pengohet patjetër dhe kjo gjatë këtij vit, pra vitit 2024, duhet të garantohet me praninë e KFOR-it në veri.
Radio Kosova: A shihni ndonjë rrezik që Kosovës mund t’i bëhet nga Rusia?
Wolfgang Petritsch: Nuk mendoj se Rusia merret drejtpërdrejt me Kosovën. Ajo është e zënë me luftën në Ukrainë ku ka përjetuar humbje të mëdha në njerëz dhe infrastrukturë ushtarake, por mund të thuhet se Rusia është një faktor që shfrytëzon situatën. Ajo dëshiron të pengojë, por jo se ka ndonjë interes për forcimin e Serbisë apo të serbëve. Ajo më shumë ka interes ta dobësojë ndikimin e Bashkimit Evropian në Ballkanin Perëndimor. Rusia dëshiron të krijojë bindjen se BE-ja nuk është një organizatë e suksesshme dhe ky në fakt është qëllimi i saj i vërtetë dhe shfrytëzon veçanërisht një tip si Dodiku për ta arritur këtë.Rusia nuk është ndonjë faktor seriozë për Ballkanin Perëndimor, apo për Kosovën, por natyrisht, duhet treguar kujdes.
Radio Kosova: Një pyetje për proceset euro-integruese të Kosovës. Ku ndodhet Kosova në këtë rrugë?
Wolfgang Petritsch: Unë besoj se Kosova është në rrugë të mbarë. Këto dy luftëra që ndodhën, kanë ndezur alarmin në Bruksel dhe kryeqytetet evropiane, veçanërisht në Paris por edhe kryeqytetet tjera për domosdoshmërinë e forcimit të stabilitetit në Ballkanin Perëndimor dhe kjo mund të bëhet duke ofruar me procedura të shpejtuara këto vende me Bashkimin Evropian.Për shembull: Kosova tani është 100 për qind në agjendat e politikave të përbashkëta të sigurisë të BE-së dhe kjo është një investim shumë i rëndësishëm në procesin e integrimit dhe unë besoj se do të bëhen përparime vitet që vijnë përmes bisedimeve dhe negociatave për integrim me vendet e BE-së. Por, një gjë e rëndësishme mbetet. Për afrimin e shpejt drejt BE-së mbetet kusht procesi i dialogut dhe formimi i Asociacionit.
Radio Kosova: Me 16 prill, Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës, do të diskutojë pranimin e Kosovës në këtë organizatë. Jeni optimist se Kosova do të pranohet?
Wolfgang Petritsch: Unë mendoj se ekziston tashmë një shumicë për pranimin e Kosovës në Këshillin e Evropës. Sa herë takohem me miqtë e mi serbë u them: “Kosova gjithsesi duhet të bëhet anëtare e Këshillit të Evropës, sepse kjo është shumë me rëndësi”. Anëtarësimi në këtë organizatë është i rëndësishëm, pasi aty ka institucione që kujdesen për të drejtat e njeriut dhe për të drejtat e minoriteteve në rajon, pra që minoritet të gëzojnë të drejtat e tyre dhe kjo është një përparësi e madhe për serbët kosovarë. Anëtarësimi i Kosovës në Këshillin e Evropës, do të thotë hapi i parë që bëhet edhe drejt integrimit në Bashkimin Evropian, por kjo sjell edhe instrumente të reja për mbrojtjen e të gjitha minoriteteve, prandaj duhet thënë serbëve, ashkalive, romëve dhe të tjerëve, se është shumë me rëndësi që Kosova të bëhet anëtare e Këshillit të Evropës. Para pak kohe, për këtë i kam shkruar edhe atit Sava në Manastirin e Deçanit dhe jam i gëzuar që këto ditë u gjet një zgjidhje për këtë çështje pas një kontesti shumëvjeçar.
Maître Nathalie Gallant është një nga avokatet më të njohura në Belgjikë. Ajo mbron Eridan Munoz Guerreron, “peshkun” e madh në gjyqin “SKY ECC – ENCRO”, një biznesmen 51-vjeçar nga Vlora i akuzuar për trafik ndërkombëtar kokaine. Në një intervistë për “Moustique & La Libre” ajo flet për gjyqin me 128 të pandehur, pastrimin e parave në Tiranë dhe lidhjet me politikën në Shqipëri. Ajo është pyetur dhe për sekuestrimin e një hoteli apo një skafi në Shqipëri, duke i quajtur si sekuestrime ende larg kullave miliarda euro në Tiranë.
A ka evoluar struktura hierarkike e organizatave kriminale?
Gallant: Ne shohim se në gjykimin aktual të “Enco” dhe “Sky ECC”, ka rreth dhjetë menaxherë. E cila, në vetvete, tregon se sistemi piramidal, me një bos në krye, është një model krejtësisht i vjetëruar. Të jesh “lider” në përgjithësi do të thotë të kesh kapacitet vendimmarrës. Në nivelin e tij. Nga ky këndvështrim, mund të kesh një menaxher korrupsioni brenda portit, i ngarkuar me gjetjen e doganierëve për të dhënë ryshfet.
Mund të kesh një menaxher që ka kapacitetin të krijojë ose që ka kontaktet që të mund të krijojë kompani për t’i dhënë pamje legale importit të lëndëve narkotike. Të gjithë këta persona konsiderohen se kanë një rol drejtues, pasi me forcë rrethanat japin udhëzime, punësojnë staf. Nuk është aq shumë se ata nuk janë përgjegjës më lart. Është më shumë se ka njerëz që janë përgjegjës para tyre. Kaq mjafton për t’i bërë liderë në kuptimin e ligjit për organizatat kriminale të vitit 1999”
Ju flisni për një piramidë… Në çfarë kat jemi ne në këtë gjyq të “Encro”? Disa elementë – një hotel i shkretë, një varkë e shkretë, etj. – sugjerojnë se nuk jemi në prag të krimit.
Gallant: Jemi në fakt larg kullave 3 miliardë euro në Tiranë. Ky është një lloj problemi. Ose më mirë problemi. Ky gjykim është disi joproporcional nga mjetet e përdorura, nga numri i të pandehurve. Ky provë “Encro” duket sikur duhet të japim një shembull. Ndërsa, edhe nëse flasim për dhjetëra kilogramë kokainë, apo ndonjëherë edhe qindra kilogramë. Edhe nëse vetë malli vlen dhjetëra miliona, ata që po gjykohen këtu nuk janë miliarderë. Larg andej. Vetëm shikoni kërkesat e prokurorit federal për konfiskim. Një milion euro konfiskohen si objekt pastrimi parash? Çdo muaj e gjej veten në gjyqe për çështje marrëzie financiare “belgo-belge”, ku kemi pastrim parash për shuma shumë më të mëdha.
Ka një tjetër gjyq më 8 prill për fakte të ngjashme, çfarë është konkretisht?
Gallant: Ai do të përfshijë një tjetër organizatë kriminale shqiptare, e cila ka disa mbivendosje me “Encro”, pasi në mënyrë të veçantë njëri ose tjetri është i akuzuar në të dy proceset. Nëse vetëm atje, ne duket se kemi ende lidhje në nivele shumë më të larta përsa i përket kontakteve politike në Shqipëri dhe riinvestimit të përfitimeve të mundshme patrimonale nga aktivitetet ilegale.
Gallant: Pra, do të mbroni dikë gjatë këtij gjyqi? Po…
Dhe nuk mund të flisni për të?
Gallant: Zakonisht pjesën e parë të argumenteve të mia të mbrojtjes ia lë gjykatës…bw
Ministrja e Jashtme e Kosovës Donika Gërvalla tha se marrëdhënien e Kosovës me Shtetet e Bashkuara janë shumë të mira, pavarësisht se mbi disa tema nuk pajtohen plotësisht.
Ndërsa diplomatët amerikanë janë shprehur se mungesa e bashkërendimit për çështjen e përdorimit të dinarit ka dëmtuar partneritetin me qeverinë e Kosovës, zonja Gërvalla tha se “ka disa tema ku nuk pajtohemi 100 për qind në aspektin teknik”, duke shtuar se “vënia në pikëpyetje e marrëdhënieve mes Kosovës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës nuk ka ndodhur asnjëherë”.
Gjatë një interviste për Zërin e Amerikës, ajo foli edhe mbi mungesën e përparimit të bisedimeve mes Kosovës dhe Serbisë.
“Nëse çdo gjë që bëjmë në Bruksel nën ndërmjetësimin e partnerëve tanë evropianë, kohën e skadencës e ka derisa Serbia të tërhiqet, atëherë duhet vetes t’ia shtrojmë pyetjen sa ia vlen që shpenzojmë kaq shumë kohë në Bruksel për marrëveshje që në fund edhe ashtu, nuk e obligojnë Serbinë t’u përmbahet”, u shpreh ajo.
Sa i përket mundësisë që Mali i Zi të votojë kundër anëtarësimit të Kosovës në Këshillin e Evropës, zonja Gërvalla tha se “do të ishte natyrisht një regres i rëndë në raportet tona bilaterale, prandaj nuk besoj se Mali i Zi do të marr një vendim të tillë”.
Zëri i Amerikës: Zonja Gërvalla nesër në mbledhjen e Komisionit për politikë dhe demokraci të Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës pritet të diskutohet raporti për Kosovën. Cilat janë pritshmëritë tuaja?
