Në shkurt të vitit 1939, kur në Gjermani jeta për hebrejtë ishte bërë e rrezikshme, familja Newmann u nis drejt Shqipërisë me synimin për të arritur në Amerikë. Pse pikërisht në Shqipëri? Sepse familja e saj kishte mundur të marrë viza në legatën shqiptare në Berlin.

Arritëm në Shqipëri më 1 mars 1939, por në prill, vendi u pushtua nga Italia. Konsulli i Shteteve të Bashkuara në Tiranë në atë kohë u largua për në Napoli kështu që ne nuk mundëm të marrim dot viza amerikane dhe mbetëm në Shqipëri. Në fillim jetonim në Durrës. Atje kishte rreth 60 hebrej austriakë dhe jetonim të gjithë bashkë. Pastaj vendosëm të merrnim me qera një banesë të vogël në fshatin Shkozet të Durrësit.

Johanna dhe familja e saj kishin mbetur pa shtetësi sepse gjermanët nuk ua zgjatën afatin e pasaportave.

Kur Mbreti Zog u bë me djalë, më 5 prill 1939, nga gëzimi ai vendosi të na jepte të gjithë neve hebrejve shtetësinë shqiptare, pra ne do të ishim bërë shtetas shqiptarë nëse Shqipëria nuk do të ishte pushtuar.

Në vjeshtë të vitit 1940, kur filloi lufta Italo-Greke nga territori i Shqipërisë, familja u detyrua të zhvendosej në Berat sepse Durrësi u shpall zonë strategjike nga italianët.

Johanna kujton se pritja nga njerëzit në Berat ishte e jashtëzakonshme. Ajo e kujton kështu një ditë Bajrami në Berat:

Fqinjët na sillnin pilaf, bakllava, kadaif dhe gjëra të tjera të mira. Pastaj na ftonin të shkonim bashkë me ta në xhami.

Të gjithë e dinin se ne ishim hebrej, por ky nuk ishte fare problem, kujton Johanna.

Mendoj se koncepti i Besës dhe i Kanunit u demonstruan mjaft qartë gjatë gjithë atyre viteve dhe ne u pritëm me krahë hapur nga të gjithë. Ne kishim shumë miq shqiptarë, njihnim shumë shqiptarë, qofshin qytetarë privatë apo zyrtarë të qeverisë. Ata bënim çmos që të na ndihmonin

Johanna tregon se si para dy vjetësh, foli në një shkollë të mesme të Hamburgut në Gjermani dhe bëri një krahasim që i la në heshtje nxënësit:

U thashë atyre se Shqipëria, në atë kohë ishte një vend me 1 milion banorë dhe me një përqindje të lartë analfabetizmi, një vend që nuk shquhej si i pasur apo si intelektual, mirëpo për nga niveli moral ata ishin mjaft lart. Nga ana tjetër, Gjermania ishte një vend mjaft intelektual, me poetë, historianë, shkencëtarë dhe kompozitorë por që ra poshtë në nivelin që e dimë të gjithë.

Pas Beratit, familja e Johanës u zhvendos në Lushnje, pastaj përsëri në Shkozet dhe më vonë në Tiranë. Ata u ndihmuan sidomos nga një familje me mbiemrin Pilku.

Familja Pilku u ekspozua plotësisht për shkakun tonë. Gjermanët mund të kishin zbuluar se ne ishim hebrej dhe ata mund ta kishin pësuar. Nuk mund të gjenden dot fjalë për të lavdëruar të gjithë ata njerëz që shpëtuan hebrejtë me çdo çmim, përfshirë disa njerëz në qeverinë e ashtuquajtur kukull, si Mustafa Kruja, i cili ishte në dijeni të kësaj situate. E gjithë kjo diktohej nga Kanuni dhe nga Besa. Njerëzit kishin dhënë fjalën dhe fjala e dhënë nuk mund të kthehej. Ata e pohonin vetë: nëse të jap fjalën se do të të fsheh e do të të shpëtoj e nëse nuk e bëj këtë, atëherë do të turpërohem përpara vetes, përpara familjes dhe tërë fshatit.

Vite më parë, një shoqe e saj e fëmijërisë, Erika Përmeti, e ndihmoi të lidhej me pasardhësit e familjes Pilku që dikur i kishte ofruar strehë. Kjo u bë nxitje që Johanna dhe familja e saj të shkonin për një vizitë në Shqipëri në vitin 2007.

Kur arritëm në aeroportin e Tiranës, aty ishte Edit Pilku, djali i familjes Pilku. Ishte e pabesueshme që po takoheshim pas 62 vjetësh. Ne ishim ndarë kur ishim 12 vjeç dhe luanim bashkë.

Johannës i bëri përshtypje të thellë pritja në Shqipëri. Ajo vizitoi Beratin, Lushnjen dhe Tiranën. Por në Durrës pritja ishte e jashtëzakonshme.

Kur zbritëm nga makina, banda frymore e qytetit na përshëndeti me hyminet kombëtare të Shqipërisë dhe Izraelit. Ishte diçka e mrekullueshme. Ata kishin vënë jashtë Bashkisë flamurin shqiptar, flamurin amerikan dhe atë izraelit”.

Ndërkohë që nga xhamia përbri vinin tingujt e Muezinit, asaj i bëri përshtypje të madhe fakti që pikërisht aty, përpara bashkisë dëgjoheshin njëkohësisht lutjet myslimane dhe himni izraelit, një simbolikë që ajo thotë se nuk do ta harrojë kurrë.

Johanna ruan një kujtim të çmuar nga vitet e luftës në Shqipëri. Është kjo pikturë që i ati i saj realizoi në qendrën e Tiranës rreth 70 vjet më parë.

Mendoj se Shqipëria, megjithëse e vogël dhe megjithë problemet e saj, duhet të jetë një shembull për botën se çmund të bëjë humanizmi.

Në vitin 1939 jeta e Johanës mori një kthesë, shqiptarët i dhanë strehë dhe e mbrojtën. Ata mbrojtën jo thjesht një familje por një çështje shumë më të madhe njerëzore. (za)