Ardian-Christian Kyçyku (Foto: Enkelana Kyçyku)
– Bisedë jo e rastit me shkrimtarin e shquar shqiptar Ardian-Christian Kyçyku –
—————–
Për bisedë me këtë shkrimtar që jeton, punon e krijon prej shumë vitesh në
Bukuresht, nuk lypset ndonjë shkas i veçantë. Dyert e hapësirës së tij krijuese
përherë janë të hapura krahë e më krahë. Gjithmonë nga “miniera” e tij mund
të dalësh me plot shportën (thesin), xhevahire. Ardiani është “gurthyes”, është
mjeshtër, filigran diamantesh.
- Sefaj: U bënë shumë vjet qyshse të kam njohur, fillimisht përmes veprës sate.
Do të desha të di ndonjë hollësi për fillimet e krijimtarisë sate, ku dhe në ç’rrethana u zgjua
delli yt poetik. Them “poetik”, sepse gjithçka që shkruan, pavarësisht ç’gjinie i përket, e ka
poezinë brenda, si pjesë përbërëse organike.
Ardian-Christian Kyçyku: Besoj se bëhet fjalë për një fat të veçantë, sepse disa
tregime dhe romane të shkruar në fillim, mes dimrit të vitit 1985 dhe atij të vitit 1988, janë
botuar shumë vjet më pas me fare pak ndryshime. Po veçoj tre romane krejt të
ndryshëm nga njëri-tjetri: “Lumenjtë e Saharasë”, “Mortët” dhe “Demi i zi” (ende i
pabotuar), si dhe prozat “Përtëritje”, “Ai që vuri zjarrin” dhe “Varrmihësit nuk lenë asnjë
film përgjysmë”. Jam kaherë i bindur se të lindesh e ta kalosh fëmininë në Pogradec është
pakashumë si të lindesh me një këmishë të çuditshme, e cila herë mbështjell foshnjën e
herë tjetër vesh krejt pjesën tjetër të botës. Falë kësaj, herë foshnja mbetet lakuriqe dhe
e pambrojtur përballë botës, herë e kundërta. Në thelb, më tepër se sa t’i bashkojë,
poezia i ndan njerëzit në dy popuj, të paktën sa i përket mënyrës se si e përftojnë
lakuriqësinë e tyre, alias peshën, kuptimin dhe rolin që kanë në këtë botë… Çfarëdo që të
thuhet e shkruhet për shqisën e poezisë, – se më duket vërtet shqisë, – njeriu mbetet i
kotë dhe rrugështrembër pa poezinë, sidomos në këto kohëra kur çdo arratí nga e
përditshmja (që shpesh i ngjan një kafshimi të parreshtur ndërgjegjeje), ose nga pesha e
së përjetshmes, ngulmon të shpallet poezi. Për fat të keq, vlerën e poezisë së mirëfilltë
ende shumë vetë e kuptojnë pak para se të japin shpirt.
– Si arrin ta zhbirosh kaq përsëthelli botën shpirtërore të galerisë së personazheve të tu,
të gjithë mbresëlënës, pavarësisht nëse janë kryesorë, protagonistë, apo dytësorë.
Secili ka vendin e vet, me të drejtat, të mirat e mangësitë përkatëse.
– Më duhet të sjell përmbledhtas një copëz të shkruar prej kohësh: më tepër se
shumëçka tjetër, kjo e tanishmja është Epoka e Qelqit. Midis njeriut dhe botës, midis
njerëzve dhe gjallesave të tjera, përfshi bimët, por edhe mes njëri-tjetrit, vendoset
gjithmonë një shtresë e padukshme qelqi, ose e një qelqi të padukshëm. Gati mund të
thuhet se rregullat e lojës nuk i cakton prej kohësh, të paktën jo drejtpërdrejt, ai që ka
floririn, naftën etj, por ai që sundon e drejton qelqin. Këtu realiteti i parmë dhe
pasqyrimi i tij gati shkrihen e këmbejnë vendet, dhe mjeshtëria e përdorimit të pushtetit
vërtet i afrohet mjeshtërisë së të shkruarit… Empatia dhe reagimet që zgjon ajo, veç
njohjeve që shkrimtari trashëgon nga të parët apo fiton nga përvoja e vet, e ndihmojnë
që ta hollojë qelqin e mësipërm, apo edhe ta thyerjet në pika nga ku njerëzit shihen ashtu
siç duan të jenë. Me rregull treshi pastaj, zbulohen siç janë. Kuptohet: këto zbulime
kërkojnë jo vetëm përkushtim ndaj të shkruarit, por edhe një mirëkuptim të epërm ndaj
mangësive apo pamundësive njerëzore dhe nuk bëhen dot me plan.
– Shqipëria, ku u linde, dhe Rumania ku po jeton prej një kohe të gjatë, çfarë të kanë
dhënë: gjëra të përbashkëta dhe të veçanta. A i këqyr si plotësuese të njëra-tjetrës, si
një të vetme të dyzuar?