Donika Gërvalla: Ne mendojmë se nëse nesër krijohet kuorumi i nevojshëm për trajtimin e kërkesës për Kosovën, atëherë mendojmë që një kërkesë e tillë, pra raporti do të mund të miratohet. Dhe më lejoni të konstatoj sot se rrallë ndonjëherë në historinë e anëtarësimeve pas vitit 1990 në Këshillin e Evropës ndonjë shtet ka qenë kaq i përgatitur për t’u anëtarësuar në Këshillin e Evropës. Kemi vepruar së bashku me të gjithë mekanizmat e Këshillit të Evropës, raporti është pozitiv, të gjitha detyrat e shtëpisë janë bërë, prandaj presim që gjatë marsit, gjatë prillit por edhe gjatë majit të kemi lëvizje në këtë drejtim.
Zëri i Amerikës: Zonja Gërvalla, megjithatë zyrtarë të Malit të Zi nga radhët e Partisë Demokratike Popullore pro serbe lanë të kuptohet se delegacioni i tyre do të votojë kundër anëtarësimit të Kosovës në Këshillin e Evropës ndonëse vendi e njeh pavarësinë e Kosovës. A i druheni votës në Asamblenë Parlamentare në muajin prill apo në Këshillin e Ministrave në takimin e majit?
Donika Gërvalla: Vota për anëtarësimin e Kosovës që do të jepet nga Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës do të jetë një votë masive pozitive për Kosovën, të paktën kështu na tregojnë të gjitha bisedat që kemi zhvilluar deri tani ndërsa sa i përket Malit të Zi, me Malin e Zi kemi marrëdhënie të mira dhe unë nuk besoj që shtetet tona fqinje do të duhej të votonin kundër, megjithatë mbetët të shohim gjatë ditëve të ardhshme.
Nuk do të varet nga vota e Malit të Zi anëtarësimi apo mos anëtarësimi i Kosovës, por do të ishte natyrisht një regres i rëndë në raportet tona bilaterale, prandaj nuk besoj se Mali i Zi do të marr një vendim të tillë.
Zëri i Amerikës: Ju thatë më herët se keni bërë detyrat e shtëpisë. Mbyllja e çështjes së pronave të Manastirit të Deçanit përmbushi një nga kriteret që lidhej drejtpërdrejtë me kërkesën tuaj për t’u anëtarësuar në Këshillin e Evropës. Por diplomatë amerikanë thanë se çështje të tjera si ajo e Asociacionit të komunave me shumicë serbe mund të ndikojë në këtë proces. A mund të shfaqet kjo çështje si pengesë në rrugën tuaj?
Donika Gërvalla: Raporti i Këshillit të Evropës e thotë shumë qartë se Kosova përmbushë të gjitha standardet më të larta të demokracisë, të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, të mbrojtjes së të drejtave të komuniteteve jo shumicë, sundimi i ligjit dhe të tjera që janë kritere për t’u anëtarësuar në Këshillin e Evropës. I hapur pati mbetur vetëm implementimi nga ana e institucioneve i një vendimi të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, një temë që është zgjidhur në ndërkohë, dhe krijimi i kushteve shtesë, pra shtimi i kushteve të cilat nuk janë paraparë në raport, do të ishte një qasje shumë e padrejtë ndaj kërkesës sonë, prandaj edhe nuk besoj që ka për të ndodhur.
Zëri i Amerikës: Një ditë më parë delegacionet e Kosovës dhe Serbisë u takuan për herë të dytë në Bruksel, por pa gjetur sukses për një zgjidhje rreth mbështetjes financiare të serbëve të Kosovës nga Beogradi pas vendimit të Bankës Qendrore që përcakton se për pagesat kesh mund të përdoret veëm monedha euro në Kosovë. Cilat janë gjasat për të arritur një marrëvshje.
Donika Gërvalla: Ndërkohë që duhet konstatuar që nuk asnjë dyshim që euro është e vetmja monedhë që vlen në Kosovë, sipas parimit të të gjitha shteteve demokratike ku vlen ‘një shtet – një valutë’, kemi konstatuar që mund të ketë ndonjë problem aty-këtu për ndonjërin nga qytetarët tanë që duhet të kërkoj zgjidhje. Mirëpo, mos të harrojmë se kemi që nga viti 2011 që diskutojmë me Serbinë në Bruksel rreth institucioneve ilegale edhe rreth shpërbërjes së tyre, që ka qenë një premtim i qeverisë së atëhershme serbe në vitin 2013. Një shpërbërje e tillë e tërësishme nuk ka ndodhur deri tani, prandaj edhe ende jemi duke diskutuar tema të vjetra. Ne me Serbinë jemi marrë vesh në Bruksel duke pranuar të dyja palët atë që në fillim quhej propozimi franko-gjerman e më pas u bë propozimi i BE-së, i cili rezultoi në marrëveshjen e 27 shkurtit të vitit të kaluar. Në si Kosovë kemi qenë e gatshme ta nënshkruajmë menjëherë në Bruksel. Serbia ka refuzuar. Sot, fatkeqësisht nuk jemi në gjendje të themi kemi apo nuk kemi marrëveshje ligjërisht të obligueshme për të dyja palët, për shkak se kemi mbetur e vetmja palë, pra Kosova, që lufton për implementimin e plotë të asaj marrëveshjeje. Nëse çdo gjë që bëjmë në Bruksel nën ndërmjetësimin e partnerëve tanë evropianë, por edhe me ndihmën e partnerëve tjerë, dhe atyre të Shteteve të Bashkuara, kohën e skadencës e ka vetëm disa javë, derisa Serbia të tërhiqet nga ago vendime, atëherë duhet vetes t’ia shtrojmë pyetjen sa ja vlen që shpenzojmë kaq shumë kohë në Bruksel për marrëveshje që në fund edhe ashtu, nuk e obligojnë Serbinë t’u përmbahet.
Zëri i Amerikës: Çështja e dinarit nxiti mospajtime ndërmjet jush dhe aleatëve kryesore të Kosovës, përfshirë Shtetet e Bashkuara. Diplomatët amerikanë thanë se mungesa e bashkërendimit ka dëmtuar partneritetin me qeverinë tuaj. A jeni të shqetësuar për dëmtimin e këtij partneriteti?
Donika Gërvalla: Unë mendoj se ka shumë keqkuptime dhe shumë keqinterpretime lidhur me një rregullore të re të Bankës Qendrore të Kosovës që është një institucion i pavarur, në punët e së cilës qeveria e Republikës së Kosovës nuk përzihet. Mirëpo, çfarë jemi duke diskutuar është çështje e implementimit të asaj rregulloreje, ku e kemi pranuar në ndërkohë, se bashku me partnerët tanë që mund të jetë nevojë aty-këtu për ndonjë fazë më të gjatë ose më të zgjatur për implementimin e saj. Mund t’ju them që marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë shumë të mira. Dhe janë shumë të mira sepse në të gjitha temat që trajtojmë në rajonin tonë, kemi të njëjtin qëndrim dhe kemi të njëjtat synime.
Zëri i Amerikës: Megjithatë shqetësimi ka qenë i pranishëm zonjë Gërvalla mbi qëndrimet që kanë mbajtur autoritetet e Prishtinë mbi çështjen e dinarit. A mendoni se mund të ketë një ndryshim të qëndrimit tuaj për të zbutur këtë tensionim të raporteve?
Donika Gërvalla: Ne, e para, nuk kemi tensionim të raporteve prandaj duhet të ishim shumë të kujdesshëm në terminologjinë që përdorim. Kemi disa tema ku nuk pajtohemi 100 për qind në aspektin teknik, mirëpo kjo është plotësisht normale në marrëdhëniet mes dy partnerësh të ngushtë. Konsideroj se kjo është shumë normale, jo vetëm mes partnerësh, mes dy shtetesh, por është normale edhe në një familje, e cila, përsëri po e përsëris, kemi të njëjtat synime të dyja, edhe SHBA edhe Republika e Kosovës, në të gjitha temat që kanë të bëjnë me rajonin tonë edhe me përparimin e vendeve tona. Që kemi debat lidhur me tema të caktuara është krejtësisht normale. Mirëpo, vënia në pikëpyetje e marrëdhënieve mes Kosovës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës nuk ka ndodhur asnjëherë dhe nuk ka qeveri të Kosovës, nuk ka institucione të Kosovës, as këto të tanishmet, as ato që mund të vijnë në të ardhmen të cilat do të mund ta vinin në pikëpyetje një relacion të tillë.
Njëzetepesë vite më parë, nën drejtimin e Shteteve të Bashkuara, NATO-ja ndërmori ndërhyrjen e parë ajrore të shkallës së gjërë për të ndalur spastrimin etnik të popullatës shqiptare nga forcat serbe, pas dështimit të përpjekjeve diplomatike për të ndalur luftën në Kosovë. Fushata ajrore, që filloi më 24 mars, zgjati 78 ditë dhe përfundoi me tërheqjen e forcave serbe nga Kosova dhe vendosjen e Kosovës në një protektorat ndërkombëtar për një dekadë deri në bisedimet që çuan në pavarësinë e saj. Njëzetepesë vite më vonë, Zëri i Amerikës sjell kujtimet e një piloti amerikan që bombardoi objektivat e forcave serbe në Kosovë. Piloti Phil Haun, i cili u rikthye në Kosovë për të vlerësuar ndikimin e sulmeve të tij, i tha koleges Garentina Kraja se nga aspekti moral ndërhyrja në Kosovë ishte vendimi i duhur.
