Kush urdhëroi eleminimin, Enveri apo Mehmeti?

Nga fundi i vitit 1956, deri në prishjen me Moskën, karrigia e Enver Hoxhës, lëkundej në ajër. Në të gjitha vendet komuniste, udhëheqësit stalinistë, ishin ndëruar dhe dënuar.

Përveç përpjekjes për të gjetur një degë ku të kapej, në mungesë të saj, Enveri, njëkohësisht me më shumë preokupim, mendonte për një rënie sa më të butë nga karrigia. Ai preferonte më mirë një zëvendësues nga nomenklatura, të besuar, se sa një zëvendësues oponent të goditur nga ai.

Nga kontributi dhe popullariteti, kandidatë mund të ishin Mehmet Shehu dhe Tuk Jakova. Në raport me Moskën, Mehmeti, ishte më i preferuar. Fakti që Mehmeti kishte studiuar në Moskë dhe ishte prezent në Legatën Ruse, ndërsa Tuku aspak, flet bindshëm.

Në linjën shtetërore, Mehmeti ishte i pa konkurueshëm nga Tuku dhe nga askush. Mehmeti dhe Tuku respektonin kontributin, trimërinë dhe sakrificat e tyre në luftë. Ambiciet për protagonizëm dhe karakteret e tyre, ishin diametralisht të kundërta.

Tuku, njerëzor, i drejtë dhe amnistues; Mehmeti i egër, radikal, ushtarak veprues dhe cilësor. Ambicia për protagonizëm është njerëzore kur bëhet me mjete njerëzore. Mehmeti karshi Tukut këtë e bënte, duke përdorur si mjet aftësinë pushtetare dhe ky mjet është njerëzor.

Mehmeti dhe pjesa tjetër e nomenklaturës nuk kishin keqdashje deri në asgjësim për Tukun, përkundrazi. Mehmeti ndihej i konkurruar nga Tuku, vetëm në rrugë partie. Kështu Mehmeti me Moskën dhe Tukun ndihej komod, ndaj nuk kishte arsye të eleminonte fizikisht Tukun. Tuku, nuk pranoi dhe ju kundërvu enverizmit, ndërsa Mehmeti u përkul dhe i shërbeu deri në fundin e tij.

Të dy, një e nga një, Enveri i eleminoi. Të dy bashkë e eleminonin Enverin. Në këtë pikë, mentaliteti individual krahinor dhe ndoshta fetar, për fatin e keq të tyre, nuk mundi të sjellë mirëkuptimin telepatik.

Nga albumi i Arkivit të Shtetit, botuar me rastin e 70 vjetorit të Çlirimit, në krijimin e Partisë Komuniste, në 8 nëntor 1941, Tuku është zgjedhur sekretar organizativ (jo sekretar i parë), ndërsa Enveri u zgjodh sekretar për financat. Tuku këtë fakt dhe meritë nuk e përmendi asnjëherë.

Si ndodhi historia, që Enveri doli mbi Tukun?! Këtë e shpjegon, servilizmi i tij, karshi Miladinit, lufta e bërrylave, ku Enveri ishte profesionist, shitja e Kosovës, serbëve dhe eleminimi fizik i militantëve anti serb e patriotë.

Enveri, pasi siguroi ndikimin absolut te Miladini, bëri që tre anëtarë të Grupit të Shkodrës, të cilët ishin pengesë potenciale për pikësynimin e tij, të dërgohen për aktivitet në zonat më të rrezikshme, me shumë mundësi eleminimi fizik nga pushtuesi, ose nga dora e tij.

Kështu ndodhi me Vasil Shanton, Qemal Stafën, ndërsa tek Tuku, veproi fati. Ky projekt mbeti varur. Nga viti 1948 deri 1951, Enveri, ishte sekretar i parë i partisë dhe kryeministër, ndërsa Tuku, sekretar i kuadrove dhe zëvëndës kryeministër. Në gjithë aktivitetin e tij, 1941 deri 1985, Enveri eleminoi dhe asgjësoi fizikisht bërthamën më atdhetare, më të aftë, më kontribuese, më aspiruese, më idealiste, që nga përkushtimi dhe sakrifica zor se do përsëritet për Shqipërinë.

Çuditërisht, të gjithë dolën armiq të lidhur me agjenturat e huaja. Pjesën më të madhe, ai, e eleminoi me gjyqe, shpesh të montuara.

Një pjesë të vogël, të nënkuptuar si armiq të pashpallur, u eleminuan nga Sigurimi Shtetit, me alibi, “vetvrasje ose pushim zemre”, mbas pirjes së një filxhani kafeje, apo gote raki ose konjak. Këtu nënkuptohet helmim. Nëse historia, ndonjëherë, do tentojë të zbardhë të vërtetën, mjafton që tablonë e krijuar nga Enveri ta kthejë me kokë poshtë.

Do dalin çudira. Deri para arrestimit të Tukut, Enverit, i kishin plasur dy bomba politike. Njëra me protagonist, Tukun dhe Bedriun, në pleniumin e prillit 1955, ndërsa tjetra nga baza e partisë, në Konferencën e Tiranës, në qershor 1956. Aty u pa pulsi i bazës.

Përmes kritikave të ashpra ndaj vijës së ndjekur nga Enveri dhe kultit të tij, u kërkua reabilitimi i Tuk Jakovës dhe Bedri Spahiut. Mbi të gjitha, në vijim, mbi kokën e Enverit do qëndronte dhe shpata e Damokleut, moskovite dhe prindërore. Tuku, me përvojën e tij politike, përshkroi profilin politik të Enverit, me shumë largpamësi: “Megaloman i sëmurë, uzurpator i luftës pa e shkrepur, i fshehur skutave, falsifikator i historisë, mbasi shpalli veten si krijues dhe udhëheqës i vetëm i partisë dhe luftës”.

Kohë pas kësaj, Enveri do synonte të bëhej figurë botërore duke sfiduar dy supërfuqitë, pa patur fuqi dhe emër. Megalomani apo budallallëk? Tuku i shkeli në kallo shumë herët. Atmosfera politike nga brenda dhe jashtë po kutërbonte për Enverin. Për Tukun, duhej përdorur projekti i mbetur në tentativë “toka e djegur”.

Fakti që vdekja e Tukut i’u raportua direkt Enverit në mbledhje, tregon se ai është urdhëruesi. Po ta kishte urdhëruar Mehmeti, do t`i raportohej Mehmetit dhe ky do t’ia thoshte pastaj këtë ndodhi Enverit. Suksesi bashkë me gëzimin, që jep rezultati pozitiv i aktit, i raportohen eprorit urdhërues me devotshmërinë e maratonomakut.

Akti mafioz i helmimit!

Eleminimi fizik i Tuk Jakovës ishte projektuar që me arrestimin e tij. Kërkesën për dënim kapital, procesi hetimor për mungesë provash nuk mundi ta realizojë. Tuku u dënua me 20 vjet heqje lirie, pasuar me derivatet përkatëse. Kështu projekti mbeti varur deri në rastin oportun më të afërt. Për fat të keq të tij, rasti erdhi shpejt dhe në kohën e duhur.

Mbas një vit e gjysmë burg, në 17 gusht 1959, në daljen për ajrim, në mëngjes, i fillojnë krizat e apendicitit. U bë një vizitë formale, i’u bë qetësues dhe e mbyllën në birucë ku rinte me bashkëvuajtësin e tij, z. Bedri Spahiu. Për dy ditë, duke trokitur me forcë në derë me nallane për ndihmë, z. Bedri, theu nallanet. “U binda’ thoshte z. Bedri, ‘se kanë vendosur ta lënë të vdesë në qeli”. Kaq i madh ishte mllefi për të.

Kalloja e Enverit, të cilën e shkeli Tuku, do kishte dhimbje të përjetshme në sedrën e tij.

Specialistët në qendër, të bindur se shpresa për mbijetesë e Tukut, ishte shuar, menduan, se i burgosuri, ishte më mirë të vdiste në spital, se sa në qeli, ndryshe do ishte një krim banal.

Tuku u çua në spital nga burgu te “Mine Peza” sot, në “QSUT”, mesnatën e 19 gushtit 1959. Distanca nga burgu në spital, është rreth 1.5 kilometër. Në atë kohë, nuk kishte as makina, as urbane, as semaforë. Kjo distancë, në këmbë, bëhet për 15-20 minuta.

Kujt i shërbente kjo vonesë mbi 58 ore?! Operacioni u krye në mesnatë në Spitalin (në atë kohë) Civil Nr.2, sot “QSUT” Mbas operacionit, u dërgua në një dhomë në katin përdhesë të po atij spitali, që përdorej për të burgosurit.

Në atë dhomë kishte të burgosur politikë dhe ordinerë, që rrinin të ndarë. Në atë dhomë, ditë më parë, qe shtruar një i burgosur politik, z. Nikoll Zagorjani, nga Velipoja e Shkodrës. Z. Nikolla, bashkëjetoi me Tukun, si shok, si dëshmitar, deri në frymën e fundit. Nikolla tregon:

– “Të burgosurin e prunë në dhomë dhe e vendosën në krevatin ngjitur me mua, pranë dritares. Ishte me vetëdije, por narkoza nuk i kishte dalë akoma. Dritarja qe me hekura. Përveç rojës te dera, me ardhjen e këtij të burgosuri, u shtua dhe një rojë te dritarja. Në mëngjes i’u afrova, e përshëndeta dhe u prezantova. Më tha: – Jam Tuk Jakova. I sëmuri dalëngadalë po përmirësohej.

Fiziku i tij gjigant, i kalitur mbi dy vjet mbijetesë në mal, në natyrë, triumfoi”.

Në qendër nuk po vinte lajmi që donin. Kështu, në 23 gusht 1959, shkuan për të parë gjendjen. Mësuan, se Tuku duhej të linte spitalin. Ai, o do kalonte në spitalin e burgut, o do të kthehej në burg. Tentativa e dytë për eleminim fizik, kishte dështuar.

Kthimi i të burgosurit në prehrin e qendrës, (në burg), pamundësonte eleminimin fizik. Ky akt duhej lënë në “prehrin” e bluzave të bardha të Spitalit Civil dhe bashkë me të, kryesorja: – përgjegjësia.

Nikolla tregon: – “Mëngjesin e 24 gushtit 1959, roja lajmëron Tukun, se e kërkojnë dhe duhet ta shoqëronte. Si kaloi goxha kohë, Tuku u kthye. Dridhej pak. E pyeta: – Ç`ka kje kjo Tuk? – ‘Kishin ardhë nja dy shokë nga Ministria e Brëndshme me më takue’ – Ç`ka t’thanë? – ‘Bamë bajagi muhabet. U interesuen për familjen, pastaj kujtume kohën e luftës e muhabete të tjera’ – A të nxorrën gja? Po! – Ç’ka? –Konjak! –A pive? –Po, piva! — Të kan myt, mor qyqar! – Jo mor……, shokët me ma ba kët punë? Ata më thanë në fillim…., Tuk, a s’po e pin nji gotë me ne? Kundërshtova, jam i operuem, thash, e kam frikë se më ban dam: – Ke të drejtë, si të dush, – më thanë. Vazhdume muhabetin.

Ata kishin mush gotat e tyne dhe pjesës së metun në shishe, i kishin vu për tapë një gotë përmys. Ngjit me to, ishte nji tabake e vogël me 2-3 gota të tjera përmys. Shakat dhe muhabeti kjen të amla, dikur, mora gotën, e kqyra me kujdes, kje e pastër, e musha dhe kadal-kadal, e piva. Si piva gotën, mbas pak u çune, më urune me urimet ma të mira dhe u dame.

Me kohë, gradualisht, filluan dhimbjet dhe temperatura, si dhe dridhjet u shtuan’.

Dhimbjet u forcuan sa Nikolla e mbante në prehër dhe i shtërngonte barkun. Këtu, Tuku u bind për pësimin që mori nga mirëbesimi.

