Historiani dhe politikani John Cameron Hobhouse (1786-1869), i njohur edhe si Baron Broughton, lindi më 27 qershor 1786 në Bristol, Angli. Ai ishte mik i ngushtë i Lord Bajronit, bashkëstudent me të në Trinity College të Universitetit të Kembrixhit dhe bashkudhëtar i tij në udhëtimin në Portugali, Spanjë, Gibraltar, Maltë, Greqi, Shqipëri e Kostandinopojë më 1809-1810. Nga Malta ai dhe Bajroni u inkurajuan nga inteligjenca diplomatike e navale britanike që të udhëtonin në Shqipëri. Miqësia e tij e ngushtë me Bajronin vazhdoi gjatë gjithë jetës. Më 2 janar 1815 ai ishte “shoqërues i dhëndrit” në martesën e Bajronit me matematicienen Annabella Milbanke, ndonëse martesa e tyre u shpërbë fiks pas një viti. Në vjeshtën e 1816-ës Hobhouse-i shkoi te Bajroni në Zvicër në vilën Diodati pranë Gjenevës. Ai arriti atje pikërisht ditën kur miku i tyre Percy Shelley u largua. Pastaj Hobhouse-i e shoqëroi Bajronin në udhëtimet e tij nëpër Itali më 1817-1818 dhe së bashku vizituan Venecian dhe Romën. Gjatë kësaj periudhe Hobhouse-i shkroi shënimet për Këngën e Katërt të “Shtegtimeve të Çajld Haroldit”, të cilën pastaj Bajroni ia dedikoi atij. Në shtator 1822 në Pisa ai u takua për herë të fundit me Bajronin, i cili, kur u ndanë, i tha me lotë në sy: “Hobhouse, ti nuk duhej të kishe ardhur fare, ose nuk duhet të ikësh kurrë”. Më 1823 ai u bë një nga anëtarët më aktivë të Komitetit për Çlirimin e Greqisë në Londër, ndërkohë që Bajroni u nis për në Greqi për të marrë pjesë aktive në Revolucionin Grek, ku vdiq pas një viti nga malaria, me 19 prill 1824. Në korrik 1824, Hobhouse-i vërtetoi testamentin e Bajronit, si një nga ekzekutorët e tij, dhe mbikqyri përgatitjet për funeralin e Bajronit në Huckhall Torkard, Nottinghamshire, Angli. Me këshillën e tij “Kujtimet” e Bajronit (me të dhëna intime) u asgjësuan. Më 1830 Hobhouse-i, si miku më i ngushtë e më besnik i Bajronit, ishte gati t’i përgjigej publikisht “Vërejtjeve” të Zonjës Bajron për rrethanat e ndarjes me bashkëshortin. Mirëpo një mik tjetër i tyre, Doktor Hollandi, e bindi të mos e bënte një gjë të tillë. Megjithatë, ai përpiloi “një përshkrim të hollësishëm, të saktë e të plotë” të marrëdhënieve të tyre “për t’u përdorur nëse do të ishte e nevojshme”, i cili mbeti në dorëshkrim.
Hobhouse-i bëri karrierë të suksesshme politike, u bë antar parlamenti, ministër i luftës, president i Bordit të Kontrollit për Indinë, mbështeti politikën anti-ruse të ministrit të jashtën Lordit Palmerson, iu dha titulli aristocrat ‘baron’ më 1851, etj. Vdiq në moshën 83-vjeçare, më 3 qershor 1869, në shtëpinë e tij në Londër. Vepra e tij e fundit “Kujtime të një jete të gjatë” u botua privatisht më 1865, por më 1909-1911 kjo vepër u botua e zgjeruar në 6 vëllime nga vajza e tij e dytë Charlotte, baronesha Dorchester (1831-1914), e cila gjithashtu vdiq 83 vjeçe, si babai i saj.