Piloti Phil Haun e mban mend në detaje fluturimin e tij të parë mbi Kosovë, 25 vjet më parë, me avionin luftarak A-10.
Misioni i tij: goditja e objektivave ushtarake serbe për të shpëtuar popullsinë civile dhe spastrimin etnik, që në vitin 1999 e kishin shndërruar Kosovën në një fushë vdekjeje.
Ishte fillimi i prillit të vitit 1999 dhe suksesi i NATO-s, do të varej jo vetëm nga uniteti i brishtë politik i aleancës perëndimore, që për herë të parë po ndërmerte një operacion ushtarak që nga përfundimi i Luftës së Ftohtë, por edhe nga moti.
“Ishte misioni i parë. Qielli ishte i kthjellët ato ditë të para të prillit. Po fluturonim mbi pjesën perëndimore të Kosovës. Pamë disa makina serbe dhe ishte hera e vetme që i pamë makinat ushtarake serbe në rrugë. I goditëm me sukses. Pas kësaj, ata filluan të përdorin makina civile”, tregon ai për Zërin e Amerikës.
Rrafshit të Dukagjinit, parë prej qiellit nga nga avioni si pjesë e ‘Skuadrës 81’, ishte prezantimi i tij parë me Kosovën. Disa mijra kilometra poshtë, forcat serbe po përshkallëzonin sulmet, pasi përpjekjet shumëvjeçare diplomatike nuk arritën ta bindnin Serbinë të mos zgjeronte luftën në Kosovë.
Gjatë javëve kur piloti Haun bombardonte nga ajri objektivat ushtarake, forcat serbe në tokë po dëbonin rreth 1 milionë shqiptarë nga Kosova drejt Shqipërisë, Maqedonisë dhe Malit të Zi. Me një skenar të përsëritur në mbarë Kosovën, nga Gjakova në Pejë, nga Krushë e Madhe dhe e Vogël në Izbicë e Mejë, për 78 ditë, forcat serbe ekzekutuan rreth 10,000 civilë, shumica burra.
Zëri i Amerikës: A mendoni se vendimi për të ndërhyrë ishte vendim i duhur?
Piloti Phil Haun: “Është e vështirë për mua ta them. Ende punoj për Departamentin e Mbrojtjes dhe më duhet të them se këto janë pikëpamjet e mia dhe nuk pasqyrojnë qëndrimet e Pentagonit. Kam menduar shumë për këtë gjë. Nga aspekti moral, ishte vendim i duhur, duke marr parasysh atë që po ndodhte në Kosovë. Unë jam angazhuar në shumë konflikte, në Irak, në Bosnjë, Afganistan dhe Kosovë. Për mendimin tim, përdorimi i forcës asnjëherë nuk është zgjidhja e dëshiruar, apo që të bën të ndihesh mirë. Por më duhet ta pranoj, ajo që bëmë mbi qiejt e Kosovës, më bën të ndihem shumë mirë për përdorimin e forcës ushtarake.”
Ai thotë se ndërhyrja e NATO-s në Kosovë e ka formësuar në mënyra të ndryshme.
Në njërin nga fluturimet mbi Kosovë, më 1 maj të vitit 1999, siç shihet në këtë simulim të realizuar nga një studio grafike, avioni i pilotit Haun u godit nga forcat serbe me një raketë ruse tokë-ajër. Ai bëri një ulje të detyruar në Shkup.
Në vitin 2010, piloti Haun u kthye në Kosovë – këtë herë për ta parë atë nga toka dhe për të parë nga afër ndikimin e sulmeve që kishte kryer.
“Pas luftës pati shumë diskutime rreth dobisë së forcës së NATO-s dhe doja të shkoja të shihja ku kisha goditur dhe të flisja me njerëzit atje. Edhe në vendet ku bombat kishin shkaktuar dëm, njerëzit në Kosovë ishin aq dashamirës dhe vazhdimisht më falenderonin për angazhimin e NATO-s. Më bëri përshtypje sa mirënjohës ishin… Shkova në Kosovë në pranverën e vitit 2010. Mora me vete hartat dhe identifikova ato që i konsideroja goditje të mira të objektivave, që do të thotë se kisha qëlluar objektiva ku mendoja se kam shkaktuar dëme të konsiderueshme. Dhe pastaj ato që i konsideroja si sulme të mundshme të këqija, ku shqetësohesha nëse kam shkaktuar dëme të paqëllimshme dhe më duhej të kuptoja se çfarë ishin ato. Në Kosovë më bëri përshtypje aspekti njerëzor. Nga qielli nuk e ke atë ndjenjë, të jetës së njeriut, je lart dhe sheh poshtë, njësoj si sheh nga dritarja e një aeroplani, është vështirë të shohësh njerëz. Andaj të shohësh njerëzit dhe të kuptosh se çfarë ke bërë ka patur ndikim pozitiv në jetën e të tjerëve, kjo ishte fija që lidh këtë rrëfim. Në kolegjin ushtarak mësojmë se forca përdoret për të arritur objektiva politike dhe se forca nuk duhet përdur asnjëherë pa patur një qëllim politik. Sot, ku shikoj pavarësinë e Kosovës dhe rezultatin politik, më ndihmon të mbyll këtë kapitull të jetës time”, tregon piloti Phil Haun.
Që nga ndërhyrja e NATO-s në Kosovë, piloti Haun ka kryer misione luftarake në Irak dhe Afganistan. Fushata ajrore kundër objektivave ushtarake në ish-Jugosllavi ka lënë gjurmë profesionale, duke u shndërruar në një nga shtyllat kryesore të angazhimit të tij akademik.
Ai vazhdon të shkruajë dhe të ligjerojë për fuqinë ushtarake ajrore në programin e sigurisë në universitetin e njohur amerikan MIT dhe në Kolegjin e Luftës të Forcave Detare në shtetin Rod Ajlend. Ndërhyrja në Kosovë është një shembull konkret që studiohet dhe diskutohet me studentët. Ndërhyrjen ajrore e NATO-s konsiderohet si një pikë kthese dhe mësimet nga ajo janë të vlefshme për forcat ajrore amerikane dhe strategjinë e përgjithshme të luftës për arritjen e qëllimeve politike.
Kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, gjatë intervistës me gazetarin e Radios Evropa e Lirë, Arton Konushevci, në Prishtinë më 19 mars 2024.
Arton Konushevci
Të gjitha problemet, të cilat mund t’i kenë qytetarët serbë, Qeveria e Kosovës do t’i adresojë me shpejtësi, thotë kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, në një intervistë për Radion Evropa e Lirë.
Kurti thotë se nga takimi i sotëm në Bruksel pret gjëra konkrete. Kurse, thekson
se ka pasur vazhdimisht opsione të ndryshme për çështjen e dinarit. Kurti nuk deshi të flasë për propozimet e mundshme për zgjidhjen e çështjes, pasi, sipas tij, dëmtohet pozicioni negociator i Kosovës nëse ato shpalosen para kohe.
Ai, megjithatë, thotë se ky është një proces që po vazhdon, “por nuk ka propozime që pranohen nga ana jonë që janë në kundërshtim me rregulloren e re të BQK-së”.
Radio Evropa e Lirë: Zoti kryeministër, në Bruksel po zhvillohen takime në nivel të kryenegociatorëve. Është paralajmëruar se do të bisedohet për çështjen e dinarit. Ndërsa, presidentja e Kosovës paralajmëroi dje [18 mars] se ka një pajtim për një pjesë të propozimit amerikan. A mund të na tregoni se për çfarë bëhet fjalë?
Albin Kurti: Zëvendëskryeministri Besnik Bislimi, si kryenegociator i Republikës së Kosovës ndodhet në Bruksel dhe atje po i zhvillon bisedimet, me ç’rast nuk e di nëse do të ketë takim trelateral apo vetëm dy takime bilaterale me ndërmjetësin evropian dhe emisarin e posaçëm [të BE-së, Mirosllav] Lajçak. Besoj se ai duhet të na njoftojë se për çfarë temash është diskutuar saktësisht dhe çfarë konkluzionesh do të mund të jenë arritur.
Por, më duhet të them se kjo nuk është çështje e dinarit, është çështje e Bankës Qendrore të Kosovës, institucion i pavarur i Republikës sonë. Pra, nuk është në pyetje a të ketë dinar ose jo, por a duhet të jetë BQK-ja institucion i pavarur ose jo. Unë besoj që duhet të jetë dhe ky është obligim yni kushtetues e ligjor. Dinari nuk është ndaluar në Kosovë, por Kushtetuta në nenin e saj të 11-të thotë që mund të ketë vetëm një valutë si mjet pagese dhe kjo duhet të jetë euro.
Ndërkohë, të gjitha problemet, të cilat mund t’i kenë qytetarët serbë, ne do t’i adresojmë me shpejtësi. Sërish, Banka Qendrore e Kosovës e cila prin në këtë proces – meqenëse rregullorja e saj e re e datës 27 dhjetor është vendim i pavarur i Bankës Qendrore – ajo i adreson me ta dhjetë hapat të cilët i ka paraparë në një plan me fazë transitore tremujore.
