Nëse do të ishte midis nesh, tani do t’i festonim 70-vjetorin. Njerëzit e afërt, miqtë, kolegët e letrave, ata që e çmonin duke e quajtur një shpresë të sigurt të prozës sonë. Mund ta akuzonin se nuk e njihte bazën (d.m.th. jetën), do të mbronin secili terrenin e vet, entuziastë apo indiferentë ndaj krijimtarisë së tij. Unë e vendos veten në grupin e entuziastëve ndërkohë kur artisti ndahet shpejt nga jeta, askush nuk mund të bëjë një prognozë të saktë, por mund të gjykojë gjithsesi duke rilexuar veprat që la ai në 6-7 vjet krijimtari të dendur: “Rrëmbimi”- Tregime 1970; “Mbasdite të lagura” – Tregime 1971; “Katër orë larg shtëpisë”- Novela 1972; “Letra Anonime”- Tregime e novela 1973; “Pritësit e rrufeve”- Tregime e novele 1975; “Tregime të zgjedhura” 1976, si dhe disa botime pas vdekjes “Perëndia e shtëpisë” 1985; “Nomeja e largët”- Roman 1989, “Kënga e fundit e Marko Boçarit” – Novelë 2002; “Mbama pak pallton, çun”- Tregime të zgjedhura 2003.
Miqësia ime me Faikun erdhi në mënyrën më të natyrshme, në të vërtetë ishte ai që u afrua vetë, me një shpengim imponues, me “treshen” tonë: Korreshi, Kondo dhe unë, qysh prej seminareve të letrarëve të rinj ishim bërë shokë të pandarë. Na afronte jo thjesht tregimi, gjinia e preferuar që i turreshim me zell në fillimet tona, por edhe mosha e njëjtë dhe “dukja” (ishim të tre të gjatë), por edhe karakteret. Nuk i mbanim të fshehta njëri-tjetrit për flirtet tona, për simpatinë e ndikimin e Çehovit dhe më kryesorja, nuk ishim ziliqarë.
Ishte një miqësi “3 musketjerësh”, që nuk u vra as nga ulje-ngritjet e njëri-tjetrit që ndodhen në vitet e vështira pas fundit të viteve ’60. Gjithsesi, na mungonte Dardajani. Dhe ai na gjeti vetë. Ishte 10 vjet më i ri se ne, me një temperament shpërthyes, kolerik dhe guximtar. U bëmë shokë të besës. Më vjen për mbarë të përdor fjalën “shok”, meqë në ato vite nja dy fjalë të tjera, si “miq” apo “zotni”, ishin të përdorshme më shumë nën zë. Miqësia ime më të më lejon që, nga gjithë epitetet e mundshme, të përdor fjalën sfidant, sepse i tillë ishte: sfidant i lindur.
Në qoftë se bënte një zgjedhje, në dukje edhe të pamundshme, s’dinte të kthehej prapa. Edhe kur nuk e arrinte, ruante thellë vetes inatin që një dite do ta mposhte. Para së gjithash ai sfidonte vetveten. Natyrës së tij, që ishte treguar disi e kursyer në krahasim me dëshirat, ai i bënte sfidën e kalitjes fizike. Në mos e ndryshonte dot trupin imcak, të paktën ta bënte muskuloz. Ndryshe nga shtati, kockat, muskujt u bindeshin lehtësisht ushtrimeve fizike, madje edhe të sforcuara. Ata që e kishin njohur para nesh, në vitet e gjimnazit, tregonin një ngjarje që dukej si anekdotë.
Në një orë të stërvitjes ushtarake, pedagogu – oficer (pak i krisur duhej të kishte qenë edhe ai) zgjodhi tre nxënësit më të fortë fizikisht, që të kalonin me gjithë armatimet Liqenin Artificial të Tiranës. Ai ishte hedhur e kishte thënë: Do ta kaloj edhe unë. Ti?!- kishte thënë oficeri. Jo se do të më duhet të të shoqëroj me një varkë që të mos mbytesh. –Ai është notar më i mirë sesa ne, -kishte thënë një nga të zgjedhurit. – Në 50 metra me brekë banje, besoj? – kishte thënë oficeri. Por, ndërkohë, ai kishte hyrë dhe po notonte me një dorë lart që mbante pushkën dhe doli lart më shpejt se të gjithë.