Vepra kryesore e Hobhouse-it “Udhëtim nëpër SHQIPËRI dhe në provinca të tjera të Turqisë në Europë dhe Azi, deri në Konstandinopojë, gjatë viteve 1809-1810” (angl. “A Journey through ALBANIA, and other provinces of Turkey in Europe and Asia, to Constantinople, during the years 1809 e 1810”) u botua për here të parë më 1813 në Londër, në 2 vëllime, me 1152 faqe, trajtuar në formë epistolare – në 51 Letra, të cilat janë faktikisht kapituj. Kjo vepër u botua edhe në Filadelfia (një fshat në veri-lindje të Anglisë) më 1817. Pastaj, pas 42 vitesh, më 1855 e ribotoi në Londër me titull pak të ndryshuar dhe me strukturë mjaft të ndryshuar. Në kohën kur e ribotoi këtë vepër Hobhouse-i nuk ishte më ai djaloshi romantik 23-24 vjeçar që rendi me Bajronin pas vendeve ekzotike, por ishte në moshën e tretë, rreth të shtatëdhjetave. Shumë gjëra kishin ndryshuar. Kauza e Revolucionit Grek kishte kohë që ishte mbyllur me ndihmën e tri fuqive të mëdha. Pashallëku i Janinës me Vezirin karismatik e të fuqishëm që kishte tërhequr aq shumë vizitorë të huaj gjatë tri dekadave të para të shekullit XIX nuk ishte më. Ali Pasha kishte 33 vjet që kishte vdekur. Çfarë kishte për të thënë Hobhouse-i për të, i kishte shkruar në botimin e parë. Ishin botuar tashmë edhe veprat e pesë udhëtarëve të tjerë – “Travels in Northern Greece,”(1835) nga Colonel W. Martin Leake; “Travels in Albania, Thessaly, &c.” (1815), nga Sir Henry Holland, M.D.; “Travels in Greece and Albania,” (1820 dhe 1830), nga Rev. T. S. Hughes, B.D.; “The Spirit of the East” (1838), nga D. Urquhart, Esq., “Journal of a Landscape Painter in Albania, &c” (1851) nga udhëtari e piktori i mirënjohur E. Lear.
Në parathënien e librit të tij miku i shqiptarëve Edward Lear vlerëson mbi të gjithë veprën e Leake-ut: “Nga shumë libra të shkëlqyer që janë botuar tashmë me këtë subjekt, veprat e Kolonel Leake-ut qëndrojnë më lart se të gjithë të tjerët, sepse bartin masën më të madhe të informacionit të saktë deri në hollësira në lidhje me këto vende interesante e të mrekullueshme.” (f. 3). Hobhouse-i ishte treguar i nxituar për t’i botuar sa më parë shënimet e tij të udhëtimit, siç thotë vetë në Parathënie, “duke i dërguar në shtyp faqe pas faqeje”, por e kuptoi me vonë se në botimin e parë më 1813 kishte pasaktësi e të meta. Prandaj u detyrua t’i referohej Leake-ut e të tjerëve shpesh, gjatë dhe për shumë çështje në ribotimin e 1855-ës të veprës së tij.
Në botimin e parë të veprës së tij, që para takimit me Ali Pashën, Hobhouse-i shprehet me respekt për personalitetin e vezirit: “Ali is, indeed, a very great man, as you will be inclined to acknowledge, if you have the patience to proceed with me on my journey.” (“Aliu është vërtet një njeri shumë i madh, dhe ju do të jeni i detyruar ta pranoni, nëse keni durim të më ndiqni mua në udhëtimin tim”. – Letra III, f. 35). Shënimet e Hobhouse-it mbi Shqipërinë, Ali Pashën dhe shqiptarët përfshihen në Letrat II – XV, nga faqja 2 deri në faqen 160, por sidomos në 50 faqet e Letrave XI – XIV (f. 109-159).
Me 12 tetor 1809 ai dhe Bajroni u pritën nga Aliu në sarajin e tij në Tepelenë. (Letra XI, f. 109-124). Hobhouse-i tregon se Aliu i priti në këmbë si shënjë e nderimit të veçantë; pastaj i ftoi të ulen pranë tij në divan: “Ai po na priste në këmbë kur hymë, gjë që kuptohej si kompliment, sepse një turk me pozitë nuk ngrihet kurrë për të pritur dikë që nuk është i një shkalle më të lartë…. Kur ecëm drejt tij, ai u ul dhe shprehu dëshirën që të uleshim afër tij.” (f.109). Pastaj Hobhouse-i përshkruan sallonin e pritjes “të mobiluar shumë këndshëm dhe që kishte një shatërvan prej mermeri në mes”.