Tash, do të bëhen tre muaj më 27 mars dhe unë besoj që të gjithë ata që kanë parashikuar apokalipsin më 1 shkurt, nuk ndodhi as më 1 shkurt, as më 1 mars, e nuk do të ndodhë as më 1 prill.
Radio Evropa e Lirë: Për çfarë mendoni që e pati fjalën presidentja [e Kosovës, Vjosa Osmani] kur tha që ka një pajtim në atë që është thënë nga amerikanët?
Albin Kurti: Tash, unë e kam kryenegociatorin atje dhe besoj që ai do të diskutojë në kuadër të normalizimit të marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, ku jemi, [me] çka mund të ecim përpara. Por, unë gjithashtu e marr përgjegjësinë që pasojat e caktuara, të cilat mund të shkaktohen në terren, mund të jenë çështje e Qeverisë. Jo vendimi si i tillë, i cili është sovran i Bankës Qendrore të Kosovës, por edhe një herë, ne vetëm bëjmë zbatimin e ligjit dhe Kushtetutës në terren. Nëse ka pasoja të caktuara që u referohen ministrave tanë për çështjen e dinarit. Por, unë besoj që duhet të përfundojë ky rund takimesh që të mund të flasim saktësisht.
Radio Evropa e Lirë: A prisni që do të ketë diçka konkrete sot?
Albin Kurti: Unë gjithmonë pres që do të ketë diçka konkrete.
Radio Evropa e Lirë: Çfarë?
Albin Kurti: Unë pres që do të ketë në aspektin e normalizimit të marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë sepse takimet, edhe të nivelit të kryenegociatorëve, edhe të nivelit të lartë që zhvillohen në Bruksel, zhvillohen pikërisht për këtë gjë.
Radio Evropa e Lirë: Dua të kthehem prapë tek ajo që e thashë më herët. Presidentja ka thënë se ka një lloj pajtimi për këtë gjë. A jeni konsultuar me presidenten?
Albin Kurti: Ka pasur vazhdimisht opsione të ndryshme për çështjen e dinarit. Unë nuk besoj që duhet të diskutohen tash, sepse dëmtohet pozicioni negociator i Kosovës nëse ato shpalosen para kohe. Ajo çfarë mund të them është që Qeveria po e bën më të mirën e mundshme, me përkushtim maksimal dhe natyrisht që këtë ne e kemi si mbështetje për rregulloren e re të Bankës Qendrore të Kosovës. Nuk ka kurrfarë ndëshkimi për serbët. Pra, rregullorja e re nuk është ndëshkim, por është një përpjekje e radhës shumë serioze për të bërë formalizimin, legalizimin e transaksioneve financiare.
Ju e dini që ne kemi ndarë një buxhet për shqiptarët në Preshevë, Medvegjë e Bujanoc. Ne e dërgojmë atje ndihmën financiare në euro, ndërkaq në banka atje merret në dinarë. Ngjashëm do të mund të ishte edhe këtu. Pra, ajo dërgesa që vjen në dinarë, do të mund të merrej në euro.
Radio Evropa e Lirë: A do të ndodhë kështu edhe në Kosovë?
Albin Kurti: Po, kështu do të ndodhë dhe kështu tashmë po ndodh sepse kemi diku mbi 33.000 xhirollogari të serbëve të Kosovës ku ata i marrin eurot e buxhetit të Republikës si ndihmë sociale, si pension, shtesa për fëmijë në xhirollogaritë e nënës e kështu me radhë. Dhe, nuk kemi asnjë serb deri më sot që ka thënë ‘unë e refuzoj euron’. Nuk ka. Gjithashtu, dinari nuk ka asnjë martir. Pra, asnjë serb nuk thotë ‘o dinar, o asgjë’.
Radio Evropa e Lirë: Por, a është pajtuar Serbia që ta bëjë këtë pagesë në euro?
Albin Kurti: Serbia e ka shansin unik që guvernatori i Bankës Popullore të Serbisë t’i përgjigjet guvernatorit të Bankës Qendrore të Kosovës, Ahmet Ismaili – dhe në këtë mënyrë dy bankat qendrore ta rregullojnë çdo paqartësi.
Pra, njëra ndër opsionet për zgjidhjen e kësaj çështjeje, për të cilën janë të njoftuar edhe partnerët ndërkombëtarë, është që më në fund guvernatori Ismaili të marrë letrën e përgjigjes.
Radio Evropa e Lirë: Zoti kryeministër, na thatë që janë diskutuar disa çështje me faktorin ndërkombëtar, por që nuk mund të na i thoni tash. Çfarë propozimesh ka pasur nga [i dërguari i Uashingtonit për Ballkanin Perëndimor, Gabriel] Escobar?
Albin Kurti: Ata japin vazhdimisht propozime. Unë nuk është e thënë që propozimet e tyre t’i shpalos publikisht duke bërë zëdhënësin e ambasadave. Nuk e bëj dot këtë punë. Unë po tregoj që ne i kemi ofruar një letër Bankës Popullore të Serbisë nga ana e guvernatorit, që në këtë rast na përfaqëson të gjithëve si qytetarë të Republikës, juve si gazetarë, mua si kryeministër dhe ne presim përgjigje nga ana tjetër.
Radio Evropa e Lirë: Dhe, prisni përgjigje…
Albin Kurti: Për opsionet që kanë dhënë amerikanët, gjermanët, e të tjerët, unë besoj që duhet të flasin ata vetë.
Radio Evropa e Lirë: Do të thotë që propozimet që janë dhënë nga Escobar nuk janë refuzuar?
Albin Kurti: Shikoni, është një proces që po vazhdon dhe propozime ka, disa. Por, nuk ka propozime që pranohen nga ana jonë që shkojnë në kundërshtim me rregulloren e re të BQK-së dhe njëkohësisht ne mund të merremi vetëm me pjesën e mbështetjes në terren nëse ka probleme. Sepse problemet që mund të shkaktohen, jo domosdo do të mund t’i zgjidhë të gjitha vetë Banka Qendrore e Kosovës. Në Republikën demokratike janë detyrat dhe funksionet e ndara.
Radio Evropa e Lirë: Çfarë ndryshoi në Qeverinë tuaj që kjo çështja e dinarit të kthehet në dialog?
Albin Kurti: Me datën 27 dhjetor u miratua rregullorja e re. Asnjë reagim. Më shumë se dy javë, asnjë reagim.
Radio Evropa e Lirë: Nga kush?
Albin Kurti: Nga Serbia dhe ndërkombëtarët, asnjë reagim. Nga serbët e Kosovës, asnjë reagim. Një ditë para se të shkoj unë në Davos, në Forumin Ekonomik Botëror, presidenti i Serbisë [Aleksandar Vuçiq], që kishte shkuar një ditë para kohe, jep kumtin, lajmin e rëndë se më 1 shkurt do të fillojë katastrofa në Kosovë për komunitetin serb. Ai, kur e pa që në terren s’po ka reagim për çështjen e zëvendësimit të dinarit me euron si mjet pagese, atëherë filloi që të bëjë parashikime apokaliptike.
Vetëm më pas, ambasadorët e huaj filluan ta takojnë guvernatorin Ismaili, ministrin [e Financave, Hekuran] Murati, zëvendëskryeministrin Bislimi, mua e kështu me radhë. Pra, vetëm më pas. Absolutisht, derisa nuk ka folur presidenti i Serbisë, nuk ka pasur kurrfarë problemi në Kosovë. Dhe, ai ka folur sepse e ka vërejtur që përgatitjet po shkojnë në rregull. Presidenti i Serbisë ka shpresuar që do të ketë reagim nga poshtë. Kur e ka parë që s’ka reagim nga poshtë, atëherë ka reaguar nga lart. Pra, kur i ka dështuar këmbësoria, ka përdorur artilerinë. Andaj, jemi në këtë problem. Tejreagimi dhe bullingu nga Beogradi, është shkaktari i problemeve, jo rregullorja e Bankës Qendrore të Kosovës.
Kjo u bë edhe më e rëndë atëherë kur në fund të muajit janar për të njëjtën çështje, njësoj sikurse Vuçiqi foli edhe [zëdhënësja e Ministrisë së Jashtme të Rusisë] Maria Zakahrova nga Kremlini. Kur Vuçiqit iu bashkua edhe Maria Zakharova, atëherë edhe alarmimi i ndërkombëtarëve u bë edhe më i madh.
Pra, kurrfarë katastrofe s’ka pasur as më 1 shkurt, as më 1 mars, as nuk do të ketë më 1 prill. Por, alarmimi, shqetësimi po ndodh në Beograd dhe në Moskë dhe më pastaj jehona e këtij shqetësimi po dëgjohet edhe në Kosovë.
Radio Evropa e Lirë: Si u përgjigjeni kritikave të faktorit ndërkombëtar që thonë se nuk u është dhënë kohë e mjaftueshme serbëve që jetojnë në Kosovë që të adaptohen, do të thotë nga kalimi i përdorimit të valutës së dinarit në euro?