Dikur u nis në banjë dhe aty, më pas i ra të fikët. Ishte lajmëruar infermieri dhe mjekët, erdhën dhe e morën në dorë. Edhe pse dhimbjet i’a qetësuan disi, nga temperatura e lartë, herë pas here, fliste përçart. E vizituan dhe mjekë të specialiteteve të tjera. Një ndër ta, ishte mjeku i nderuar psiqiatër, z. Ylvi Vebiu, i cili dëshmon: -“Nuk kish ç’t`i bëja tjetër, veçse se t’i lehtësoja vuajtjen. Në një çast qetësie më tha: – E kanë gabim që shkojnë kundër zhvillimeve botërore’.

“Rija pranë’, thotë z. Nikolla, ‘lutesha për të dhe i këndoja këngën, që i kishte ngritur populli i krahinës së Shkodrës për trimëritë e tij. Kur e kapnin kriza të forta, e ulja në prehrin tim dhe i shtërngoja barkun. Nëpër dhëmbë Tuku belbëzonte: – Edhe këtë ma bët, mor qena”! Tuku, nuk e dekonspiroi aktin makabër. Në vend të dekonspirimit të bujshëm, ai, la amanet fëmijët. Në një moment fatal dhe dramatik, me madhështi dhe përgjegjësi për familjen, luajti kartën e fundit. Vdekja nuk mund të shmangej. Urdhëruesi nuk mund të sfidohej. Si mundem ta lehtësoj familjen? Arsyeja diktoi heshtjen dhe ashtu bëri. Zgjedhja dha një farë frut. “Dikur këmba e djathtë që mbante ngritur nga dhimbja dhe dora e djathtë mbi bark’, thotë z. Nikolla, ‘ranë. Tuku dha shpirt në 26.08.1959 ora 23 e 30. Vuajti dy ditë e gjysëm. U kujdesa për sytë dhe gojën dhe bëra shërbesën fetare të rastit. Roja oficer, që ishte te dritarja, u pre në fytyrë. I erdhi keq”, përfundoi z. Nikolla.

Analizë për ekspertizën mjeksore

Tukut i bënë autopsinë dhe më pas një ekspertizë nga tre mjekë me emër, për shkaqet e vdekjes. Vdekja u pagëzua “peritonit akut”. Shkaku kryesor qe vonesa e ardhjes në spital. Shkak tjetër, qe doza e ulët e mjekimit dhe indiferentizmi mjekësor mbas operacionit.

Operacioni qe kryer saktë, sipas rregullit klasik. Vetë viktima, kishte pak faj, se organizmi i tij nuk kishte qëndresën e duhur, “për t’i rezistuar helmit”.

U gjet një damar i plasur në zemër, “që nuk i kishte sjellur vdekjen”. Ky damar, tregon sa të forta kanë qenë krizat dhe sa ka vuajtur, deri sa i doli shpirti.

Kjo ekspertizë “shumë profesionale, me emëra mjekësh shumë kompetentë”, fajëson kryesisht, drejtorinë e burgut dhe spitalin, që i trajton armiqtë me standard tjetër pa pikë kujdesi.

Sidoqoftë, përgjegjësia është e shtetit. Vërtet kjo përgjegjësi është e shtetit, por çfarë nënkupton apo nëntregon, kjo ekspertizë, me vështrim të ftohtë, jo mjekësor, por zhbirues të njeriut të thjeshtë, njohës të bëmave të organit famëkeq dhe makabër të diktaturës?! Përgjegjësia kryesore në këtë ekspertizë, i bie drejtorisë së burgut.

Gëlltitet kjo?! Në atë sistem, aq të centralizuar, kujt i’a mbante të vepronte me iniciativën e tij? Mbështetur këtu, kjo përgjegjësi, kalon automatikisht më lart, në Ministrinë e Brendshme. Këtu kishte një celulë të specializuar, ku jepeshin orientime, krijohej skenari, bëhej ekzekutimi në mënyrën më profesionale. Pastaj bëhej mbulimi ose zhdukja e gjurmëve, gjithashtu profesionalisht. Dy aktet e fundit, gjithmonë bëhen objekt i analizës, ku shpesh here, hidhet dritë mbi të vërtetën.

Ekipi që kreu ekzekutimin e ftohtë, përbëhej nga tre persona. Me protokoll, ekipi veprues i sigurimit përbëhej nga dy persona, sepse duhej të mbikëqyrnin njëri tjetrin. Personi i tretë ishte pa tjetër mjeku i Ministrisë së Brendshme, që do shikonte dhe vizitonte të burgosurin, që do dilte nga spitali civil së shpejti. Pikërisht ky mjek bëri shtrimin e Tukut në spital. Prania e këtij mjeku, justifikonte marrjen në përdorim të dhomës së drejtorit, ndryshe oficerët e Sigurimit të Shtetit, nuk mund ta kërkonin këtë privilegj dhe ta përdornin zyrën si terren për aktin që do kryenin.

Detyra e personit të tretë i korrespondon, Llambi Ziçishtit. Emrat e dy personave të tjerë deri sot nuk dihen. Ato i mori Tuku me vete. Ky akt i kryer në një skutë, brenda territorit të Spitalit Civil, larg syrit dhe vëmendjes të vet djallit, largon taktikisht nga përgjegjësia institucionin e krimit, duke e lënë në derën e institucionit human, spitalit.

Me siguri, Tuku, hyri në atë derë, nga ku, me frymë apo pa frymë, nuk do dilte i gjallë. Vendimi i asgjësimit i mbetur varur, i dalë nga burimi, nuk kishte kohë dhe rast tjetër më të mirë.

Ç`do hallkë e zinxhirit të krimit, dinte vetëm hallkën ngjitur, por kurrë burimin. Në rast se Tuku nuk do kishte pirë konjakun me helm, njerzit e Sigurimit do ta kishin mbytur dhe hedhur nga dritarja e katit të dytë, shoqëruar me alibinë përkatëse, vetvrasje, u hodh nga dritarja. Nuk mjafton me kaq. Në ekspertizën mjeksore ka një boshllëk për ecurinë shëndetësore të Tukut, nga dalja e sallës së operacionit, deri në momentin e helmimit.

Mjekësia bëri me saktësi operacionin dhe pastrimin, kështu thotë ekspertiza. Fakti që i sëmuri qe mire pesë ditë pas operacionit, shkoi në dhomën e vdekjes, goxha larg, një kat më lart, me këmbët e tij dhe u kthye, si dhe vendimi i mjekëve më të mirë kirurgë, me më shumë eksperiencë, për të dalë nga spitali; flet për gjëndje normale, pa rrezik rikthimi. Kush ta ketë shkaktuar këtë boshllëk, mjekësia me neglizhencë, apo alibia e dorës mafioze?! Po pse kjo?

Thjesht për të transferuar përgjegjësinë për vdekjen dhe autorësinë e krimit. Tuku në dhomën e vdekjes, në territorin e bluzave të bardha, u mbars me vdekjen dhe me të mbi shpinë, zbriti shkallët me frymë, duke u dridhur pak, për të shkuar e dhënë shpirt, mbas dy ditë e gjysëm, në “prehrin” e bluzave të bardha. “Bravo” kriminelë, për aktin dhe alibinë! Po të qe përdorur si levë mjekësia, për asgjësimin e Tukut, mjaftonte një operacion fals.

Përdorimi i mjeksisë në këtë rast, do bënte, që sekreti të dilte nga garancia. Prandaj u la gjatë në qeli deri sa shpresa për mbijetesë, shkencërisht, u shua, për t`ia lënë përgjegjësinë në prehër mjekësisë dhe për të siguruar garancinë e administrimit të sekretit me alibinë më të besueshme.

“Mjekësia bëri të pamundurën, për ta shpëtuar”; thanë në Ministrinë e Brendshme, u dha urdhër. Qe e pa mundur. Vërtet kjo ndodhi, sepse përveç kirurgjisë, për ta shpëtuar, morën pjesë dhe mjekë të specialiteteve të tjera, deri dhe neuropsiqiatri, mbasi nga temperatura e lartë, kishte raste që i sëmuri fliste përçart. Në këto momente tragjike dhe fatale për viktimën, celula e krimit ndihej e ngazëllyer, për mundësinë që jepte ky akt drejt lartësimit në detyrë.

A e dinin të shkretët, se për bëmat, para dhe pas këtij akti, një ditë do flijoheshin, për të zhdukur gjurmët!? Nga ana tjetër në të njëjtën kohë, celula e administrimit të burgjeve në Ministrinë e Brëndshme, nga frika e përgjegjësisë, jepte alarmin, që të bëhej e pamundura për ta shpëtuar Tukun.

Oficerët madhorë të Sigurimit të Shtetit erdhën dhe panë gjëndjen e rëndë të Tukut, përse?! Donin të siguroheshin, që Tuku do vdiste, apo të jepnin urdhër, të bëhej e pa mundura për ta shpëtuar?! Donin të mësonin se Tuku kuptoi helmimin, apo të krijonin përshtypjen njerëzore, për të eleminuar çdo dyshim të mundshëm në ambientin spitalor?!

Bëma enveriste! A mund të pranohet, që boshllëkun në kartelën e të sëmurit, për ecurinë e sëmundjes, ta ketë shkaktuar neglizhenca mjekësore?! /Memorie.al

Familja e Tuk Jakovës

Memorie.al/Vjosa Jakova është fëmija e parë e çiftit Tuk dhe Dhimitra Jakova, lindur në Tiranë në 8 mars 1946. Nga natyra, seksi femër, si në aspektin shoqëror dhe biologjik, është më kompleks se seksi mashkull. Për rrjedhojë, klasifikohet si seksi delikat. Nga 4 fëmijët e çiftit, Vjosa, jetoi më gjatë shkëlqimin dhe kontaktin me babanë dhe gjithashtu përjetoi më dhimbshëm rënien e humbjen e babait. Që e vogël dhe në vazhdim, lexonte shumë. Ishte e ndjeshme, sedërlie, krenare dhe romantike, karakter ky që kultivohej nga letërsia artistike e kohës, ku trumbetohej heroi pozitiv. Kush dëshironte dhe lexonte intensivisht letërsinë e atëhershme, do përpiqej t’i imitonte ato karaktere. Kjo nuk qe gjë e keqe, por kishte një kosto shpirtërore.

Në kontakt me librat, shpirti i lexuesit gradualisht rritet, duke u bërë më delikat, gjithashtu dhe karakteri përsoset. Po kush lexonte në atë kohë? Sigurisht ata që kishin traditë familjare, nxënësit, studentët, intelektualët. Vjosa, i pati të gjitha këto kategori. Në shoqërinë e atëhershme miqtë e librit ishin në minorancë. Edhe pse trumbetohej dhe stimulohej moralisht në shkolla “miku i librit”, kush spikaste mbas moshës 18 veç, rrezikohej të bëhej kontingjent i burgjeve politike, sidomos kur nuk ishte i garantuar politikisht. Pak a shumë këto ishin rrethanat e kohës nga ku lindte dhe formohej shtresa intelektuale e kohës. Paralelisht me djepin që përkundte shtresën intelektuale, ishte dhe një djep tjetër. Ky djep përkundte shtresën e robotëve anti-intelektualë që fabrikoheshin në shkollën e Sigurimit të Shtetit dhe në shkollën e Partisë Komuniste. Elementët që zgjidheshin për këto shkolla merreshin shumë rrallë nga shtresa intelektuale. Në këtë rast hynin me miqësi ata trutharë që nuk mund të përballonin asnjë degë të universitetit. Kontingjenti tjetër merrej mundësisht nga fshatrat më të humbur.