Më tej ai jep portretin fizik të Ali Pashës dhe karakterin e tij: “Veziri ishte një burrë i shkurtër, rreth 5 këmbë e 5 inç i gjatë (rreth 165 cm), dhe shumë i bëshëm, por jo veçanërisht i dhjamosur. Kishte një fytyrë shume të këndshme, me lëkurë të bardhë e të rrumbullakët, me sy blu që lëviznin shpejt, të cilët nuk përputheshin fare me seriozitetin turk. Mjekrën e kishte të bardhë e të gjatë dhe të atillë që çdo turk tjetër do ta kishte për krenari; ndonëse ai, i cili merrej më shumë me miqtë e tij se me vetveten, nuk i mbante sytë te mjekra, nuk e nuhaste as nuk e ledhatonte, siç bënin zakonisht turqit, për të mbushur pauzat e bisedës. Nuk ishte i veshur me shumë salltanet, përveç një çallme shumë të lartë, të përbërë nga shumë mbështjellje të vogla nape prej muslini të qepur me fije ari, dhe jataganit të tij, apo një kame të gjatë me brilante të inkasuara.
Ishte jashtëzakonisht i njerzishëm, dhe tha se na konsideronte si fëmijët e tij. Na tregoi një ‘hoëitzer’ malor (një lloj arme artilerie midis topit e mortajës), të vendosur në apartamentin e tij, dhe gjeti rastin të na thoshte se kishte disa topa të mëdhenj. U rrotullua dy apo tri herë për të parë me një teleskop anglez dhe në fund na e dha ne që të shikonim një grup turqish mbi kuaj që po kalëronin gjatë brigjeve të lumit drejt Tepelenës. . . . Morëm nargjile, pimë kafe dhe hëngrëm ëmbëlsira me të; por ai nuk ishte edhe aq i dhënë pas këtyre gjërave sa ç’ishin turqit që kemi parë. Ai ishte shumë në humor dhe disa herë qeshi me të madhe, gjë që ishte e pazakontë për një njeri të rangut (rëndësisë) të tij. Nuk kam parë asnjë rast tjetër si ky në Turqi. Në vend që ta kishte dhomën e tij të mbushur me oficerë të këtij saraji, gjë që është zakon i padiskutueshëm i pashallarëve dhe i burrave të tjerë të mëdhenj, ai nuk kishte thuajse akënd tjetër që e shoqëronte, përveç katër a pesë djelmoshave të veshur me shumë madhështi me kostum shqiptar, dhe me flokët e gjatë që i valëviteshin deri në gjysëm të shpinës. Këta na sollën ëmbëlsira e pije freskuese dhe vazhdonin të na furnizonin me nargjile, të cilat, ndonëse nuk ishin konsumuar as deri në gjysëm, u zëvendësuan tri herë, siç është zakoni kur duan të nderojnë në mënyrë të veçantë një mik. . . . Gjallëria dhe lirshmëria e tij na bënë përshtypje për kapacitetin e tij të natyrshëm që meritonte shumë lëvdatë.”
Në vazhdim të bisedës Aliu i uroi ata për fitoren e anglezve, “për lajmet që kishin ardhur dy javë më parë për Zanten, Qefaloninë, Ithakën dhe Cerigon që i ishin dorëzuar skuadronit anglez: ai tha se ishte i lumtur që t’i kishte fqinjë anglezët, sepse ishte i sigurtë se ata nuk do të silleshin me të siç kishin bërë rusët dhe francezët që i kishin marrë nën mbrojtje robërit e tij të arratisur. Ai tha se gjithmonë kishte qenë mik i Kombit tonë, bile edhe gjatë luftës sonë me Turqinë, dhe se kishte luajtur rol vendimtar në rivendosjen e Paqes”. (f. 110). [Këtu është fjala për takimin e fshehtë midis Ali Pashës dhe W.M. Leake-ut natën e 12 nëntorit 1807 në rrënojat e Nikopolit të lashtë pranë Prevezës. Kapiten Leak-u erdhi me porosi direkte nga Mbreti George III i Britanisë së Madhe për të kërkuar zyrtarisht nga Ali Pasha që të negocionte pranë Sulltan Selimit III për rivendosjen e paqes midis Turqisë e Britanisë. Dhe Aliu ia arriti qëllimit.]