Albin Kurti: Së pari, bëhet fjalë për një adaptim, i cili është më shumë se dy dekada. Nga viti 1999 ne e kemi markën gjermane dhe nga 1 janari i vitit 2002 ne e kemi euron si valutë në vendin tonë. Nga 1 janari i vitit 2002 ka pasur fazë transitore të adaptimit, të përshtatjes. Nëse më shumë se dy dekada nuk kanë mjaftuar, e unë besoj që kanë mjaftuar, atëherë për çdo shqetësim eventual janë edhe tre muaj shtesë të Bankës Qendrore të Kosovës me ata dhjetë hapat, të cilët ajo i ka paraparë.
Edhe një herë po e theksoj, nuk ka as refuzues të euros e as martir të dinarit në vendit tonë.
Radio Evropa e Lirë: A ka pasur nxitim për këtë çështje, për këtë vendim?
Albin Kurti: Nuk ka pasur kurrfarë nxitimi, ka pasur vonesë mund të thuhet sepse neni 11 i Kushtetutës së Kosovës thotë që padyshim se duhet të ketë vetëm një valutë si mjet pagese. Në anën tjetër, e ashtuquajtura Komercijalna Banka, e cila si degë ka vepruar në Kosovë, ka ngelur pa mëmën e vet, meqenëse ajo i është shitur Nova Ljubjanksa Bankas, NLB-së së Sllovenisë.
Dhe, tri opsione i ka pasur Komercijalna Banka në Kosovë nga Banka Qendrore e Kosovës dhe e ka zgjedhur njërën prej tyre, vetëlikuidimin. Vetëlikuidimi ka përfunduar vitin e kaluar. Tash, kur kanë ngelur pa Konerciajlna Bankën, ata për aktivitetet e tyre ilegale financiare, për financimin e terrorizimit, që u vërtetua vitin e kaluar se e kanë bërë, iu ka ngelur vetëm keshi, paraja e gatshme.
Pra, i gjithë problemi në fakt nuk është euro-dinar, por është transparencë apo mungesë e transparencës, kanale zyrtare financiare bankare dhe jobankare apo thasë me dinarë kesh. Ata e duan këtë të dytën, sepse pluralizmi politik në Kosovë në mesin e komunitetit serb është mbytur me paranë kesh që vjen nga Beogradi. E, paranë kesh ne nuk mund ta lejojmë.
Pra, dinari kesh që ka ardhur me thasë në Kosovë nuk po hyn më dhe sikleti i Beogradit nuk është që serbët nuk mund ta përdorin euron, por që ata nuk mund ta dërgojnë dinarin. Vetëm vëreni intervistat e presidentit të Serbisë ose të ministrave të Qeverisë atje.
Çdoherë kur flasin, flasin në euro. Flasin në euro për projektet kapitale, e flasin në euro edhe kur lëshojnë me qira banesat e tyre në Beograd. Pra, gjithmonë flasin në euro. Ata dëshirojnë që dinarin ta kenë për thasët me para të gatshme që përfundojnë te njerëzit që i raportojnë Millan Radoiçiqit.
Radio Evropa e Lirë: A keni pasur rast të takoheni me përfaqësuesit e komunitetit serb për t’i folur këto çështje?
Albin Kurti: Shikoni, unë e kam ministër Nenad Rashiqin. Ai e ka zëvendësministër [Radoica] Radomiroviqin. Unë jam kryeministër i Republikës së Kosovës që e ka një ministri të respektuar me buxhetin më të lartë për nga rritja, përveç Ministrisë së Kulturës, Sportit dhe Rinisë… Nenad Rashiqin, që është edhe politikani më i popullarizuar serb në vendin tonë. Pra, jo vetëm ministri e zëvendësi i tij, por edhe institucionet e tjera kanë serbë, me të cilët unë komunikoj dhe bashkëpunoj.
Radio Evropa e Lirë: Pas periudhës transitore, që janë diku edhe katër-pesë javë, çfarë do të ndodhë? A do të munden serbët ta përdorin dinarin në Kosovë?
Albin Kurti: Do të mund të kesh kursime në dinarë, askush nuk të ndalon. Mund të marrësh pagesa nga Serbia si ndihmë financiare në dinarë. Por, mjet pagese në Kosovë është euroja. Besoj tash e keni parë, në veri të Kosovës, në restorante, në meny e keni edhe në euro, edhe në dinarë. Dikur ka qenë vetëm në dinarë.
Unë besoj që ngadalë, por sigurt, po shkojmë drejt euros si valutë, që është i vetmi mjet pagese. Dhe, le të mos harrojmë [që] unë nuk po iu them serbëve që si mjet pagese ta përdorin lekun e Shqipërisë dhe as nuk po u them [ta përdorin] valutën e re “dardanë” të Republikës së Kosovës, por euron.
Andaj, edhe ne kemi propozuar, por nuk është pranuar, që takimi ndërmjet guvernatorit Ismajli dhe homologes së tij nga Serbia të zhvillohet në Frankfurt, te Christine Lagarde [presidentja e Bankës Qendrore Evropiane], ku është Banka Qendrore Evropiane. Euro, Evropa… Këtë po themi ne.
Një jetë, disa histori- libër i ri nga autorja MARJANA BULKU
Një Jetë Disa Histori (Albanian Edition) Paperback – March 1, 2024
Albanian Edition by Marjana Bulku (Author)
Libri “Një jetë disa histori” është një përmbledhje me intervista, profile shqiptaro-amerikane, esse dhe refleksione letraro-gazetareske. Ky publikim ka si qëllim të sjellë bashkë individualitete shqiptare, të cilat udhëve të integrimit kalojnë sfida të përbashkëta, shumë prej të cilave janë iluminuese për të tjerët, sot dhe nesër.Një prej intervistave të botuara në këtë libër është intervista me Frank Shkrelin:
-Zoti Frank Shkreli ju njiheni në botēn shqiptare si gazetar i Zërit të Amerikës, si mund ta përshkruani rolin tuaj si gazetar para viteve 90 -të, po pas 90-tës?
FSH: Unë kam filluar punën si gazetar dhe më vonë edhe si redaktor dhe producent në Zërin e Amerikës, seksioni shqip në vitin 1974 deri në vitin 1984. Më pas po tek Zëri i Amerikës, kam shërbyer edhe si shef i seksionit shqip të VOA-s (1984-1985). Nga viti 1985 deri në vitin 1990 kam shërbyer si këshilltar i lartë programacioni në Drejtorinë Europiane të Zërit të Amerikës, duke këshilluar dhe duke ndihmuar qindra gazetarë evropiano-lindorë të gjuhëve të ndryshme, në lidhje me programet dhe gazetarinë, subjektet dhe mbulimin e lajmeve në përgjithësi, drejtuar vendeve ish-komuniste të Evropës Lindore. Ju kujtoj që në këtë periudhë, duhej punuar në kushtet e luftës së ftohtë. Nga viti 1990 deri në vitin 1994 jam emëruar zëvendës drejtor i Drejtorisë për Euroazinë në Zërin e Amerikës, ent i cili në atë kohë përfshinte edhe Bashkimi Sovjetik që ndërkohë u shpërbë. Gjatë luftërave ballkanike, nga viti 1994 e deri në vitin 2003 më kanë emëruar dhe kam shërbyer si Drejtor në Drejtorinë e Zërit të Amerikës për Evropën, një ent nga i cili vareshin programet e VOA-s, në nja 20-gjuhë të ndryshme drejtuar Evropës, kryesisht asaj ish-komuniste, përfshirë programet në shqip të VOA-s, por nën mbikqyrjen time kisha edhe disa radio-programe të tjera drejtuar si për shembull, Spanjës, Portogalisë dhe Greqisë, ndër të tjera.
Në vitin 2003 kam dalë në pension pas 30-vjet shërbimi në Zërin e Amerikës dhe jam marrë me shkrime dhe vazhdoj të shkruaj për median shqiptare anë e mbanë trojeve si dhe në diasporë mbi çështje dhe subjekte, me të cilat, ata që ndjekin shkrimet e mia modeste, e dinë se mbuloj një seri çështjesh, subjektesh, ngjarjesh dhe personalitetesh, të cilët kam pasë fatin të njihja gjatë dekadave të shkruara, sidomos nga diaspora e vjetër shqiptare, për të cilët shumë pak shkruhet, aq më pak kujtohen, por të cilët kanë merita të mëdha për të gjithë ne.
-Një i ri emigronte në SHBA, kur vendit amë i mungonte liria dhe prek tokën ku liria frymëzonte botën, a mund të na i përshkruani shkurtimisht stacionet e këtij rrugëtimi?
FSH: E vërteta është se nuk ishte një rrugëtim i lehtë për mua, ashtu si nuk ishte i lehtë as për mijëra shqiptarë, të cilët ishin detyruar gjithashtu të largoheshin nga Atdheu për të gjetur lirinë dhe një jetesë më të mirë për ta dhe familjet e tyre, e disa prej tyre – si kundërshtarë politikë të komunizmit – ishin detyruar të arratiseshin përballë rreziqesh edhe për të shpëtuar jetën nga komunizmi.