Ky material biologjik pa shpirt dhe pa mend, indoktrinohej me urrejtje klasore, gënjeshtra, mashtrime, falsifikime, servilizëm, kurthe, tortura dhe vrasje. Kjo në emër të besnikërisë për “Partinë” (Enverin), aftësisë dhe karrierës profesionale. Fatkeqësisht kështu prodhoheshin elementët që zëvëndësonin ndenjëset e pushtetit, që pastrohej dhe freskohej periodikisht. Kuptohet, ç`kosto shpirtërore kishte intelektuali në përballje me materialin biologjik shtetëror, anti-intelektual të përgatitur në djepin enverist. Si mjaft të tjerë, në këtë rrugë të përbashkët, udhëtoi dhe motra jonë Vjosa, me specifikën e vet shpirtërore. Ato pak herë që Vjosa takoi të atin në burg, qante, gjithashtu kur në shkollë lexoheshin shpesh broshurat e partisë, ku Tuku, akuzohej si “armik i popullit”, qante përsëri, por brenda vetes. Me kalimin e viteve, Vjosa u bë një “ikonë” e admirueshme, jo vetëm nga seksi mashkull. Bukuria, sjellja, karakteri dhe të qenit e dalluar në mësime, ishin vlerat e saj që e bënin të veçantë.

Shkollën e mesme, Vjosa e mbaroi shkëlqyeshëm, por nuk iu dha e drejta e studimit për shkollën e lartë. U pikëllua pa masë. Në këto rrethana iu drejtua Mehmet Shehut, Kryeministër i Shqipërisë. Me një muaj vonesë, iu dha e drejta. Filloi universitetin në degën Kimi-Biologji, duke banuar te xhaxhai, Kolë Jakova, (shkrimtar i njohur), se e drejta e studimeve ju dha me pagesë e mundësitë tona ekonomike nuk e përballonin dot këtë. Kjo ishte periudha më e bukur e jetës së Vjosës. Në këtë kohë, nisi miqësinë me një djalë, mësues në gjimnazin e qytetit të Beratit, me dijeninë dhe miratimin e familjes së saj. Dikur ky djalë, vuri në dijeni familjen e vet. Reagimi ishte negativ, sepse familja e tij intelektuale, banonte në Tiranë. Për kohën, këtë mundësi e admironin të gjithë ata që nuk banonin në Tiranë. Frika nga pasojat, qe e madhe. Lufta e klasave, ndëshkonte krushqinë midis një familjeje, që kishte besim politik me familjen e armikut të klasës.

Vjosës iu kërkua të distancohej nga familja për këto arsye. Ajo nuk pranoi dhe e ardhmja e kësaj miqësie u prish. Vjosa u zhgënjye nga papjekuria dhe paqëndrueshmëria e këtij djali. Ajo e përjetoi keq dhe gjatë ndarjen. Në atë kohë propagandohej parulla “Partia është truri dhe zemra e popullit”. Kjo do të thotë, se Partia kishte monopolin e ndjenjave dhe mendimit të lirë. Partia vendoste si bëheshin lidhjet e shëndosha “politike” tek të rinjtë, si dhe kush kishte mendime të kundërta në mëndje edhe pse të pashprehura asnjëherë. Në shumë raste me ndërhyrjen e partisë janë shkatërruar shumë familje madje dhe me pasoja shpirtërore te fëmijët. Pas dhjetë muajsh, pa u lehtësuar nga goditja e parë shpirtërore, Vjosa mori goditjen e dytë shpirtërore, e cila ishte fatale. Në fillim të verës 1967, Vjosa mbaroi vitin e tretë të universitetit. Atëherë studentët dhe shkollat e mesme, verës shkonin në aksion për ndërtimin e hekurudhës Rogozhinë-Fier. Fakulteti i Vjosës, qe vendosur në Mbrostar, rrethinë e Fierit.

Rastisi, që atë fillim vere të bëheshin zgjedhjet politike për Kuvendin Popullor, që siç dihet ishte një partiake. Prej disa muajsh, mbas fjalimit të Enver Hoxhës, situata u keqësua për “armiqtë e klasës”. Filluan spastrime dhe largime nga universiteti, në rastet ku lufta e klasave qe zbutur. Në universitet qenë ndërprerë goxha të drejta studimi. E drejta e dhënë Vjosës, kishte firmën e kryeministrit Mehmet Shehu. Si t`ja bënin? “Sharra kishte ngecur në gozhdë”! Pa tjetër duhej gjetur mënyra për t’a larguar nga studimet universitare, pa i bërë “karshillëk” firmës së Kryeministrit. Zgjidhja u gjet nga shokët, “ustallarë” të shërbimit të fshehtë, pra Sigurimit të Shtetit. Në atë kohë, disa ditë para votimeve, merrje një fletushkë, që kishte numërin e votimit etj. Vjosa e mori atë fletushkë dhe e vendosi në librin që po lexonte. Këtë libër nuk e prekte njeri veç saj.

Flinin në një çadër si kapanon, ku rreth dhjetë orë, ishte e hapur dhe pa njeri brenda. Mbasditen para ditës së votimit, Vjosa pa se fletushka e votimit mungonte. Kërkoi po nuk e gjeti. E shqetësuar lajmëroi komandën e aksionit. Reagimi ishte tejet i egër. Paraprakisht e cilësuan “armike”. Kërkoi fletushkë tjetër për të votuar. Nuk i dhanë, e lanë qëllimisht pa votuar, për të pasur argument, ta gjykonin dhe dënonin. Kjo qe zgjidhja që dha Shërbimi Inteligjent enverist. Kush guxonte atëherë, të mos shkonte të votonte, aq më tepër të votoje kundër? Të drejtën e studimit të fituar me aq dëshirë dhe mund, si dhe ëndrrat për të ardhmen që ndërtoje nga kjo e drejtë, asnjë student apo kushdo tjetër, nuk mund t`i shkatëronte për një mos votim pa asnjë vlerë, sado kundërshtar të ishte. Edhe po të doje, nuk kishe asnjë mundësi, madje, votimi duhej bërë brenda dy orëve të para, mbas hapjes së votimit. Vonesa shihej shtrembër dhe rregjistrohej.

Të nesërmen në orën 6, nën ritmin e daulleve dhe këngëve revolucionare, u hap qendra e votimit. Secili ngutej, të ishte i pranishëm para kësaj ore, duke kërcyer në valle të kapur dorë për dore. Ky rit, reklamë dhe refren, i dalë boje, qe makjazhi prototip në të gjitha qendrat e votimit të vendit. Qe makiazh, se duke dashur të tregojë devotshmëri, gëzim dhe lumturi, maskonte të vërtetën shpirtërore të studentëve. Vjosa priste e preokupuar dhe e frikësuar t`i jepnin mundësinë të votonte. Ajo copë fletë, do ndryshonte tragjikisht jetën e saj. Të nesërmen e votimit u bë gjyqi model, për t`ë shpallur Vjosën, “armike.” Në ‘Këndin e kuq’ të mbushur me pjesëmarrës dhe ‘gjykatës’ qëndronte në këmbë e akuzuara. Gjyqi i drejtuar nga M.B., zgjati 4 – 5 orë. Kohë e pafund e mbushur me presion, ulërima, interpretime dhe akuza që shkatërronin çdo arsye femërore, naive, 21 vjeçare! M.B. i “çorri maskën”, i portretizoi fytyrën e vërtetë prej “armikeje”, duke i vënë “brirë”, “dhëmbë kanibali”, “bisht” etj.

E tmerruar nga ky kanibalizëm i këtij sigurimsi, nga kjo fantazi e çmendur, e specializuar, e aftë të bënte mushkën me barrë, Vjosa, e ç’përfytyruar nga ky batak, mbylli veshët dhe belbëzonte: -“Mama ku je, më ndihmo, ku jam kështu”?!  Përse t`i bëhej ky gjyqi?! Sot më shumë se gjysma e popullsisë nuk voton. Ky akt konsiderohet e drejtë e individit dhe s`ke asnjë pasojë. Në atë system, individi përballë frymës së partisë dhe ambicieve për karrierë të sigurimsave, ishte leckë. Në mbyllje, M. B., i tha duke ulëritur Vjosës: -“Jashtë të pret “Gaz”-i (makina që bënte arrestimet)! O do shkosh në burg, o në psikiatri”!  Vjosa në panik të hapur, duke thirrur mamanë për ndihmë, iku me vrap në drejtim të çadrës ku flinte. U mbulua kokë e këmbë për mos u dukur, por nuk mbyllte dot sytë, se silueta e sigurimsit me kostum dhe gjyslykë dielli, që e terrorizoi, i dilte përpara syve.

Unë Agimi, vëllai i Vjosës, punoja në Patos dhe shëtitjen e zakonshme të asaj kohe, e bëja në Fier, ku kishte gjallëri nga studentët aksionistë. Aty ishim takuar me Vjosën. Rreth 2 deri 3 ditë mbas kësaj ndodhie, në shëtitje, takova Tamarën (vajzën e xhaxhait), e cila më tha se duhej ta merrja Vjosën dhe ta çoja në shtëpi në Berat, se nuk ishte mirë. Lamë takimin për të nesërmen në mëngjes. Mëngjesi u gdhi i vrenjtur me shi. Vjosa më pa nga larg dhe u turr drejt meje me vrap. Mbështeti kokën në gjoksin tim, si për të kërkuar ndihmë. Dridhej e tëra. U çudita, se nuk dija arsyen. Me të mbëritur në shtëpi, Vjosa, mbuloi dritaren e dhomës me batanie, duke krijuar errësirë të plotë. Mbylli derën me tryezën nga pas, ra në shtrat dhe u mbulua kokë e këmbë. E gjora! Kaq shumë ishte trembur, sa kujtonte se kështu do t`i shpëtonte ndëshkimit të sigurimsit që i kishte thënë: “O në burg, o në psikiatri”! Fatkeqësisht në atë kohë, në Berat, mungonte shërbimi mjekësor shpirtëror dhe mendor. Pra nuk kishte doktor psikiatër. Për të minimizuar dhe shëruar dëmet e kësaj trauma, duhej kontakti me psikologun.

Pas dy javësh më thërret mamaja. Vjosa duhej kuruar. Trauma pa u kuruar, kishte proceduar. Spitali i Beratit na dha autoambulancën dhe një infermier shoqërues. Kërkesa u bë në mëngjes, ambulanca erdhi në mbrëmje vonë. Shoqëruesi ishte me përvojë në të gjitha drejtimet dhe kuptohet të mbikëqyrte e të zbatonte deri në fund dënimin e pazbatuar të sigurimsit. Vjosa hipi në autoambulancë, e bindur se do shkonim në Qendrën Shëndetësore, për të bërë qetësues. Si pa që qendra mbeti prapa, u acarua. Shoqëruesi i bëri qetësues. Mbas kësaj fjeti në krahët e mia, deri sa mbëritëm në Spitalin e Tiranës, diku rreth orës një të natës. Shoqëruesi zbriti për të dhënë detyrat. Nuk kishte mjek rojë. Ishin studentë të vitit të fundit të neuropsikiatrisë. Papritur të nesërmen të vinin mjekët kompetentë të certifikuar dhe përgjegjës, për ta diagnostikuar, Vjosën e morën me forcë dhe e futën në elektroshok. Nga britmat e Vjosës dhe mamasë, u çorodit spitali. Ndërsa pseudo-mjekët dhe shoqëruesi merreshin me Vjosën, unë mbaja Mamanë. Mbasi ra qetësia brenda në dhomën e elektroshokut, u hap dera, për të dalë shoqëruesi. Vjosa ndodhej e shtrirë përmbys në tokë. Nga goja i rridhnin jargë dhe belbëzonte…”mama,…mama”. Mamaja kish mbështetur kokën në gjoksin tim, duke qarë. Për fat të mirë ishte me kurrizin nga pamja e tmerrshme. Këtë skenë e pashë vetëm unë. “Bravo sigurims e mbajte fjalën! Zoti martë hak”! Shoqëruesi na bëri me shenjë drejt makinës. “Masakra u krye me sukses dhe partishmëri”.