Gjatë bisedës me Ali Pashën, Hobhouse-i tregon se Aliu “na pyeti çfarë na kishte nxitur për të udhëtuar në Shqipëri? Ne i thamë se ishte dëshira për të takuar një njeri aq të madh si ai. ‘Vërtet’, na u kthye, ‘kishit dëgjuar për mua në Angli?’ Ne sigurisht e siguruam atë se ai ishte një subjekt shumë i zakonshëm i bisedave në vendin tonë; dhe ai dukej se nuk ishte fare i imunizuar nga lajkat” (f. 110). Në vazhdim Aliu i tregoi Hobhouse-it dhe Byron-it një kobure të praruar që e kishte dhuratë nga Napoleon Bonaparti: “Ai na tregoi disa kobure dhe një shpatë; pastaj mori një pisqollë që ishte varur mbi kokën e tij në një qese dhe na tha se ishte dhuratë nga Mbreti i francezve. Ishte një pushkë e shkurtër me qytë të larë në argjend dhe me diamante e brilante të inkasuara në të dhe dukej një dhuratë e bukur. Mirëpo sekretari na informoi se kur pisqolla erdhi nga Napoleoni, ajo kishte vetëm një qytë të rëndomtë dhe të gjitha zbukurimet ishin shtuar nga Madhëria e tij për ta bërë të duket sa më tepër si dhuratë mbretërore”. (f. 111).
Në Letrat (apo kapitujt) XII e XIII Hobhouse-i jep mendimet e tij mbi karakteristikat e shqiptarëve [XII, f. 132-138]:
(Portret shqiptari, vol. I, Letra XI, f. 133)
“Shqiptarët janë përgjithësisht me shtat mesatar, rreth 5 këmbë e 6 inç të gjatë (rreth 168 cm,). Ata janë muskulozë dhe me trup të drejtë, por jo të madh; janë veçanërisht të ngushtë rreth vitheve, pa fare dhjamosje, që mund t’i atribohet jetës së tyre aktive si dhe brezit të ngushtë që ata mbështjellin rreth mesit. Gjoksin e kanë të gjërë e të plotë dhe qafën të gjatë. Fytyra e tyre ka formë ovale të zgjatur, me mollëza të ngritura dhe ballë të sheshtë por të lartë. Shprehja e syve të tyre, të cilët janë blu e lajthi, por rrallë krejt të zinj, është shumë e gjallë. Gojën e kanë të vogël dhe dhëmbët me një ngyrë të mirë e të formuar mirë. Hundën e kanë, në pjesën më të madhe, të dalë e të drejtë, me flegra të holla por të hapura. Vetullat i kanë të harkuara. Nuk mbajnë flokë në pjesën ballore të kokës, por i lënë të valëviten poshtë në sasi të madhe nga maja e kurorës: përgjithësisht janë kaçurela të shpupurishur, por kur janë të drejtë e të gjatë, janë shumë tërheqës. Ata mbajnë mustaqe të vogla mbi buzën e sipërme, por e rruajnë gjithë mjekrën e mustaqet bashkë me pjesën e përparme të flokëve një herë në javë.
Ngjyra e shqiptarëve, kur janë të rinj, është e bardhë e pastër, me një nuancë rozë si të portokalltë në faqe; mirëpo puna dhe ekspozimi në të nxehtë e të ftohtë i jep lëkurës së trupit një ngjyrë të mugët, ndonëse fytyra e tyre ruan një ngjyrë lëkure të pastër. Ata kanë praktikën që zakonisht është aq e përhapur në shumë kombe, dhe të cilën Straboni e thekson si zakon të ilirëve, të bëjnë figura në lëkurën e krahëve dhe këmbëve, me punkturë (çpime me gjilpërë), të cilat i ngjyrosin me barut, saktësisht të ngjashme me shënjat që shihen te marinarët tanë.