Unë kam lindur në Amull, fshat në rrethin e Ulqinit. Shkollën fillore, 8-vjeçaren e kam krye në vendlindje ku mësimet kryheshin në shqip dhe serbisht, si gjuhë e dytë. Shkollën e mesme e kam ndjekur në Seminarin Katolik të Urdhërit të Salezianëve në Kroaci dhe Slloveni në serbo-kroatisht siç quhej në atë kohë, ku mora disa njohuri edhe për disa gjuhë të huaja. Kurse përvetësimi i gjuhës shqipe, e sidomos përvetësimi i gjuhës letrare është meritë e punës studimore autodidakte me fjalor në vitet më vonë, mbas ardhjes në SHBA dhe me ndihmën e shumë njerëzve të mirë me të cilët pata fatin të punoja.
Viti 1969 ka qenë viti i kthesës së madhe për mua dhe familjen time. Atë vit qeveria jugosllave, duke marrë shkas nga demostratat e organizuara në Prishtinë një vit më parë, i shtoi përndjekjet ndaj shqiptarëve anë e mbanë Jugosllavisë. Familjet malësore shqiptare të Malit të Zi deri në atë kohë nuk e njihnin largimin nga vendlindja as në formën e kurbetit dhe as si arratisje. Familja ime e përbërë nga prindërit, dy motrat Drania dhe Tereza dhe dy djemtë unë dhe vëllai Toma, për të shpëtuar nga këto përndjekje, vendosën ndër të parat familje të atyre anëve, të arratiseshim në Itali. Mbas disa përpjekjesh u realizua ky akt.
Qëndrimi im në një kamp refugjatësh politikë në Itali zgjati një vit. Aty u bë njohja me punonjësit e ambasadës amerikane dhe u mbushën dokumentet. Familja jonë në vitin 1970 u lejua të shkonte në SHBA, aty ku kishte kërkuar. Me të arritur në Amerikë, ne u vendosëm në lagjen Bronks të shtetit New York, për të qenë pranë kishës katolike shqiptare “Zoja e Shkodrës” dhe disa të afërmve tanë. Unë si 19-vjeçar fillova të punoja që javën e parë, çdo punë që mund të gjëja. Pastaj, pa vonesë, u regjistrova në një kurs mbrëmjeje për mësimin e anglishtes, kurse ditën vijoja të punoja çfardo pune. Më tej u regjistrova në disa kurse mbrëmjeje në “Hunter College” në Manhattan dhe “Lehman College” në Bronx, ku fillimisht u përqendrova në disa kurse për shkencat politike dhe histori.
Në verë të vitit 1974, u largova prej familjes dhe u vendosa në Washington DC, ku fillova punën tek Zëri i Amerikës, seksioni shqip. Në kryeqytet edhe pse kisha një punë që më pëlqente dhe krahas punës me orar të plotë si gazetar, u regjistrova në “George Washington University”, dega Shkenca Politike, me mjaft mundime e sakrifica.
Në Washington DC nuk kishte familje emigrantësh shqiptarë me përjashtim të disa punonjësve shqiptarë të Radios “Zëri i Amerikës”. Këta edhe pse ishin në moshë të madhe dhe nga krahina të ndryshme të Shqipërisë, më afruan dhe më mbështetën shumë dhe u bënë si mësues të mi duke më ndihmuar për të përvetësuar më mirë gjuhën shqipe dhe të shprehive radiofonike dhe për t’iu përshtatur më kollaj jetës amerikane të kryeqytetit, për çka unë dhe familja ime u mbetemi përgjithmonë, mirënjohës.
-Nga shkrimet tuaja qartazi dallohet një arkiv i pasur më fakte e informacione, por edhe personalitete që bota letrare, ajo historike dhe politike shqiptare pak ose aspak i njihte për shkak të izolimit, por edhe nihilizmit tendencioz të dirigjuar nga politika apsurde e kohës, si u kristalizua ky raport i juaji me këtë pasuri intelektuale që frymëzon dje, sot, përherë!
FSH: Merita ishte e këtyre personaliteteve shqiptaro-amerikane dhe të diasporës në përgjithësi dhe ishte fati im që i kam njohur, gjatë një periudhe dhe një moshë kur ndoshta kisha më së shumti nevojë për mësimet, udhëzimet, këshillat dhe përvojën e tyre, shpesh shumë dimensionale. Nuk dua të përmend emra pasi lista është shumë e gjatë, por jam munduar që shumë prej tyre i kam përmendur e kujtuar, me mirënjohje të thellë gjatë viteve, me artikuj dedikuar atyre, jo vetëm për ndihmën dhe këshillat që kam marrë prej tyre, por jam përpjekur të theksoj dhe rolin e tyre historic, ashtuqë brezat e ardhshëm të mos harrojnë kontributin e tyre të madh në fusha të shumta të veprimtarisë atdhetare, politike dhe kulturore, gjatë shekullit të kaluar, kryesisht në mërgim. E vërteta është se unë kam pasë fatin e mirë të takoj dhe disa prej tyre edhe të punojë me ta, siç thua edhe vet, ishin njerëz që pak ose aspak nuk njiheshin në atdhe – emrat e të cilëve ishin shlyer nga historia shqiptare, sepse konsideroheshin si kundërshtarë të regjimit komunist dhe më keq trajtoheshin edhe si tradhëtarë nga regjimi komunist i Tiranës për shkak të “izolimit, por edhe nihilizmit tendencioz të dirigjuar nga politika absurde e kohës”, siç thua edhe vet. Ishte ndryshe kur lexoje shkrime në anglisht mbi komunizmin dhe ishte krejt ndryshe kur dëgjoje, drejtë për drejtë nga goja e tyre, përvojën e këtyre njerëzve dhe vuajtjet e familjeve të tyre, nën komunizëm. Unë, modestësisht, i kam venë në dukje disa prej tyre, nëpërmjet artikujve të ndryshëm, që në të vërtetë janë botuar gjithandej, kontributin e shumë prej këtyre patriotëve shqiptarë të shekullit të kaluar, pikërisht me qëllimin që, jo vetëm t’i kujtojmë ata, por edhe që, mundësisht, vepra e tyre të shërbejë edhe si frymëzim për të rinj ose të reja shqiptare që mund të lexojë për ta shkrimet që, fatbardhësisht, falë teknologjisë moderne mund të gjënden lehtë në internet.
-Le të ndalemi pak te botimi juaj, “Demokracia nuk pret”, i cili në këndvështrimin tim êshtë këmbana e një alarmi për shuarjen e demokracisë, po për ju si autor?
FSH: Tre vëllimet e “Demokracia nuk pret”, janë një përmbledhje vetëm e 25-30 % e shkrimeve të mia që tani mund të kenë arritur mbi 1000 artikuj gjithsejt. Shkrimet, siç e dijnë lexuesit e rregullt, kanë përfshirë gjatë viteve përveç personaliteteve shqiptaro-amerikane e të tjera që përmenda më lartë, i kam përqëndruar mbi subjektet dhe temat që janë shumë afër zemrës time dhe të cilave mund të them se ua kam kushtuar edhe jetën dhe profesionin tim, me fjalë të tjera, vlera, të cilat i kam konsideruar si mision të jetës time, për t’i mbrojtur, për t’i promovuar dhe për t’i mbrojtur: mbi të gjitha, demokracia, fjala e lirë, liria e shtypit dhe të drejtat e njeriut, jo vetëm për botën tonë shqiptare, të cilës këto vlera njerëzore i janë mohuar për një shekull, por edhe si vlera dhe të drejta që duhen promovuar dhe mbrojtur për mbarë botën.
Është e vërtetë se titulli i vëllimeve I, II dhe III përbën një alarm se Demokracia e vërtetë në trojet shqiptare, sidomos në dy shtetet shqiptare -Shqipëri dhe në Kosovë – këto 30-vjet post-komunizëm, jo vetëm që nuk u vendos kurrë bazuar në thirrjen e studentëve shqiptarë 30-vjet më parë: “E Duam Shqipërinë si e gjithë Evropa”, por edhe parlajmëron se mungesa e një demokracie të vërtetë, kollaj i lë vendin një autoritarizmi personal, siç e shohim sot në Shqipëri. Nëqoftëse demokracia e vërtetë nuk merret seriozisht nga politika dhe nga votuesit atëherë ajo zevendësohet me diçka tjetër. Demokracia e vërtetë nuk pret për gjithmonë, boshllëkun e mbush dikush që nuk ia do të mirën demokracisë as zhvillimit të saj në trojet shqiptare.
Kështu edhe po ndodh, fatkeqësisht. Për mua, titulli, “Demokracia nuk pret” do të thotë se stili i qeverisjes ndër shqiptarët, sidomos në Shqipëri, por edhe në Kosovë, duhet të ndryshojë patjetër dhe me themel ashtu që të ndalohet emigrimi i shqiptarëve nga tokat shqiptare dhe që kjo klasë politike, të cilën me të drejtë ose pa të drejtë, e kam kritikuar për 30-vitet e kaluara, ka nevojë që të përqendrohet tek interesat themelore kombëtare e jo tek ato partiake ose tek objektivat politike dhe ekonomike të momentit, siç po ndodh edhe tani. Për ndryshe do vazhdojmë të kemi një Shqipëri dhe një Kosovë, pjesërisht demokratike ose pjesërisht të lirë, siç janë cilësuar vazhdimisht gjatë viteve në raportet mbi të drejtat e njeriut të Departamentit Amerikan të Shtetit si dhe nga organizata ndërkombëtare të të drejtave dhe lirive të njeriut.
