Nga Aurenc Bebja*, Francë – 6 Nëntor 2023

“Il Piccolo di Trieste” ka botuar, të enjten e 2 korrikut 1914, në ballinë, intervistën ekskluzive me Dervish Himën në lidhje me opinionin e tij për Princ Vidin, Ahmet Zogun, Ismail Qemalin, si dhe të ardhmen e Shqipërisë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

E panjohura e Ahmet bej Matit e cila është zgjidhur nga një dokument i çmuar i panjohur më parë.

Një intervistë me agjitatorin shqiptar Dervish Hima

(Nga korrespondenti ynë special)

Durrës, 28 qershor.

Edhe një fjalë… optimizmi : vjen nga Dervish Hima, agjitator dhe demagogu politik që gëzon famë dhe ndikim të madh në rajonin e Dibrës, në Shqipërinë e skajshme; dhe është ai që dy vjet më parë me Faik bej Konicën organizoi dhe drejtoi kongresin shqiptar në Trieste. Edhe zëri i tij, sidomos në momentin aktual, është zëri i njeriut partizan; dhe pjesërisht, ajo që ai thotë është thënë më parë nga njerëz të tjerë, të cilët – me “nuanca” jo të papërfillshme – ndajnë besimin e tij politik. Po kështu, në disa aspekte deklaratat e Dervish Himës duken të reja. Ai është i pari, për shembull, që – me të drejtë ose pa të drejtë – thotë :

— Revolta nuk është aq vepër e emisarëve turq, mbase, sa e propaganduesve grekomanë. Tashmë është vërtetuar se në Kavajë, në Lushnje, në Shijak, priftërinjtë grekë thërrisnin mbledhje, mitingje të vërteta, në të cilat thoshin se si feja ortodokse dhe ajo myslimane ishin në rrezik serioz, sepse nacionalistët katolikë po punonin për shkatërrimin e tyre dhe mbreti protestant do të kishte favorizuar punën e armiqve të tyre.

— Pra, ju e kuptoni në mënyrë të nënkuptuar, por qartë atë që mohon nacionalizmi zyrtar : çështjen fetare ?

— Ata janë njerëz primitivë, të cilët e ndjejnë thellë fenë e tyre dhe nuk tolerojnë që askush të mos e respektojë atë; kur fantazma e një rreziku u shfaqet atyre… E shihni, kjo është ajo që duhej bërë sapo të krijohej shteti dhe më parë nëse është e mundur : përpiquni të shuani këtë fanatizëm të fshehtë, përpiquni t’i bëni njerëzit të kuptojnë bukurinë supreme të një atdheu, nevojën për një bashkim kombëtar dhe lirinë e respektin reciprok të të gjitha feve.

— Por tani, a nuk mendoni se është e kotë të bëhet kjo analizë që duhej bërë një muaj më parë ? A nuk mendoni se duhet të merren masa serioze, ndërkohë që këtu mendohet pak ? Nuk mendoni se situata është përkeqësuar shumë pas dy betejave të datës 15 dhe 17 (qershor) ?

— Sigurisht që fillimisht duhet të studioheshin shkaqet dhe tani duhet bërë diçka më shumë për t’i riparuar. Por besoj se dy betejat i dhanë dobi kauzës : pas datës 17 e shoh horizontin më të qartë; kishte gjakderdhje, po, por shumë pika të errëta u pastruan dhe shumë keqkuptime u zgjidhën. Për më tepër, rebelët duhet të demoralizohen sepse e kanë parë që duhet të përballen me një operacion të rëndë ushtarak.

— A mendoni kështu ? Pra, nuk e shihni atë që ne të gjithë shohim : përhapjen e pandalshme të revoltës, triumfin e saj në të gjithë Shqipërinë e mesme dhe të poshtme ?