Atë natë ndaluam në Durrës te xhaxhai, Filipi. Kishim nevojë për dashuri dhe ngushëllim. Kalvari i Vjosës më pas vijoi tragjik. Mamaja studioi dhe këmbënguli shumë, në një trajtim dhe kurim sa më efikas. Fal asaj, u ndalua degradimi përfundimtar i sime motre, por mbeti një “varr i zbuluar” për ne. Nga komisioni tripalësh, u deklarua “invalide me humbje ndërgjegje, për shkak të persekutimit”. Po të mos qe vajza e Tuk Jakovës, apo mos qe ushtruar luftë klasash dhe genocid me orientimin deri në 7 breza, Vjosa dhe shumë të tjerë, do ishin njerëz normalë. U bë një ligj për dëmshpërblim. Kjo kategori nuk u përfshi. Them “varr i zbuluar”, se kjo kategori është më keq se një i verbër. Veç shërbimeve që do një i verbër, këta duhen ndjekur në çdo hap në distancë, mos djegin nga pakujdesia shtëpinë, mos i keq-përdorin kur del për ajër, mos e shtyp makina, apo bën vetëvrasje! Komunikimi dhe kostoja janë të vështira. Kështu të kushtëzon jetën dhe të vret lirinë.

Ligje të drejta me njerëz shpirt-kazmë dhe shtet hajdut, nuk ka. Kur doli ligji pata rasin të takoj ministrin e Drejtësisë, z. Nishani. Ndër të tjera i thashë: – “Për rastin e motrës sime, Vjosës, nëna dhe familja, nuk mund të thonë e lënça pas, se nëse Ju mbeteni vetëm, apo kuptoni, se jeni bërë barrë, keni luksin t`i jepni fund jetës. Ajo nuk e ka këtë luks”! Ai u prek. Po ç`ti bënte ligjit? Duhej ligjvënësit të ishin invalidë me ndërgjegje të humbur nga persekutimi. Kjo është e pamundur. Me gjithë këtë një pikë të përbashkët e kishin ligjvënësit me viktimat, nuk kishin ndërgjegje. Po avokat për këta nuk kishte? “Shteti”?!… Dënim i përjetshëm për familjet!!!! /Memorie.al 

Copyright©“Memorie.al”

Prekazi, veçmas: Jasharët, Mehajt, Kodrajt dhe Lushtakët, si në të kaluarën ashtu edhe në epopenë lavdiplote të luftës së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, kanë dhënë shembujt më të lartë të sakrificës dhe heroizmit për çlirimin e Kosovës nga pushtuesi serb. Në vitin 1991 një grup atdhetarësh nga Kosova, Zvicra e vende të tjera, me Adem Jasharin në krye, u stërvitën ushtarakisht në Shqipëri, për luftë të armatosur, guerile. Adem Jashari, i pari krijoi grupin e Drenicës dhe në vitin 1992 filloi aksionet e para luftarake. Më 5 prill 1993, në kullën e tij u organizua një mbledhje me luftëtarët e njësiteve guerile dhe veprimtarët politikë. Adem Jashari propozoi që të gjitha aksionet të kryheshin në emër të Ushtrisë së Kosovës. Në këtë mbledhje u mor vendimi për emërimin e Adem Jasharit Komandant i Përgjithshëm i Ushtrisë së Kosovës, e cila në vjeshtën e vitit 1994, me pëlqimin e tij mori emrin Ushtria Çlirimtare e Kosovës.

Ilaz Ismajl Kodra lindi më 3 maj të vitit 1966 në Prekaz. Klasët e para të shkollës fillore i kreu në vendlindje, ndërsa tetëvjeçaren dhe shkollën e mesme, gjimnazin, i ka kryer në Skënderaj. Pas kryerjes së shkollës së mesme, regjistrohet në Shkollën e Lartë Komerciale në Pejë. Shërbimin e detyrueshëm ushtarak në armatën jugosllave e ka kryer në Slloveni.
Ndikimi atdhetar që kishte ushtruar te rinia përparimtare dhe revolucionare e Prekazit e më gjerë, akti heroik dhe qëndresa e Tahir dhe Nebih Mehës, më 13 maj të vitit 1981, kundër policisë jugosllave, i kishte dhënë impulse idesë së vazhdimit pa kthim të rezistencës së armatosur kundër pushtuesit. Edhe Ilazi, ashtu si më parë Adem dhe Hamëz Jashari, kishte mendime identike lidhur me nevojën e fillimit të luftës së armatosur, në kohën kur po shihej mirëfilli se Jugosllavia do të shpërbëhej dhe kur tashmë kishte filluar shkatërrimi i saj me ndarjen e Sllovenisë dhe me fillimin e luftës në Kroaci e më vonë edhe në Bosnjë e Hercegovinë.
Me qëllim për të vepruar së bashku, Adem Jashari, Hamëz Jashari, Ilaz Kodra dhe shumë bashkëmendimtarë të tyre kanë formuar bërthamën e parë të njësitit të armatosur, të njohur fillimisht si Ushtria e Kosovës, e cila disa vite më vonë do të quhej: Ushtria Çlirimtare e Kosovës.
Ilaz Kodra mbante kontakte ilegaliteti me komandantin Adem Jashari dhe me pjesëtarët e bërthamës së parë çlirimtare të Drenicës. Ata, në vitin 1991 kishin kaluar kufirin edhe ishin futur ilegalisht në Shqipëri, me qëllim për t’u stërvitur dhe për t’u armatosur. Atje, me dijeninë e presidentit të vendit, Ramiz Alia, ishte caktuar një grup oficerësh shqiptarë: Ylli Mici, Hysen Imeri, Agron Dhimarko e të tjerë, të cilët morën pjesë në stërvitjen e tyre ushtarake, meqë ata ishin përcaktuar për luftë të armatosur kundër pushtuesit dhe jo për politikën pacifiste të pritjes dhe durimit deri në skllavëri e nënshtrim.
Stërvitja e Adem Jasharit, komandantit legjendar të UÇK-së, Ilaz Kodrës, Zahir Pajazitit dhe shumë të tjerëve, edhe pse ishte mbajtur top sekret shtetëror, qysh gjatë asaj kohe e kishte zbuluar shërbimi sekret serb, përmes informatorëve të vet në Tiranë, në mërgatë dhe në Kosovë.
Në aktvendimin e Gjykatës së Qarkut në Prishtinë, lidhur me ndjekjen që kishte filluar kundër Adem Jasharit, Ilaz Kodrës dhe 13 bashkëluftëtarëve të tyre, shkruan: PP. nr. 136/36, nga data 4.10.1996 me datën 6.10.1996 merr këtë aktvendim mbi zbatimin e hetimeve kundër: Adem Jasharit, Ilaz Kodrës, Besim Ramës, Avni Nurës, Jakup Nurës, Fadil Kodrës, Nuredin Lushtakut, Rafet Ramës, Sami Lushtakut, Rexhep Selimit, Hashim Thaçit, Sahit Jasharit, Zenun Kodrës, Ali Januzit dhe Idriz Asllanit.
Të gjithë këta sipas aktakuzës së regjimit okupator serb akuzohen se “në gjysmën e dytë të vitit 1992, pas qëndrimit të tyre në Republikën e Shqipërisë, ku së bashku, ushtarakisht janë stërvitur me pjesëtarët e armatës shqiptare nën komandën e eprorëve të tyre. Në territorin e komunës së Skënderajt kanë formuar grupin “terrorist armiqësor” dhe së bashku me shumë persona ende të paidentifikuar janë bërë anëtarë të të njëjtit grup, kanë filluar armatosjen e grupit dhe për këtë qëllim kanë siguruar sasi të madhe të armëve, municionit dhe të mjeteve eksplozive, pushkë, automatikë, pushkë me snajper, revolverë, bomba dore, mina, trombllonë dhe pajisje të ndryshme ushtarake. Prej tyre një pjesë e kanë sjellë nga Republika e Shqipërisë, pastaj rregullisht, nga gjysma e dytë e vitit 1992 e deri në fund të shtatorit të vitit 1996, në mal, në afërsi të fshatit Prekaz i Ulët, kanë stërvitur shkathtësitë ushtarake, përdorimin e armëve të zjarrit, rregullisht kanë stërvitur në gjuajtjen e tyre në shenjë, kanë mbajtur mbledhje ilegale, më së shpeshti në Prekazin e Ulët, në të cilat mbledhje janë marrë vesh dhe kanë planifikuar kryerjen e aksioneve të armatosura në territorin e komunës së Gllogovcit, Pejës, Vuçitërnës dhe Mitrovicës dhe pas këtyre përgatitjeve të bëra me qëllim të rrezikimit të rregullimit kushtetues dhe sigurimit të RFJ kanë ndërmarrë aktet e dhunës në territoret e këtyre komunave. Sipas marrëveshjes paraprake, në të njëjtën kohë dhe në bashkëveprim me grupet e tjera terroriste, të cilat këto akte në mënyrë të vazhdueshme i kanë kryer në territorin e Kosovës, me ç’rast me dashje kanë privuar nga jeta 4 persona dhe kanë tentuar që t’i privojnë edhe 16-të persona të tjerë, me çka te qytetarët kanë krijuar ndjenjën e pasigurisë.”.
Qysh në vitin 1991, Ilaz Kodra bashkë me Adem Jasharin, ka shkuar në Shqipëri, ku ka kryer stërvitjet ushtarake dhe ka mësuar taktikat e sulmit dhe të tërheqjes. Ai e ka kaluar kufirin shqiptaro-shqiptar ilegalisht disa herë. Një kohë të shkurtër qëndroi edhe në Gjermani, në Mynih ku kishte zhvilluar një aktivitet të fortë atdhetar dhe kishte bindur bashkatdhetarët që ta ndihmojnë luftën dhe të rreshtohen në radhët e UÇK-së.
Në periudhën para fillimit të luftës së hapur kundër forcave pushtuese serbe, Ilaz Kodra mori pjesë aktive në forcimin e njësiteve luftarake të UÇK-së, në mobilizimin e vullnetarëve. Po ashtu ai mori pjesë edhe në betejën e njohur të Rezallës së Re, (Ish-Ludovik) betejë kjo që u zhvillua më 26 nëntor të vitit 1997.
Më 22 maj të vitit 1993, Ilaz Kodra, Sami Lushtaku, Besim Rama, Rafet Rama, Jakup Nura dhe Fadil Kodra, të armatosur me pushkë automatike, kanë zënë pritë në afërsi të rrugës në kalimin hekurudhor në hyrje të Drenasit, nga ku rreth orës 22.40 minuta kanë hapur zjarr me rafal kundër milicëve të ndërrimit të tretë të MUP-it serb, në Drenas, mbi veturën zyrtare të policies, me ç’rast janë vrarë policët Zvonko Jevtiq dhe Nebojsha Gjorgjeviq, kurse lëndime të rënda trupore kanë marrë policët Zoran Iliq dhe Sinisha Mirosavleviq, ndërsa lëndime të lehta trupore kanë marrë policët Bojan Mladenoviq, Miroljub Milenkoviq dhe Predrag Perishiq. Policët e MUP-it të Serbisë, Safet Gashi dhe Sinan Stefanoviq nuk kanë pësuar lëndime. Ky sulm i armatosur kundër nëntë policëve serbë, të cilët për çdo ditë maltretonin dhe përdhunonin shqiptarët në Drenicë, po i ngjallte shpresat e popullatës liridashëse, e cila tashmë ishte bindur se lufta për çlirimin e Kosovës nuk do të vononte.
Para dhe pas këtij sulmi, Ilaz Kodra ashtu sikur të gjithë bashkëluftëtarët e legjendarit Adem Jashari, së bashku me të ka jetuar ilegalisht dhe ka marrë pjesë në aksione të ndryshme kundër policisë serbe në Drenicë, Mitrovicë, Pejë Dukagjin e gjetkë.
Pas betejës së Legjendarit Adem Jashari dhe të Jasharëve të tjerë në Prekaz më 5, 6 dhe 7 mars të vitit 1998, bashkëluftëtarët e Komandantit Legjendar vazhdojnë veprimet luftarake duke e zgjeruar UÇK-në pothuajse në çdo fshat të kësaj ane. Ilaz Kodra, Fehmi Lladrovci, Abedin Rexha e të tjerë ishin kthyer në Drenicë së bashku me familjet e tyre. Po ashtu, frontet e luftës ishin zgjeruar edhe në Dukagjin, Anadrin, Neredime, në Shalë e në Llap.
Ilaz Kodra ishte pjesë e kreut të luftës në Drenicë. Së bashku me Sami Lushtakun, Hashim Thaçin, Sylejman Selimin, Mujë Krasniqin, Rexhep Selimin, Nuredin Lushtakun, Fehmi Lladrovcin, Xhevë Krasniqi-Lladrovci, Abedin Rexhën, Musë Jasharin, Sahit Jasharin, Shaban Shalën, Fadil Kodrën, Zenun Kodrën, Ilaz Dërgutin, Asllan Fazliun, Besim Malën, Sabit Llardovcin e shumë të tjerë, komandant Ilaz Kodra ka marrë pjesë si në organizimin dhe strukturimin e luftës çlirimtare, ashtu edhe në zhvillimin e saj në terren, në malet e Qyqavicës dhe gjithandej në Drenicën Qendrore.
Pas rënies së Fehmi Lladrovcit dhe Xhevë Krasniqit-Lladrovci në altarin e lirisë, më 22 shtator të vitit 1998, Ilaz Kodra u caktua komandant i kësaj brigade, e cila mori emrin e komandantit të saj të parë, Fehmi Lladrovci.
Në krye të kësaj brigade, komandanti Ilaz Kodra ofroi rreth vetes luftëtarë të përkushtuar. Gëzonte respektin e luftëtarëve për shkak të qëndrimit të tij të drejtë dhe parimor në raport me organizimin dhe luftën kundër forcave pushtuese. Ilazi ishte kudo ku luftohej. Në luftë ishin mobilizuar edhe shumë të afërm të tij të lagjes Kodra si Samiu, Hasani, Nysreti, Zenuni, Fadili, Sabriu, Emini, Haliti, Hajdini, Hetemi, Bekimi e shumë të tjerë
Rrezja e veprimit luftarak të Brigads 114, “Fehmi Lladrovci” e Zonës Operative të Drenicës shtrihej në një pjesë të Qyqavicës, prej Kronit të Mbretit, në Vasilevë në Drenas, Verboc, Shtuticë, Baks, Qirez, Marinë, Dashevc, Prekaz, Polac, Prelloc, Skënderaj e deri në Tërnac.
Në prill të vitit 1999, forcat okupatore serbe të goditura ashpër nga aeroplanët e NATO-s mllefin dhe zemërimin po e derdhnin kundër popullatës civile, duke pushkatuar e masakruar kudo ku ata bënin përpjekje të mbijetonin, në kushte dhe rrethana të një rrethimi të hekurt. Popullata liridashëse e Drenicës gjallonte nëpër gryka malesh, nëpër lugina lumenjsh dhe shpeshherë nën qiell të hapur.
Me të marrë lajmin se forcat serbe po bënin përpjekje të mësynin popullatën civile në fshatin Verboc e Shtuticë, Ilaz Kodra niset për t’i shkuar në ndihmë popullatës. “Atë mbrëmje isha edhe unë me të, – thotë bashkëluftëtari i tij i ngushtë, Zenun Kodra. Ditën që shkuam atje ishte vonë. Komandanti më urdhëroi që të ndaloja në Shtuticë ndërsa vetë me disa bashkëluftëtarë u nis për në Vërboc. Në mëngjes herët, rreth orës 5.30 fillon breshëria e sulmit nga forcat armike, të cilat kishin rrethuar vendi në formë patkoi. Ilaz Kodra, në luftë ballë për ballë kundër forcave serbe, bie në altarin e lirisë më 30 prill të vitit 1999, në fshatin Shtuticë”.
“Ilaz Kodra ka qenë burrë shumë i urtë dhe besnik, shok i pandarë i Adem Jasharit dhe luftëtar tejet i zhdërvjellët për aksione guerile. Ka qenë burrë i fjalës dhe i pushkës. Nuk duronte padrejtësi dhe mbronte gjithmonë të vërtetën. Ilazi ka qenë pjesëmarrës i të gjitha luftërave në Drenicë dhe rrethinë”, është shprehur bashkëluftëtari i tij, kryesuesi i drejtorisë Politike të UÇK-së gjatë luftës, Hashim Thaçi, aktualisht kryeministër i Kosovës.
Ilaz Kodra ka qenë trim. Ai ka marrë pjesë edhe në sulmin kundër policisë serbe në Drenas, (ish-Gllogoc) ndërkohë që ka marrë pjesë në të gjitha luftimet që janë zhvilluar në Drenicë deri në ditën e rënies së tij, në fshatin Shtuticë më 30 prill të vitit 1999, thotë bashkëluftëtari i tij, Sami Lushtaku, komandant i Zonës Operative të Drenicës gjatë luftës së UÇK-së në Kosovë.
Ilazi ka qenë i martuar më Kimetën dhe ka lënë vajzat: Sumenë dhe Krenaren. Ai ka lënë edhe vëllezërit nga babai, Sejdiun dhe Avniun, si dhe motrën, Fazilen. (A. Q.)