Piktura e zakonshme Skënderbeut, në ‘Historinëë e turqve’ të R. Knolles-it, nuk është një përfaqësim i keq i pamjes së përgjithshme të kombit të tij. Mirëpo vizatimi që kam vënë në libër është bërë keq dhe është lënë vetëm si model i veshjes shqiptare. . . . Veshja e burrave i përshtatet mirë jetës së malësorit. Piktura qw kam pwrfshirw nw libwr pwrfaqwson pamjen e njw shtrese mw tw mirw. . . .Manteli është në shumicën e rasteve më i gjatë se ai në libër, siç është këmisha, dhe është e bërë prej leshi të bardhë, me shtresë shajaku përsipër. Përveç një kësule të vogël të kuqe, që i ngjan një kupe lënde lisi, në majë të kokës, ata që kanë mundësi shtojnë një shall, të lidhur rreth saj si çallmë, kurse në dimër e ulin përmbi veshë dhe e lidhin rreth qafës. Por ajo që përbën mbrojtjen e tyre kryesore kundër motit të keq dhe formon shtratin e tyre, qoftë në kasolle ose në fushë, është një pallto e madhe ose kapotë, me mëngë të hapura e të lirshme dhe një kapuç që varet në një copë katrore mbrapa, por kur vihet në kokë, ai shtrëngohet duke marrë formën e vet me anën e një gjilpëre të gjatë, ose nganjëherë me shufrën e kobures. Kapota është prej shajaku leshi të bardhë ose prej qimesh kali të zeza. Mendojmë se kjo është e veçantë për këtë popull, sepse (siç ma kujtoi Miku im) poeti ynë Spenser i ka dhënë njërit prej personazheve të tij “një kapotë të madhe të mbajtur shqiptarçe”.
Rreth belit ata mbajnë një shall të ashpër, të cilin e shtrëngojnë fort me një rrip lëkure që mban koburet e tij…. Burrat më të varfër mbajnë vetëm një kobure në brez, por ajo është shoqëruese e tyre e përhershme; dhe kur kanë mundësi financiare që ta veshin me filigran të ashpër argjendi dorezën e stërgjatur të kobures, ata nuk janë pak krenarë për armën e tyre….Shpata e përkulur, e cila mbahet kryesisht nga ata që janë aktualisht në shërbim të një pashai, mbahet e mprehtë si brisk; mirëpo doreza prej argjendi është aq e ashpër sa ta çajnë dorën e një personi që nuk është mësuar ta përdorë një shpatë të tillë. Pushka e gjatë gjëndet në çdo kasolle në Shqipëri: fshatari e merr atë me vete ose kur kullotë bagëtitë, ose kur plugon tokën. Është pikërisht arma në përdorimin e së cilës ai kujdeset që të shkëlqejë dhe e konsideron atë edhe si zbukurim, edhe si mbrojtje.”
Pastaj Hobhouse-i ai ndalet në mënyrë të veçantë te cilësia ushtarake e shqiptarit, trimëria dhe lidhja e tij e ngushtë me pushkën e shpatën. “Por të kthehemi te karakteristikat e këtij kombi. Dashuria e tyre për armët është aq e zjarrtë sa që ata të cilët mund të kenë frikë nga një interval tepër i gjatë paqeje në vendin e tyre, hyjnë në shërbimin e Pashallarëve në çdo pjesë të perandorisë turke. Ruajtja e flamurit të shenjtë nga Meka në Konstandinopojë i besohej njëqind e pesëdhjetë shqiptarëve të armatosur e të veshur me kostumin e tyre kombëtar. Udhëtari Browne i pa ata kur parkalonin në rresht përmes Damaskut. Egjipti aktualisht është në duart e tyre, nën sundimin e një Beu, mik i Ali Pashës; dhe ishin trupat e tyre, në një shkallë të madhe, që e detyruan ushtrinë tonë fatkeqe të tërhiqej nga ai vend.