— Unë nuk i jap rëndësi lëvizjes së jugut, sepse ata kryengritës, njerëz që jetojnë në vështirësi mes fushave të orizit dhe kënetave, nuk janë aq të fortë dhe të guximshëm sa kryengritësit e Gegërisë. Dhe unë mendoj se pasi të zgjidhet çështja këtu, gjithçka mund të akomodohet atje pa vështirësi.

Buzëqesh ende.

— Ju jeni një optimist i palëndur ! Në çdo rast, dhe sinqerisht, a besoni në rrezikun që revolta të përhapet më tej dhe të pushtojë tokat e Matit dhe të Dibrës ?

E panjohura e Ahmet Beut

— As Dibra dhe as Mati (me kusht që Qeveria të marrë masa për të penguar hyrjen e propagandistëve serbë në vendin tonë) nuk ka ndonjë rrezik. Në Dibër, Jusuf Bej Dushista dhe Sheik Sulë Serqiani janë me ne dhe gëzojnë ndikim dhe autoritet në ato troje. Dhe Mati, pra, mbrohet mirë nga Ahmet beu.

— Pra, ju nuk ndani dyshimet e disave për besnikërinë e Ahmetit ?

— Absolutisht jo. Familjen e tij e njoh që kur isha djalë. Dhe pothuajse e kam parë atë, i cili tani nuk është më shumë se njëzet vjeç, të rritet : ai është zemërgjerë dhe inteligjent; kështu që, qoftë jo nga patriotizmi por edhe nga kalkulimi, ai është një njeri që e kupton shumë mirë kotësinë e kësaj revolte; ai është një njeri që e kupton shumë mirë se në çfarë mase Turqia ka marrë fund për vendin tonë.

— Pra, sipas jush, nuk mund të jetë e vërtetë që ka pasur negociata mes Ahmetit dhe kryengritësve ?

— E përjashtoj. Kryengritësit, është e vërtetë, u përpoqën ta tërhiqnin në kauzën e tyre, dhe me të vërtetë Sheik Hamdi Islami i shkroi atij një letër (të cilën e kam një kopje) të cilën Ahmeti e grisi pa dashur as ta lexonte.

— Po ky dokument?…

Dervish Hima heziton për një çast; pastaj, me një zgjidhje të papritur, ai nxjerr nga portofoli i tij një copë letër plot me karaktere të imta turke dhe më lexon fjalë për fjalë, duke e përkthyer.

Kur i kërkoj Dervish Himës të më transkriptojë përkthimin, ai mendohet për një moment, por më pas pranon me mirësjellje. Dhe duke ruajtur ndërtimin logjik të origjinalit turk, më diktoi :

Dokumenti

“Për ju,

Ne ju dërgojmë të gjitha pyetjet që u bëjmë delegatëve të shteteve evropiane dhe kopjet e korrespondencës tjetër.

Pas leximit të këtyre dokumenteve do të shihni se Komisioni i Kontrollit ka marrë në konsideratë rritjen e pagave për profesorët e fesë dhe ka refuzuar çdo gjë tjetër. Për t’i zgjidhur mirë të gjitha këto gjëra, ju kërkojmë të na inkurajoni që të vijmë personalisht këtu në Shijak.

Ju lutemi pranoni shenjën e respektit tonë.

Sheh Hamdiu,

Shijak, 5 qershor.”

Dervish Hima pret qetësisht që të mbaroj së shkruari dhe me pas vazhdon :

— Refuzimi i Ahmetit për të shkuar në Shijak tregon qartë pafajësinë e tij.

— Ky akt i tij, është e vërtetë, mund të interpretohet në këtë mënyrë. Por nga leximi i dokumentit që më dhatë, a nuk keni përshtypjen se, vërtet, më parë kishin kaluar marrëveshje ose të paktën një mirëkuptim mes Ahmetit dhe Shehut të Shijakut ? Unë nuk e di psikologjinë e këtyre njerëzve, siç mund ta dini, të guxoj të gjykoj. Por këtë përshtypje nuk mund ta fsheh, e kam.