Më 22 tetor 1946, midis orës 14.53 dhe 16.16, në ujërat detare shqiptare, 1200 metra larg brigjeve të Sarandës, ndodhi një ngjarje e rëndë, tragjike. Dy luftanije britanike, Saummarez dhe Volage ndeshën në mina dhe u dëmtuan rëndë. Ngjarja u shndërrua në tragjedi, humbën jetën 44 ushtarakë britanikë dhe u plagosën 42 të tjerë. Ajo hyri në histori me emërtimin Incidenti i Kanalit të Korfuzit dhe bëri bujë të jashtëzakonshme, jo vetëm për pasojat e drejtpërdrejta me të cilat u shoqërua, por edhe për implikimet e rëndësishme politike që rrezikonte të shkaktonte.

Incidenti është bërë objekt shqyrtimi në disa qindra botime dhe artikuj shkencorë në shumë vende të botës dhe në Shqipëri dhe është përfshirë dhe shtjellohet si precedent në pothuajse çdo tekst të së drejtës ndërkombëtare. Në literaturën vendase u trajtua për herë të parë nga studiuesi Arben Puto dhe më pas nga Paskal Milo, Ana Lalaj etj.

Si rrjedhojë e tij u traumatizuan keqas marrëdhëniet shqiptaro-britanike dhe u bënë gati inekzistente për një periudhë gati gjysmëshekullore. Pak ditë pas incidentit, Londra njoftoi Tiranën se, në ujërat shqiptare, në Kanalin e Korfuzit, kishte mina dhe se, me miratimin e Komitetit Qendror të pastrimit të minave, me seli në Kajro, ajo do të ndërmerrte heqjen e tyre. Qeveria shqiptare propozoi krijimin e një komisioni mikst shqiptaro-britanik, por anglezët refuzuan dhe Tirana vuri në dijeni OKB-në, e cila nuk reagoi. Më 12 dhe 13 nëntor 1946 në ujërat shqiptare, nga Saranda deri në Karaburun, filluan operacionet e spastrimit të minave. Më 3 dhjetor 1946 mbërriti në Tiranë një notë e qeverisë britanike, e cila njoftonte se ishin gjetur 22 mina, 2 prej të cilave u çuan në bazën detare angleze në Maltë, për të kryer ekspertizën teknike. Sipas anglezëve, kishte rezultuar se minat ishin prodhim gjerman dhe qenë vendosur në ujërat detare shqiptare 6-7 muaj para gjetjes së tyre. Anglezët shpreheshin se, ato duhet t’i kishte vënë qeveria shqiptare ose të tjerë, me dijeninë e saj. Prandaj lypsej që të kërkonte falje dhe të paguante dëmshpërblime për viktimat njerëzore dhe dëmet materiale. Në mbyllje, qeveria britanike deklaronte në formë ultimatumi se, në rast se do të refuzohej përmbushja e kërkesave të mësipërme, do ta përcillte çështjen në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, duke e akuzuar Shqipërinë për shkelje të paqes dhe të sigurisë ndërkombëtare, në bazë të kreut të shtatë të Kartës së OKB. Qeveria shqiptare, me notën e 23 dhjetorit 1946, mohonte përgjegjësinë duke sqaruar se nuk kishte dijeni për ndodhjen e minave lundruese në ujërat detare shqiptare dhe as për autorin e mundshëm të vendosjes së tyre.

Vinte në dukje gjithashtu se Shqipëria nuk dispononte mjete për vendosjen apo heqjen e minave detare. Në korrespondencën e shkëmbyer në atë kohë ndërmjet të dyja palëve bie në sy gjuha veçanërisht e ashpër, e përdorur nga britanikët, të cilët, me sa duket, mbanin parasysh edhe një episod pararendës, të ndodhur më 15 maj 1946. Një bateri artilerie shqiptare kishte hapur zjarr paralajmërues ndaj dy kryqëzorëve të cilët, siç raportonin autoritetet shqiptare, lundronin në zonën e ujërave shqiptare në Kanalin e Korfuzit, pa pasur të shfaqur flamurin dhe simbolet përkatëse identifikuese. Pas kësaj ata ngritën flamujt, nga të cilët rezultoi se ishin britanike dhe u larguan. Qeveria e Mbretërisë së Bashkuar duke e konsideruar kalimin paqësor në kanal si një të drejtë të njohur nga e drejta ndërkombëtare protestoi. Autoritetet shqiptare u përgjigjën se anijet e huaja të luftës dhe ato tregtare nuk kishin të drejtë të kalonin në ujërat territoriale shqiptare pa autorizim paraprak. Më 2 gusht 1946, Londra njoftoi se, nëse në të ardhmen do të hapej zjarr ndaj një anijeje lufte britanike që mund të lundronte në Kanal, ata do të përgjigjeshin në të njëjtën mënyrë. Më 21 shtator 1946 pala angleze, për të vërtetuar nëse kishte pasur ndodhi të tjera në Kanal i komunikoi Shefit të Shtabit të Flotës Britanike në Mesdhe “se vendosja e marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë po merrej sërish në konsideratë nga Qeveria e Madhërisë së Tij, e cila dëshiron të dijë nëse Qeveria Shqiptare ka mësuar të sillet (korsivi i autorit). Kërkohet informacion nëse ndonjë anije nën komandën tuaj ka kaluar nëpërmjet pjesës veriore të Ngushticës së Korfuzit qysh prej gushtit dhe, nëse jo, nëse keni synim që ato ta bëjnë këtë së shpejti”.

Shqipëria në Këshillin e Sigurimit dhe në Gjykatën Ndërkombëtare të Hagës

Britanikët, siç kishin deklaruar në njoftimin e 3 dhjetorit 1946, e kaluan çështjen në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, i cili e filloi shqyrtimin e saj më 18 shkurt 1947. Përfaqësuesi i Britanisë së Madhe, Aleksandër Kadogan, përsëriti akuzat e njohura ndaj Shqipërisë, të cilat u hodhën poshtë nga përfaqësuesi shqiptar, Hysni Kapo, që e mori fjalën më 19 shkurt 1947. Në vijim të procedurave dhe diskutimeve, më 9 mars 1947 Këshilli i Sigurimit miratoi një rezolutë, në bazë të së cilës, u rekomandohej të dyja palëve që t’i drejtoheshin Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (GJND). Do të mjaftonte kjo që Britania e Madhe të shpejtonte dhe, më 22 maj 1947, t’i kërkonte në mënyrë të njëanshme Gjykatës fillimin e shqyrtimit të çështjes.