Sfida të tilla i bënte sa herë ia bënte rasti me sy. Edhe studimi i gjuhëve të huaja ishte një sfidë gjithashtu. Që në maturë ai zotëronte italishten, frëngjishten, gjermanishten dhe më vonë, më pak anglishten e disi rusishten. Këtë të fundit sa për të na sfiduar ne shokëve të ngushtë, që, veç asaj, nuk belbëzonim ndonjë gjuhë tjetër. Por sigurisht sfida më e madhe që u bë dhe sfida e jetës së tij ishte dhe mbeti letërsia. Filloi shpejt, që në atë moshë kur turma poetësh i vërsulen poezisë, asaj për vete, për trishtimet e dashurive dhe asaj tjetrës të padishmes, për një pasaportë botimi.
Në vitet tona të përbashkëta ai ishte redaktor te revista “Nëntori”, ku punonin disa kolegë me përvojë, si F. Gjata, D. Shapllo, Gj. Zheji, A. Istrefi… Aty e gjeti viti më i mbrapshtë 1973, apo i Plenumit të 4 -siç u quajt ai që mbeti si viti i ndëshkimeve të shkrimtarëve dhe artistëve “me gabime”, që fillojnë nga dënimet me burg deri te qarkullimi në bazë që s’ishte gjë tjetër veçse një dëbim te një skutë modeste sa për të mos mbetur e padamkosur. Të gjitha në okeljon e rrezikut të liberalizimit borgjezo-revizionist.
Prej afro 2 vjetësh, në radhët e atyre që quheshin intelektualët e kohës, gëlonte një debat, më shumë tavolinash sesa në shtyp, për dy rreziqet që i kanoseshin shoqërisë socialiste: konservatorizmi dhe liberalizmi. Të mësuar me pandryshueshmërinë dhe me shembullin që “e vjetra”, “konservatorja” edhe mund të pranohej pa ndonjë pasojë, vetëm me shpërveshjen ironike të buzëve “i gjori ka mbetur prapa kohës”, “e reja”, “liberalja” që vinte nga një botë armiqësore, nuk mund të kalohej vetëm me kritika, duhej mohuar. Po partia ç’thoshte për këtë debat? S’ishte e vështirë që midis dy dukurive që sulmonin shoqërinë, ajo prirej ta quante më të rrezikshëm liberalizmin.
Mirëpo… ja, vetë shefi i madh, në një plenum partie në Mat thoshte se me detyra drejtuese në pushtet mund të caktoheshin edhe shokë pa parti. Ç’ishte kjo, në mos një anim nga liberalizmi? Karremin e gëlltitën jo vetëm shkrimtarë e artistë, të etur për një shikim ndryshe me frymë kritike të realitetit, por edhe kuadro me peshë në forumet e Partisë, si F. Paçrami e T. Lubonja. Kështu erdhi Festivali i 11-të në nëntor ’72 dhe pas tij disa mbledhje të gjera ku pas anatemës të asaj që kishte arritur të botohej dhe akuzohej tani si një “izëm”, ndikimi i drejtpërdrejtë i artit borgjez, pra i gabuar ideologjikisht rrinte i varur në një pritje plot ankth për ndëshkime.
Këto analiza, në Lidhjen e Shkrimtarëve, u quajtën plenume dhe filluan me poezinë. Aty ishte më lehtë të gjendeshin lajthitjet sepse figuracioni, përdorimi i preferuar i metaforave, dashuria si ndjenjë sublime, gjithsesi brenda kuadrit të një retorike, ishte shoqëruar me daljen në skenë të një grupi poetësh të rinj që e shprehnin dëshirën e tjetërsimit me metafora të tilla si p.sh.: “Unë jam një fik deti”. Pasuan plenumet për prozën, dramaturgjinë, ku djalli u gjend lehtë me emrin F. Paçrami, muzikën, pikturën, letërsinë për fëmijë, satirë e humorin, teatrin.