-Gazetaria juaj aktive përfshin shumë dimensione të informimit, çfarë mesazhi keni për gazetarinë sot në kushtet kur bota e informacionit nuk njeh limit dhe ku e vërteta dhe mashtrimi janë sa larg po aq edhe pranë për shkak të disinformimit?
FSH: Mesazhi im është i thjeshtë: Të thuhet dhe të shkruhet e vërteta! Jam plotësisht dakort me ty, Marjana. Nuk është aspak e rastit se në një botë si sot, ku “informacioni nuk njeh limit dhe ku e vërteta dhe mashtrimi janë sa larg po aq edhe pranë për shkak të disinformimit” – që liria e shtypit, gazetaria e lirë në përgjithësi, është sot më e kërcënuar se kurrë. Prandaj, sot është më e rëndsishme se kurrë që të mbrohet, të promovohet dhe të fuqizohet shtypi i lirë, në interes të publikut dhe në interes të demokracisë së vërtetë.
Unë kam punuar për 30-vjet për një ent mediatik amerikan ndërkombëtar – Zëri i Amerikës – në detyra të ndryshme me përgjegjësi politike, menaxhuese, redaksionale dhe programore. Si i tillë nuk mund ta largoj veten, as tashti që kryesisht shkruaj opinione, nga përvoja ime prej tre dekadash si gazetar dhe si përgjegjës e drejtor lajmesh e transmetimesh ndërkombëtare për audienca, kryesisht, të kapura nga propaganda komuniste e asaj kohe. Zëri i Amerikës, si asnjë ent tjetër mediatik në botë, ka vepruar dhe vepron, gjithnjë, bazuar në një ligj të vitit 1976, i cili përcakton që të gjitha transmetimet qeveritare duhet t’u përmbahen standarteve strikte mediatike, për të cilat mbështetësit e shtypit të lirë thonë se janë thelbësore për të qenë një burim i besueshëm lajmesh për audiencat ndërkombëtare. Ishte detyra ime si përgjegjës dhe drejtor programesh të mbroja, pothuaj me fanatizëm, ligjin sipas të cilit Zëri i Amerikës, të shërbente si burim i besueshëm dhe autoritativ lajmesh dhe informacioni, që lajmet të ishin të sakta, objektive dhe të shumanshme.
-Sa peshë ka liria në profilin e gazetarit, apo intelektualit dhe duke qenë se jeni formuar në një vend ku liria nis nga rregulli cili është mendimi i juaj për politikën shqiptare?
FSH: Pa dyshim se liria për gazetarinë është alfa dhe omega e gjithçkaje, e profilit të tij ose të saj, po se po, e punës dhe natyrisht, pasqyrohet patjetër edhe në produktin përfundimtar të gazetarit. Përgjigja ime ndaj pyetjes për mendimin tim mbi politikën shqiptare që më është bërë shpesh në intervista të shumta, fatkeqësisht, kurrë nuk më ka bërë miq në radhët e politikës shqiptare, përkundrazi.
Unë kam menduar gjithnjë se problemet e demokracisë në Shqipëri, ose “antagonizmat politike’ siç i quajnë disa, janë rezultat i trashëgimisë së kaluarës së tmershme komuniste. Elita e sotme politike në Shqipëri, qoftë ajo qeveritare, shtetërore, udhëheqës partish, deputetë, drejtorë e udheheqës të ndryshëm institutesh, akademisë e entesh të ndryshme deri edhe drejtues të mediave në mos të gjithë, atëherë shumë prej tyre janë pjedhë e një klase, që dikur ka mbajtur gjallë regjimin diktatorial të Enver Hoxhës. Në këtë kuptim, mund të thuhet se ishin “normale” zhvillimet politike të 30-viteve të fundit. Por kjo “normale” është anormalitet për Shqipërinë e sotme dhe të nesërmen shqiptare, të krahasohet me zhvillimet në shumicën e vendeve ish-komuniste të Evropës.
Fatkeqësisht, fryma e mos kompromisit të ish-regjimit komunist, vihet re kudo në shoqërinë shqiptare nga parlamenti e deri në studiot televizive; ndërkohë që të ulurit në tryezë për të diskutuar për zgjidhjen e problemeve, për të mirën e përbashkët dhe për t’u përballur me sfidat që afektojnë të gjithë, duket se nuk është në “modë”. Ky polarizim politik, që siç duket nuk ka të ndalur midis palëve kryesore politike, për fat të keq, mund të keqësojë edhe më tej situatën politike edhe ashtu të acaruar dhe mund të prekë edhe gjendjen ekonomike të vendit, duke shkaktuar kështu edhe emigrimin në masë, sidomos të rinjve, duke zbrazur vendin nga njerëzit më të mirë të Kombit.
A mund të na rrëfeni sekretin e ruajtjes gjallë të gjuhës shqipe dhe lidhjes së fortë me të edhe pse disa dekada larg atdheut?
FSH: Me thënë të drejtën, nuk ka ndonjë sekret të madh. Interesimi personal, kurioziteti intelektual dhe ndihma e pakursyer e njerëzve të mirë. Në këtë pikë, më shumë në zhvillimin e gjuhës shqipe se në ruajtjen e saj më kanë ndihmuar disa prej atyre personaliteteve të diasporës shqiptare, që përmenda më lartë, përfshirë Ernest Koliqin gjatë qëndrimit tim në kampet e refugjatëve në Itali, i cili më dhuroi disa prej librave të tij në vitin 1970 në Romë, Dom Prenk Ndrevashaj, i cili më pasuroi me ‘Lahutën e Malësisë’ dhe vepra të tjera të Fishtës, gjithashtu gjatë qëndrimit tim në Itali, si refugjat. Me të ardhur në Amerikë, ishte Mons Zef Oroshi, i cili më dha mundësi për të ndihmuar në përgatitjen për botimin e revistës, “Jeta Katolike” dhe të tjerë patriotë të komunitetit që m’u gjendën pranë në atë kohë. Për fat tim të keq, unë nuk pata kurrë rastin të studjoja shqip në nivel universitar dhe as në shkollë të mesme. Vetëm 8-vjeçaren kisha bërë shqip, përzier me serbo-kroatisht.
Por gjuha ime shqipe vërtetë u përmirësua dukshëm pasi fillova punën në seksionin shqip të Zërit të Amerikës në vitin 1974. Ishte aty që hodha hapat e para serioze me ndihmën e disa veteranëve të gazetarisë shqiptare, sidomos Xhevat Kallajxhiu, botues i gazetës ‘Demokracia’ në Gjirokastër para Luftës dhe më vonë Kryeredaktor i Diellit në Amerikë. Ishte Xhevati dhe kolegët e tij që i gjeta në Zërin e Amerikës, ata të cilët u munduan të përsosnin gjuhën time shqipe, megjithëse jam tepër i vetëdijshëm për mungesat e mia në këtë fushë, sot e kësaj dite. Atyre u takon merita edhe për urimin që më bëri shkrimtari, poeti dhe politikani, z. Besnik Mustafaj me rastin e promovimit të tre vëllimeve “Demokracia nuk pret”, dy vjet më parë në Tiranë: “Gjuha e Frank Shkrelit është shumë e pastër nga fjalët e huaja se sa shumë nga gazetarët që kanë lindur, shkolluar, jetojnë e punojnë në Shqipëri. Ky është një shembull për të gjithë ne” – ka thënë me atë rast, zoti Mustafaj. Urim dhe përshëndetje më të mirë nuk mund të prisja nga një njeri i njohur i letrave shqip!
Ivan Vejvoda, nga Instituti për Shkencat Humane në Vjenë, thotë se për çështjen e përdorimit të dinarit serb në Kosovë, Prishtina dhe Beogradi duhet të gjejnë një zgjidhje kompromisi.
Sipas tij, trysnia e bashkësisë ndërkombëtare mbi Kosovën është e justifikueshme, marrë parasysh se vendimi për ta ndaluar dinarin serb, ishte i autoriteteve të Kosovës.
Duke folur në një intervistë për Radion Evropa e Lirë, Vejvoda lë të kuptohet se Prishtina zyrtare duhet të konsultohet dhe t’i marrë parasysh këshillat e partnerëve ndërkombëtarë.
“Qeveria e Kosovës mund të marrë çfarëdo vendimi që do, por ajo nuk jeton në vakum, jeton në juglindje të Evropës, me partnerë të cilët duan që ajo t’i bashkohet BE-së dhe NATO-s”, thotë Vejvoda.
Sipas tij, vonesat në zbatimin e vendimit të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës për tokën e Manastirit të Deçanit, nuk i kanë ndihmuar imazhit të Kosovës.
“Trysnia që është bërë mbi Qeverinë e kryeministrit Kurti, po jep tani rezultate, sepse të qenët kundër ka çuar, padyshim, në rrugë qorre”, thotë ai.
Radio Evropa e Lirë: Zoti Vejvoda, i dërguari i SHBA-së për Ballkanin Perëndimor, Gabriel Escobar, gjendet aktualisht në Kosovë, me shpresën për të gjetur një zgjidhje për situatën e krijuar pas ndalimit të dinarit serb në vend. A duhet që e gjithë trysnia për këtë çështje të ushtrohet vetëm mbi Kosovën?