Gjykata Ndërkombëtare ka si rregull, juridiksion fakultativ, çka do të thotë se ajo bëhet kompetente për shqyrtimin e një konflikti vetëm kur palët ia kalojnë asaj nëpërmjet një marrëveshjeje të posaçme, që quhet kompromis. Ky instrument juridik për vënien në lëvizje të procedurës gjyqësore, nuk u respektua nga pala britanike as edhe nga Gjykata Ndërkombëtare. Kjo e fundit njoftoi qeverinë shqiptare, e cila, siç u tha aso kohe, ndjehej e bindur në pafajësinë ndaj akuzës. Pavarësisht nga mangësia procedurale e lartpërmendur, u shpreh se do të paraqitej përpara Gjykatës së Hagës.

Pas diskutimesh bilaterale shqiptaro-britanike dhe pasi u kapërcyen dilemat me karakter procedural, GJND-ja nisi procedurat për trajtimin e çështjes në themel. Më 25 mars 1948 të dyja palët kishin nënshkruar dhe kishin dorëzuar në Gjykatë marrëveshjen e kompromisit. Ato pranonin juridiksionin e Gjykatës për shqyrtimin e incidentit të 22 tetorit 1946 dhe i kërkonin që të jepte vendimin e vet duke u shprehur për çështjet e mëposhtme: 1. A është Shqipëria përgjegjëse për shpërthimet që ndodhën më 22 tetor 1946, në ujërat shqiptare, dhe a ekziston detyrimi për të paguar kompensim? 2. A e ka shkelur Mbretëria e Bashkuar të drejtën ndërkombëtare nëpërmjet akteve të flotës së saj detare në ujërat shqiptare, së pari, në ditën në të cilën ndodhën shpërthimet dhe, se dyti, më 12-13 nëntor 1946, kur ajo ndërmori një pastrim të Ngushticës?

Shqyrtimi i çështjes në Gjykatën e Hagës zgjati pothuajse edhe një vit e gjysmë. Gjatë kësaj kohe, palët dhe avokatët e tyre paraqitën pretendimet, provat dhe dëshmitë përkatëse. Në përfundim, më 9 prill 1949, Gjykata dha vendimet e para. Ajo arriti në përfundimin se minimi i zonës nuk mund të ishte kryer pa dijeninë e Shqipërisë, e cila e kishte për detyrë që të njoftonte anijet mbi rrezikun që u kanosej. Fakti që nuk njoftoi përbënte një akt mosveprimi, që sillte përgjegjësinë e saj ndërkombëtare. Me 11 vota pro dhe 5 kundër, Gjykata vendosi “që Republika Popullore e Shqipërisë është përgjegjëse, sipas së drejtës ndërkombëtare, për shpërthimet e minave, që ndodhën më 22 tetor 1946, në ujërat shqiptare dhe për dëmet dhe humbjet njerëzore që rezultuan prej tyre”. Me vendimin tjetër, të po asaj date, të miratuar me 10 vota pro dhe 6 kundër, tejkaloi kompetencat që i ishin përcaktuar nga palët në marrëveshjen e kompromisit dhe vendosi të shprehej edhe për shumën e dëmshpërblimeve që Shqipëria duhet t’i paguante Britanisë së Madhe. Këtë e bëri me vendimin e 15 dhjetorit 1949, i cili e ngarkoi Shqipërinë të dëmshpërblente Britaninë e Madhe me shumën prej 843 947 stërlina angleze

Gjykata u shpreh edhe për pyetjen e dytë të kompromisit, për përgjegjësinë e Mbretërisë së Bashkuar për shkeljen e sovranitetit të Shqipërisë më 22 tetor 1946 dhe më 12-13 nëntor 1946, gjatë operacioneve për pastrimin e minave nga kanali. Me 14 vota pro dhe 2 kundër GJND-ja vendosi që Mbretëria e Bashkuar nuk kishte cenuar sovranitetin shqiptar më 22 tetor, por u shpreh unanimisht se e kishte cenuar atë më 12-13 nëntor, dhe se ky deklarim, në vetvete duhet të përbënte satisfaksionin e duhur për palën shqiptare. Tirana zyrtare, duke vlerësuar tejkalimin e kompetencës nga Gjykata si një pretekst formalo-juridik par exelence, refuzoi të zbatonte në tërësi vendimet e saj, të cilat i stigmatizoi si të padrejta, të pabazuara në prova dhe të motivuara politikisht. Për këtë shkak “ngrinë” marrëdhëniet ndërmjet Shqipërisë dhe Britanisë së Madhe, një shtet me peshë të veçantë në zhvillimet politike e ekonomike në Europë e në botë. Londra mbajti të bllokuar rezervën e arit të Bankës Kombëtare të Shqipërisë, rreth dy tonë e gjysmë, që u ndodh në Londër në mbarim të Luftës së Dytë Botërore. Qëndrimi i ngurtësuar i qeverisë shqiptare vazhdoi për vite të tëra. Me më shumë kurajo, nisur nga interesa të tjera më të rëndësishme, mund të neglizhohej fakti që vendimi i 9 prillit 1949, ishte në tejkalim të kompetencës nga Gjykata, duke e zbatuar atë. Qeveria mund të arsyetonte se zbatimi i vendimit ndërmerrej si shprehje emancipimi dhe qytetarie, si shenjë respekti për normat që rregullojnë marrëdhëniet midis shteteve apo subjekteve të tjera të së drejtës ndërkombëtare. Në këto rrethana qëndrimi permanent negativ ngjante dogmatik, aq më tepër po të mbahet parasysh parimi se zbatimi i vendimit të shpallur nga Gjykata nuk është detyrimisht njohje dhe pranim i fajësisë.

Kjo çështje është e gjerë dhe komplekse, prandaj, në vijim do të kufizohemi vetëm në vlerësimin në optikën juridiko-ndërkombëtare të të vërtetave që u fshehën nga palët, veçanërisht nga ajo britanike.

Ku ndodhi incidenti?
Vendimet e përmendura më lart u miratuan nga GJND-ja, duke marrë si bazë versionin e paraqitur nga pala britanike. Londra insistonte se, kur ndodhi incidenti, anijet e saj ishin duke ushtruar të drejtën e kalimit paqësor në ujërat territoriale shqiptare. Por, vitet e fundit kanë dalë në dritë fakte e prova që vënë shumë pikëpyetje rreth të vërtetës për incidentin dhe veçanërisht rreth fajësisë së Shqipërisë.

Në radhë të parë është rezultati i bujshëm i një ekspedite kërkimore shkencore shqiptaro-amerikane, organizuar në kuadrin e punës për përgatitjen e Hartës Arkeologjike Nënujore të Bregdetit Shqiptar. Fjala është për një projekt bashkëpunimi ndërmjet Institutit të Arkeologjisë të Qëndrës së Studimeve Albanologjike dhe RPM Nautical Foundation, për skanimin e fundit të detit të Gjirit të Sarandës, që kishte filluar në verën e vitit 2007. Asaj iu bashkua edhe presidenti i Institutit Amerikan të Arkeologjisë Navale INA, profesor James Delgado. Ekipi i drejtuar prej tij, i vendosur në bordin e anijes kërkimore shkencore amerikane Herkules, në muajt qershor-korrik të vitit 2007, zbuloi brenda Gjirit të Sarandës, në një distancë rreth 1.2 km larg qytetit, një anomali të verifikuar Relict Modern (mbetje moderne). Nga studimi i materialit u mendua se mbetja e gjetur, në masën 95%, i korespondon bashit të anijes britanike HMS Volage, një nga dy destrojerët anglezë, të përfshirë në Incidentin e Kanalit të Korfuzit, më 22 tetor 1946. Herkules kishte gjetur koordinatat e sakta të vendit të ndodhjes së HMS Volage, që gjendej jo më shumë se 1 200 metra larg bregut shqiptar. Zbulimi në fjalë, sipas gazetarit Skënder Minxhozi, bëri xhiron e botës, duke u transmetuar nga më shumë se 300 televizione, radio e gazeta në të gjithë globin.

Po në atë kohë, oficeri i Flotës Detare Shqiptare, Kapiteni i Parë Artur Meçollari, në mënyrë të pavarur, duke u mbështetur në dokumentat e publikuara nga pala britanike dhe në materialet e dosjes shqiptare, kishte dalë në konkluzionin se HMS Volage, në momentin e ndeshjes në mina, ndodhej jo më shumë se 1 200 m larg bregut të Sarandës dhe jo në ujërat territoriale apo në ujërat e detit të hapur. Këto dy zbulime e lëkundin fuqimisht objektivitetin e vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare të Hagës, së paku për vendndodhjen e anijeve në kohën e incidentit. Por pozicioni i palës angleze, qëllimi i hyrjes së anijeve të saj në ujërat shqiptare dhe mungesa e objektivitetit të vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare vihen në pikëpyetje serioze nga përmbajtja e disa dokumenteve tepër sekrete nga arkivat angleze, të gjetura dhe të publikuara nga studiues shqiptarë. Ato janë dokumentet e Marinës Mbretërore Britanike, që nuk iu dhanë Gjykatës së Hagës, gjatë shqyrtimit të çështjes së incidentit dhe dëshmojnë pa asnjë ekuivok se kalimi i anijeve britanike në ujërat shqiptare nuk ishte paqësor as rastësor, por një kalim i qëllimshëm, për të provuar nëse “shqiptarët kishin zënë mend” apo jo që nga incidenti i 15 majit 1946. Dy dokumentet mbanin emrin e koduar XCU (Exercise Corfu) dhe XCU 1, me nr. 0321/13, të datave 5 dhe 13 tetor 1946. Gjatë shqyrtimit gjyqësor të çështjes, pala shqiptare i kërkoi Gjykatës që t’i administronte si provë, por ajo nuk e mori parasysh. Përfaqësuesit e saj Kahreman Ylli, Behar Shtylla dhe avokati francez Pier Cot, profesor i së drejtës, i kërkuan Gjykatës që të bëheshin të njohura urdhrat e lundrimit të skuadriljes. Prokurori i Përgjithshëm i Mbretërisë së Bashkuar, Hartley Shawcross, tha se dokumentet ishin “top secret” dhe nuk mund të dorëzoheshin në Gjykatë.

Në aktet e publikuara vitet e fundit gjendet plani i lëvizjes së anijeve britanike në drejtim të bregut shqiptar. Në fakt kalimi i kryqëzorëve, më 2 tetor 1946 në ujërat shqiptare, u krye pikërisht sipas skenarit, i cili kishte parashikuar deri në detaje mënyrën e vendosjes në anijeve, itinerarin e lëvizjes së tyre, dokumentimin e gjithçkaje nëpërmjet fotografimit dhe filmimit, mbështetjen e lundrimit nga avionë të gatshëm për t’u ngritur në fluturim dhe për të bombarduar territorin shqiptar, nëse ndaj anijeve do të reagohej nga rojet bregdetare shqiptare etj. Këtë e tregon me qartësi të padiskutueshme dokumenti i karakterit Top sekret, me No.0321/135, Ref: ADM 122704, i tetorit 1946, i titulluar Memorandum mbi përdorimin e kanalit verior të Korfuzit, i publikuar nga studiuesi Auron Tare, ku thuhet ndër të tjera se “është marrë vendimi për të testuar reagimin e shqiptarëve…, duke përdorur Kanalin e Veriut të Korfuzit në datën 22 tetor 1946 për kalimin e Anijeve të Madhërisë së Tij Mauritius, Leander, Saumarez dhe Volage nga Korfuzi për në Argostoli… Situata duhet të jetë në formacionin ‘gati për aksion’, me armatimet gati për zjarr, por të gjitha armatimet duhet të jenë në pozicionin normal, të siguruara në pozicion, deri sa bateritë shqiptare të hapin zjarr… Dy avionë zbulues nga Anija H.M.S Ocean do të fluturojnë dhe do të jenë në kontakt me radio me anijet e tjera, por këta avionë duhet të qëndrojnë larg territorit shqiptar apo ujërave territoriale, deri sa të urdhërohen për t’u afruar. H.M.Ocean dhe Raider do të qëndrojnë në perëndim të Korfuzit..”
Duke folur për këtë ngjarje dhe duke iu referuar të dhënave të reja, studiuesja Ana Lalaj thotë se, në këtë rast ruajtja e të fshehtës së britanikëve erdhi përmes manipulimeve të procesit. Mbrojtja e kësaj të fshehte ia shpëtoi “nderin” Mbretërisë së Bashkuar, por goditi në prestigj tempullin e lartë të drejtësisë dhe ndikoi në marrjen e një vendimi të padrejtë ndaj Shqipërisë.