Stradiotët, kavaleria shqiptare, spikatën në luftrat e Italisë; dhe bregdeti, deri në ditët e sotme, i ka furnizuar nbretërit e Napolit me një regjiment. Disa prej tyre ne i kemi parë në shërbimin tonë në Maltë.” Në vazhdim, në Letrën XIII (fq. 155-156) Hobhouse-i përmend rastin e shqiptarit të famshëm të shekullit XVIII Halil Patrona (1690-1730): “Ghalili i famshëm, i quajtur zakonisht Patrona, ishte shqiptar. Ky burrë, ndonëse detar i thjeshtë e shitës ambulant, udhëhoqi kryengritjen e 1730-ës, me të cilën rrëzoi nga froni Sulltan Ahmetin III, dhe pati një sukses të tillë që as historia e lashtë, as ajo moderne nuk na japin një shembull tjetër si ky; dhe Patrona mbeti për tri javë zotrues absolut i Kostandinopojës. Gjithashtu, familja Kioprili, e cila i dha sulltanëve tre Vezirë të Mëdhej, ishte nga Shqipëria”.[1] Edhe udhëtari tjetër anglez Sir Henry Holland, mik i Hobhouse-it dhe i Bajronit, e përmend Halil Patronan si shembull trimërie të shqiptarëve, me referencë të saktë bibliografike.[2]
Para se Hobhouse-i dhe Bajroni të niseshin për të vizituar Tepelenën, Aliu i pyeti nëse kishin ndonjë nevojë dhe ata kërkuan që Aliu t’i lejonte të merrnin Vasilin si shoqërues nëpër Turqi. Kush ishte Vasili? Ai ishte njëri nga dy shoqëruesit shqiptarë të Bajronit dhe Hobhouse-it gjatë turneut të tyre më 1809-1810; shqiptari tjetër quhej Dervish Tahiri. Vasili ishte nga një fshat në Dangëlli midis Tepelenës e Përmetit, prandaj dhe e thërrisnin Vasil Dangëllisi.
“Ne vetëm kërkuam leje që të merrnim shqiptarin tonë Vasilin për të na shoqëruar gjatë kohës që ishim në Turqi, të cilën ai menjëherë e pranoi, dhe pyeti se ku ishte ai. Kur i thamë se ishte te dera e dhomës, ai dërgoi për ta thirrur dhe Vasili menjëherë hyri brenda. Ndonëse me gjithë respektin e duhur, ai nuk ndjehej i sikletosur, por, me dorën në gjoksin e majtë, iu përgjigj pyetjeve të Vezirit në mënyrë të rrjedhshme e të vendosur. Aliu e thirri në emër dhe e pyeti përse, duke qenë te dera, nuk kishte hyrë për ta takuar. “Sepse ti e di, Vasil,” shtoi ai, “që unë do të kisha qenë i kënaqur për të të takuar!” Pastaj Veziri i tha atij se ai do të ishte shoqëruesi ynë dhe duhej të kujdesej që ne të mos na mungonte asgjë. Ai foli gjatë me të për etapat e ndryshme të udhëtimit tonë, dhe e përmblodhi bisedën duke i thënë si me shaka se, po të na ndodhte neve ndonjë aksident, ai do t’ia këpuste kokën; na tha edhe se ne duhej t’i shkruanim ku t’i tregonim si ishte sjellur ai.”
Në kujtimet e tij për Ali Pashën Hobhouse-i tregon edhe “dy histori melankolike, të cilat janë të mirënjohura dhe për të cilat flitet fshehurazi në Janinë”. Në fakt ato janë dy historitë tragjike vërtetë të mirënjohura – mbytja e 16 (Hobhouse-i thotë 15) vajzave në Liqenin e Janinës dhe mbytja e Frosinës, të cilën Hobhouse-i e quan Zofreni, por e korrigjon emrin në botimin e vitit 1855.