Është disi e çuditshme që kjo dyndje dhe mohim i letërsisë të 7-8 muajve, viti ’73, ende ka mbetur jashtë gjurmimeve të arkivave. Në këtë rrethanë të dy u ndodhëm atje ku ishte qendra e ciklonit, ai me revistën “Nëntori” dhe unë në sektorin e letërsisë. Revista “Nëntori” ishte objekt kritikash për botimet e dy viteve të fundit, shumë më tepër se gazeta “Drita”, organi tjetër letrar i Lidhjes. Kryeredaktori i saj Ibrahim Uruçi, dogmatik e konservator, kishte qenë më vigjilenti ndaj “izmave” dhe poezisë hermetike, gjë që nuk e shpëtoi dot nga internimi, si miku më i afërt i F. Paçramit.
Çdo ditë, rrugën e kthimit për në shtëpi e bënim bashkë, dhe çdo ditë rritej habia dhe shqetësimi i tij për atë që po ndodhte. Kjo mori përmasat e një frike, ku në konkluzionet e plenumit të poezisë, drejtuesi i saj tha se në diskutimet e tyre, disa shokë i bënë lëshime liberalizmit dhe përmendi 6-7 emra, midis të cilëve edhe ne të dy. “Ku bëra lëshime? – më pyeste. Ç’thashë? Apo se mbrojta 2-3 poetë të rinj? Ti bërë mirë që nuk e pranove këtë gjë.” “- Mos u bëj merak.
Nuk besoj se do botohen ato që thamë, fjalë në erë do të mbeten edhe ato, edhe konkluzionet e kryetarit”. Përpiqesha ta qetësoja, por ishte e pamjaftueshme për ndjeshmërinë e nervave të tij. Më pas do ta transferonin në Krujë, por ndërkohë atij i shkrepi në mendje një kuturisje që i përngjiste aventurës. “-Unë do ta provoj që s’më duan. Do të bëj kërkesë për t’u pranuar në Parti dhe sigurisht nuk do të më pranojnë, megjithëse para një viti Braçja më tha së i kisha kushtet.” “- Provoje po deshe, por më parë kërkoji rekomandim shefit tënd të vjetër, Fatmirit”- i thashë. Ishte njëfarësoj ironie shoqërore se F. Gjata, kur nuk i pëlqente diçka nuk ta përtonte.
Por ai ishte nga ata tipa që e marrin çdo gjë seriozisht. Ndërkohë po mblidheshin re të zeza mbi atë që, edhe në ato ditë, ishte mundimi i tij më i madh dhe më i ëmbël krijues, romanin “Nomeja e largët”. Ishte një gjetje interesante që më parë ia kishin pritur mirë në novelën “4 orë larg shtëpisë” dhe e kishin nxitur që ta bënte roman. Ai e ndiente se në një roman në dy kohë disi mungonte gjerësia dhe ngjyrimet e botës fshatare, prandaj bashkë me shokun e tij të ngushtë P. Kocen, bënë ca inkursione në fshatrat e Tepelenës.
Kjo ndodhi në ato ditë kur kërkoheshin shembuj për të pranuar tezat mbi ndikimet e huaja. “Nomeja” e Faikut u erdhi shumë për shtat drejtuesve të shtëpisë botuese për të provuar se dhe ata ishin të preokupuar për ndikimet liberale, pavarësisht se, meqë ishin sita e fundit aty kishte më pak gjasa që të botoheshin vepra të gabuara. Fakti që autori i romanit qe një shkrimtar që punonte në Lidhje, ishte njëfarësoj goditje prapa krahëve për vetë Lidhjen. Drejtuesit e saj, meqë Faiku nuk ishte në Parti, vendosën që romani të diskutohej në organizatën profesionale, ku bënin pjesë të gjithë, dhe u ngarkua Kadareja, unë dhe shkrimtari i ri F.K., i emëruar në lidhje para pak kohe.
E lexuam shpejt, Kadareja u shpreh menjëherë: “Ç’gabime ka aty? Asnjë gabim nuk ka. Ata të shtëpisë botuese janë të shkrehur nga trutë. Shkruaje ti, meqë jemi të një mendimi, thuaji edhe F.” Dhe ashtu bëmë. Por F donte të dilte me një recencë më vete. Meqë mendimi ynë ishte pozitiv dhe romani nuk kishte lajthitje ideore, u vendos të mos diskutohej fare dhe iu përcoll dërguesëve. Faiku fluturonte. Por s’qe e thënë përfundimisht. Sepse vërtet shtëpia botuese u tërhoq nga akuzat e rënda ideore, por i dha autorit një përgjigje lesheli, për ta ripunuar veprën “thellë”, duke bërë edhe sugjerime skematike që kërkonin ndërhyrje, të cilat shmangnin linjën me origjinale të romanit, atë të ushtarit të huaj amnezik, Bendo mbetur në një fshat të Labërisë.