Kush i kishte vendosur minat dhe a kishte përgjegjësi Shqipëria?
Në kohën e Luftës së Dytë Botërore gjermanët kishin vendosur mina detare në disa zona në këtë rajon. Ato ishin çminuar diku nga fundi i vitit 1944 dhe fillimi i vitit 1945, fakt ky që vinte në pikëpyetje hipotezën se minat e gjetura ndodheshin aty që nga koha e luftës. Pati një tjetër hamendësim, sikur ishin vendosur nga shërbimet inteligjente izraelite, i cili u konsiderua i pabesueshëm. Ndërkohë, në GjND u paraqitën dy ish-oficerë, dezertorë të marinës jugosllave, të cilët, nëpërmjet thënieve konfuze, pohuan se më 18 tetor 1946 ndodheshin në portin jugosllav të Sibenikut dhe kishin parë nisjen në drejtim të ujërave detare shqiptare, të dy anijeve të ngarkuara me mina. Dëshmia e tyre, si dhe informacione të tjera të furnizuara nga burime të ndryshme, çuan në konkluzionin se autorja e minimit të ujërave detare shqiptare mund të ishte Jugosllavia. GjND-ja e akuzoi dhe e fajësoi Shqipërinë me arsyetimin që, edhe nëse nuk i kishte vendosur vetë, duhet ta dinte se në ujërat e saj ndodheshin mina.

Profesor Paskal Milo, në një punimin e vet të titulluar Të vërtetat e fshehura- Incidenti i Kanalit të Korfuzit, thotë se pala shqiptare ishte në dijeni të minimit të ujërave të saj detare nga njësite të marinës ushtarake jugosllave, fakt ky që, sidoqoftë, nuk lë pa përgjegjësi edhe ish – Jugosllavinë. Në kundërshtim me rregullat e së drejtës së detit, autoritetet kompetente shqiptare nuk kishin bërë njoftimet përkatëse, sipas rregullave të Lajmërimeve për detarët. Por çështja duhet parë e gjykuar në kontekstin e rrethanave konkrete të kohës. Minat ndodheshin në ujërat e brendshme detare shqiptare dhe duket se ishin vendosur si mjete mbrojtëse in extremis, për t’i bërë ballë një situate jashtëzakonisht të rënduar, të provokuar sistematikisht nga qeveria e atëhershme greke dhe që prodhonte pasoja tragjike për banorët e zonës. Nga toka, ajri dhe deti kryheshin vazhdimisht provokacione, rrëmbime njerëzish e bagëtish, vrasje kufitarësh, fshatarësh e peshkatarësh etj. Qëllimi i saj ishte për të konservuar një gjendje tensioni permanent në kufijtë shqiptaro-grekë, me qëllimin obsesiv të zhvendosjes së vijës kufitare dhe aneksimin e të ashtuquajturit Vorio-Epir, të rivendikuar edhe zyrtarisht në Konferencën e Paqes së Parisit, në vitin 1946.

S’ka dyshim se vendosja e minave ishte një veprim i gabuar dhe i dënueshëm, por gjithsesi i përdorur në situata dëshpëruese, për të mbrojtur vendin nga pretendimet aneksioniste të fqinjit jugor dhe jetën e njerëzve të zakonshëm, të kërcënuara vazhdimisht. Në këtë vështrim, nëse do të flasim për përgjegjësinë e Shqipërisë, e shumta që mund të thuhej është se kemi të bëjmë me përgjegjësi të ardhur nga veprime dhe mosveprime të imponuara nga rrethanat konkrete. Veprimet kishin karakter mbrojtës dhe nuk drejtoheshin ndaj atyre që gëzonin të drejtën e kalimit paqësor e aq më pak ndaj Britanisë së Madhe, ish-aleates në Luftën e Dytë Botërore. Nga ana tjetër duhet patur parasysh se e drejta e kalimit paqësor të anijeve të huaja ushtrohet si rregull në ujërat territoriale. Në ujërat e brendshme ato kanë të drejtë të kalojnë vetëm kur hyjnë apo dalin nga portet e shtetit bregdetar ose kur lëvizin në rastet e strehimit emergjent për shkak avarish apo force madhore. Kjo do të thotë se anijet britanike apo edhe të shteteve të tjera e kishin rrugën e kalimit jo në ujërat e brendshme detare të Shqipërisë, as edhe në gjirin e Sarandës, por disa milje më tutje, diku rreth mesit të kanalit të Korfuzit, ku ishte rruga normale e lundrimit ndërkombëtar.

Nisur nga sa u ekspozua më sipër, nëse për fajësinë e palëve do të gjykojmë sipas parimit të proporcionalitetit, do të ishte shumë e vështirë që të vihej shenja e barazimit midis përgjegjësisë së Britanisë së Madhe, që ndërmori një veprim të qëllimshëm dhe provokues, të provuar tashmë me prova të pakontestueshme dhe përgjegjësisë së Shqipërisë që, për t’u mbrojtur nga kërcënime reale, të vazhdueshme dhe të rrezikshme, zgjodhi një rrugë të papërshtatshme. Në këtë vështrim, ngjarja nuk ishte incident në të gjitha aspektet e fjalës incident, nuk ishte një ndodhi e rastësishme, e paparashikuar dhe e padëshiruar. Ishte një provokacion i paramenduar nga anglezët. Për palën shqiptare përbënte një vetëmbrojtje në kapërcim të kufijve të mbrojtjes së nevojshme, që megjithatë e ngarkonte shtetin shqiptar me një lloj përgjegjësie, pavarësisht rrethanave në të cilat ndodhej dhe arsyeve që invokonte.

Është rasti të theksohet edhe një moment tjetër, jo më pak i rëndësishëm, që gjithashtu ka të bëjë me provat e reja të zbuluara kohët e fundit. Tashmë pranohet, pothuajse pa kontestim, se minat në ujërat shqiptare i kishin vendosur specialistët jugosllavë, me urdhër të autoriteteve më të larta të shtetit të tyre, dhe me kërkesë ose së paku, me dijeni të autoriteteve shqiptare. Gjykata e Hagës e trajtoi edhe këtë aspekt të ngjarjes dhe iu afrua disi të vërtetës, por iu shmang kur deklaroi se nuk gjeti prova të mjaftueshme për ta shpallur si të tillë. Megjithatë, as atëhere dhe as më vonë, nuk u shtrua kurrë përgjegjësia e Jugosllavisë, si bashkëpunëtore dhe bashkëfajtore në tragjedinë e Kanalit të Korfuzit. Në këtë mënyrë e tërë përgjegjësia iu ngarkua në mënyrë hipotetike vetëm Shqipërisë, e cila, në atë kohë, nuk dispononte mjetet e përshtatshme as për vënien dhe as për heqjen e minave detare.

Incidenti dhe çështja e arit shqiptar
Moszbatimit të vendimit të GjND-së nga ana e Shqipërisë, Britania e Madhe iu kundërvu, siç u tha, me bllokimin e një sasie ari prej 1121 kg (e cila në vitin 1984 kishte arritur në 1574 kg) të identifikuar si pronë e shtetit shqiptar. Ai u rrëmbye në Romë, në shtatorin e vitit 1943, nga nazistët gjermanë dhe, pas kapitullimit të Gjermanisë naziste, përfundoi në Londër, në dispozicion të Komisionit Trepalësh të Arit Monetar. Në fillimin e vitit 1948 Komisioni vendosi që sasinë e mësipërme t’ia jepte Shqipërisë, por, pas refuzimit të saj për të zbatuar vendimin e GjND-së për incidentin, me këmbënguljen e Britanisë së Madhe, njëra prej tre anëtarëve të tij (krahas ShBA-së dhe Francës) e pezulloi zbatimin e vendimit dhe e vendosi arin në sekuestro konservative. Pikërisht në këtë kohë çështja e incidentit dhe ajo e arit ndërthuren dhe, për gati gjysmë shekulli, vazhduan rrugëtimin e tyre historik në kërkim të zgjidhjes. U shqyrtuan nga Arbitrazhi Ndërkombëtar në vitet 1951-’53 dhe nga GjND-ja në vitin 1954, u trajtuan në negociata direkte midis Shqipërisë dhe Britanisë së Madhe në vitet 1950-1951, si dhe në vitet 1984-1992, dhe e gjetën zgjidhjen përfundimtare në Protokollin e Romës të 8 majit 1992. Pala britanike në fillimin e negociatave pretendoi zbatimin e vendimit të GjND-së të dhjetorit 1949 për incidentin e Kanalit të Korfuzit. Shqiptarët nuk e pranuan dhe anglezët treguan mirëkuptim. Ata nuk iu rikthyen më kërkesës së tyre dhe zgjatja e bisedimeve nuk kishte të bënte me të, por me shkaqe të tjera. Në tekstin e Protokollit të Romës të vitit 1992, që përmbylli zyrtarisht fazën e parë të bisedimeve, nuk përmendet asgjë për incidentin e Kanalit të Korfuzit, as edhe për vendimin e GjND-së. Megjithatë, Shqipëria i pagoi Britanisë së Madhe një shumë prej 2 milionë dollarë amerikanë, si shlyerje e plotë dhe përfundimtare e pretendimeve financiare britanike ndaj Shqipërisë, çka kuptohej lehtë se ishte fjala për zbatimin e vendimit të GJND-së për incidentin e Kanalit të Korfuzit.

Alternativa e rishqyrtimit të çështjes nga GjND-ja
Një tjetër çështje që meriton të trajtohet është se a mund të rishikohet përgjegjësia e palëve dhe fajësia e tyre në dritën e zbulimit të fakteve të reja. A mund të rihapet çështja e incidentit të Kanalit të Korfuzit për rishqyrtim në GjND?
Është hedhur mendimi se ajo mund t’i përcillet sërish GjND-së për ta rinisur procesin dhe për ta riparë sipas provave të zbuluara. Në një reagim të parë, kushdo do ta mbështeste pa hezitim këtë nismë, me qëllim që e vërteta të sanksionohej edhe juridikisht, duke rishikuar dhe rivlerësuar një vendim të arsyetuar mbi prova të mangëta e madje mbi hipoteza. Mirëpo, pavarësisht fakteve dhe dokumenteve të njohura e të panjohura, pavarësisht dëshirës së mirë që mund të shprehë gjithkush, çështja e incidentit të Kanalit të Korfuzit është vështirë të rihapet. Procedurat e rishikimit të vendimeve të GjND-së janë të mundshme, por me disa kushte. Në bazë të nenit 61 të Statutit të saj, palët mund t’i kërkojnë Gjykatës ta rishikojë një vendim vetëm në rast se pas dhënies së tij janë zbuluar fakte të reja që mund të ishin vendimtare në dhënien e vendimit. Gjykata e merr parasysh kërkesën për rishikim, nëse ajo vetë ose pala kërkuese nuk kanë qenë në dijeni të faktit të zbuluar. Kërkesa mund të paraqitet deri në gjashtë muaj pas zbulimit të faktit, dhe jo më vonë se 10 vjet nga data e shpalljes së vendimit të Gjykatës, dhe vetëm kur ai të jetë zbatuar. Duke iu referuar këtij përcaktimi taksativ, kërkesa për rihapjen e çështjes tingëllon atraktive, interesante, por jo lehtësisht e realizueshme. Në këtë rast, aspektet procedurale të shqyrtimit gjyqësor të çështjeve të kontestuara midis palëve të ndryshme dominojnë mbi aspektet e karakterit material. Kanë humbur afatet dhe, rivendosja në afat nëse mund të shtrohej si alternativë e mundshme, do të kërkonte përpunimin e një strategjie të posaçme, të ndërtuar mbi një profesionalizëm të shkallës së lartë. Alternativa më e thjeshtë, por tepër e vështirë për t’u realizuar, do të ishte hyrja në bisedime me qeverinë britanike mbi bazën e fakteve të reja dhe zgjidhja e çështjes nëpërmjet negociatave diplomatike. Kjo kërkon jo vetëm marrjen e nismës nga ana e qeverisë shqiptare, por edhe pëlqimin e palës tjetër.