“Gruaja e Myftar Pashës, e bija e Ibrahimit, ishte e reja më e preferuar e Vezirit. Një mëngjes, kur i bëri një vizitë nuses së djalit, e gjeti të përlotur. Pasi e pyeti disa herë për shkakun e dëshprimit, ajo më në fund i pohoi me mëdyshje se djali i tij nuk e donte si më parë. Pastaj ai u interesua nëse ajo mendonte që i shoqi shkonte me gra të tjera. Ajo u përgjigj: Po. Veziri e pyeti se kush ishin ato. Atëherë zonja (thuhet se krejt rastësisht) shkroi emrat e pesëmbëdhjetë grave më të bukura, disa greke, disa turke, të qytetit të Janinës. Atë natë ato të gjitha u kapën në shtëpitë e tyre, u dërguan në pallat në fortesë dhe prej aty u çuan me varka në liqen dhe, pasi i lidhën nëpër thasë, i hodhën në ujë.” Këtu autori shton: “Kam frikë se nuk ka asnjë dyshim për vërtetsinë e kësaj historie, sepse kur ia përmendëm këtë çështje shoqëruesit tonë, Vasili na tha se ishte fakt, dhe se ai vetë, meqenë se në atë kohë bënte pjesë në gardën e qytetit, kishte qenë një nga tridhjetë ushtarët e caktuar për t’i kapur e për t’i shkatërruar këto femra fatkeqe. Duket e çuditshme që tridhjetë burra të kishin qenë të aftë për ta kryer një detyrë të tillë; mirëpo shqiptarët e urrejnë seksin dhe ushtari ynë e mbronte këtë veprim, i cili, sipas tij, ishte një veprim shumë i mirë, sepse ato ishin të gjitha gra të këqia. Nuk është e mundur që ky kopuk ta konsideronte veten seriozisht se kishte kontribuar në frenimin e vesit.”
Për fatin tragjik të Frosinës 17-vjeçare Hobhouse-i shkruan: “Fati i Zofrenit të bukur është akoma subjekt i një kënge të dhimbshme, të cilën ne e dëgjuam së pari në Janinë dhe pastaj në Athinë. Sipas kësaj historie, ishtë fatkeqësia e Zofrenit, zonjës greke nga Janina, e cila ishte më e bukura e seksit të saj, që të admirohej në të njëjtën kohë nga Aliu dhe nga njëri prej djemve të tij. Ajo kishte arritur ta fshehë këtë lidhje të dyfishtë nga dy të dashurit e saj gjersa Veziri i pa në gisht një unazë që ai e njohu se ia kishte dhënë gruas së djalit të tij. Kur e zbuloi këtë, babai i zemëruar e la atë menjëherë dhe dha urdhrin fatal. Zofreni u mbyt në liqen po atë natë. Ajo ishte vetëm shtatëmbëdhjetë vjejo ishte vetëm shtatëmbëdhjetë vjeç.”
Hobhouse-i i justifikon veprimet mizore të Aliut jo si një tipar karakteri i personit të Aliut por si ndëshkim i rëndomtë i grave në shoqërinë otomane të kohës: “Këtu përsëri ndeshemi me një tipar të egërsisë (mizorisë) turke dhe jo i një dispozite të veçantë mizorie të Aliut, sepse nuk ka asgjë të pazakontë në këtë mënyrë të ndëshkimit të grave: Hairaktari, Veziri i Madh famëkeq, eliminoi shumë nga gratë e haremit të Sulltan Mustafait me të njëjtën mënyrë vdekjeje, me qëllim që të ulte shpenzimet e sarait, ose, siç thonë disa, për t’i ndëshkuar ato për intriga të supozuara të oborrit”.
Hobhouse-i e përfundon përshkrimin e portretit të Ali Pashës në fund të Letrës XI (f. 124) me fjalët: “Ai është paqyshim një njeri i madh, por pa thënë dhe pa e ditur se ai është një pasardhës i denjë i Pirros, të cilin, sipas një autori, ai zakonisht e quan Piros”.
Në botimin e vitit 1855 të veprës së tij, Hobhouse-i ka bërë shumë shtesa e komente në fund të faqeve, ku i referohet veprave të udhëtarëve të tjerë, të cilat ishin botuar pas veprës së Hobhouse-it të vitit 1813. Në parathënien e këtij ribotimi Hobhouse-i pohon se “ato janë rishtypje e ‘Udhëtimeve’ të mia ‘në Shqipëri dhe Provinca të tjera të Turqisë më 1809 dhe 1810’ dhe objekti im kryesor për t’i botuar ato ka qenë që të korrigjoj gabimet që gjënden në botimin e parë të tyre”. Këto shtesa janë më të shumta se vetë teksti i veprës në Kapitullin XI (tashmë ndarjet e librit vetë autori nuk i quan më ‘letra’ por ‘kapituj’). Në këto referenca ai citon Dr. Hollandin, Hughes-in, Robert Walsh-in e veçanërisht Leake-un, duke iu kundërvënë për korrigjimin e emrit të Frosinës, për ofertën e Napoleon Bonapartit për ta bërë Aliun mbret të Shqipërisë, për aftësitë e Ali Pashës për të lexuar e shkruar, etj.