— Dhe unë jo, absolutisht. Letra, për mendimin tim, duket se është një ftesë për një marrëveshje dhe asgjë më shumë. Gjë që nuk mund të jetë faj për këdo që merr këtë ftesë. Refuzimi i Ahmedit për ta bërë këtë përbën pafajësinë e tij.

Ismail Qemali

“Duhet të bërë një politikë ekonomike”

Unë nuk replikoj. Preferoj t’i kërkoj Dervish Himës mendimet e tij për kthimin e Ismail Qemalit në atdhe.

Një minutë pritje. Pastaj Dervish Hima tund kokën dhe thotë :

— E lëmë fare… 

Duke buzëqeshur, insistoj; dhe ai, me të njëjtën lëvizje si më parë, përsërit me vendosmëri :

— E lëmë fare…

Unë ende ngul këmbë :

— Pra, shihni një rrezik apo pengesë te pashai i vjetër i Vlorës ?

— Dëgjo : duke u nisur javën e kaluar në Brindisi, ai deklaroi para një gazetari se “kritikoi ashpër politikën e mbretit”. Ndoshta në këto fjalë është edhe programi i tij i ri, drejtimi i politikës së tij të re. E megjithatë, unë nuk shqetësohem të flas për të. Koha do të vërtetojë shumë të panjohura. Dhe koha do të vendosë drejtësi. Nuk janë këto mbetje të regjimit turk që mund të kuptojnë nevojat e të rinjve tanë. Por ne duhet t’i edukojmë elementët e rinj, t’i zgjojmë të rinjtë në ndërgjegjen e atdheut.

Dhe para së gjithash mbreti duhet të marrë në duart e tij punët e shtetit; të vihet në kontakt me njerëzit për të kuptuar nevojat e tyre dhe për t’u bërë i njohur me ta; ai duhet të jetë energjik dhe të mos lejojë që t’i imponohet vullneti i të tjerëve : nëse dëshiron të shpëtojë veten dhe të shpëtojë Shqipërinë.

Ai duhet të zgjedhë udhëheqës të përshtatshëm ose të aftë; dhe pasi të jetë tejkaluar kriza aktuale, këta liderë duhet t’i japin rëndësinë që meriton ekonomisë së vendit. Deri tani është ndjekur më shumë politika diplomatike sesa ajo ekonomike; i kanë dhënë vetes tituj dhe poste në vend të përfitimeve reale dhe e kanë rrënuar veten brenda e jashtë.

Le të mos thuhet se nuk kishte kohë : sepse, për të siguruar nevojat më urgjente, kishte mjaft. Dhe popullit tonë i mungon gjithçka : ka pyje dhe nuk ka rrugë për të tregtuar dhe aktivizuar industrinë; ka vende që duan të shkëmbejnë produkte dhe katër muaj të vitit nuk mund të komunikojnë sepse një përrua apo një lumë që i ndan i ka përmbytur dhe nuk kanë skeletin e një ure për të kaluar ato pak metra ujë që përbëjnë një pengesë të pakapërcyeshme.

Një urë e vogël mbi Vjosë, për shembull, mund të bashkojë në mënyrë efektive dhe të qëndrueshme rajonin e Vlorës me atë të Beratit, i cili pothuajse nuk mund të komunikojë kurrë në dimër; kështu një urë mbi Devoll do të lidhte Beratin me Lushnjen, një mbi Shkumbin, rajonin e Lushnjes me Peqinin dhe Kavajën, një mbi “Turkuzin” luginën e Tiranës me Lezhën dhe Shqipërinë veriore.

— Dhe tani ?

— Tani paratë që mund të kishin siguruar paqen po shpenzohen për luftë. Dhe unë shpresoj që të paktën të mos mbesim pa para: sepse, pasi të kalojë kriza, vendi do të jetë në gjendje t’i ofrojë shtetit burime të mira. Por tani, me luftën në shtëpi, çfarë do të bënim nëse një ditë të keqe do t’i gjenim arkat tona të pakta bosh ?

Bruno Astori