Sot, kur kanë kaluar shtatëdhjetë vjet nga kjo ndodhi fatkeqe, që mori jetë njerëzish dhe që ngurtësoi për gati gjysmë shekulli marrëdhëniet ndërmjet Britanisë së Madhe dhe Shqipërisë, situatat kanë ndryshuar në mënyrë rrënjësore. Marrëdhëniet shqiptaro-britanike kanë gati dy dekada që përjetojnë një atmosferë progresi të vazhdueshëm. Tirana i ka identifikuar ato si marrëdhënie me prioritet të veçantë dhe me rëndësi strategjike në politikën e jashtme. Ajo tregon një kujdes të posaçëm për përparimin e tyre të pandalshëm. Britania e Madhe është shndërruar prej kohësh në një ndër partnerët e rëndësishëm të Shqipërisë, e cila i ofron asaj pa kursim miqësi, mbështetje e asistencë të gjithanshme.

•Shkrimi i mësipërm, që botohet me rastin e 70-vjetorit të incidentit të Kanalit të Korfuzit, është shkëputur nga libri i Ksenofon Krisafit “Për tokën dhe detin e Shqipërisë, Qasje juridiko-ndërkombëtare”
(BalkanWeb)

Konferenca e Potsdamit Ishte takimi i mbajtur midis udhëheqësve të Shteteve të Bashkuara, Britanisë së Madhe dhe Bashkimit Sovjetik për të diskutuar përmbajtjen dhe procedurat që do të ndiqeshin në marrëveshjet e paqes në Evropë, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore.

Ky takim u zhvillua në periferi të Berlinit në Potsdam, në Gjermani, midis 17 korrikut dhe 2 gushtit 1945. Presidenti i SHBA, Harry S. Truman; Kryeministri britanik Winston Churchill; dhe Kryeministri Sovjetik, Josef Stalin.

Me takimin në zhvillim, Kryeministri i sapozgjedhur i Britanisë së Madhe, Clement Attlee, zëvendësoi Churchill. Të tre udhëheqësit nuk u përpoqën të nënshkruanin traktate paqeje, pasi ajo detyrë iu delegua një Këshilli të Ministrave të Jashtëm, i cili u krye për atë qëllim.

Gjatë konferencës së Potsdamit u dakordua mënyra në të cilën do të administrohej Gjermania e mundur dhe përcaktimi i dëmshpërblimeve. Përveç kësaj, ata folën për vizatimin e kufijve të Polonisë, okupimin e Austrisë, rolin e BRSS në Evropën Lindore dhe ndjekjen penale të Japonisë.

Objektivi kryesor i takimit të Potsdamit ishte arritja e zbatimit të marrëveshjeve të arritura disa muaj më parë në konferencën e Jaltës.

Sfondi

Ndryshe nga atmosfera miqësore dhe e relaksuar që mbretëronte në dy konferencat e mëparshme (Teherani dhe Jalta), në Potsdam kishte tension. Atmosfera e kompromisit midis udhëheqësve aleatë nuk ekzistonte dhe kushtet e negociatave ndryshuan. Kishte shumë pak optimizëm dhe mirësi.

Secila prej tre fuqive ishte më shumë e interesuar për interesat e saj sesa për të mirën e përbashkët. Miqësia dhe vullneti i mirë, që karakterizuan takimet e mëparshme, munguan në Potsdam. Shqetësimet e tre udhëheqësve kishin në qendër administratën e Gjermanisë dhe caktimin e kufijve të Evropës.

Për shembull, nga konferenca e Jaltës e mbajtur në shkurt 1945, Gjermania nuk ishte mundur ende. Nga ana tjetër, Kryeministri anglez Winston Churchill ishte dyshues ndaj Kryeministrit Sovjetik Josef Stalin dhe pozitës së tij të palëkundur.

Shtetet e Bashkuara dhe Britania e Madhe ishin ende në luftë me Japoninë. Mungesa e një armiku të përbashkët në Evropë ishte një element që shkaktoi shumë vështirësi për të arritur marrëveshje në Potsdam.

Ishte e nevojshme të arrihej një konsensus mbi rindërtimin territorial dhe politik të Evropës gjatë periudhës së pasluftës.

Ndryshimet që i bënë të vështira negociatat

Të dy Shtetet e Bashkuara dhe Britania e Madhe ndryshuan udhëheqjen. Presidenti Franklin D. Roosevelt, i cili mori pjesë në konferencën e Jaltës, vdiq papritur në Prill 1945. Ai u pasua nga Presidenti Harry S. Truman dhe Sekretari i tij i Shtetit, James Byrnes.

Në rastin anglez, mu në mes të konferencës u njoftuan rezultatet e zgjedhjeve të përgjithshme në Britaninë e Madhe, të mbajtura më 5 korrik. Churchill humbi dhe u zëvendësua në konferencë nga Kryeministri i Punës, Clement Attlee dhe nga Ernest Bevin, sekretari i tij i jashtëm.

Udhëheqja e Roosevelt dhe Churchill nuk mund të tejkalohej nga delegatët e rinj amerikanë dhe anglezë. Në vend të kësaj, dy negociatorët sovjetikë, Josef Stalin dhe Vyacheslav Molotov, ishin të njëjtët ata që ishin në konferencën e Jaltës.

qëllimet

Objektivi kryesor i konferencës së Potsdamit ishte arritja e zbatimit të marrëveshjeve të arritura në takimin e Jaltës. Këto ishin që Gjermania do t’i paguajë dëmshpërblime lufte Bashkimit Sovjetik pas pushtimit të Hitlerit.

Megjithëse kishte tensione mbi kufijtë e Polonisë, në konferencën e Jaltës Stalin, Roosevelt dhe Churchill ranë dakord të ndanin Gjermaninë në katër zona kryesore të okupimit. Po kështu, u mor një zotim për të lejuar zgjedhje të lira në vendet e Evropës Lindore.

Bashkimi Sovjetik u ftua nga Aleatët për t’u bashkuar me Kombet e Bashkuara. Pasi Gjermania u mposht, BRSS premtoi se do të bashkohej me luftën kundër Japonisë, pasi që deri atëherë kishte mbetur neutrale.

Gjermania e okupuar

Në Jaltë u vendos që Gjermania të mbetet e okupuar nga trupat Amerikane, Britanike, Franceze dhe Sovjetike.

I gjithë vendi duhej çmilitarizuar dhe çarmatosur. Industria gjermane do të shpërbëhej për të shmangur përdorimin ushtarak. Arsimi dhe sistemi gjyqësor do të pastrohen nga ndikimi nazist, së bashku me ligjet racore.

Stalini ishte shumë i vendosur të përfitonte jashtëzakonisht shumë nga dëmshpërblimet ekonomike të Gjermanisë, të përcaktuara si një masë kompensuese për shkatërrimin e shkaktuar nga nazistët në territorin Sovjetik pas pushtimit të Hitlerit.

Churchill dhe Roosevelt pranuan kërkesat e Stalinit në Jaltë për të bërë që BRSS të bashkohej me luftën kundër Japonisë.

Sidoqoftë, në Potsdam si Harry S. Truman dhe Sekretari i tij i Shtetit, James Byrnes, donin të zvogëlonin oreksin Sovjetik. Ata këmbëngulën që dëmshpërblimet e kërkuara nga forcat pushtuese të ishin vetëm në zonën e tyre të okupimit.

Marrëveshjet kryesore

Marrëveshjet më të rëndësishme të arritura në konferencën e Potsdamit ishin:

Gjermania

-Tshtë rënë dakord që Gjermania duhet të çmilitarizohet, kjo përfshinte shkatërrimin e një pjese të infrastrukturës industriale të luftës; ata donin të parandalonin rimëkëmbjen e industrisë gjermane të luftës. Për më tepër, ishte përcaktuar që duhet të mbaheshin zgjedhje të lira që kombi të demokratizohet.

-Përpunimi i kriminelëve nazistë të luftës dhe kthimi i të gjitha territoreve të kapura dhe të okupuara nga Gjermania.

-Pushtimi ushtarak i Gjermanisë nga trupat amerikane, sovjetike, franceze dhe angleze.

-Ndarja e territorit gjerman në katër zona okupimi, si Berlini, kryeqyteti; megjithatë, Stalini kishte plane të tjera për pjesën lindore të Gjermanisë që sovjetikët pushtuan.

Kombet e tjera

Përveç Gjermanisë, çështje nga vendet e tjera u diskutuan në konferencën e Potsdamit:

-Problemi i Indokinës (Vietnami i sotëm), i cili shërbeu si një teatër aktiv i luftës, u diskutua. Trupat pushtuese japoneze dhe forcat indokineze po luftonin për pavarësi nga kontrolli perandorak francez.

-Truman, Stalin dhe Churchill (dhe Attlee në mungesë të Churchill) ranë dakord që Indochina gjithashtu do të ndahej në dy zona okupimi pas luftës. Jugu do të pushtohej nga fuqitë perëndimore nën komandën britanike dhe gjysma veriore do të pushtohej nga Kina si një komb aleat.

-Territore të ndryshme të pretenduara nga Gjermania iu caktuan Polonisë, e cila rriti shtrirjen e saj territoriale në perëndim. Meqenëse Polonia u çlirua nga Sovjetikët, Stalini imponoi një qeveri komuniste atje.

Japonia

Lufta kundër Japonisë nuk kishte përfunduar, kështu që më në fund në Potsdam u trajtua tema e Perandorisë Japoneze. Kishte frikë se lufta kundër atij vendi do të zgjaste për vite me radhë, sepse ai ishte i gatshëm të luftonte “deri në njeriun e fundit”. Të tre fuqitë më pas vendosën të lëshonin një ultimatum për Japoninë e shkatërrimit total, nëse nuk dorëzohej.

Truman përmendi në takim se Shtetet e Bashkuara kishin një armë shumë të fuqishme për të përdorur kundër Japonisë në rast se ishte e nevojshme por nuk zbuloi detaje; ai po i referohej bombës atomike. Sidoqoftë, Stalini tashmë e dinte nga unaza e tij e spiunimit në Shtetet e Bashkuara.

Krijimi i një Këshilli të Ministrave të Jashtëm për të vepruar në emër të qeverive të Shteteve të Bashkuara, Britanisë së Madhe, Bashkimit Sovjetik dhe Kinës u miratua. Ajo kishte misionin e hartimit të traktateve të paqes që do të nënshkruheshin me ish-aleatët e Gjermanisë.

Referencat

1. Konferenca e Potsdamit. Marrë më 27 mars 2018 nga history.state.gov
2. Konferenca e Potsdamit: Përkufizimi, Rezultatet & Marrëveshjet. studimi.com
3. Konferenca e Potsdamit. Konsultuar nga iwm.org.uk
4. Konferenca e Potsdamit. Konsultuar me enciklopedi.com
5. Konferencat e Jaltës dhe Potsdamit. Konsultuar me bbc.co.uk
6. Konferenca e Potsdamit – Lufta e Dytë Botërore. Konsultuar nga britannica.com