– Prej shumë vitesh, duke përjetuar gëzime të rralla e vështirësi të domosdoshme, jetoj
në një përngjitje hapësirash që mund ta quaj Letrarí. Është e pamundur të shpreh
mirënjohjen për-jetë ndaj botëve shqiptare, rumune dhe ballkanase në shprehjet e tyre
të patjetërsueshme. Hollësirat gjenden lehtë në librat që shkruaj.
– A mendon se Lindja buron më shumë tema dhe më me interes se sa Perëndimi?
– Besoj se Lindja dhe Perëndimi dhurojnë tema me të njëjtën bujari, nganjëherë me
përgjëratë apo edhe dëshpërim, si puna e dikujt që pandeh se po mbytet. Por meqë
shkrimtarët e sidomos shkruesit që ngulmojnë të botojnë e të drejtojnë me dorë të
hekurt arenën e letrave lëvizin vetëm brenda një vathe të ngushtë temash, duket sikur
letërsia varet nga statistikat, apo nga njësi matëse pa lidhje rrënjore me Letërsinë. Është
sprovë për secilin autor më vete. Ata që pranojnë syzet e caktuara nga të tjerët, –
pavarësisht se këto mund t’u shkaktojnë verbimin e syve të brendshëm, shitjen e shpirtit
apo shformimin e vetes dhe të admiruesve, – do të mundohen gjithmonë të ndajnë në
ngastra sa më të pranueshme për ta gjërat e pandashme.
– Veprat e tua, të shkruara drejtpërdrejt në shqip e në rumanisht, por edhe të përkthyera
në gjuhë të tjera, mjerisht nuk qarkullojnë sa, si, kur dhe ku duhet. Një gjë e tillë lidhet me
faktorë administrativë, me mangësi menaxhimi apo bëhet me paramendim qëllimkeq?
- Përderisa nuk kam asnjë ngut e nuk ëndërroj jo vetëm pasurim nga shitja e librave,
por as lemzë nga ajo kur të përmendin sa më shumë njerëz, nuk kam as pse t’i kushtohem
me përparësi qarkullimit të librave. Duket qartë që ende ka një mospërputhje të
panatyrshme mes botimit të tyre dhe mbërritjes tek lexuesi i gjerë, por vonesat e këtij
lloji shlyhen në kohën e duhur. Si edhe në rastin e ngutjes për t’u përkthyer sa më shpejt
jashtë, për të shtënë në dorë çmime e tituj pa fund, çështja e pushtimit me çdo kusht të
sa më shumë hapësirave, – ku duhet të vendosë vlera e librit dhe jo shijet apo truri i
shpërndarësve, – nxjerr në pah një frikë, një mosbesim në ato që shkruan, boton e
trumbeton. Nuk kam të tilla. Vërtet do të kisha dashur që gjërat të ridhnin si duhet,
kurrsesi jo për krijimtarinë time, por për fatin e atyre që rrethojnë veten me qelq
dritëshkurtër. Sepse lëshon mallkim të rëndë çdo libër i nëpërkëmbur apo i mbajtur
peng padrejtësisht, gjer edhe kur autori vërtet u do të mirën përdhosësve të punës së tij.
– Larg sysh, larg mendjes, krijuesit shqiptarë në diasporë… Duke lexuar (me admirim e
respekt), letërsinë tënde të vyer e krejt të veçantë, duke filluar nga romanet “Sy” apo
“Home”, e deri librat më të freskët “Pragu, ose Vdekja shkruan me dy duar” – shkujtime,
dhe “Anonima – Tirana në hijen e një kalimtari”, fitohet përshtypja se, sa më gjatë
ndodhesh në Bukuresht, aq më shpesh e më dendur “përkundesh” në djepin e vendlindjes,
në Pogradec, në Tiranë e gjithandej në Shqipëri… Me habi vura re mungesën tënde në
veprimtarinë që u zhvillua kohët e fundit nga qarqet zyrtare qendrore në Tiranë me
shkrimtarët e diasporës. Pse ndodhi kjo?
– Pas një cilësie të caktuar librash, çdo shkrimtar duhet t’i gëzohet sa më thellë të
drejtës për të marrë pjesë apo jo në takime zyrtare, promovime, biseda etj. Thënë ndryshe:
lloji i vetmisë krijuese bën zgjedhjen, teksa secili, në varësi të mënyrës se si shkruan, vendos
edhe se si duhet ta përdorë jashtëvetminë e tij, të them.
– Çfarë ke në duar sot dhe në kokë për nesër, pra: me qitje të afërt e të largët?
– Ndoshta do të ftoj pa bujë disa miq e të panjohur që të lexojnë nja dy prej romaneve
të shkruar vite më parë dhe të mbajtur peng në hije nga ata që besojnë se letërsia e
mirëfilltë nis njëherësh me ta, ose me idhujt e tyre. Romanin “Mortët” (1988), për
shembull.
Komentet