Megjithatë, ai i hyri ripunimit, ndonëse i qëlloi një kohë plot andralla. E dërguan për të bërë stazhin në një nga HEC-et e Kaskadës së Drinit. Aty tregonin, po i bënte një sfidë tjetër vetvetes dhe të tjerëve. Kishte kërkuar që punën drejtpërdrejt në prodhim ta bënte si… hekurkthyes. Kur e takova pas një kohe, ishte dobësuar e zbehur, vazhdimisht thoshte se nuk po i ecte krijimtaria. E panë të gjithë që po sëmurej dhe e sollën për stazh në Uzinën Traktori, asnjëri nuk e dinte ç’po bënte me romanin. Dhe ai nuk fliste. Të zhbirosh vetëvrasjen e një shoku!
Ky është një nga ato zgjimet e çuditshme të nënvetëdijes ku ndodh të përkujtohet jeta dhe vepra e tij, siç ndodhi në fund të vitit që shkoi, kur për 70-vjetorin në sallën e akademisë u mblodh një grumbull i paparashikuar miqsh me shkrimtarë të brezit të tij. Desha të flisja, duhej. Sepse besoj që kam qenë një nga shokët e tij intimë në vitet e fundit të jetës. Duhej të flisja. Por më mposhtën emocionet dhe kur kujtimet i zgjojnë ato, është e vështirë t’i zotërosh. Por folën plot të tjerë, N. Lera, P. Koçi, K. Kodra, M. Prençi, V. Tabaku, B. Kapexhiu, Ll. Bytyçi(bixhi i futbollit).
Të zhbirosh vetëvrasjen… Duket krejt e pamundur. Shkaqet e rrëzimit të shpirtit, i di vetëm ai që i merr me vete. Ne na mbeten hamendjet. Sa më shumë kalojnë vitet, aq më shumë më sugjestionon një prej tyre: humbja e sfidës, zhgënjimi prej disfatës. Ai ndoshta nuk e dinte ç’do të thotë të dalësh i mundur nga një betejë që e përjeton dita-ditës si sfidën më të madhe të jetës. Kjo sfidë quhej nomeja e largët. Vini re se si në dy variantet novela “Katër orë larg shtëpisë” dhe “Nomeja e largët”, ai ka luajtur vetëm cilësorin “e largët”, sikur ky terren i vështirë ishte largësia që duhej mposhtur. Sfida e romanit po ndeshej me një murr heshtjeje, dhe kjo ishte e rrezikshme.
Sepse kjo ndodhte në klimën e ndëshkimeve për të ashtuquajturat ndikime të huaja. Ishte klima që të priste krahët dhe sado sfidant i lindur dhe kryeneç, as ai s’mund të fluturonte pa krahë. Pas kësaj, jeta na ndahu, unë u gjenda në Fier “në qarkullim”, ai në Tiranën e ftohtë si një stazh pa mbarim. Më kërkonte kur kishte diçka të rëndësishme për të më thënë, si p.sh.: Në Organizatën e Partisë të Lidhjes ty të mbrojnë vetëm dy njerëz, Ismaili dhe Llazari. Lajmin për fundin e tij ma dha një piktor i shtëpisë botuese që kishte bërë kopertinën e romanit tim: “Lëndina e lotëve”, P. Dervishi.
Isha duke parë një ndeshje futbolli, një nga ato hobit e mi të pashërueshëm, kur më bëri një shenjë nga rreshti poshtë meje: “E more vesh, ai miku ynë….” Dhe vuri në tëmth gishtërinjtë me shenjën e qartë të shkrepjes së plumbit. Vrapova për në shtëpinë e tij. Dikush më tha se Lidhja kishte vënë urdhër që asnjë të mos shkonte për ngushëllim dhe për varrim. Vetëvrasja dënohej nga Partia. I kërkova nënës së tij disa fletë të tregimit të pambaruar “Vdekja e Ukshinit”. Në faqen e fundit ishte një njollë gjaku. Aktin e fundit po e nënshkruante me tërheqjen e këmbëzës të tekës së re automatike. Gjuetia po bëhej pasioni i tij i fundit.
Komentet