Në faqen 114 (Kap. XI) Hobhouse-i shkruan: “Përveç gjuhës së tij amtare, ai flet greqisht rrjedhshëm, por sa për gjuhën turke ai di shumë pak; dhe, si Justin-i dhe Theodoric-u, lordët bashkëkohorë të Perandorive Lindore e Perëndimore, e ka ngritur veten në pushtetin e tij të tanishëm ndoshta pa i ditur shkronjat e asnjë alfabeti.” Dhe për t’i qëndruar mendimit të tij se Aliu ishte analfabet, ai i kundërvihet atyre që mendonin ndryshe, pikërisht Sir Henry Holland-it dhe W. M. Leake-ut (dy udhëtarëve anglezë më të shquar që kishin qëndruar më gjatë e më afër Aliut se asnjë udhëtar tjetër). duke iu referuar në ‘footnote’ francezit Mansour Effendi: “Doktor Hollandi thotë se Ali Pasha dinte të lexonte, sepse e ka parë duke lexuar edhe në gjuhën romaike (greqishten e re) edhe në ate turke; dhe shton se, ndonëse nuk e mban mend ta ketë parë Aliun duke shkruar, megjithatë, ai nuk kishte fare dyshim, nga të dhënat që kishte marrë, se ai mund të bënte kështu. (Vol. I, f. 264). Kolonel Leake-u gjithashtu thotë se e kishte parë Ali Pashën edhe duke shkruar, edhe duke lexuar. Por Mansour Effendi-u (f. 831) është i sigurtë se Aliu nuk mund të bënte asnjërën, por pretendonte se i bënte të dyja.” (XI, 114) [I ashtuquajturi Ibrahim Mansour Effendi ishte një mercenar e aventurier çifut francez, emri i vërtetë i të cilit ishte Samson Cerfberr i Medelsheim-it, i cili gjatë jetës së tij e ndërroi fenë disa herë. Lindi në Strasburg më 1780 dhe vrau veten në Paris më 1826. Ai e shtjellon autobiografinë e tij në një parathënie të gjatë prej 76 faqesh me titull “Shënime mbi autorin” të librit me kujtime “Mémoirs sur la Grèce et l’Albanie” (Paris, 1826). Në këtë libër gjen mjaft gabime e absurditete, siç është, për shembull, besimi i Aliut në një ‘parashikim’ të një dervishi persian se do të jetonte deri në moshën 150 vjeç, etj. (f.233-234)]
Në fund të Kapitullit XI (f.114-116) Hobhouse-i ka përshkruar edhe fundin tragjik të Ali Pashës: vrasjen e tij me tradhti nga Kurshid Pasha më 25 janar 1822 (Hobhouse-i thotë më 5 shkurt), ekspozimin e kokës së tij në Stamboll, dhe varrosjen e kokës së Aliut dhe kokave të tre djemve dhe nipit të tij nga Sulejman Dervishi pranë Portës Silivria, duke iu referuar “Përshkrimit” të Robert Walsh-it. Në këto shënime Hobhouse-i shton edhe disa të dhëna të tjera për familjen e Aliut: “Hyseini, djali i madh i Myftarit, pas vdekjes së gjyshit të tij Ali, u vu në krye të një trupe shqiptarësh dhe për disa vite i rezistoi forcave që u dërguan kundër tij. Nuk di asgjë më shumë për karrierën e tij. Selimi, djali i dytë i Veliut, u shpëtua nga e ëma, vajza e Beut të Katerinit, afër Selanikut. Me këto përjashtime, familja e Hissajve u shua me Ali Pashën” (XI, 115)
Shënim. Ky shkrim është marrë i plotë nga libri “Ali Pasha dhe shqiptarët në kulturën e Anglosferës”, të cilin autori Refik Kadija e boton me rastin e 200-vjetorit të vdekjes së Ali Pashë Tepelenës.
[1] Historia e Halil Patronas gjëndet edhe në faqen 137 të botimit të librit të Hobhouse-it të vitit 1817 në Filadelfia.
[2] Holland, Sir H., Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c. during the Years 1812 and 1813, London, 1815. (f. 102)
Komentet