Ivan Vejvoda: Ishte vendim i Qeverisë së Kosovës që, në mënyrë të papritur për disa, të dilte me këtë masë. Reagimet nga SHBA-ja dhe BE-ja ishin befasuese, po ashtu. Sipas tyre, vendimi nuk ishte i përgatitur mirë, nuk ishte dhënë kohë e mjaftueshme për të, dhe nuk ishin ndërmarrë masa për periudhën e tranzicionit.
Andaj, mendoj se në këtë rast, barra e përgjegjësisë është më shumë mbi Prishtinën. Negociatorët ndërkombëtarë po përpiqen të gjejnë një zgjidhje që do të siguronte një tranzicion të qetë, e ku, padyshim, duhet të përfshihet edhe pala serbe.
Radio Evropa e Lirë: Por, Kosova thotë se është vendi i pavarur që vendos vetë për veten. Sipas jush, a duhet të marrë Kosova vendime pa u konsultuar me aleatët e saj të ngushtë?
Ivan Vejvoda: Kjo është një pyetje e duhur. Qeveria e Kosovës mund të marrë çfarëdo vendimi që do, por ajo nuk jeton në vakum, jeton në Evropë, në juglindje të Evropës, me partnerë të cilët duan që ajo t’i bashkohet BE-së dhe NATO-s.
Natyrisht, SHBA-ja është një partnere e rëndësishme në këtë rast dhe nivelin e saj të pakënaqësisë e shprehu ndihmësi i sekretarit të Shtetit, James O’Brien, i cili tha se kjo nuk është mënyra se si trajtohet një partner dhe, pastaj, nuk merren parasysh as këshillat. Këtë po e përsërit tani edhe Escobar.
Radio Evropa e Lirë: Sipas jush, cila është zgjidhja?
Ivan Vejvoda: Duhet të ketë kompromis. Secila palë [Kosova dhe Serbia] duhet të zmbrapsen nga qëllimet maksimaliste. Në rastin konkret, përdorimi i dinarit nënkupton paga dhe pensione për njerëzit që jetojnë në veri [të Kosovës].
Duhet të ketë një tranzicion të lehtë – qoftë edhe një muaj, dy apo tre – në mënyrë që njerëzit të jenë të qetë, sepse bëhet fjalë për jetën e tyre të përditshme në njërën anë, por edhe për përpjekjet e Kosovës për ta ‘euronizuar’ edhe veriun në anën tjetër.
Radio Evropa e Lirë: Escobar tha se dialogu mes Kosovës dhe Serbisë është në një moment kritik. A mendoni se mund të “shpëtohet”?
Ivan Vejvoda: Sigurisht, sepse nuk ka absolutisht asnjë alternativë tjetër për dialogun. I gjithë ky rajon i Evropës Juglindore, i Ballkanit Perëndimor, është plotësisht i rrethuar jo vetëm nga vendet anëtare të BE-së dhe NATO-s, por edhe vetë NATO-ja është e pranishme në Kosovë. Pastaj, Serbia ka marrëdhënie me NATO-n përmes Planit të Veprimit, në Bosnje kemi një forcë evropiane, e cila de facto është e përbërë edhe nga anëtarët e NATO-s.
Andaj, tërheqja nga negociatat është vështirë të mendohet, marrë parasysh edhe faktin se avancimi [i Kosovës dhe Serbisë] drejt anëtarësimit në BE, varet veçanërisht nga normalizimi i plotë i marrëdhënieve mes tyre.
Radio Evropa e Lirë: Qeveria e Kosovës vendosi të mërkurën të kërkojë nga Agjencia Kadastrale e Kosovës që të zbatojë vendimin e Gjykatës Kushtetuese për tokën e Manastirit të Deçanit – një hap ky i rëndësishëm për anëtarësimin e Kosovës në Këshillin e Evropës. Kurti, për kohë të gjatë, ishte kundër këtij vendimi. Si e shihni veprimin e tij në kohën kur Escobar ndodhet në Kosovë?
Ivan Vejvoda: Ky vendim i Gjykatës Kushtetuese të Kosovës ishte në pritje tash e tetë vjet. Të gjithë partnerët i kanë kërkuar Kosovës që ta zbatojë dhe është bërë një kusht i madh për Kosovën që të anëtarësohet në Këshillin e Evropës. Pra, ka qenë çështje e kohës.
Vonesat nuk i kanë ndihmuar imazhit të Kosovës. Kosova është tashmë nën sanksionet e BE-së dhe SHBA-së për mosbërjen e disa gjërave. Dhe, trysnia që është bërë mbi Qeverinë e kryeministrit Kurti, po jep tani rezultate, sepse të qenët kundër ka çuar, padyshim, në rrugë qorre.
Radio Evropa e Lirë: A prisni ndonjë masë të re ndëshkuese kundër Kosovës nëse nuk zmbrapset nga vendimi për dinarin?
Ivan Vejvoda: Është e vështirë ta them. Por, mendoj se deklaratat që janë dhënë kohëve të fundit – veçanërisht nga Shtetet e Bashkuara dhe BE-ja – kanë qenë mjaft të qarta, se duhet kërkuar një zgjidhje kompromisi në mënyrë që tensionet për dinarin të qetësohen.
Radio Evropa e Lirë: Gati gjashtë muaj pas sulmit në Banjskë, organizatori Millan Radoiçiq është ende i lirë. Ajo që shkaktoi së voni reagime në publik, ishte një fotografi e ambasadori serb në Uashington, Marko Gjuriq, me Radoiçiqin. A mendoni se Serbia do ta ndjekë penalisht Radoiçiqin për atë që dyshohet, pra sulm të armatosur kundër policisë së Kosovës?
Ivan Vejvoda: Po, e pres këtë. Ka presion nga SHBA-ja, BE-ja dhe vetë sundimi i ligjit për të ndjekur dikë që ka bërë një vepër të keqe. Për më tepër, ky person e ka pranuar se ka kryer sulmin paraushtarak në Banjskë. Unë mendoj se do të përfundojë në gjykatë.
Unë nuk shoh se si Serbia mund të ecë përpara pa e përmbushur këtë kusht… Serbia do që të bëhet pjesë e BE-së dhe ky kusht është thelbësor për të ecur në këtë drejtim.
Radio Evropa e Lirë: Dua të kaloj edhe te një çështje tjetër… Inteligjenca amerikane paralajmëroi këtë javë se Ballkani Perëndimor mund të përballet këtë vit me një rrezik në rritje të dhunës ndëretnike, dhe tha se udhëheqësi i serbëve të Bosnjës, Millorad Dodik, po merr hapa për shkëputjen de facto të Republikës Sërpska nga pjesa tjetër e Bosnjës. Cili është komenti juaj?
Ivan Vejvoda: Mendoj se është shumë e rrezikshme të flitet për ndryshimin e kufijve. Në asnjë rast, në këtë rajon të pas-konfliktit të ish-Jugosllavisë, kjo retorikë nuk shkon në favor të paqes dhe stabilitetit, që ne të gjithë i vlerësojmë aq shumë, pas gjithçkaje që ka ndodhur në vitet 1990 dhe, më pas, incidenteve të tjera gjatë rrugës.
Pritjet e mia janë që kjo të mbetet në nivel retorike, sado e rrezikshme të jetë ajo retorikë.
Radio Evropa e Lirë: Çfarë jehone kanë këto veprime të Dodikut në rajonin e trazuar të Ballkanit Perëndimor?
Ivan Vejvoda: Aspak pozitive. Në kohën e agresionit rus në Ukrainë, të asaj që po ndodh në Lindjen e Mesme, midis izraelitëve dhe palestinezëve… Siç e thashë më herët, rajoni është tërësisht brenda rrethinës gjeografike dhe gjeopolitike të BE-së dhe NATO-s dhe kjo duhet parë si avantazh. Vendet e Ballkanit Perëndimor duhet të gjejnë shtylla të qëndrueshme paqeje dhe stabiliteti, në vend se të kërkojnë pika të reja fërkimi dhe përçarjeje.
Radio Evropa e Lirë: Atëherë, çfarë hapash duhet të ndërmerren për ta zvogëluar rrezikun e përshkallëzimit të situatës në Ballkanin Perëndimor?
Ivan Vejvoda: Janë disa gjëra. Por, më duhet ta them se, pas pushtimit rus të Ukrainës, BE-ja e ka kuptuar se ka qenë shumë e ngadalshme në integrimin e plotë të vendeve të Ballkanit Perëndimor në radhët e saj.
Megjithatë, është e rëndësishme të thuhet se përgjegjësia kryesore për procesin e zgjerimit, qëndron te gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor, të cilat është dashur t’i kryejnë reformat e nevojshme demokratike, reformat institucionale, për të qenë gati për t’u anëtarësuar në BE. Dhe, BE-ja e ka kuptuar se duhet të ketë një rol më aktiv.
Dhënia e statusit të kandidatit Ukrainës dhe Moldavisë, mendoj se ka qenë një hap i rëndësishëm përpara dhe mesazh për Ballkanin Perëndimor.
Po ashtu, fakti që për Bosnjën është rekomanduar nisja e negociatave për anëtarësim, është një dëshmi konkrete se BE-ja e ka kuptuar se duhet të jetë shumë aktive, për t’iu dhënë një dorë vendeve të Ballkanit Perëndimor – në këtë rast Bosnjës – për të ecur përpara sa më shpejt.
Komentet